________________
ગુણધર્મો નથી – એ જણાવવું તેને વ્યતિરેક કહેવાય. ધર્મનું સ્વરૂપ સમજતી વખતે અધર્મ કોને કહેવાય એ સમજવું જરૂરી છે. નહિ તો આપણે અધર્મને ધર્મ માની બેસીએ. એ જ રીતે જે ક્રિયાઓ અધ્યાત્મના શત્રુની ગરજ સારે છે તેને આપણે અધ્યાત્મ માની ન બેસીએ તે માટે અહીં અનધ્યાત્મસ્વરૂપ ભવાભિનંદીનું સ્વરૂપ જણાવવાનું કામ કર્યું છે. સંસારમાં જ આનંદ પામવાના સ્વભાવવાળા જીવો કેવા હોય છે તે માટે આઠ લક્ષણ બતાવ્યાં છે - (૧) શુદ્ધ, (૨) લાભમાં રતિ, (૩) દીન, (૪) મત્સરી, (૫) ભયવાન, (૬) શઠ, (૭) અજ્ઞ, (૮) નિલારંભસંગત. શુદ્ધ તેને કહેવાય કે જેઓ તુચ્છમતિવાળા હોય. શુદ્ધતા એ એક પ્રકારની કૃપણતા છે. કૃપણતા એટલે બચાવવાની વૃત્તિ. લોભ અને કૃપણતામાં ફરક છે. લોભમાં મેળવવાની વૃત્તિ હોય છે. કૃપણતામાં બચાવી રાખવાની વૃત્તિ હોય, ધર્મ કરતી વખતે બચાવવાની વૃત્તિ ન જોઈએ. બાહ્ય રીતે ધર્મ કરવા માટે પૈસાની જરૂર પડે અને અત્યંતર રીતે ધર્મ કરવા માટે મન-વચન-કાયાના યોગો ફોરવવાની જરૂર પડે. ગૃહસ્થપણાનો ધર્મ પૈસાની ઉદારતા વિના ન થાય અને સાધુપણાનો ધર્મ મન-વચન-કાયાના યોગોને ફોરવ્યા વિના ન થાય. પૈસા બચાવવાની વૃત્તિવાળા ધર્મ નહિ કરી શકે. વધારે ખરચવું તે ઉદારતા નથી, કશું રાખવું નહિ તેનું નામ ઉદારતા. જેટલું છે એટલું વાપરવાની વૃત્તિ કેળવીએ તો શુદ્ધતા ટળી જાય. મન-વચનકાયાના યોગોને પણ વાપરતી વખતે કચાશ નથી રાખવી. પૈસો પુણ્યથી મળે છે અને મન-વચન-કાયાના યોગો પણ પુણ્યથી મળે છે. આ પુણ્યનો ઉપયોગ કરી લેવો છે. આજે પૈસો છે તો ધર્મમાં વાપરી લેવો છે, આવતી કાલની ચિંતા નથી કરવી. આવતી કાલની ચિંતા થશે તો બચાવવાની વૃત્તિ આવવાની જ. મનથી શુભ ચિંતન કરવું. વચનથી પ્રતિક્રમણનાં સૂત્રો બધાં જ આપણે એકલાએ બોલવાં છે. કાયાથી બધાં કામ આપણે કરવાં છે. શુદ્ધતા ટાળવી
હશે અને ઉદારતા કેળવવી હશે તો બચાવવાની વૃત્તિ ટાળીને છોડવાની વૃત્તિ કેળવવી પડશે. પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય જે બંધાય છે તે આપવાની વૃત્તિના કારણે નહિ, છોડવાની વૃત્તિના કારણે બંધાય છે. તમે સુપાત્રદાન કરો ત્યારે પણ વૃત્તિ કઈ હોય ? છોડવાની જ ને ? શાલિભદ્રજીએ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બાંધ્યું તે ક્યારે ? પોતાના માટે કશું રાખ્યું નહિ ત્યારે. તમારે રાખીને, બચાવીને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બાંધવું છે - એ શક્ય નથી !
સવ શાલિભદ્રજીને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી મળ્યું તો છોડ્યું ને ? તેમ અમે પણ છોડશું.
એમને મળ્યું માટે નથી છોડ્યું, મળેલું ઓછું લાગ્યું માટે છોડ્યું. તમને ઓછું લાગતું નથી ? અને ઓછું લાગે તો તમે છોડવાને બદલે ભેગું કરવા જાઓ છો, માટે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય નથી બંધાતું. પુર્ય ભોગવવાની વૃત્તિ હોય, તેને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ન બંધાય. આપણે કશું રાખવું નથી. દીક્ષા લેવાની ભાવના હોય તેને રાખવાની ભાવના હોય જ નહિ. બધું જતું રહે તો ય વાંધો નથી. કારણ કે રાખવું જ નથી, સંસારમાં રહેવું જ નથી.
સવ ગૃહસ્થપણામાં છઠ્ઠ ગુણઠાણું આવે જ નહિ ?
ગૃહસ્થવેષમાં છઠું ગુણઠાણું આવે - એની ના નથી, પરંતુ એ ગુણઠાણું સાધુપણા વિના ટકે નહિ. તમારે ગુણઠાણું પામવું છે કે ટકાવવું છે ? ભરતમહારાજા ગૃહસ્થવેષમાં ગુણઠાણું પામ્યા પણ પછી દેવતાએ સાધુવેષ આપ્યો, ત્યારે ગુણઠાણું ટક્યું.
શુદ્ધતા પછી બીજું લક્ષણ લાભમાં રતિ જણાવ્યું છે. જેઓ કૃપણ હોય તે પોતાનું તો વાપરે જ નહિ, ઉપરથી મફતનું મળે તેમાં રાજી થાય :
૧૬
% % % % de se ek ek ek
અધ્યાત્મ-મહિમા
અધ્યાત્મ-મહિમા
% % % % % % % % % % ૧૭
