Alankarsarvasva

Author(s): Girijaprasad Dvivedi
Publisher: Pandurang Javaji

Page 244

220 काव्यमाला। चिदन्यथाभिप्रायेणोक्तं सदपरेण वा काकुप्रयोगेण. श्लेषप्रयोगेण वान्यथान्यार्थघटनया योज्यते तदुक्तिः सा वक्रोक्तिः / काकुप्रयोगेण यथा__'गुरुपरतन्त्रतया बत दूरतरं देशमुद्यतो गन्तुम् / अलिकुलकोकिलललिते नैष्यति सखि सुरभिसमयेऽसौ // ' ___ अत्रैतद्वाक्यं नायिकया आगमननिषेधपरत्वेनोक्तम् / तत्सख्या काकुप्रयोगेण विधिपरतां प्रापितम्। काकुवशाद्विधिनिषेधयोर्विपरीतार्थसंक्रान्तिः। तत्र श्लेषोऽभङ्गसभङ्गत्वेनोभयमयत्वेन त्रिविधः। तत्राभङ्गश्लेषमुखेन यथा तयेत्यर्थः / काकुः ध्वनिविशेषः / यदुक्तम्-'वाक्याभिधेयमानेऽर्थे येनान्यः प्रतिपद्यते / भिन्नकण्ठध्वनिधीरैः स काकुरिति कथ्यते // ' अन्यार्थघटनयेति / प्रक्रान्तादन्यस्य व्यतिरिक्तस्यार्थस्य घटनयोल्लेखनेनेत्यर्थः / येनकेनचिद्वक्राभिप्रेतार्थस्य प्रतिपादयिषयोक्तस्य वाक्यस्यान्येन विघाताय प्रहेलिकामात्रार्थ 'नवकम्बलकोऽयं माणवकः' इत्यादिनावाक्छलेनान्यथायोजनमात्रमयमलंकार इति पिण्डार्थः / अत एव द्वितीयो व्याघातो नास्था भेदतया वाच्यः / न हि तत्र वचनविघातायैवान्यथा योजनम् / तत्र हि 'बाल इति सुतरामपरित्याज्योऽस्मि, रक्षणीय इति भवडुजपञ्जरं रक्षास्थानम्' इत्यादौ बालत्वादिकं प्रस्थानविशेषतया राज्यवर्धनेन संभावितं श्रीहर्षेण पुनरन्यथा प्रस्थाननिमित्ततया योजितम् / अतश्थानान्यथा योजनस्य प्रस्तुतवस्तुव्याहतिनिबन्धनत्वेऽपि प्रस्थानविधौ तात्पर्यम् / न तद्विघातमात्रेणास्य वक्रोकावन्तर्भाव इति चेत् , तर्हि साधाविशेषादुपमेयोपमादीनामप्युपमायामन्तर्भावः किं न स्यात् / अथात्र फलमेदोऽस्तीति कथमेतदिति चेत्, एवमिहापि फलमेदस्य विद्यमानत्वात्कथमस्यान्तर्भावः स्यात् / तथा 1. 'अन्याभिप्रायेण' ख. 2. 'अत्र' ख. 3. 'श्रीकण्ठेन' ख.