________________
સ૦ ક્રિયા કરતાં કરતાં જ્ઞાન મેળવે તો ?
એના બદલે ભણતા ભણતા ક્રિયા કરતો થાય – તેમાં શું વાંધો છે ? જ્ઞાનીઓએ ‘પઢમં નાણું’ અમથું નથી કહ્યું. તમે જ્ઞાન વિના ક્રિયા કરવાની શરૂ કરી માટે ક્રિયા કરવા છતાં જ્ઞાન ન આવ્યું.
સ૦ જ્ઞાનક્રિયાની પ્રાપ્તિ ક્યારે થાય ?
જ્ઞાન તો જનમતાંની સાથે અપાય છે, જ્યારે ક્રિયા માટે આઠ વરસ સુધી રાહ જોવી પડે. આઠ વરસ પહેલાં જ્ઞાન હોવા છતાં ક્રિયાની રજા નહિ. તમારે ત્યાં પણ પરણવાનું જ્ઞાન તો ક્યારનું હોય છે, છતાં અમુક વય થયા વિના પરણાવો નહિ ને ? તેમ અહીં પણ આઠ વરસની ઉંમર એ ક્રિયા માટે પરિણતવય છે. સંસ્કાર આપવાની છૂટ, પણ ક્રિયાની વાસ્તવિક શરૂઆત થાય તો આઠમે વર્ષે જ થાય. તમારે ત્યાં ક્રિકેટના સંસ્કાર તો શેરીમાં અપાય, પરંતુ મેદાનમાં રમવા કોણ જાય ? અભ્યસ્તદશાવાળો જ ને ? તેમ અહીં પણ સમજી લેવું. જ્ઞાન વિનાની ક્રિયા એ ક્રિયા નથી એવું જે દિવસે લાગશે તે દિવસે જ્ઞાન પામવાનું મન થશે. શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા એ અધ્યાત્મના બે અંશ છે. જેમ મહારથનાં બે પૈડાં વિના રથ ન ચાલે અને ભવપ્રત્યયિક આકાશગામિની લબ્ધિવાળા પણ પક્ષીઓ બે પાંખ વિના ઊડી શકતા નથી તેમ જ્ઞાન અને ક્રિયા આ બેમાંથી એક પણ અંશની ખામી હોય તો તે અધ્યાત્મ સંસારથી તરવા કામ નહિ લાગે. જ્ઞાની કોઈ દિવસ એવું ન કહે કે ક્રિયાની જરૂર નથી અને ક્રિયાવાન એવું ન કહે કે જ્ઞાનની જરૂર નથી. જ્ઞાન વગરની ક્રિયા તો દ્રવ્યક્રિયા છે.
સ૦ દ્રવ્યક્રિયાનો કોઈ જ ઉપયોગ નહિ ?
ભાવને લાવવાનો સંભવ દ્રવ્યક્રિયાવાળાને છે, તેથી દ્રવ્યક્રિયા એટલા અંશમાં ઉપયોગી છે. ભગવાને એકલી ક્રિયાને ઉપાદેય નથી કહી. જે
અધ્યાત્મ-મહિમા
૩૬
જ્ઞાનપૂર્વકની હોય અથવા જ્ઞાનનું કારણ બને તેવી દ્રવ્યક્રિયાને ઉપાદેય કહી છે. ઘણા લોકો ક્રિયાને જડ કહે છે કારણ ક્રિયા શરીરનો ધર્મ છે અને શરીર જડ છે : એવું કહે છે તે બરાબર નથી. કારણ કે મડદું ક્રિયા નથી કરતું, ચૈતન્ય એમાં પૂરાય ત્યારે જ શરીર ક્રિયા કરે છે. આત્માના ચૈતન્યને લઈને જેમ શરીરમાં ચૈતન્ય મનાય છે તેમ શરીરના ચૈતન્યને લઈને ક્રિયાને પણ ચેતનવંતી મનાય છે. જેને જ્ઞાનની રુચિ હોય તેવાઓ સંયમનું પાલન સારામાં સારી રીતે કરી શકે. અસંખ્યાત યોગો હોવા છતાં એક પણ યોગનો અનાદર કર્યો ન ચાલે. સાધુપણામાં પાંચ પ્રહર સ્વાધ્યાય કરવાનું જણાવ્યું છે. જ્ઞાન ચઢે નહિ – એવું બને પણ જ્ઞાનની રુચિ ન હોય – એ સાધુપણું પાળી ન શકે. જેને કેવળજ્ઞાન મેળવવું હોય તેને શ્રુતજ્ઞાનની રુચિ ન હોય
તે કેમ ચાલે ? અમારા પંડિતજી પણ અમે કોઈ વાર ભણવામાં પ્રમાદ કરીએ તો અમને કહેતા કે ‘મહારાજ ! આપ કો કૈવલજ્ઞાન ચાહીએ તો
પઢતે ક્યું નહિ ?' આ તો અમને કહે કે આ ઉંમરે હવે શું ભણાય ? આપણે તો પાણીના ઘડા લાવીશું ! પાણીના ઘડા લાવી-લાવીને કેટલા લાવવાના ? વૈયાવચ્ચ પણ આખો દિવસ તો ન હોય ને ? આહાર, વિહાર, નીહાર વગેરેની ક્રિયા તો ત્રણ કલાકમાં થઈ જાય. બાકીના સમયમાં કરવાનું શું ? પાણીના ઘડા લાવવા માટે પણ ભણવું તો પડશે ને ? દશવૈકાલિકનું પાંચમું અધ્યયન અર્થથી આવડે તેને જ પાણી લાવવાનો અધિકાર છે. વડીદીક્ષા ન થઈ હોય ત્યાં સુધી નવા સાધુના ગોચરીપાણી ખપતા નથી તેનું કારણ આ જ છે કે વડીદીક્ષા વિના પાંચમું અધ્યયન ભણાવાતું નથી. જ્ઞાન વિના ક્રિયા કઈ રીતે કરી શકે ?
સ૦ આપ જ્ઞાન ઉપર આટલો ભાર આપો છો, એટલે જ આપની પાસે કોઈ દીક્ષા લેતું નથી.
અધ્યાત્મ-મહિમા
૩૭
