Alankarsarvasva

Author(s): Girijaprasad Dvivedi
Publisher: Pandurang Javaji

Page 248

224 काव्यमाला। अतीतानागतयोर्भूतभाविनोरर्थयोरलौकिकत्वेनात्यद्भुतत्वाधस्तसंबन्धरहितशब्दसंदर्भसमर्पितत्वाच्च प्रत्यक्षायमाणत्वं भाविकम् / ककिगतो भाव आशयः श्रोतरि प्रतिबिम्बत्वेनास्तीति, भावो भावना का पुनः पुनश्चेतसि निवेशनं सोऽत्रास्तीति / न चेयं भ्रान्तिः / भूतमाविनो भूतभावितयैव प्रकाशनात् / नापि रामोऽभूदितिवद्वस्तुमात्रम् / भूतभाविगतस्य प्रत्यक्षत्वादिगतस्य धर्मस्य स्फुटस्याधिकस्य प्रतिलम्भात् / नापीयमतिशयोक्तिः / अन्यस्यान्यतयाध्यवसायाभावात् / नहि भूतभाव्यभूतभावित्वेनाध्यवसीयले, अभूतभावि वा भूतभावित्वेनापि, प्रत्यक्षमप्रत्यक्षगतत्वेन, अप्रत्यक्षमपि प्रत्यक्षत्वेन / न हि प्रत्यक्षत्वं केवलं वस्तुधर्मः। प्रतिपत्त्यपेक्षयैव वस्तुनि तथा अलौकिकत्वेनेत्यनेन सहृदयानां तत्रावधानाहत्वमुक्तम् / व्यस्तेति / यद्यपि वाचामाकुलत्वं सर्वत्रैव वर्जनीयं, तथापि तत्तत्र वैषम्येनार्थाविशेषात्प्रतीतेविघ्नमात्रफलम् / इह तु तदाकुलत्वेनातीतानागतयोः प्रत्यक्षायमाणत्वमेव न स्यादिति प्राधान्येनैतदुक्तम् / एवमनेन हेतुद्वयेनास्यालंकारत्वमुक्तम् / इह हि केचिदर्थाः कविवचसि सुस्पष्टमधिरूढा वाच्यवाचकयो रामणीयकमित्युक्तम् / अत एवैकस्यापि रामणीयकहानौ नास्यालंकारत्वम् / इह हि केचिदर्थाः कविवचसि सुस्पष्टमधिरूढा अपि निजसौभाग्याभावात्तृणशकॅरावत्सहृदयानामवज्ञास्पदतया नावधानाहाः / केचिच्च सुभगा अपि दुर्भग शब्दोपारोहितया सहृदयानामनावर्जका एवेत्युभयमपीहावश्यमाश्रयणीयम् / यदाहुः–'प्रत्यक्षा इव यत्रार्था दृश्यन्ते भूतभाविनः / अत्सद्भुताः स्यात्तद्वाचामनाकुल्येन भाविकम् // ' इति / वाशब्दः पक्षान्तरद्योतकः / ननु चाप्रत्यक्षाणां भूतभाविनां प्रत्यक्षेणोपनिबन्धाद्धान्तिमानेवायं किं न भवतीत्याशझ्याह-न चेयमित्यादि / ननु यदि भूतभावितयैव प्रतीयते तदेतद्वस्त्वेव किं नेत्याशयाह-नापीति / अधिकस्येति / वस्तुवृत्ते तस्यासंभवात् / अत एवास्य ततो व्यतिरेकः / नन्वस्यान्यतयावसायात्किं नायमतिशयोक्तिरित्याशझ्याह-नापीयमित्यादि / भूतभाविनो भूतभावितयैवास्फुटतयावगमात् / नन्वत्राप्रत्यक्षमेवे प्रत्यक्षेण किं नाध्यवसितमित्याशङ्याह-नहीत्यादि / तच्चाप्रस्तुतत्वा 1. 'किं नेत्याह' ख. 2. 'एवाप्रत्यक्षेण' ख.