________________
ન
એમાં મને કોઈ નુકસાન નથી. તમારા વિના અમારું કશું અટકતું નથી. કોઈ અમારી પાસે દીક્ષા લે કે ન લે, અમે દીક્ષા પાળીએ તો અમારો મોક્ષ અટકવાનો નથી. કોઈ આવતું નથી તો હું પણ કોઈને બોલાવતો નથી. જે દિવસે હું તમને બોલાવું તે દિવસે હું સાધુ મટી ગયો હોઈશ તેથી પણ મારી પાસે આવવાનો અર્થ નથી. જે સાધુને શિષ્યનું અર્થીપણું જાગે તે સાધુ સાધુ મટી જાય અને સાધુ મટી ગયા હોય તેવાના શિષ્ય થવાની જરૂર નથી. આપણી વાત એટલી જ છે કે આપણે સાધુ થવું હશે તો જ્ઞાનની રુચિ કેળવવી જ પડશે. તમારે ત્યાં અનેક જાતની પ્રવૃત્તિઓ હોય. અમારે ત્યાં તો એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ જ નથી. સાધુપણાનું જીવન તો નિવૃત્તિપ્રધાન છે. ક્રિયાનું મહત્ત્વ જ્ઞાનને લઈને અને જ્ઞાનની સફળતા ક્રિયાને લઈને છે. માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંન્નેનો મેળ બેસાડવો છે અને જ્ઞાન તથા ક્રિયાની શુદ્ધિ માટે મિથ્યાત્વને ટાળીને સમ્યગ્દર્શન પામવું છે.
तत्पञ्चमगुणस्थानादारभ्यैवैतदिच्छति । निश्चयो व्यवहारस्तु, पूर्वमप्युपचारत: ।।१३।। चतुर्थेऽपि गुणस्थाने शुश्रूषाद्या क्रियोचिता । अप्राप्तस्वर्णभूषाणां रजताभूषणं यथा ।।१४।। अपुनर्बन्धकस्यापि या क्रिया शमसंयुता । चित्रा दर्शनभेदेन, धर्मविघ्नक्षयाय सा ।। १५ ।।
આપણે જોઈ ગયા કે અપુનર્બંધકદશાથી માંડીને ચૌદમા ગુણઠાણા સુધીની ક્રમે કરીને શુદ્ધિવાળી ક્રિયા અધ્યાત્મસ્વરૂપ છે. અને અધ્યાત્મના બે અંશ છે : શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા. આ સાંભળીને શિષ્યને શંકા થાય છે કે જો અધ્યાત્મ જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયસ્વરૂપ હોય તો તે પહેલે અને
૩૮ ૩
અધ્યાત્મ-મહિમા
ચોથે નહિ માની શકાય. પહેલા ગુણઠાણે જ્ઞાન અને ક્રિયા હોતી નથી. ચોથે જ્ઞાન હોય તોપણ ક્રિયા નથી. તેથી અધ્યાત્મ કે જે શુદ્ધક્રિયાસ્વરૂપ છે તેનો સંભવ પાંચમા ગુણઠાણે જ છે. તો પહેલે કે ચોથે અધ્યાત્મને કેવી રીતે માનવો... આપણને આવી કોઈ શંકા પડતી જ નથી ને ? કારણ કે આપણે ધ્યાનથી સાંભળતા નથી ને સાંભળીને યાદ નથી રાખતા. પહેલા ગુણઠાણે
કે ચોથે ગુણઠાણે કોઈ ક્રિયા નથી હોતી. ક્રિયાની શરૂઆત વિરતિથી થાય અને વિરતિ પાંચમેથી શરૂ થાય. જેને પાપથી અટકવું નથી તેની ધર્મક્રિયાની કોઈ કિંમત નથી. તેથી વિરતિધરની ક્રિયાને ક્રિયા કહેવાય છે. હવે આ ક્રિયા પહેલે કે ચોથે ન હોય તો ત્યાં ક્રિયારૂપ અધ્યાત્મ કઈ રીતે ઘટે - આવી શંકા પડવી જોઈએ ને ? આથી આવી શંકાના નિરાકરણમાં જણાવે છે કે - આ અધ્યાત્મ પાંચમા ગુણઠાણાથી માંડીને જ હોય છે – આ પ્રમાણે નિશ્ચયનય કહે છે અને પહેલે તથા ચોથે ગુણઠાણે ઉપચારથી અધ્યાત્મ હોય છે - આ પ્રમાણે વ્યવહારનય કહે છે. નિરચય અને વ્યવહાર : આ બંન્ને નય ભગવાને બતાવેલા છે. કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને વસ્તુને વ્યવહારનય સ્વીકારે છે. વરસાદ પડે ત્યારે લોકો ‘સોનું વરસે છે.' એમ કહે છે. ત્યાં વરસાદ વરસ્યો હોવા છતાં વરસાદના કારણે અનાજ ઊગે એ વેચીને પૈસા આવે પછી સોનું મળે. તેથી સોનાનું કારણ વરસાદ હોવાથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને વ્યવહારથી આવું કહેવાય છે. તે જ રીતે પહેલું ગુણઠાણું ચોથાનું કારણ બને છે અને ચોથું પાંચમાનું કારણ બને છે માટે ત્યાં ઉપચારથી અધ્યાત્મ મનાય છે. આ વાત તેરમી ગાથાથી જણાવી.
હવે શિષ્ય ફરી શંકા કરે છે ચોથે કે પહેલે ઉપચારથી અધ્યાત્મ કહ્યું છે, પરંતુ ઉપચાર પણ ત્યાં કરાય કે જ્યાં ઉપચારનું બીજ હોય. ચોથેપહેલે વિરતિની ક્રિયા નથી પરંતુ બીજી કોઈ ક્રિયા હોય તો તેને ઉપચાર
અધ્યાત્મ-મહિમા
૩૯
