________________
: ૩૬ :
આત્મવાદ :
પ્રમાણે અમુક હાય ત્યાં અમુક હાવુ જ જોઇએ એવા નિયમને વ્યાપ્તિ કહે છે. એ વ્યાપ્તિજ્ઞાનથી જે નિશ્ચય થાય તેને અનુમાન કહે છે. પતમાં અગ્નિ છે. તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન થતુ નથી, માટે તે અગ્નિનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ નથી. જ્ઞાન થાય છે. સત્ય છે, માટે તે જ્ઞાન કરાવનાર પ્રમાણુ તે અનુમાન છે તે તેથી થતુ જ્ઞાન પ્રમાણુભૂત છે.
ચા—અનુમાનનું ખડેન—
विशेषेऽनुगमाभावात्, सामान्ये सिद्धिसाधनात् ॥ तद्वतोऽनुपपन्नत्वादनुमानकथा कुतः १ ॥
અનુમાનને પ્રમાણ ત્યારે જ માની શકાય કે જ્યારે નિયમગ્રહ-વ્યાપ્તિજ્ઞાન યથાર્થ થઈ શકે, પણ તેજ સંભવતું નથી, રસેાડામાંથી ને ભઠ્ઠીમાંથી નીકળતા ધૂમાડા રસોડાના અને ભઠ્ઠીના છે એટલે તેનાથી થતુ જ્ઞાન તે રસોડાના અને લઠ્ઠીના અગ્નિનું છે. ધૂમવિશેષ અને અગ્નિવિશેષના નિયમ પ°તમાં નકામા છે. પર્વતીય ધૂમ અને પર્વતીય અગ્નિ છે જે ચાલુ છે તેના નિયમ પૂર્વે જાણ્યા નથી એટલે તેથી અનુમાન પ્રવર્તે નહિ. સાધારણ રીતે ધૂમ છે માટે અગ્નિ છે એવું જ્ઞાન તે નકામું છે, અમે પણ માનીએ છીએ કે વિશ્વમાં ધૂમ અને અગ્નિ એ મન્ને છે, તેને માટે અનુમાનની આવશ્યકતા નથી માટે અનુમાન પ્રમાણુ નથી.
સ્યા—અનુમાન પ્રમાણની સિદ્ધિ
પતમાં દૂરથી ધૂમાડા જોવાથી અગ્નિનું જ્ઞાન થાય છે એ નિઃશંક છે. એ થતાં વાસ્તવિક જ્ઞાનને જો ધૂમને અગ્નિના નિયમજન્ય ન માનીએ તે તેને માટે જરૂર નવી કલ્પના કરવી પડશે. બીજી સર્વ કલ્પના કરતાં ધૂમાગ્નિના નિયમથી
