________________
સ૦ ક્રોધાદિ ચારે કષાયને કાઢવાનો ઉપાય શું ?
ગુસ્સો આવ્યા પછી સ્થાન છોડવું નહિ અને મૌન તોડવું નહિ, તો ગુસ્સો જીતી શકાશે. પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિએ ગુસ્સો આવ્યા પછી સ્થાન ન છોડ્યું તો પાછા સ્થિર થઈ ગયા ને ? લોભ ટાળવા માટે ગમતી વસ્તુ સામે નજર માંડવી નથી. એક વાર લોભ અને ક્રોધ ટળ્યા તો બાકીના બે કષાય ટાળવાનું સહેલું છે. ‘મારી પાસે કઈ વસ્તુ સારી છે કે જેથી માન કરું' - આવું વિચારો તો માન ટળે અને માયાના વિપાકો વિચારો તો માયા પણ ટળે. કષાય ટાળવાનું સહેલું છે, કષાય ટાળવાનો અધ્યવસાય કેળવવાનું કપરું છે.
ज्ञानं शुद्धं क्रिया शुद्धत्यंशी द्वाविह सङ्गतौ । चक्रे महारथस्येव पक्षाविव पतत्त्रिण: ।।१२।।
આપણે ગુણઠાણાના ક્રમે જે અધ્યાત્મની વૃદ્ધિ જોઈ ગયા તે શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા સ્વરૂપ છે. શુદ્ધ ક્રિયાને અધ્યાત્મ તરીકે જણાવી ત્યારે શિષ્ય શંકા કરી કે આ શુદ્ધ ક્રિયા પામવાનો ઉપાય કયો છે ? તેના નિરાકરણમાં જણાવે છે કે ક્રિયા પામવાનો ઉપાય જ્ઞાન છે. જેની પાસે શુદ્ધ જ્ઞાન હોય તે શુદ્ધ ક્રિયાને પામી શકે. શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા: આ બે અંશ અધ્યાત્મના છે. આજે જેને જ્ઞાનની રુચિ છે તેઓ ક્રિયાની ઉપેક્ષા કરે છે અને જેને ક્રિયાની રૂચિ હોય તેઓ જ્ઞાનની ઉપેક્ષા કરે છે. તેથી બંન્ને અધ્યાત્મથી રહિત છે. જેઓ ઉભયની રુચિવાળા હોય તેઓ અધ્યાત્મના ધણી છે. જેની પાસે જ્ઞાન ન હોય તેને ક્રિયા ન અપાય. તેથી પહેલાં જ્ઞાન છે અને પછી ક્રિયા છે. તમારે ત્યાં પણ શું નિયમ છે ? તમે નોકરી ઉપર કે ધંધા ઉપર રાખો તો જાણકારને રાખો કે કરનારને ? જે ક્ષેત્રનું જ્ઞાન ન હોય તે ક્ષેત્રમાં ક્રિયા કરવાની રજા તો તમારે ત્યાં પણ નથી મળતી. આથી જ શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં
જણાવ્યું છે કે ‘પદમં ના તો ચા' પહેલાં જ્ઞાન મેળવવાનું પછી સંયમ પ્રાપ્ત થાય. ત્યાં શિષ્ય શંકા કરી કે કેવી રીતે ચાલવું, કેવી રીતે ઊભા રહેવું કેવી રીતે બોલવું. આ પ્રશ્નના જવાબમાં ગ્રંથકારશ્રીએ જણાવ્યું કે જયણાપૂર્વક ચાલવું, જયણાપૂર્વક ઊભા રહેવું, જયણાપૂર્વક બોલવું... તમે જેમ બહારગામ જનારને ‘સાચવજો' આ એક જ શિખામણ આપો ને ? એમાં બધું જ સમાઈ જાય ને ? તેમ અમારે ત્યાં જયણામાં બધું સમાય. અમારે ત્યાં ભિક્ષાચયના જ્ઞાન વિના ભિક્ષાએ જવાની પણ અનુજ્ઞા નથી. કહ્યું છે કે જેને દશવૈકાલિક સૂત્રનું પાંચમું પિષણા અધ્યયન આવડતું ન હોય તેના હાથની ભિક્ષા વાપરનારને આલોચના આવે છે. ‘મારા હાથે રખે ને કોઈ વિરાધના ન થઈ જાય’ : આવો પરિણામ તેનું નામ યતના (જયણા). આ યતનાનું જ્ઞાન જેને હોય તે યતના પાળી શકે.
સવ ક્રિયાને જ્ઞાનની દાસી કહી તે કયા અંશમાં ?
જ્ઞાનના કારણે જ ક્રિયા પ્રવર્તે છે માટે ક્રિયાને દાસી કહી. જે પ્રવર્તાવે તે રાજા હોય અને જે પ્રવર્તે તે ચાકર હોય. જ્ઞાન પ્રવર્તક છે અને ક્રિયા જ્ઞાન મુજબ પ્રવર્તે છે, માટે ક્રિયાને દાસી કહી છે. જેની પાસે જ્ઞાન ન હોય તેની ક્રિયા તો દાસી નથી, સ્વયં પ્રવર્તેલી રાણી છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા : એ બંન્ને અધ્યાત્મના અંશ છે. પરંતુ તે બંન્ને શુદ્ધ હોય તો જ તે અધ્યાત્મમાં સમાય. મિથ્યાત્વની હાજરીમાં જ્ઞાન પણ શુદ્ધ નથી અને ક્રિયા પણ શુદ્ધ નથી. શુદ્ધ જ્ઞાનના કારણે શુદ્ધ ક્રિયા આવે છે. આ બે અધ્યાત્મના અંશ છે.
સવ પ્રતિક્રમણાદિની ક્રિયાના અર્થનું જ્ઞાન ન હોય તો એનું ફળ મળે ?
પ્રતિકમણાદિની ક્રિયાના અર્થનું જ્ઞાન મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરે તો ફળ મળે. પ્રતિક્રમણ પાપની આલોચના માટે કરવાનું છે – એટલું તો જ્ઞાન જોઇએ ને ?
૩૪
% % % % 8 se ek ek be :
અધ્યાત્મ-મહિમા
અધ્યાત્મ-મહિમા
%
%
%
%
%
%
%
%
%
% ૩૫
