Book Title: Hemchandracharya Ane Temne Rachel Mahadev Battrishi Stotra
Author(s): Sheelchandravijay
Publisher: Jain Granth Prakashan Samiti
View full book text
________________
જવાક્યો છે : “ગથાઈહિંસદેવ્યા સાથે શ્રી કુમારપાનૃપતિÍવત્રપિ, અસમાન महानन्दसुखमनुभवन् चतुर्दश वर्षाणि यावत् सुखेनासामास."
આમાં પણ ૧૨૧૬માં અહિંસા સાથે વિવાહ પછી ૧૪ વર્ષ સુધી તેનું પાલન થયાનો નિર્દેશ મળે છે.
આ વિધાનોમાં ૧૪ વર્ષનો સ્પષ્ટ આંકડો જે સમયખંડ માટે પ્રયોજાયો છે તે સં. ૧૨૧૬ થી ૧રર૯-૩૦નો છે- એ સમજવું તદ્દન સરળ અને ઉચિત પણ છે. અને તેથી જ એ ફલિત થાય છે કે સંવત ૧ર૧૬માં કુમારપાળે પોતાના અમારિ પ્રવર્તનના પરમ લક્ષ્યને સંતૃતિકર રીતે હાંસલ કરી લીધું હતું.
અમારિપાલન સિવાયનાં બીજાં કાર્યો, જેવાં કે - બિનવારસી ધન રાય લઈ લે તે પર પ્રતિબંધ, અઢાર દેશો પર વિજય, માંસ-મસ્યાદિ ઉપર જ જે વર્ગની આજીવિકા હતી તે સમગ્ર વર્ગને તે વ્યવસાય છોડાવીને, તેમને નવું આજીવિકાનું સાધન હાથવગું ન થાય ત્યાં સુધી બેકારી-ભૂખમરો ન વેઠવાં પડે તે માટે ત્રણ ત્રણ વર્ષ માટેનું પૂરું ભરણપોષણ રાજય તરફથી આપવાનો પ્રબંધ - ઈત્યાદિ અનેક અનેક યશસ્વી અને લોકોપકારક કાર્યો પણ ત્યાં સુધીમાં તેણે કરી જ લીધાં હતાં. એટલે પોતાનાં નિર્ધારિત લક્ષ્યોની સિદ્ધિ મેળવ્યાની ઉજવણીરૂપે કુમારપાળે સંવતનું પ્રવર્તન કર્યું હોય તેમ માનવામાં કોઈ આપત્તિ જણાતી નથી; બલ્લે આમ માનવું યોગ્ય જણાય છે.
જો આ અનુમાન યથાર્થ ઠરે, તો સં. ૧ર૧૬માં કમારપાળે પ્રવર્તાવેલો સિદ્ધહેમશુમાર સંવત્ આરંભાયો હતો તેમ ગણાય. અને તે પછી જ હેમાચાર્યો અભિધાન ચિન્તામણિની રચના કરી હોય તેમ માનવું આવશ્યક બને; અને તો અભિધાન ચિત્તામણિંની રચના માટે અનુમાનિત થયેલો ૧ર૦૭-૮નો સમયગાળો આપોઆપ ખોટો ઠરે. તાજેતરમાં પ્રાચીન પોથીઓ તથા લિપિઓના આપણા એકમાત્ર અધિકૃત જ્ઞાતા પં. શ્રી લક્ષ્મણભાઈ ભોજકે દિલ્હીના વિજયવલ્લભસ્મારગત હસ્તપ્રત સંગ્રહમાં જોયેલી ચૌદમા સૈકામાં સંભવત: લખાયેલી અભિધાન ચિંતામણિ કોશની હસ્તપ્રતમાં પ્રાંતે “૧૧૮૫માં આ પ્રતિ લખાઈ છે તે મતલબનો ઉલ્લેખ જોયો છે. તેમણે તેનો અર્થ એવો કર્યો છે કે ૧૧૮૫ પૂર્વે આચાર્યો કોશ રચ્યો હશે, તેની ૧૧૮૫માં લખાયેલી પ્રતિની નકલ આ (દિલ્હીવાળી) પ્રતિ હશે. આ વાતને ખરી માની લઈએ. તો તો આચાર્યે ૪૦ વર્ષની પોતાની વયે જે કોશગ્રંથ રચ્યો એમ માનવું પ્રાપ્ત થાય. '
પરંતુ ઘણો વિચાર કરતાં આ વાત ગળે ઊતરતી નથી. ઈતિહાસના સંદર્ભો પરથી એમ ફલિત થાય છે કે હેમચન્દ્રાચાર્યે સર્વપ્રથમ વ્યાકરણની રચના કરી અને તેનો સમય ૧૧૯૩નો નિશ્ચિત જ છે (હેમ સમીક્ષા, પૃ. ૩૪) વળી, મારપાઇ ને વર્ણવતો. શ્લોક પણ આ કોશમાં સ્પષ્ટ મળે છે, જેની ૧૧૮૫માં તો કોઈ શકયતા જ ન હતી..
આ સ્થિતિમાં અહીં કેટલીક અટકળો આ પ્રકારે કરી શકાય: ૧. Rપાત્ર અંગેનો શ્લોક તથા સંવત અંગેની ટીકા આચાર્યે પાછળથી કોશમાં ઉમેરી આપ્યાં હોય. મૂળે એ ન હોય, પણ બદલાયેલા સંયોગોમાં આચાર્યે ગ્રંથમાં છે છે ફેરફાર કર્યો હોય.
