Alankarsarvasva

Author(s): Girijaprasad Dvivedi
Publisher: Pandurang Javaji

Page 256

232 : काव्यमाला। रसभावतदाभासतप्रशमानां निबन्धनेन रसवत्प्रेयऊर्जस्विसमाहितानि। उदात्ते महापुरुषचरितस्य चित्तवृत्तिरूपत्वाच्चित्तवृत्तिविशेषखभावत्याच रसादीनामिह तद्वदलंकाराणां प्रस्तावः / अत एव चत्वारोऽलंकारा युगपल्लक्षिताः / तेत्र विभावानुभावव्यभिचारिभिः प्रकाशितो रत्यादिश्चित्तवृत्तिविशेषो रसः / भावो विभावानुभावाभ्यां सूचितो निर्वेदादिस्त्रयस्त्रिंशद्भेदः / देवादिविषयश्च रत्यादि वः / तदाभासो रसाभासो भावाभासश्च / आभासत्वमविषयप्रवृत्त्यानौचित्यम् / तत्पशम उक्तप्रकाराणां निवर्तमानत्वेन प्रशाम्यदवस्था / नायमलंकारः // रसभावेति / अत एवेति / चतुर्णामपि चित्तवृत्तिविशेषखभावात् / तत्रेति / युगपल्लक्षणे स्थिते सतीत्यर्थः / विभावा ललनोद्यानादयः आलम्बनोद्दीपनकारणानि / अनुभावाः कटाक्षभुजक्षेपादयः कार्याः / व्यभिचारिणो निर्वेदादयः सहकारिणः / प्रकाशित इति / व्यञ्जितः / यदुक्तम्'विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः' इति / रत्यादीत्यादिशब्देन हासादीनां स्थायिनां ग्रहणम् / निर्वेदादिरिति / यदुक्तम्-'निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूयामदश्रमाः / आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिधृतिः // व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जड़ता तथा / गर्यो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च // सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता / मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च // त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः / त्रयस्त्रिंशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः // ' इति / देवतादिविषयाणामानन्यादनेकप्रकारत्वेऽप्येकप्रकार एव रत्यात्मभावः / अत एव रत्यादिरित्यादिशब्दः प्रकारे। चः समुचये / यदुक्तम्-‘रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्चितः / भावः प्रोक्तः' इति / तथा 'तदाभासा अनौचित्यप्रवर्तिताः' इति / प्रशाम्यदवस्थेति / न तु घसरूपा प्रशान्तावस्थेत्यर्थः / तथात्वे हि सर्वत्रैव कस्यचित्प्रकृतत्वे सर्वेषामन्येषां प्रशान्तत्वादेवंभावः स्यात् / ननूक्तप्रकारत्वेन परांमृष्टस्य रसस्यापि 1. 'निबन्धने' ख. 2. 'अत्र' क. 3. 'देवतादिविषयश्च' क.