Bauddh Pramana Mimansa ki Jain Drushti se Samiksha

Author(s): Dharmchand Jain
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi

Page 425

परिशिष्ट (तृतीय अध्याय) -ख पादटिप्पण - २२०
सा द्विविधा समासतः यादृच्छिकी नैमित्तिकी च । नामग्रहणाद् यादृच्छिकी जात्यादिग्रहणाच्च नैमित्तिकी गृहीता। निमित्तनिरपेक्षं नाम यादृच्छिकं “डित्थो डवित्थः” इत्यादि । ...अक्षाधिपत्योत्पन्नमिति
रूपालोकमनस्कारचक्षुर्ध्यः सम्प्रवर्तते ।
विज्ञानं मणिसूर्यांशुगोशकृभ्य इवानलः ॥ चक्षुःप्रतीत्य रूपं च आलोकं च बाह्यं समनन्तरनिरुद्धं मनःसंज्ञितं चित्तं चित्तान्तरावकाशदानात्मकं प्रतीत्य चक्षुर्विज्ञानमुत्पद्यते, चतुर्मिश्चित्तचैताः (अभिधर्मकोश २/६४) इति सिद्धान्तात् । तथापि च अधिपतिना चक्षुषा व्यपदिश्यते 'चक्षुर्विज्ञानम्' इति,असाधारणकारणत्वात्,यथा यवाकुर इति बीजतुवारिमारुताकाशसंयोगे सत्यपीति ।
-सिंहसूरि,न्यायागमानुसारिणी, द्वादशारनयचक्र (ज), भाग - १, पृ० ६० पादटिप्पण - २२१ ___ घटादिकल्पनापोढं प्रत्यक्षम् । अथ का कल्पना? नामजातिगुणक्रियाद्रव्यस्वरूपापन्नवस्त्वन्तरनिरूपणानुस्मरणविकल्पना । ततोऽपोढमक्षाधिपत्योत्पन्नमसाधारणार्थविषयमभिधानगोचरातीतं प्रत्यात्मसंवेद्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । “चक्षुर्विज्ञानसमङ्गी नीलं विजानाति नो तु नीलम्” इति अभिधर्मागमोऽपि । प्रकरणपादेऽप्युक्तम्
नीलः स नाम नीलं न नीलार्थोऽनक्षरः स च ।
नीलमिति भाषमाणो नीलस्यार्थ न पश्यति ॥ एतस्यैवार्थस्य भावना तु - अर्थेऽर्थसंज्ञी,न त्वर्थे धर्मसंज्ञी (अभिधर्मपिटक)। अर्थे रूपादिके स्वरूपसंज्ञी,अर्थस्वरूपविशेषमात्रालम्बनया संज्ञया निर्विकल्पया सम्प्रयुक्तं स्वलक्षणविषयमस्य सन्तानस्येति । न त्वर्थे रूपादिके यदृच्छादिनामसंज्ञी। एवमभिधर्म उक्तम् - धर्मो नामोच्यते नामकायः पदकायो व्यंजनकायः । -मल्लवादी,द्वादशारनयचक्र (ज), भाग-१,पृ० ५९-६२ पादटिप्पण- २२३
कल्पितमपि त्विदमफलमलौकिकत्वात् । स्ववचनव्यपेक्षाक्षेपदुस्तरविरोधपरिहारं त्वदुक्तिवदेवेदमप्रत्यक्षम्, कल्पनात्मकत्वान्निरूपणविकल्पात्मकत्वादालम्बनविपरीतप्रतिपत्त्यात्मकत्वादध्यारोपात्मकत्वात् सामान्यरूपविषयत्वात् तदतदविषयवृत्तित्वात् सदसदभेदपरिग्रहात्मकत्वात् सर्वथा साधारणार्थत्वादेः,अनुमानादिज्ञानवत् ।-द्वादशारनयचक्र (ज) भाग-१, पृ० ६३ पादटिप्पण - २२४
तत्र प्रतिविविक्तरूपान्तराविविक्तस्वतत्त्वे रूपसंघाते इन्द्रियसन्निकृष्टे आलम्बनविपरीता येयं