Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
જા જા
આ ભવાદ
: લેખક : મુનિરાજ શ્રી. ધુરન્ધરવિજયજી
'થ
)
साहित्य
धक
पादियायरस
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વૃદ્ધિ-મિ-અમૃત-ગ્રન્થમાલા-‰થાંક ૧૩
આત્મવાદ
લેખક
શ્રીમનેશ્યમૃત-પુણ્ય-પાદપદ્મપરાગરાગલીનાદીનપીનમનેાદ્વિરેફ
મુનિ રધરવિજય:
પ્રાશિ શ્રી જૈન સાહિત્યવાનું મ
ભાવનગર
મૂલ્ય
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન.
શાહુ બાલુભાઇ રુગનાથ જમાદારની શેરી-ભાવનગર
મુદ્રકઃ શાહ ગુલાબચંદુ લલ્લુભાઇ મહાય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર
વીર નિર્વાણુ સંવત્ ૨૪૭૩ વિક્રમ સંવત્ ૨૦૦૩
ખ્રસ્તી. સન ૧૯૪૭
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
08000000000080
0989380888°
આત્મવાદ
આત્માના સમ્બન્ધમાં જુદી જુદી અનેક વિચારણાએ ચાલે છે. ચાર્વાકે આત્મતત્ત્વને સ્વીકારતા જ નથી. મૌદ્ધો એકાન્ત ક્ષણિક ને જ્ઞાનસતાનમય જ માને છે. વેદાન્તી ુ એકાન્તનિત્ય ( કુટસ્થનિત્ય ) અને કેવળ જ્ઞાનસ્વરૂપ એક સ્વીકારે છે. નૈયાયિક વ્યાપક, મુક્ત થયે છતે જડ અને જીવાત્મા પરમાત્માધીન છે એમ માને છે. સાંખ્યા નિત્યનિ`ણી કહે છે. આ સર્વ વિચારણાએ દૂષિત છે. સ્યાદ્વાદી તે તે વિચારણાએ કઇ રીતે દૂષિત છે તે જણાવી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ શું છે ? તે ખતાવશે.
તેમાં પ્રથમ આત્મસિદ્ધિ આ પ્રમાણે છે. ‘ આત્મા છે’ એ સમજવા માટે કેશિ ને પ્રદેશી વચ્ચેના સંવાદ ઘણા જ સુન્દર ને સચાટ છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પહેલુ ( આત્મસિદ્ધિ ) કેશિ-પ્રદેશીસમાગમ
આત્મવાદ :
(૧)
ઘણા સૈકા પૂર્વે આ ભરતમાં શ્વેતામ્બિકા નગરીમાં નાસ્તિકશેખર પ્રદેશી રાજાનું શાસન પ્રવર્તતું હતું. તે રાજ્યમાં રાજાના વિચારને અનુકૂલ ચિત્ર નામના મુખ્ય મંત્રી હતા.
તે સમયે ભારતના ભવ્યાત્માઓના ભાગ્યથી આ ભૂમિતલને, ચાર જ્ઞાનની સમ્પત્તિવાળા શ્રી કેશી ગણધર મહારાજ પાવન કરી રહ્યા હતા.
એકદા શ્રી કેશી ગણધર મહારાજ વિહાર કરતા કરતા શ્રાવસ્તી નગરીમાં પધાર્યાં. ત્યાં તેઓશ્રીના દર્શન, વન્દન ને ધર્મ શ્રવણ કરવા માટે અનેક લેાકેા આવવા લાગ્યા.
તે જ સમયે પૂર્વજન્મના કોઈ અપૂર્વ પુણ્યના યાગે શ્વેતામ્બિકાથી ચિત્ર મત્રી પણ શ્રાવસ્તીપુરીમાં રાજ્યકાર્ય ને માટે આન્યા હતા.
લાક લાકને અનુસરે છે. તે મુજબ ઘણા લેાકેાને કેશિ ગણધર ભગવંત પાસે જતાં જોઇને કુતૂહલથી ચિત્ર મ`ત્રી પણ ત્યાં ગયા.
ધર્મથી વિમુખ ને નાસ્તિક વિચારના જાણીને શ્રી કેશી ગણધર મહારાજે તેના તિરસ્કાર ન કરતાં ધર્મ સન્મુખ કરવા માટે તેને મધુર વચને માલાન્ગેા, ને તેના મનેાગત વિચારા કહ્યા; તેથી ચિત્ર મંત્રી ખૂબ આશ્ચય પામ્યા. તેને ગુરુ મહારાજ ઉપર બહુમાન ઉત્પન્ન થયું. તેણે શાન્તિપૂર્વક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેશિ–પ્રદેશીસમાગમ :
: ૩ : ધર્મશ્રવણ કર્યું. તેને ધર્મશ્રદ્ધા થઈ અને સમ્યકત્વમૂલ ધર્મ સ્વીકાર્યો.
પિતાને સમજાયેલ સારા માર્ગને પોતાના સમ્બધિઓ પણ અનુસરે એવી ભાવના ને પ્રયત્ન સજને સદા કરે છે. મંત્રીને પણ સાચો રાહ સમજાયા પછી રાજાને ધર્મમાર્ગ પર લાવવાની તીવ્ર ભાવના જાગૃત થઈ. તેણે ગુરુમહારાજને વિનવ્યું–
ભગવંત! આપ તો વિશ્વવત્સલ છે, પણ અમારી નગરી અને રાજ્ય નાસ્તિક રાજાના સખત શાસનને લીધે આપ સમા ગુરુમહારાજના આવાગમનથી વંચિત રહે છે. કૃપા કરી આપ તાંબિકા નગરી પધારશે તે આપની અપૂર્વ શક્તિ, જ્ઞાન અને લબ્ધિના પ્રભાવથી અમારો નાસ્તિક રાજા આસ્તિક બનશે. ત્યાં ધર્મનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તશે, ને ઘણુ જીને ઉપકાર થશે.” “જેવી ક્ષેત્ર સ્પર્શના-વર્તમાનગ” એમ કહી શ્રી કેશિ મહારાજે અનુકૂળતાએ તે તરફ વિહરવા ભાવના દર્શાવી.
ચિત્ર મંત્રી આનન્દ્રિત થયો. શ્રાવસ્તિનું કાર્ય સમાપ્ત કરી તે નિજ નગરે આવ્યો. આવીને તેણે ઉદ્યાનપાલક(માળી)ને સમજાવ્યું કે “ જ્યારે કઈ પણ ગુરુમહારાજ અહિં પધારે ત્યારે પ્રથમ મને ખબર આપજે.” મંત્રીના મનમાં હતું કે જે પહેલેથી રાજાને ખબર પડશે તે મહારાજશ્રીનું અપમાન કરશે ને તેમને અહિં રહેવાને પણ પ્રતિબંધ મૂકશે. એમ ન બને માટે માળીને સૂચના કરી.
. શ્રી કેશિ ગણધર કાળાન્તરે વિહાર કરતા કરતા વેતામ્બિકા નગરીના ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા. પૂર્વે મંત્રીએ સંકેત કર્યા પ્રમાણે ઉદ્યાનપાલકે ગુરુમહારાજશ્રીના આગમનના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪ :
આત્મવાદ : સમાચાર ગુપ્ત રીતે મંત્રીને પહોંચાડ્યા. ધર્મ પ્રભાવના કરતા કરતા મહોત્સવપૂર્વક ગુરુમહારાજને વંદન કરવા જવાની મંત્રીને ઉત્કટ ભાવના હતી, પણ “કઈ સાધુ આવ્યા છે એ વાત રાજા જાણે તે અવજ્ઞા કરે–મહારાજનું અપમાન કરાવી કાઢી મુકાવે ને તેથી લાભ થવાને બદલે ઊલટું નુકશાન થાય એટલે મંત્રીએ સમાચાર જાણે પિતાને સ્થાને રહીને ગુરુમહારાજશ્રીને ભાવ વંદન કર્યું.
મંત્રીએ વિચાર્યું કે-હવે ગુરુમહારાજના આગમનની જાણ રાજાને બીજે કેઈ ન કરે તે પહેલાં જ હું કઈપણુ યુક્તિથી તેને ગુરુમહારાજશ્રી પાસે લઈ જઉં. વિચાર ગોઠવીને મંત્રી રાજા પાસે આવ્યો ને કહ્યું
“દેવ! અશ્વકીડા કરવાનો સમય આજ ઘણે અનુકૂળ છે. ઋતુરાજ વસન્તનું આગમન થયું છે. વાયુ પણ સુંદર વાય છે. ઝાડપાન, ફલફૂલ વગેરેથી વનભૂમિ વિહાર કરવા યોગ્ય બની છે. જે આપને આદેશ હોય તે અશ્વપાલકને અશ્વ સજજ કરવા આજ્ઞા કરું.”
મંત્રીના વચનથી રાજાને અશ્વક્રીડા કરવાની ભાવના જાગૃત થઈ અને તેણે મંત્રીને અશ્વો તૈયાર કરાવવા કહ્યું.
મંત્રી ધીરે ધીરે રાજાને અશ્વક્રીડા કરાવતે કરાવતે જે ઉદ્યાનમાં શ્રી કેશિ ગણધર મહારાજ મધુર અવનિથી દેશના દેતા હતા તે ઉદ્યાન તરફ લઈ ગયા. રાજા ને મંત્રી પરિશ્રમ દૂર કરવા એક એક વૃક્ષની સુન્દર છાયામાં બેઠા. ચિત્ત શાન્ત થયું એટલે રાજાએ મહારાજશ્રીને મધુર અવનિ સાંભળે ને મંત્રીને પૂછ્યું કે“આ સુન્દર ઇવનિ કોને છે ને ક્યાંથી આવે છે ?” મહારાજમને ખબર નથી, ચાલે આપણે ઉદ્યાનની
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૅશિ-પ્રદેશીસમાગમ :
: ૫ :
મનારમતા નિહાળીએ ને જોઇએ કે આ અવાજ કાના છે?”
મ'ત્રીએ ખખર છતાં રાજાને મહારાજશ્રી પાસે લઇ જવા એ પ્રમાણે કહ્યુ. રાજા ને મત્રી વનની સુન્દરતા જોતાં જોતાં શ્રી કેશિ ગણધર જ્યાં ધર્મવ્યાખ્યાન કરતા હતા ત્યાં આવ્યા. એકાએક સાધુમહારાજને જોઈને રાજા મંત્રીને કહેવા લાગ્યા
''
મન્વિન્ ! આ મૂડ શું ખરાડે છે? આપણા દેશમાં આ લૂંટારા કયારે આવ્યે ? આ લુચ્ચા લેાકેા આંગળી બતાવે પહોંચા કરડી ખાય એવા હાય છે, માટે હમણાં ને હમણાં આ ખાવાને આપણી હદ બહાર કાઢી મૂકેા કે જેથી બીજા દેશની જેમ આપણા દેશને પણ તે ન બગાડે, ”
-
મંત્રી બુદ્ધિમાન્ ને કુશલ હતા. રાજાના હુકમ પ્રમાણે કરવા માટે તુરત જ તે થાડે દૂર ગયા ને વળી પાછે વળીને રાજાને કહેવા લાગ્યા.
“ દેવ ! આ પ્રમાણે આપણે આને આપણા દેશ બહાર કાઢી મૂકશું તે તે અહીંથી બીજા દેશમાં જઈને લાકોની આગળ આપણી નિન્દા કરશે ને કહેશે કે- શ્વેતામ્બિકાને રાજા પ્રદેશી મૂર્ખાના સરદાર છે, ક*ઇપણ જાણતા નથી ને ગુણી પુરુષાનુ અપમાન કરે છે' માટે આપ તેની સાથે વાદ કરા ને તેને નિરુત્તર બનાવા કે જેથી માનરહિત થઈ તે પોતે સ્વય' અહીંથી ચાઢ્યા જાય. વળી વાદવિવાદમાં આપની સામે ઉત્તર આપવા માટે ખૂદ બૃહસ્પતિ પણ સમર્થ નથી તે। આ ખિચારાનું શું ગજું ? ”
•
મન્ત્રીના કથનથી રાજાને ઉત્સાહ ચડ્યો. તે શ્રી કેશિ ગણધર પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા.
“ હું આચાર્ય ! તું અહિં' ક્યારે આવ્યે છે ? ”
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ :
મહારાજે કહ્યું-હમણાં જ.” પછી રાજા ને મંત્રી ઉચિત આસને બેઠા.
એ પ્રમાણે કુશલ ચિત્ર મંત્રી શ્રી કેશિમહારાજ સાથે પ્રદેશી રાજાને સમાગમ યુક્તિથી કરાવી આપ્યા.
(૨) રાજા પ્રદેશનું નાસ્તિક રીતિનું કથન
શ્રી કેશિગણધર મહારાજ પાસે બેઠા પછી પ્રદેશી રાજા ઉદ્ધતાઈથી કહેવા લાગ્યા–
હે આચાર્ય! તે કઈ કઈ જાતની ધૂર્ત વિદ્યાઓનો અભ્યાસ કર્યો છે કે જેથી આ ભેળા લોકોને ભરમાવે છે ? વળી તારું મુખારવિન્દ જોતાં તું કઈ રાજપુત્ર છે એમ લાગે છે, તે આ ભેગ ભેગવવાના ખરા સમયમાં આ બધું પાખંડ શું આદર્યું છે? અરાિમાન મવેત્ સાધુ: (બળહીન બાવા બને) માટે છે. આ બધું ને ચાલ મારે માંડલિક રાજા થઈ જા. આ ઉત્તમ જાતિના મારા અશ્વ પર સવાર થઈ જા, મારા દેશને તારી ઈચ્છા મુજબ ભેગવ ને જન્મને સાર્થક કર. ફેગટ તપ-જપનાં કષ્ટો કરવાથી શું? કદાચ તને એમ હોય કે આ કષ્ટ ક્રિયાકાંડો કરવાથી આત્માનું કલ્યાણ થાય, આત્માને ઉદ્ધાર થાય; પણ તે તારે નર્યો ભ્રમ છે. તેને કેઈએ સમજાવ્યું હોય તો તને છેતર્યો છે; કારણ કે-આત્મા નામની આ વિશ્વમાં કઈ વસ્તુ છે જ નહિં તે તેના ઉદ્ધારની વાત શી ? તેને માટે કાંઈપણ કરવું એ વાંઝણીને છોકરો ઉત્પન્ન કરવા માટે મહેનત કરવા જેવું છે.” આત્મા નથી” એ સમ્બન્ધમાં પ્રદેશનું મંડન“વળી હે આચાર્ય ! “આત્મા નથી” એમ જે હું કહું છું
-
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રદેશનું નાસ્તિકતાનું મંડન :
: ૭ : એ વગર વિચારે-એમ ને એમ દીધે રાખું છું એમ ન સમજો. મેં આત્માની ખૂબ જ કરી છે. આત્માને જોવા માટે અનેક પ્રયત્ન કર્યા છે, છતાં કેઈપણ સ્થાને કોઈપણ રીતે આત્મા ન જ મળે એટલે મેં નિર્ણય કર્યો કે “આત્મા છે” એમ જે કહેવાય છે તે મિથ્યા છે.”
સાંભળ!–આત્મા માટેની મારી મહેનત-તપાસ આ પ્રમાણે હતી–'
(૧) મારી માતા ધર્મિષ્ઠ શ્રાવિકા હતી, તે મારામાં ધર્મના સંસ્કાર પાડવા માટે ઘણું જ પ્રયત્ન કરતી ને મારા પિતા નાસ્તિક હતા. તે મને “ધર્મ વગેરે સર્વ હંબગ (Humbug) જૂઠું છે.” એમ કહીને ધર્મથી વિમુખ બનાવવા યત્ન કરતા. માતા ને પિતા બનેને હું ખૂબ પ્રિય હતે.
જ્યારે મારી માતા મરણ પામી ત્યારે મેં તેને કહ્યું કે“હે મા ! તે દયામૂલ ધર્મની આરાધના ખૂબ કરી છે તેથી તું અવશ્ય સ્વર્ગમાં જઈશ, માટે ત્યાં ગયા પછી મને પ્રતિબંધ કરવા માટે આવજે કે જેથી હું ધર્મ પર શ્રદ્ધાસુ બની અહિંસામય ધર્મની સેવા કરીશ.”
મારા પિતાના અવસાન સમયે પણ મેં તેમને જણાવ્યું હતું કે-“હે પિતા ! તમે વાસ્તવિક તે કંઈ પણ ધર્મ કર્યો નથી એટલું જ નહિં પણ કેવળ ધર્મની નિન્દા કરી કરીને પાપ જ ઉપાર્જન કર્યું છે, માટે તમે નિશ્ચયે નરકે જવાના છે તે ત્યાં ગયા બાદ મને કહેવા આવજે કે “પાપ કરવાથી હું નરકમાં દુઃખ ભોગવું છું” જેથી હું નાસ્તિક ન બનતા ધર્મિષ્ઠ બની સ્વર્ગમાં જઈશ.”
તે બન્નેના મૃત્યુ પછી ઘણે કાળ મેં તેમના આગમન
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
:::
ની પ્રતીક્ષા કરી, પરંતુ ઘણા કોઇપણુ આવ્યું નહિં, એટલે પુણ્ય થાય છે ને તેથી આત્મા વાથી પાપ અધાય છે ને પાપના છે' એ સર્વ જૂઠ છે.
આત્મવાદ :
સ્નેહ દેખાડતાં એ બન્નેમાંથી મે જાણ્યુ કે− ધર્મ કરવાથી સ્વગે જાય છે, અધમ કરભાગી જીવ નરકે પીડાય
(૨) “ આત્માની શેાધ માટે મેં એક વખત દેહાન્તક્રુડની શિક્ષા પામેલા એક ચારના જીવન્ત શરીરના નાના નાના ટુકડા કરાવીને તે દરેક ટુકડામાં આત્માની ઘણી તપાસ કરાવી પણ એકેમાં આત્મા મળ્યા નહિ. એટલે મને લાગ્યું કે ' આત્મા નથી. ’
( ૩ ) “ ખીજી વખત મે' એવા જ એક ચારનું જીવતા વજન કરાવ્યું, ને પછી તેને મારીને તેનું વજન કરાવ્યું તા તે અને વખતના વજનમાં અંશમાત્ર ફેર પડ્યો નહિ. જો આત્મા જેવી કેઇ વસ્તુ ચાલી ગઇ હાય, દેહમાંથી એછી થઈ હાય તેા તેનું વજન પણ એછુ થવુ જોઇએ. પરંતુ તેમ ન થયુ' એટલે મે નક્કી કર્યું કે તેમાંથી એવી કાઈ પણ ચીજ ઘટી નથી, માટે · આત્મા નથી. ’
'
(૪) “ ફરી એક ચારને મેં વમય પેટીમાં પૂરાબ્યા ને પછી તે પેટી સજ્જડ બંધ કરાવી દીધી. કેટલાએક દિવસે આદ તે પેટી ખેાલાવી, તા તેમાંથી તે ચારનું મૃતક નીકળ્યુ ને તે કલેવરમાં અનેક કૃમીઓ ઉત્પન્ન થયા હતા. જો તે પેટીમાંથી આત્મા બહાર નીકળ્યેા હાય તા તે પેટી તૂટી જવી જોઇએ. અથવા જ્યાંથી તે ગયા હૈાય ત્યાં તેનુ છિદ્ર થવું જોઇએ પરંતુ પેટીમાં તેવું કાંઇ થયુ' ન હતુ' માટે મે' નિશ્ચય કર્યાં કે આત્મા નામની કાઇ પણ વસ્તુ નથી. ’ (૫) “ વળી મને કાઇ પૂછતુ' કે જે આત્મા નથી તેા
'
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રદેશનું નાસ્તિતાનું મંડન : આ બધા બોલે છે, ચાલે છે, ખાય છે, પીયે છે, ને મરણ પછી એવું શું થાય છે કે જેથી બોલતા ચાલતા નથી? ત્યારે હું કહેતા કે પાંચ ભૂતના આ વિચિત્ર સંગથી બોલવા, ચાલવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ શરીરમાં ચામડી, હાડ વગેરે પૃથિવી છે, પ્રવાહી આંસુ, મૂત્ર વગેરે જળ છે, જઠર વગેરે અગ્નિ છે, શ્વાસોશ્વાસ વગેરે વાયુ છે, ને ખાલી સ્થાન આકાશ છે.
એ પાંચ ભૂતના વિચિત્ર સંગરૂપ આ દેહ ખાવા પીવા વગેરેથી પુષ્ટ થાય છે. સ્વચ્છ વાયુ, સૂર્યના આતપ વગેરેથી અને ખુલ્લા સ્થાનમાં રહેવાથી સચવાય છે. તેને ઉપગ સારી રીતે આ ભૌતિક પદાર્થોને ભેગવવા એ જ છે.
જ્યારે આ પાંચના સગમાં કાંઈ પણ ફેરફાર થાય છે ત્યારે દેહ નરમ પડે છે. કેઈને પણ સંગ સર્વથા છૂટે પડે છે ત્યારે બોલવા ચાલવા વગેરેની શક્તિને નાશ થાય છે. પછી ભલે તે ઓછાશ શસ્ત્રના આઘાતથી, અપથ્ય સેવનના વિકારથી કે બંધ સ્થાને ગંધાઈ રહેવાથી થઈ હોય. જ્યારે આ ભૂતમાં બેલવા ચાલવાનું સામર્થ્ય નાશ પામે છે ત્યારે તે તદ્દન નકામુંનિરર્થક થઈ જાય છે, માટે જ તેને બાળી નાખવામાં, દાટી દેવામાં કે નદી સમુદ્રમાં પધરાવવામાં આવે છે.
એ પ્રમાણે ઘણા પ્રયોગથી ને ઘણું વિચારેથી મેં નિર્ણય કર્યો છે કે “આત્મા નથી” માટે હું જે કહું છું તે અવિચારિત નથી. હે આચાર્ય ! હું કહું છું તે માની જા ને મારો આજ્ઞાંકિત માંડલિક રાજા થઈ ભૈતિક ભેગે ભેગવ.”
(૩). શ્રી કેશિગણધર મહારાજને ઉત્તર
હે રાજન! તે આત્માને માટે ઘણું પ્રયત્ન કર્યા હશે,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૦ :
આત્મવાદ :
પણ તારા એ સર્વ પ્રયત્ના ઊંધા હતા. એટલે તને આત્મા ન મળ્યા. તને આત્મા ન મળ્યા માટે આત્મા નથી એ તારુ કહેવું યથાર્થ નથી.
“ વળી હું પણ આ સંયમ, તપ, જપ વગેરે કરૂ છું તે વિચાર વગર કરૂ છું એમ ન સમજતા. એના ઘણા ફાયદાઓ મે' વિચાર્યા છે, ને મને તે સર્વ સત્ય સમજાયાથી મેં આ પન્થ ગ્રહણ કર્યાં છે.
જગમાં જન્મીને ઉદરપૂતિ તે પશુએ પણ કરે છે, મનુષ્યા કરતાં તિયંચા વિષયસેવન વિશેષે કરી શકે છે. તિર્યંચાને શારીરિક નીરાગિતા ને સમ્પત્તિ મનુષ્યાથી સારી હાય છે. અર્થાત્ માનવજન્મ પામીને શરીર પુષ્ટ કરવું, વિષચેામાં આસક્ત થવું અને પેટ ભરવુ' એ જ જો કર્તવ્ય હાય તે। માનવજન્મ કરતાં પશુજન્મ વિશેષ ઇચ્છનીય છે; પરંતુ મનુષ્ય જન્મ પામવાનું કર્તવ્ય એ જ છે કે તે પામી તત્ત્વને સમજવાં, સમજીને તત્ત્વમાગે આચરણ કરવું ને અન્તે પરમ તત્ત્વ પ્રાપ્ત કરવું.
<<
“ સ'સારમાં આધિભૌતિક સુખની મારે તારી માફ્ક મિલકુલ ન્યૂનતા ન હતી, પરંતુ મને એ સર્વ સુખા ક્ષણિક ને અપૂર્ણ સમજાયાં ત્યારે તત્ત્વપ્રાપ્તિને માટે આ મા મને સમજાયા. આ માગે અનેક આત્માઓએ પરમતત્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું' છે, એમ મેં જાણ્યું–વિચાર્યું, મને વિશ્વાસ આયૈ એટલે મે પણ આ માર્ગ ગ્રહણ કર્યાં છે.
“હે રાજન ! જે વસ્તુના જે સ્વભાવ હાય તે સ્વભાવે તે વસ્તુને સમજીએ તે જ તે વસ્તુ સમજાય છે, પરંતુ તેના સ્વભાવ કરતાં વિપરીત રીતે તેની તપાસ કરીએ તેા તે વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ. પવન આંખવૐ દેખી શકાતા નથી. જો
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કેશીગણધરને ઉત્તર :
: ૧૧ : કેઈ કહે કે આંખે નથી દેખાતે માટે પવન નથી, તે તે કહેનારનું કથન સત્ય નથી, તે જ પ્રમાણે આત્મા નથી એ તારું કહેવું યથાર્થ નથી. આત્મા અરૂપી છે માટે તે દેખી શકાય નહિં. આંખ સિવાય સ્પર્શેન્દ્રિયથી ને અનુમાનથી જેમ પવન. છે એ મનાય છે તે જ પ્રમાણે મનથી અને અનુમાનથી આત્મા પણ સિદ્ધ થાય છે. તારાં માતાપિતા ન આવ્યાં એટલે સ્વર્ગ-નરક નથી
એ અસત્યહે નૃપ ! તેં કહ્યું કે “મારા પર અત્યન્ત સનેહ રાખતાં. મારાં માતાપિતા મને અહિં પ્રતિબંધ કરવા માટે ન આવ્યાં એટલે મેં નિશ્ચય કર્યો કે આત્મા, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક વગેરે કંઈ નથી” એ તારી માન્યતા એગ્ય નથી; કારણ કે તેઓ ન આવ્યાં માટે તે વસ્તુ જ નથી એમ ન કહી શકાય.. તેઓના ન આવવાના બીજા અનેક કારણો હોઈ શકે છે.
( ૪ ) માતાના સ્વર્ગથી ન આવવા સબધી એક
દરિદ્રનું દૃષ્ટાન્ત કોઈ એક વખત મુસાફરી કરતાં કરતાં તને કઈ એક દરિદ્ર મનુષ્યને કેાઈ એક નગરમાં સમાગમ થયો હોય. તે સમાગમ દરમીયાન તેની સાથે તારે ગાઢ સ્નેહ બંધાઈ ગયો હોય. તે તેની દરિદ્રતાના નાશ માટે અને તેને ઉદ્ધાર કરી સારી સ્થિતિમાં મૂકવા માટે તેની સાથે વિચાર્યું હોય ને કહ્યું હોય. કે હું એક મેટે રાજા છું, મારી પાસે અખૂટ સમ્પત્તિ છે, વિપુલ લશ્કર છે, ઘણું દેશ છે, હું તને સુખી કરીશ. એવી, વાતચીત પછી બીજે દિવસે તું તારે માગે અને તે દરિદ્ર. માનવ તેને રસ્તે ચાલ્યા જાય. ઘણે કાળે પણ તું તારા રાજ્ય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૨ :
આત્મવાદ: વ્યવસાયને કારણે તે દરિદ્રનો ઉદ્ધાર કરી શકે નહિં, ને તેની સાથે થયેલ સમાગમ-વાતચિત ને તેના ઉદ્ધાર માટે કરેલ વિચાર એ સર્વ વિસરી જાય. તે દરિદ્ર દારિદ્રયના દુઃખમાં સબડ્યા કરે ને વિચારે કે તે દિવસે તે ગામમાં કેઈએક માણસ મળ્યો હતો, ખૂબ નેહ બતાવતા હતા ને કહેતો હતો કે મારે મેટું રાજ્ય વગેરે છે, હું તને સુખી કરીશ. પરંતુ તે માણસ કહેતો તે સર્વ જૂઠું જણાય છે. આટલા દિવસે થયા છતાં તેમાંનું કાંઈ જણાયું નહિં. આવી દરિદ્રની માન્યતા તે જેમ અગ્ય ને ઉપહાસનીય છે તે જ પ્રમાણે છે રાજન ! તારી માતા સ્વર્ગથી ન આવી માટે સ્વર્ગ જ નથી એવી તારી માન્યતા પણ અનુચિત ને અગ્ય છે. દેવ-સ્વર્ગનું વર્ણન- “સ્વર્ગ સ્વાભાવિક સુન્દર છે. તેમાં દે દેવીઓ સાથે ગીત-નૃત્ય-નાટકાદિ ભોગવિલાસમાં આસક્ત હોય છે. એક એક નાટક હજારો વર્ષ સુધી ચાલે છે. આનન્દમાં ને સુખમાં પિતાને સમય કયાં જાય છે તેની પણ તેઓને ખબર પડતી નથી. ઓછામાં ઓછું દશ હજાર વર્ષનું તેમનું આયુષ્ય હોય છે. આયુષ્ય પરિપૂર્ણ થયેથી જ તેઓનું ત્યાંથી ચ્યવન થાય છે. તેટલા નાના આયુષ્યવાળા દેવેને પણ એકાન્તરે આહારની ઈચ્છા થાય છે. ભેજનને માટે તેઓને ચૂલો પુકવાની-રાંધવાની કડાકૂટ કરવી પડતી નથી, ઈચ્છા થવાની સાથે જ તેમને તૃપ્તિ થઈ જાય છે. આપણે ૪૯ વખત ધાસ લઈએ ત્યારે તેઓ એક વખત શ્વાસ લે છે. ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમનું ત્યાં આયુષ્ય હોય છે. એક સાગરોપમના
- ૧. આ સાગરોપમની સમજ આ પ્રમાણે છે. એક યોજન લાંબા પહેળા ને ઊંડા પ્રમાણુવાળા એક પલ્ય-કૂવામાં દેવકુરુ ને ઉત્તરકુરુ.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ-સ્વર્ગનું વર્ણન :
: ૧૩ : આયુષ્યવાળા દેવે તેત્રીશ હજાર વર્ષે આહાર અને તેત્રીશ. પખવાડીએ શ્વાસ લે છે. કેશ, રોમ, નખ, હાડ, ચામ, માંસ, લેહી, ચરબી, મળમૂત્ર વગેરે દુગચ્છનીય પદાર્થોથી રહિત તેઓને દેહ ઘણે જ નિર્મલ હોય છે. તેઓને શ્વાસોશ્વાસ પણ સુગન્ધી હોય છે. પ્રસ્વેદ (પસીને) તેઓને કદી પણ થતો નથી. મનુષ્ય અને પશુઓની માફક તેઓને નવનવ માસ સુધી ગર્ભાવાસનાં દુઃખ ભેગવવા પડતાં નથી. ત્યાં ઉત્પન્ન થવાની સાથે અન્તર્મુહૂર્તમાં તે તેઓ સર્વ ઇન્દ્રિયોથી પૂર્ણ યુવાન નર જેવા, પ્રત્યેક અંગમાં આભૂષણથી સહિત, ક્ષેત્રના સાત દિવસના ઘેટાના એક અગિળ માપના એક એક વાળના ૨૦૦૭૧૫૨ કટકા કરીને તે વડે કૂવો ઠાંસીઠાંસીને એવો ભરવો કે તે કૂવા ઉપર થઈને ચક્રવર્તીની સેના ચાલી જાય તે પણ વાંધો આવે નહીં. ગંગાનો પ્રવાહ પણ તેમાં અવકાશ–જગા મેળવી શકે નહિં. એવી રીતે ભરીને પછી તેમાંથી સમયે સમયે એક એક કટકે કાઢો. જ્યારે તે કુ ખાલી થાય ત્યાંસુધીમાં થયેલ જેટલા સમયે તેટલા કાળને બાદર ઉદ્ધાર પલ્યોપમ કહે છે. હવે જે કટકા ભર્યા છે તે એક એક કટકાના બાદર પૃથ્વીકાય અપર્યાપ્ત જીવના એક શરીરના પ્રમાણવાળા અસંખ્યાત કટકા કરવા, ને તે કટકાઓથી ફરી તે કૂવો ભરવો. સમયે સમયે એક એક કટકો કાઢો. જેટલા કાળે ખાલી થાય તેટલા કાળને સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પલ્યોપમ કહે છે. તે સક્ષમ ઉદ્ધાર પલ્યોપમવડે દ્વીપ સમુદ્ર ગણાય છે. હવે બાદર ઉદ્ધાર પલ્યોપમના સ્વરૂપમાં બતાવેલ કટકાને સમયે સમયે ન કાઢતાં સે સે વર્ષે કાઢીએ અને જેટલા વર્ષે કૂવો ખાલી થાય તેટલા વર્ષને બાદર અદ્ધા પોપમ કહે છે, ને સૂક્ષ્મ ઉદ્ધાર પલ્યોપમના રવરૂપમાં જણાવેલ કટકાને સો સે વર્ષે કાઢીએ અને જેટલા વર્ષે ખાલી થાય તેટલા વર્ષને સુક્ષ્મ અદ્ધા પપમ કહે છે. તે સૂક્ષ્મ અદ્ધા પોપમથી આયુષ્ય મપાય છે. કોડને કોડે ગુણીએ તેને દોડાદોડ કહે છે, તેવા દશ દોડાદ્રોડ સૂક્ષ્મ અદા પપમને એક સાગરોપમ થાય છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૪ :
આત્મવાદ :
વૃદ્ધાવસ્થાથી વિરહિત ને રાગ વગરના શરીરવાળા થાય છે. તેઓની આંખ કદી પણ મીચાતી નથી. મનમાં જે ઇચ્છા થાય તે તે પૂર્ણ કરી શકે છે. તેમની પુષ્પશય્યા ને માળા કદી પણ કરમાતી નથી. ભૂમિથી તેએ ચાર આંગળ ઊંચે જ રહે છે. દેવા મનુષ્ય લાકમાં આછા આવે છે તેમાં કારણ
' संकंति दिव्यपेमा, विसयपसत्ताऽसमत्तकत्तव्वा ।
अणहीण मणुअकञ्जा, नरभवमसुहं न इंति सुरा ॥ चत्तारिपंचजोयण - सयाई गंधो य मणुअलोगस्स । उढुं वच्चइ जेणं, न हु देवा तेण आवंति ॥ १ ॥
•
'
“ હે રાજન ! સુન્દર સ્વના દિવ્ય પ્રેમમાં આસક્ત, વિષ ચેામાં લીન, પેાતાના કાર્યાંમાંથી જ નહિ પરવારેલા, કાંઇ ને કાંઇ કાર્ય વાળા, મનુષ્યને અનધીન કાર્યવાળા, મનુષ્યને પરાધીન નહિ એવા સ્વતંત્ર દેવતા અશુભ એવા આ મનુષ્ય લેાકમાં આવતા નથી. વળી મનુષ્ય લેાકમાં દુર્ગંધ પુષ્કળ છે. ચારસા પાંચસેા ચેાજન સુધી ઊંચે તે દુર્ગંધ ઊડે છે તેથી દેવા આ મનુષ્ય લેાકમાં આવતા નથી. તીકરાનાં ચ્યવન-જન્મ-દીક્ષા-જ્ઞાન ને મેાક્ષ વગેરે પ્રસગે તેમના અલૌકિક પુણ્યથી આકર્ષાઈને, કોઇ તપસ્વી મુનિઓના તપઃપ્રભાવથી, ને કાઇ ભાગ્યશાલી આત્માના આરાધનથી પ્રસંગે પ્રસંગે દેવા અહિ' આવે છે, પર`તુ પ્રયેાજન સિવાય અહિ આવતા નથી; માટે દેવસુખમાં આસક્ત થયેલ તારી માતા
૧. જો કે ગન્ધના પુદ્ગલ નવ યાજનથી અધિક ઊંચે જઇ શકતા નથી, તાપણ નવ યાજન સુધી ગયેલા પુદ્ગલા ખીજા પુદ્ગલાને વાસિત કરે છે તે તે પુદ્ગલા ખીજાને એમ યાવત્ ઉત્કટ ગન્ધવાળા પુદૂગલે પાંચસેા યાજન સુધીના પુદ્ગલાને દુર્ગંધમય કરે છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
નરકગતિનું વર્ણન :
: ૧૫ : આરાધન સિવાય તારા અહ૫ પુણ્યના કારણે તેને પ્રતિબોધવા ન આવી. પણ અમે વર્ણન કર્યું એવું સ્વર્ગ તે છે જ ને તે પુણ્ય કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
• પિતા નરકમાંથી ન આવ્યા તે વિષયમાં એક
શેઠનું ઉદાહરણ રાજન ! તારા રાજ્યમાં કેઈ એક શેઠ રહેતો હોય. તે કુટુમ્બ પરિવારથી પરિવરેલે ને સુખી હોય. કુટુમ્બનું પરિપાલન સારી રીતે કરતે હેય, તેથી કુટુમ્બને તેના પ્રત્યે ઘણે સારે પ્રેમ હોય, પરંતુ તે વ્યસનને પરાધીન હોય ને તે કારણે તારા રાજ્યના કાયદા વિરુદ્ધ આચરણ કરીને રાજ્યને મહાન ગુન્હેગાર થાય. રાજ્યરક્ષક પુરુષો તે શેઠને ગુન્હેગાર તરીકે પકડી બાંધીને તારી પાસે લાવે, તે સમયે તેના કુટુંબીજનો તેને કહે કે-તમે તરત જ પાછા આવજે ને અમારું પાલનપોષણ કરજે કે જેથી અમને સુખ થાય. પણ આજીવન જેલજાત્રાને પામેલ એ ગુન્હેગાર પોતાના કુટુમ્બીઓને મળી પણ શકતો નથી. એ જ પ્રમાણે તારા પિતા તારા પ્રત્યે ઘણું પ્રેમવાળા હોવા છતાં પણ કર્મરાજાના મહાન ગુન્હેગાર થઈને નરકરૂપ કારાગારમાં–જેલમાં પૂરાયા પછી તને મળી શકે નહિં. તેથી આત્મા, પાપ, નરક વગેરે નથી એમ કહી શકાય નહિં. નરકનું વર્ણન
આ પૃથ્વીની નીચે સાત નરકે છે. ત્યાં રહેલા જ સ્વાભાવિક રીતે ખૂબ દુઃખી હોય છે. તેમના શરીર પારા જેવાં વિકલને અસ્તવ્યસ્ત બંધાયેલ હોય છે. તેઓનાં ચાલ–આકૃતિ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૬ :
આત્મવાદ
રૂપ-રસ-શબ્દ વગેરે સર્વ અશુભ હોય છે. નરકમાં દુર્ગધ એટલી છે કે જે તે દુર્ગધને એક પણ અંશ આ મનુષ્ય ક્ષેત્રના કઈ નગરમાં નાખવામાં આવે તો ત્યાં રહેલા સર્વ જ મૃત્યુ પામે. તીક્ષણ કાંટાની શય્યા પર સુઈએ, તરવાર યા કરવતની ધાર પર રહીએ, તે કરતાયે અધિક દુઃખ ત્યાંની તીક્ષણ અને કઠિન પૃથ્વી પર રહેતાં થાય છે. ત્યાં શીત એવી હોય છે કે કેઈ બળવાન લુહાર પન્દર દિવસ સુધી અગ્નિમાં મોટા લોઢાના ગોળાને સતત તપાવે ને પછી જે તે ગળે નરકની ઠંડીમાં મૂકે તે ક્ષણમાત્રમાં તે ઠંડા થઈ જાય એટલું જ નહિં પણ તેના સર્વ પુદ્ગલે શીર્ણ વિશીર્ણ થઈ વિખરાઈ જાય. ત્યાં જ ગરમીનું દુઃખ એવું સહન કરી રહ્યા છે કે જે તે જીને આ મનુષ્ય લોકમાં જ્યાં વધારેમાં વધારે અસહા ગરમી પડતી હોય તે ઉષ્ણ ક્ષેત્રમાં લાવવામાં આવે તે તેમને એ આનન્દ થાય કે જે આનન્દ ગ્રીષ્મના તીવ્રતાપથી અકળાયેલ હાથીને શીતળતાના આવાસરૂપ પુષ્કરણ વાવમાં સ્નાન કરતાં થાય.
પ્રથમની ત્રણ નરકમાં જીવોને પરમાધામી દેવે દુઃખ આપે છે. તીવ્ર શસ્ત્રથી છેદે છે. લેહી-ચરબી ને હાડકા વગેરે અશુચિ પદાર્થોથી ભરેલી વૈતરણી નદીમાં સ્નાન કરાવે છે. શરીરના નાના નાના ટુકડા કરીને તપાવેલ તેલમાં તળે છે. કરવતથી કાપે છે, વજાના માર મારીને દેહનું ચૂર્ણ કરે છે. બાણ અને ભાલાથી પણ અતિ તીક્ષણ અણીવાળા કાંટા, છાલ ને પાનવાળા શામલીવૃક્ષ ઉપર ચડાવે છે. નાના ઘડામાં પૂરીને પછી અંદર ગરમ સીસું ભરે છે. લેહની પૂતળીને તપાવીને તે સાથે આલિંગન કરાવે છે. આકાશમાં ઊછાળીને તલવાર કે ભાલા ઉપર ઝીલે છે. નાક-કાન-જીભ છેદે છે, આંખ ફેડી નાંખે છે. ગરમ કરેલ રેતીમાં ચણાની માફક શેકે છે. આવી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નરકગતિનું વર્ણન :
: ૧૭ : અસહ્ય વેદના સહન કરતાં જીવે કારમી ચીસે પાડે છે, પરંતુ તેનું ત્યાં કઈ સાંભળનાર નથી, તેઓને કેઈ બચાવનાર નથી, ફક્ત પરમ કારુણિક પ્રભુના જન્મ વગેરે વિશિષ્ટ કલ્યાણક પ્રસંગે તેઓ શાન્તિ અનુભવે છે.
તે જીવે ભૂખથી એવા રીબાતા હોય છે કે આપણે સવ ધાન્યના ઢગલા તેઓને ખાવા આપીએ તો પણ તેમને સંતોષ થાય નહિં. વળી સર્વ સાગરના જળ જે તે જીવને પીવા માટે આપવામાં આવે તે પણ તેઓની તરસ છીપે નહિં. એવું ભૂખ ને તરસનું તેમને દુઃખ હોય છે. થડે પણ અધકાર આત્માને આકુળવ્યાકુળ કરી મૂકે છે તે નરકના જી સદૈવ નિબિડ અંધકારમાં જ સબડ્યા કરે છે.
ત્રણ નરક પછી નારકીના જીવે છે કે પરમાધામીનાં દુઃખો ભેગવતા નથી તે પણ તેથી અધિક કામ-ક્રોધ-માનમાયા-લોભ-ઈષ્ય વગેરેની અત્યન્ત તીવ્ર લાગણીથી તેઓ દુઃખી થાય છે. તે લાગણીઓને તેઓ દબાવી શકતા નથી. લાગણીવશ તે જીવે નવી નવી સેના વિકુવીને પરસ્પર લડે છે, મેટાં યુદ્ધ કરે છે ને ખૂબખૂબ દુઃખી થાય છે. નવા રસવિહીન-સી-૩સિક-હુ-વિવાહવાવ નર-નાર્દુ, મર-સો વ વેચત્ત છે
નરકાત્માઓ ઠંડી-ગરમી-ભૂખ-તરસ-રોગગ્રસ્ત કંડયુક્ત શરીર પરતંત્રતા-વૃદ્ધાવસ્થા-દાહ-ભય ને શોક એમ દશ પ્રકારની વેદના વેદે છે. આ સર્વ દુઃખ-નરકગતિ આત્માને ત્યારે મળે છે કે જ્યારે જીવ પંચેન્દ્રિયને વધ કરે છે, માંસભક્ષણ કરે છે, મહાઆરંભમાં આસક્ત બને છે, મહાપરિગ્રહને વધારવામાં જ પ્રયત્નશીલ રહે છે. તે પાપથી પાછા હઠત નથી.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૮:
આત્મવાદ: જાણવા છતાં જીવ આવા પાપ કરે ત્યારે તેમની સ્થિતિ દવે લઈને કૂવામાં પડવા જેવી થાય છે. કેવળજ્ઞાની જિનવરદેવે, સર્વ લેકના ભાવ કહાય, સવ સત્ય સદહતો પણ તું શાને સંસારે મૂંઝાય? દીવ હાથ છતાં પણ અમૃત ! શાને ઊંડે કપ પડાય ? એ દુઃખ નરકતણા હે ચેતન ! કહેને તુજથી કેમ ખમાય?
કાલેકના સર્વ ભાવના પ્રકાશક વિતરાગ પ્રભુએ આ સર્વ સ્વરૂપ કહ્યું છે, માટે મિથ્યા નથી. તેવી નરકમાં અત્યન્ત દુખથી રીબાતે તારા પિતા અહીં આવી ન શકે માટે નરક નથી એમ ન સમજતો. પુણ્ય-પાપ અને આત્માની સિદ્ધિ–
“ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સુખથી ભરપૂર સ્વર્ગ અને દુઃખથી વ્યાપ્ત નરક છે એ નિશ્ચય થયો ત્યારે તુરં પાત્
પર થાય છે એ પણ નિશ્ચિત છે. એટલે સ્વર્ગને માટે ધર્મની-પુણ્યની આવશ્યકતા છે ને નરકને માટે પાપની જરૂર છે. પુણ્ય પાપ પણ એ જ પ્રમાણે માનવા જોઈએ.
પુણ્ય પાપ સિદ્ધ થયાં એટલે તેને કરનાર, બાંધનાર, સાચવનાર, છેડનાર અને તેનાં ફળને ભેગવનાર સચેતન આત્મા માન જ જોઈએ; માટે હે રાજન ! આત્મા-પુણ્યપાપ-સ્વર્ગ ને નરક વગેરે છે. તેમાં શ્રદ્ધા રાખ ને સુખ મેળવવા ધર્મ કર.
દેહના ટુકડામાં આત્મા ન દેખાયે માટે તેનાથી
તેનું ખંડનરાજન ! તે આત્માની જ માટે બે ત્રણ ચારના પ્રયોગ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મદર્શનની યુક્તિ :
: ૧૯ :
કર્યાં ને તે ન મળ્યા માટે નથી એમ માની લીધુ એ ખરેાખર નથી. શરીરના કકડા કરાવવા ને તેમાં તપાસ કરવી એ કાંઇ આત્મપ્રાપ્તિના ઉપાય નથી. તેની પ્રાપ્તિના વિશિષ્ટ ઉપાયે જ્ઞાનીઓએ બતાવ્યા છે, તેથી જ તે મેળવી શકાય છે. જેમ કોઈ એક શીશીમાં ખૂંચ સલવાઈ ગયુ` હાય, ખૂચ ન નીકળતુ હાય અને દવા પણ ન નીકળતી હાય. તેમાંથી દવા કાઢવા જો શીશીને ફાડી નાખવામાં આવે તે દવા ઢાળાઈ જાય ને શીશી પણ કુટી જાય. તેમ દેહના નાશ કરવાથી આત્મા અને દેહ બન્નેના વિનાશ થાય છે, પરંતુ કુશળ માણસ જેમ શીશીને ફેડ્યા વગર યુક્તિથી ખૂંચ કાઢીને દવા મેળવે છે ને શીશીને પણ અખડ રાખે છે, તેમ આત્માથી દેહના નાશ સિવાય જ આત્મદર્શન કરી શકે છે.
tr
તું જેમ દેહના નાશથી આત્મા ન મન્યેા માટે નથી એમ માને છે, તેમ મને પણ એક વસ્તુના અનુભવ થયેા છે તે સાંભળ
॥
श्रुत्वाग्निमरणेः काष्ठे, तन्मया खण्डशः कृतम् ॥ न च दृष्टो महाराज ! तन्मध्ये क्वापि पावकः ॥ १ ॥ मूर्तिमन्तोऽपि सन्तोऽपि दृश्यन्तेऽर्था न यन्नृप ! ॥ तदमूर्तस्य जीवस्था - दर्शने किं विरुध्यते १ ॥ २ ॥ विशिष्टज्ञानयोगेन परं दृश्येत सोऽपि हि ॥ મથનાળે સાઇડ-વ્વનરો નુતે ! ચથા ।। ૨ ।।
""
રાજન્! મેં એક વખત સાંભળ્યું હતું કે અણુિના લાકડામાં અગ્નિ હાય છે. ( જો કે દરેક કાષ્ઠમાં અગ્નિ હોય છે પણ અણિમાં એવા અગ્નિ હાય છે કે તેને ઉત્પન્ન કરવા માટે ખીજા અગ્નિની આવશ્યકતા રહેતી નથી ) તે અગ્નિ તેમાં
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૨૦:
આત્મવાદ :
જોવાને મે' તે લાકડાના ઝીણામાં ઝીણેા ચૂરા કરાત્મ્યા ને તેમાં ખૂબ તપાસ કરી પણ અગ્નિ મળ્યે નહિ. જ્યારે આંખથી દેખી શકાય તેવા સપદાર્થોં પણ આ રીતે દેખાતા નથી તે હે નૃપ ! ચક્ષુથી ન જોઇ શકાય તેવા અરૂપી આત્મા તને ન . દેખાય તેમાં શું? જેમ પરસ્પર ઘસવાથી અણુમાં અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે ને દેખાય છે તેમ આત્મા પણુ જ્ઞાનધ્યાન— ક્રિયાકાંડ વગેરેના સતત ઘર્ષણુ ચાલે એટલે ક્રિન્ય પ્રકાશમાં દિવ્ય ચક્ષુથી સાક્ષાત્ દેખાય છે.
''
વજનમાં ફેર ન પડવાથી આત્મા નથી તે અસત્ય— રાજન્ ! જીવતા શરીરનુ ને મૃત શરીરનું સમાન વજન થવાથી આત્મા નામના કાઇ પદાર્થ નથી એમ તે માની લીધું, પણ એક ખરની કેથળી ખાલી ને પવનથી ભરેલીનુ વજન કરી જો તે તે પણ સમાન થશે. એટલે શુ' ખાલી ને પવન ભરેલી કાથની સરખી માની શકાશે? ભરેલીમાં પવન નથી એમ કહી શકાશે ? ’
વજન એ શું છે? ને તે કાનામાં રહે છે ? એ સમજાયાથી તને લાગશે કે આવી રીતે આત્મા નથી એમ માનવું અયુક્ત છે. ”
ઃઃ
“ વજન (ગુરુત્વ ) એ એક પુદ્ગલના ગુણુ છે. તેના સમાવેશ સ્પર્શમાં થાય છે. સ્પર્શના આઠ પ્રકાર છે. શીત-ઊષ્ણુ, સ્નિગ્ધ-રુક્ષ, મૃદુ-ખર, લઘુ-ગુરુ. આ આઠે સ્પર્શી પુદ્ગલમાં રહે છે. પુગલે પણ આ પ્રકારના છે. ૧ઔદારિક વૈક્રિય
૧. મનુષ્યના અને તિચના શરીરમાં વપરાતા જે પુદ્દગલા તે ઔદ્રારિક ૨. દેવ, નારક વગેરેના શરીરમાં ઉપયોગી પુદ્ગલા તે વૈક્રિય ૩. ચૌદપૂર મુનિ આહારક લબ્ધિથી શ્રી વલી ભગવ'તને પ્રશ્ન પૂછ્યા માટે જે શરીર કરે, તેમાં ઉપયોગી જે પુદ્ગલે તે આહારક.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૧ :
વજનમાં ર ન પડવાથી આત્મા નથી તે અસત્ય : આહારક-તેજસ-ભાષા-શ્વાસેાાસ-મન ને ક. આ આઠે પ્રકારના પુદ્ગલામાં એક પછી એક વધારે સૂક્ષ્મ હોય છે. તેમાં પ્રથમના ચાર પ્રકારના ( ઔદારિક-વૈક્રિય-આહારક ને તૈજસ) પુદ્ગલામાં આઠે સ્પોટ્ રહે છે, ને છેલ્લા ચાર પ્રકારના (શબ્દ-શ્વાસેાાસ-મન અને કર્મ) પુદ્ગલામાં પ્રથમના ચાર ( શીત, ઉષ્ણુ, સ્નિગ્ધ ને રૂક્ષ ) સ્પર્શી જ રહે છે; છેલ્લા ચાર રહેતા નથી, તેથી તે પુદ્ગલે અગુરુલઘુ કહેવાય છે. ”
""
વજન ( ગુરુશ્ર્વ) એ એક સ્પ છે તે સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. તેને જાણવા માટે સ્પર્શનેન્દ્રિય સિવાય અન્ય કાઇ ઇંદ્રિય ઉપયેગી નથી. તે સામર્થ્ય ફક્ત સ્પર્શનમાં જ છે. હાથમાં લેતાં તરત જ ખબર પડે છે કે આ ભારે છે, આ હલકુ છે; માટે તે સ્પર્શે છે. સ્પર્શનેન્દ્રિયથી જ જે ગુણુનું જ્ઞાન થાય તે સ્પર્શ. પુદ્ગલે સિવાય ખીજામાં સ્પર્શ નથી માટે વજન પણ અન્યમાં નથી; પુદ્ગલમાં જ છે. વજન ( ગુરુત્વ) જે પુદ્ગલા આંખથી જોઇ શકાય છે ને સ્પર્શીનથી જાણી શકાય છે તેવા પુદ્ગલામાં પ્રકટપણે રહે છે. પ્રકાશ અને વાયુમાં વજન હેાત્રા છતાં પ્રકટ સ્પર્ધા અને પ્રકટ રૂપ નહિં હોવાને કારણે વ્યકત જાતું નથી. ”
“ આત્મા અને પુદ્ગલ એ અને પરસ્પર અત્યન્ત વિરુદ્ધ
<<
૪. આહારને પચાવવામાં હેતુભૂત તથા શીતલેશ્યા અને તેજોલેશ્યામાં વપરાતા જે પુદ્ગલે. તે તૈજસ, ૫. શબ્દ જે ઉપન્ન થાય છે તેમાં જે પુદ્ગલા વપરાય છે તે ભાષા. ૬. શ્વાસેવાસમાં ક્રામમાં આવતા પુદ્ગલા તે શ્વાસે શ્ર્વાસ. ૭. વિચાર કરવાની શક્તિ આપનારા પુગલે તે મન. ૮. જેનાથી આત્માને સારા નરસા ફળ મળે છે તે જે સમયે સમયે સસારી આત્મા સાથે જોડાય છે તે ક
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૨ :
આત્મવાદ :
પદાર્થ છે. પુદ્ગલ જડ છે જ્યારે આત્મા ચેતન છે. આત્મા ને એક પણ ગુણ પુદ્ગલમાં રહેતું નથી, તેમ પુગલનો એક પણ ગુણ આત્મામાં રહેતો નથી. તેથી આત્મામાં વજન પણ નથી. જો કે સાંસારિક આત્માઓ સદૈવ કર્મ અને તૈજસ પુદ્ગલથી યુક્ત જ હોય છે, પણ કર્મના પગલે વજન વગરના છે અને તૈજસ પુદ્ગલમાં અવ્યક્ત વજન છે તેથી સજીવ શરીરનું અને મૃત શરીરનું વજન એક સરખું થાય, તેમાં ફેર પડે નહિં માટે આત્મા માન જોઈએ.” પેટીને છિદ્ર ન પડયું માટે આત્મા નથી તે મિથ્યા
નૃપ ! વમય પેટીમાં પૂરેલ ચાર મરી ગયા ને પેટીને છિદ્ર ન પડયું માટે આત્મા ન માનવો જોઈએ એમ તે જે કહ્યું તે પણ પદાર્થોના સ્વભાવની વિચારણા કરી હતી તે તને પિતાને તે મિથ્યા લાગત.”
વિશ્વમાં દરેક પદાર્થો એક જ સ્વભાવના નથી હોતા. દરેકના જુદા જુદા સ્વભાવ હોય છે. કેટલાક પદાર્થોને જ તે સ્વભાવ હોય છે કે તે છિદ્ર, માર્ગ કે દ્વાર વગર કે પણ સ્થળે આવ-જા કરી શકે છે. નિર્મળ કાચમાંથી પ્રકાશનાં કિરણે જા-આવ કરે છે, પણ કાચમાં છિદ્ર કે દ્વાર હોતું નથી. ચારે તરફથી બંધ-જેમાં વાયુ પણ પ્રવેશી ન શકે તેવી મોટી પિટીમાં પેસી કોઈ જોરથી શંખ વગાડે તે તેનો શબ્દ બહાર સંભળાય છે તેથી પેટીમાં નથી છિદ્ર પડતું કે તે તૂટી નથી જતી.”
પ્રકટ સ્પર્શવાળા પદાર્થો પ્રકટ સ્પર્શવાળા પદાર્થોને આવજા કરવામાં ઘણુંખરું રેકાણ કરે છે. તે સિવાયના પદાર્થો દરેક સ્થળે જઈ શકે છે. જ્યારે આત્મા તદ્દન સ્પર્શ વગરને છે, તે દ્વાર કે છિદ્ર વગર ગમે ત્યાં આવે જાય તેમાં શું આશ્ચર્ય ? એક પેટીમાંથી એમ ને એમ આત્મા નીકળી જાય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા માન જ જોઈએ ?
: ૨૩ : એમાં તે શું? પણ આમા, પાણી કે પત્થર, લેહ કે વજી, વન કે પર્વત, નગર કે સાગર, આકાશ કે પાતાળ, કોઈ પણ સ્થળે ગમે તેવા આવરણે હોય તે પણ તેને ભેદીને અવ્યાહત ગતિએ કાયા સિવાય જઈ શકે છે; માટે હે રાજન ! આત્મા છે.”
બાલવા ચાલવા વગેરેને નિર્વાહ થાય છે માટે આત્મા ન માનો એમ નહિં.
ભૂપ ! જેમ માદક પદાર્થો એકઠા કરવાથી તેમાં જેમ માદક શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ પંચભૂતના મળવાથી બલવા ચાલવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે ને જગતુના તમામ વ્યવહરે ચાલે છેમાટે આમ માનવાની જરૂર નથી એમ જે તે જણાવ્યું તે પણ ઠીક નથી.”
અમુક અમુક જાતના પુદ્ગલો મળવાથી બાલવા ચાલવા વગેરેની શક્તિ થાય છે તે ઠીક છે. એકેન્દ્રિય જીવે જેવા કે ઝાડ, પાન, ફળફૂલ, પાણી, પત્થર વગેરે અમુક પુદ્ગલે નહિ મળવાને કારણે બાલી ચાલી શકતા નથી. બેઇન્દ્રિય જી શંખ, કેડા, જળ, અળસીયા વગેરે સુંઘવાની શક્તિવાળા પુદગલે નહિં મળવાને કારણે સૂંઘી શકતા નથી. ત્રિ-ઇન્દ્રિય જી કીડી, મકેડી, ઈયળ, કુંથુ વગેરેને દેખવાની શક્તિના પુદ્ગલ ન મળવાથી તેઓ દેખી શકતા નથી. ચઉરિન્દ્રિય છ માખી, ભમરી, ભમરા, વીંછી, તીડ વગેરે દેખી શકે છે પરંતુ સાંભળી શકતા નથી, કારણ કે તેઓને સાંભળવાની શક્તિવાળા પગલે મળ્યા નથી. કેટલાક અમનસ્ક પંચેન્દ્રિય છો એવા હોય છે કે જેઓ બેલાચાલી સૂધી દેખી ને સાંભળી શકે છે; પણ સમજી શકતા નથી, વિચાર કરી શકતા નથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૪ :
આત્મવાદ : સમનસ્ક પંચેન્દ્રિય જીને સર્વશક્તિવાળા પુદ્ગલે મળવાથી તેઓ સમજવા-વિચાર કરવા સુધી સર્વ કરી શકે છે.”
“એ પ્રમાણે જુદા જુદા પુદ્ગલેમાં જુદી જુદી શક્તિઓ રહેલી હોય છે પરંતુ તેથી આત્માની જરૂર નથી એમ નથી. જડ પદાર્થોમાં રહેલી શક્તિઓ સ્વયં વ્યવસ્થિત કાર્ય કરી શકતી નથી. જડ પદાર્થો હંમેશા એકસરખું કાર્ય કર્યા કરે છે તેમાં સ્વયં ફેરફાર કરવાની તાકાત નથી હોતી.”
કઈ પણ સચેતન પદાર્થ માનવામાં ન આવે ને કેવળ પંચભૂતના સંગાથી જ બલવાચાલવા વગેરેને વ્યવહાર ચલાવવામાં આવે તો જેમ ચૂડીવાણું (Gramophone) બેલે જ જાય છે તેમ આ પુદ્ગલ પણ એકસરખું-સતત બેલ બેલ જ કરે. યંત્રના પૈડાની માફક ચાલ ચાલ જ કરે. યે સમયે શું બોલવું? કયે સમયે બેલતા બંધ થવું? કયારે ચાલવું? કયારે વિશ્રાંતિ લેવી-અટકી જવું? વગેરે વ્યવસ્થિત વ્યવહારને માટે તે પંચભૂતાની શક્તિ ઉપર સચેતન નિયન્તાની જરૂર છે.”
નિયન્તા (driver) વગરની ગાડી જેમ સમુદ્રમાં કે જગ લમાં જ્યાં ત્યાં ભટકાય ને અલ્પકાળમાં નાશ પામે તેમ ચેતનની સત્તા વગરના પુદ્ગલે પણ અહીં-તહીં અથડાઈને અને અસ્તે વ્યસ્ત બની વિનાશ પામે પણ તે સર્વ શક્તિઓ ઉપર જ્ઞાનવાળા ને વિચારશક્તિવાળા આત્માને પૂર્ણ કાબૂ છે માટે જ તેઓ વ્યવસ્થિત કામ કરે છે.”
સુન્દર વ્યવહારની વ્યવસ્થા માટે આત્માની ખાસ જરૂર છે માટે આત્મા માન જોઈએ.” પ્રદેશના અન્તિમ ઉદ્દગાર–
શ્રી કેશિગણધર મહારાજનું યુક્તિયુક્ત પ્રવચન શ્રવણ કરી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રદેશીના અંતિમ ઉદ્ગાર :
* ૨૫
પ્રદેશી રાજા હર્ષિત થયા. તેના મિથ્યા માહ નાશ પામ્યા. તેને સત્યમાર્ગનું ભાન થયુ.. તે મહારાજશ્રીને કહેવા લાગ્યા. स्वामिन ! मोहपिशाचोऽयं नष्टोऽद्य प्रबलोऽपि नः । मांत्रिकस्येव मत्रेण, ताड्यमानो भवद्विरा ॥ १ ॥ अज्ञानतिमिराक्रान्ते, ममाद्यान्तरलोचने ।
उद्घाटिते प्रभुव्याख्या - सुधाञ्जनशलाकया ॥ २ ॥ ज्ञातं स्वामिन् ! मया धर्मों, जैनधर्मात परो नहि ।
यथादित्यात् परो नान्यः, प्रत्यक्षस्तेजसां निधिः ॥ ३ ॥
પ્રભા! માંત્રિકના મત્રથી જેમ પિશાચ ચાલ્યેા જાય તેમ આપની વાણીથી હણાયેલા અમારા માહપિશાચ પ્રમલ હતા છતાં આજ નાશ પામ્યા છે. અજ્ઞાનાધકારથી ભરેલા મારા અન્તર ચક્ષુએ આપના વ્યાખ્યાનરૂપી અમૃત સળીથી આજ ઊઘડ્યા છે. ભગવન્! આજ મેં જાણ્યુ` કે જૈન ધર્મથી ચિઢ યાતા બીજે કાઈ ધર્મ નથી. સૂર્ય સિવાય બીજો કાઇ પ્રકટ પ્રકાશના નિધાન નથી.
પછીથી પ્રદેશીરાજાએ સમ્યકત્વ મૂલ ખાર વ્રત ગ્રહણ કર્યાં, ધર્મનું વિધિપૂર્વક આરાધન કર્યું અને દેવલેાકમાં સૂર્યંભ
નામે ધ્રુવ થયા.
॥ इत्यात्मवादे आत्मसिद्धिनाम प्रथमं प्रकरणम् ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજુ.
(ચાક મતખંડન).
( ૧ )
કોઈએક ઉપવનમાં એક સ્યાદ્વાદી વિહરતા હતા, તેવામાં ઘાં એક ચાર્વાક નાસ્તિક આવી ચડ્યો. સ્યાદ્વાદીએ તેને પૂછયું કે “કેમ ભાઈ ! તારે આત્મા તે આનદમાં છે?” તે સાંભળી ચાર્વાકે કહ્યું કે “આત્મા એ શું છે? મને તે વિશ્વમાં આત્મા જેવી કઈ વસ્તુની હસ્તિ જણાતી નથી. મારી પાસે તે તે કાંઈ નથી તે તમે મને “તારે આમા તો આનન્દમાં છે ને?” એમ કેમ પૂછો છે? બાકી મારું કુટુમ્બ, શરીર, બાળબચ્ચાં આદિ સર્વ મજામાં છે. તેનું આવું વિચિત્ર કથન સાંભળી સ્યાદ્વાદીએ પૂછ્યું
સ્યાદ્વાદી --આત્મા નથી એમ તું શાથી કહે છે? ચાર્વાક –આત્મા પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થ નથી.
ઘમાળોrvi ઘણુ સ” જે પદાર્થ પ્રમાણથી સિદ્ધ થાય તે જ વાસ્તવિક છે, પણ જે માનવાને કઈ પ્રમાણ નથી તે વસ્તુ નથી. આત્માને માટે કોઈપણ પ્રમાણુ નથી, માટે તે અસત્ છે. આમ માનવાને કઈ પ્રમાણ હેલ તે બતાવે.
સ્યા –આતમાં આગામપ્રમાણુથી સિદ્ધ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમપ્રમાણની સિદ્ધિ :
છે ૨૭ ? પ્રમાણે અનેક છે તેમાં આગમ-આપ્તવચન પણ એક પ્રમાણ છે. આગમમાં સ્થાને સ્થાને આત્માનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. કીવો અળાના નાનાવાળrફરમણgો' (અનાદિ અનન્ત અને જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોથી યુક્ત એ જીવ છે.) વગેરે આગમવચને આત્માને સમજાવે છે માટે આત્મા છે.
ચાટ-આગમ પ્રમાણુ માનવાને પ્રમાણુ નથી.
આગમથી આત્મા ત્યારે જ સિદ્ધ થાય કે જે તે પ્રમાણ હોય. પણ આગમને પ્રમાણે માનવાને કોઈ સબળ પ્રમાણુ નથી. અમે તે માનીએ છીએ આગમ એ પ્રમાણ જ નથી.
સ્યા-આગમ પ્રમાણુ વ્યવહારસિદ્ધ છે. જે આગમને પ્રમાણ ન માનવામાં આવે તે ચાલતા સર્વ વ્યવહાર જ અટકી પડે. દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક સર્વ વ્યવહારો આગમાધીન ચાલે છે. નાના બાળકને તે તે વસ્તુનું જ્ઞાન વૃદ્ધ વચનથી થાય છે. શિષ્ટ વચનના પ્રામાણ્ય વગર ગેળ ને પહેળા પેટવાળા, ચપટા તળિયાવાળા ને સાંકડા કાંઠલાવાળા પદાર્થને ઘડે કહે. વગેરે સત્ય ભાન ને વ્યવહાર કઈ રીતે ચાલશે?
લેકેત્તર–આધ્યાત્મિક વ્યવહારને આધાર તો આગમ ઉપર જ છે. માવા -માનામાં આ પ્રવચન અંગીકાર્ય છે માટે આગમ એ પ્રમાણભૂત છે.
ચા–-આણપુરુષ તમે કેને કહે છે ? કેવા પુરુષને તમે આમ કહે છે કે જેનું વચન પ્રમાણ ભૂત માની સર્વ વ્યવહાર ચલાવવા માટે જણાવે છે. અમુક એક પુરુષને આ માનવે ને તેના વચન પર પૂર્ણ વિશ્વાસ મૂક એ અમારા મતે મિથ્યા છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૮ :
આત્મવાદ :
સ્યા॰—રાગદ્વેષથી સથા રહિત પુરુષ આસ છે.
રાગ અને દ્વેષ બળવાન્ અભ્યન્તર શત્રુએ છે. તેને લઇને જ વિશ્વમાં અનેક અનિચ્છનીય પ્રવૃત્તિઓ પ્રવર્તે છે. તેને વશવી લેકે મિથ્યા આચરણા કરે છે. તે મહાન રિપુના જેમણે સદન્તર વિનાશ કરેલ છે તે આમ કહેવાય છે. જે માટે કહ્યુ` છે કે ‘ રાગદ્વેષોાન્તિક્ષય આત્તિ: | આશિર્વસ્વાન્તીતિ આપ્ત: | - એવા કેાઇ હોય તે જિનવર પરમાત્મા છે. તેમણે અપૂર્વ થી†લ્લાસથી રાગ ને દ્વેષના મૂળથી નાશ કરી વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરી છે.. તેમનાં વચના એ જ આગમ છે. તે વિશ્વસનીય છે.
ચા-રાગ ને દ્વેષના સથા નાશ થઇ શકતા નથી,
જગતમાં હુ. જેના જેના પશ્ચિયમાં આથ્યો છું તે સ એછેવત્તે અંશે રાગ ને દ્વેષથી મુક્ત જ મને જણાય છે, માટે મારું માનવું છે કે રાગ ને દ્વેષ જેનામાં જરી પણ ન હોય એવા પુરુષ વિશ્વમાં કાઈ છે જ નહિ.. રાગ દ્વેષનેા સદન્તર નાશ જ થતા નથી, માટે તમારું' કથન યુક્ત નથી.
સ્યા- અપ નાશવાળા પુદ્ગલાના સર્વથા નાશ થાય છે.
રાગ અને દ્વેષનેા સર્વથા નાશ થઇ શકે છે, કારણ કે જે પુદ્ગલાના થાડાથેાડા-અંશે અશે નાશ દેખતા હાય છે તેના સર્વથા નાશ થાય છે. ખાણમાંથી જ્યારે સાનુ` કાઢવામાં આવ્યું ત્યારે તે માટી સરખું જ લાગતું હતું પણ પ્રયાગથી તેના કચરા-મેલ ઘેાડે થોડે દૂર કરતાં શુદ્ધ સાનુ અભ્યું. અગ્નિમાં તપાવીને તેની મલિનતા સદન્તર દૂર થઇ ને તે સા ટચનું શુદ્ધ-તદ્દન નિર્મળ કચન બન્યુ. કાઇ કહે કે એકદમ શુદ્ધ સાનુ` હતુ` જ નથી તેા તે જેમ અનભિજ્ઞ ગણાય તેમ આન્ત
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગી-નીરાણીના ભેદ જાણવાના ઉપાયા :
ઃ ૨૯ :
રિક શુદ્ધતા કાઇનામાં હેાતી જ નથી એમ કહેનાર પણ માલિશ ગણાય છે. રાગદ્વેષની વિષમતા-ઓછાવત્તાપણું તેા પ્રત્યક્ષ જણાય છે. એકને પુત્ર પર પ્રેમ છે તેા બીજાને ધન પર; એકને સ્ત્રી પર અત્યન્ત રાગ છે તે બીજાને શરીર પર. આમ રાગ કે દ્વેષનુ આછાવત્તાપણું વ્યવહારમાં અનુભવાય છે તેા કેમ એવા કાઇ પુરુષ ન હાય કે જેને કોઇપણ પદાર્થ પ્રત્યે રાગ કે દ્વેષ કાંઈ જ ન હાય.
(૨)
ચા-રાગી ને નીરાગીના ભેદ જાણી શકાતા નથીકદાચ રાગ ને દ્વેષ સદન્તર દૂર કરી શકાતા હાય તે પણ તે કાઇએ દૂર કર્યાં. હાય તે માની શકાતું નથી. તે કાંઈ આંખે દેખી શકાય એવી વસ્તુ નથી કે જેથી કહેવાય કે આમાં છે ને આમાં નથી. તમે શાથી કહા છે કે જિનેશ્વરામાં રાગદ્વેષ હાતા નથી ?
સ્યા—રાગ–નીરાગીના ભેદ તેના કારણેાથી જાણી
શકાય છે.
આંખે ન જોઈ શકાય એવી ચીજોનું જ્ઞાન જ ન થાય એવું નથી. એક માણુસ આનન્દમાં છે ને બીજો શાકમાં છે. આનંદ ને શાક જોઈ શકાય એવા નથી છતાં તે તે માણુસની પ્રવૃત્તિમુખ પર અંકિત થયેલી રેખાઓ ઉપરથી તે સમજી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે રાગ અને દ્વેષ‘ ભાન થઇ શકે છે. તેના આચાર અને વિચારથી જાણી શકાય કે આ રાગી છે અને આ નીરાગી છે.
જગમાં રાગનું પ્રબલ સ્થાન સ્ત્રી છે. જેટલા રાગીજન છે તે સર્વ સ્રીના પાશમાં ફ્સાયા છે. ‘ ન મીલે નારી તેા ખાવા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૦ :
આત્મવાદ:
બ્રહ્મચારી ” જેવા કેટલાક રાગીઓ બહારથી સ્ત્રીથી દૂર હોય, તે પણ તેઓ વચન ને મનથી સ્ત્રીની વાર્તા ને ચિન્તનમાં રસવાળા જ હોય છે. અર્થાત્ જે કઈ રાગના સાધનો પ્રત્યે રસ ધરાવતા હોય તે રાગી છે તે કલ્પી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે શ્રેષ-શત્રુનું અનિષ્ટ કરવાની પ્રવૃત્તિથી જાણી શકાય છે. પિતાનું
હેજ પણ કઈ અનિષ્ટ કરે કે તરત જ શ્રેષી તેને બદલે લેવા તત્પર બને છે. પ્રતિકાર કરવા અશક્ત હોય તેથી શત્રુનું અનિષ્ટ ન કરે ને શાન્ત રહે એટલે તે નિષી છે એમ ન મનાય; કારણ કે તેની માનસિક વિચારણું તે નિરન્તર શત્રુનું અહિત કરવા તરફ જ રહે છે–જે ક્ષમાશીલ ન હોય તે. માટે જ કહ્યું છે કે નાના મરાયો, જો બ્રિજાતિવાધ્યા અમે જે મહાપુરુષને રાગદ્વેષથી સર્વથા રહિત કહીએ છીએ તેમનામાં રાગજનક સ્ત્રી વગેરે પદાર્થોને નથી મનવચનકાયાથી અંશે પણ સંસર્ગ કે નથી પિતાને કષ્ટ કરનારનું પણ અહિત કરવાની વૃત્તિ માટે તેવા પુરુષને આમ માની તેમના વચનને પ્રમાણભૂત સ્વીકારવું જોઈએ.
ચા-નીરાગી પણ અજ્ઞાનથી અસત્ય ભાષે છે. રાગ-દ્વેષ વગરના પણ જે વસ્તુ ન જાણતા હોય તેનું સ્વરૂપ કહે છે તે સત્ય કેમ મનાય ? જેમકે હું સ્વર્ગ કે નરક નથી માનતે તેથી તે પ્રત્યે મને રાગ કે દ્વેષ નથી. તેમ તેનું મને જ્ઞાન પણ નથી. એવી સ્થિતિમાં હું કહું કે સ્વર્ગ આવું હોય છે, નરકનું સ્વરૂપ આવું હોય છે, તે તે સત્ય ન જ કહેવાય. એ જ પ્રમાણે જિનેશ્વરનું કથન અજ્ઞાનમૂલક નથી તેમાં શું પ્રમાણ?
સ્થા–અપને વચનવ્યવહાર રાગદ્વેષમિશ્રિત હોય છે –
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીતરાગ વચન વ્યવહારની સિદ્ધિ:
: ૩૧ :
કારણ વગર કાર્ય બનતું જ નથી, માટે જ્યાં અજ્ઞાન છે છતાં વચનવ્યવહાર ચાલે છે ત્યાં સમજવુ. જોઇએ કે આ ખેલવામાં કાંઇક પ્રત્યેાજન-કારણ છે. વસ્તુસ્વરૂપને અભિજ્ઞ મિથ્યાભિનિવેશથી માને છે કે ' સર્વ જાણું છું. જગત્ એમ ન સમજે કે આને કાંઇ નથી આવડતું તે માટે તે પેાતાને જેનું ભાન ન હેાય તેને માટે અગડ અગડ હાંકે રાખે છે. મુન્નમસ્તીતિ વયં દ્રાદ્દશ્તા દૂરીતજી-મેહુ' છે માટે કહેવુ કે હરડે દશ હાથની હાય છે, એવી તેમની સ્થિતિ હાય છે.
તુ પણ સ્વગ કે નરકનું સ્વરૂપ કહેવા તત્પર બને છે. ત્યાં તને તે વસ્તુ પ્રત્યે રાગદ્વેષ નથી એમ નથી, કારણ કે તું તે માનતા જ નથી—તને તેનું જ્ઞાન નથી છતાં તું તેનુ વર્ણન કરીશ તે તેમાં તે વસ્તુ હશે તેના કરતાં ખરામ વર્ણવીશ. તારા મતાગ્રહ તને તેમ કરાવશે. અને એ જ રાગદ્વેષની છાયા છે, જેમના રાગદ્વેષ મૂળથી નાશ પામ્યા હોય છે તેમનુ અજ્ઞાન પણ નાશ પામ્યું જ હાય છે. સર્વ પદાર્થાંનું સમ્પૂર્ણ જ્ઞાન તેમને હાવાથી તેઓ કદી પણ વસ્તુસ્વરૂપના કથનમાં ફેરફાર કરતા નથી. જે જેવું ડાય તેવું જ જણાવે છે, માટે જ તેમના વચન પ્રમાણભૂત છે.
(3)
ચા—વીતરાગને વચનવ્યવહારનુ કાંઈ કારણ નથી. તમે જે રાગદ્વેષ વગરના અને સમ્પૂર્ણ જ્ઞાની મહાપુરુષનુ સ્વરૂપ જણાવા છે, તેવા મહાપુરુષને ખેલવાનુ કાંઇપણ પ્રયાજન નથી. વચનવ્યવહાર રાગદ્વેષથી જ થાય છે, અર્થાત્ વીતરાગતા અને વચનવ્યવહાર એ મને પરસ્પરવિરુદ્ધ છે; માટે જે વચનવ્યવહાર હાય તે તેઓ વીતરાગ જ નથી અને વીતરાગ છે તે તેમનું વચન જ સંભવતુ નથી એટલે આગમને પ્રમાણપણે સ્વીકારાય નહિ,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ :
સ્યા॰--રાગદ્વેષ વિના કરુણા વગેરેથી પણ વચનવ્યવહાર થાય છે.
: ૩૨ :
વચનવ્યવહાર રાગદ્વેષથી જ થાય છે ને તે સિવાય થતા નથી એવા નિયમ નથી. લૈાકિક ઉદાહરણા જોઇએ તે પણ એ સમજી શકાય છે. એક ન્યાયાધીશ પ્રમાણિકપણે ન્યાય આપવામાં કોઇની પણ શરમ રાખતા નથી, તેને ચાર પ્રત્યે કે શાહુકાર પ્રત્યે કઈ રાગદ્વેષ નથી. પણ સત્ય ન્યાય આપવા તે તેનુ કર્તવ્ય છે. વાદસભામાં મધ્યસ્થને વાઢી કે પ્રતિવાદી પ્રત્યે પ્રેમ કે અપ્રેમ-પક્ષપાત જેવું કઈ નથી છતાં તે એકના વિજય અને ખીજાનેા પરાજય જાહેર કરે છે. એક ભૂલા પડેલા વટેમાર્ગુને દશ વર્ષના નાના બાળક સીધા માર્ગ બતાવે છે. તેમાં તેને મુસાફર તરફ રાગ કે દ્વેષ નથી. જે પ્રમાણે વિના રાગદ્વેષ પણ આ વચનવ્યવહારા ચાલે છે તે જ પ્રમાણે શ્રી જિનેશ્વર ભગવતા ત્રિજગજ્જનના ઉદ્ધાર માટે સત્ય સ્વરૂપ ઉપદેશે છે. તી કરનામકર્મના ઉદયથી તે પૂજ્યે એકાન્ત હિતકર ઉપદેશ આપે છે. અશિયાળાપ ધમ્મરેલળાવ એ વચનથી ગ્લાનિ વગર ધર્મદેશના દેવાથી તીર્થંકરનામકર્મ વેદાય છે માટે આગમ માનવું જોઇએ.
ચા—-આગમ પરસ્પરવિરોધી હાવાથીપ્રમાણ નથી.
તમારા કહેવા પ્રમાણે આગમ માનીએ તે પણ તેને પ્રમાણુ તે ન જ મનાય; કારણ કે પ્રમાણુ કદી વિસવાદી ન હાય. આગમમાં તે ખૂબ વિસંવાદ છે. એક આગમ એક વસ્તુની સત્તા બતાવતું હોય છે તેા અન્ય આગમ તેના જ નિષેધ કરતું હેાય છે. એક અમુક વસ્તુ કરણીય કહે છે તેા ખીજું તેને અકરણીય-અનાચરણીય જણાવે છે. એક કહે છે કે મારું કથન સત્ય છે. ખીજી કહે છે તે મિથ્યા છે, આ સત્ય છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમમાં આવતા વિરાધાના પરિહાર :
: 33 :
આમ આગમ જ અવિરાધી નથી ને લડે છે, તે તે પ્રમાણભૂત કેમ માની શકાય ?
આ આત્માના સમ્બન્ધમાં જ આગમ વિચારીએ તા આત્ આગમ કહે છે કે-લીવો અળાનિર્દેળો તાળાવા૬જન્મસંજીતો । ઈત્યાદિ. શ્રુતિ કહે છે કે નહિ હૈ સારી સ્ય प्रियाप्रिययोरपद्दतिरस्ति, अशरीरं वा वसन्तं प्रियाप्रिये न પૂરાતઃ। અગ્નિહોત્રં દુચાત્ સ્વર્ગકામ । વગેરે. સાંખ્ય દર્શન પ્રવર્તક કપિલ મુનિનુ· આગમ કહે છે-અન્તિ પુષોડ નિર્ગુઓ મોત્તા વિરૂપઃ । ઈત્યાદિ જુદા જુદા આગમા આત્માનું અસ્તિત્વ જણાવે છે. આની સામે તે અને બીજા આગમ આત્માનું નાસ્તિત્વ કહે છે. શ્રુતિમાં કહ્યુ છે કે-વૃશિષ્યોનોवायुरिति भूतानि । तत्समुदायेषु शरीरेन्द्रियविषयसंज्ञा । विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न પ્રત્યસંજ્ઞાસ્તિ ! અમારા વૃદ્ધો કહે છે કે~~
*તાવાનેવ જોજો, યાવનિન્દ્રિયોઃ ।
મદ્રે! ધ્રુવનું વથ, ચન્તિ વટ્ટુશ્રુતાઃ ||
*કાએક નાસ્તિકની સ્ત્રી આસ્તિક હતી. જ્ઞાની પુરુષોના વચનને પ્રમાણભૂત માની ધાર્મીિક વન કરતી હતી. આવા કજોડાને હુંમેશ ધાર્મિક બાબતમાં વિવાદ ચાલતા હતા. નાસ્તિક પેાતાની સ્ત્રીને આગમ વચન મિથ્યા છે—કલ્પિત છે એમ સમજાવવા બહુ પ્રયત્ન કરતા પણુ સ્ત્રી માનતી નહિ. સ્ત્રીના વિચારા ફેરવવા એક વખત નાતિકે એક યુક્તિ રચી. રાત્રિએ સર્વે સૂઇ ગયા પછી તે પેાતાની સ્રીને લઈને ગામ બહાર ગયા. ત્યાં તેણે પૃથ્વી ઉપર ધૂળમાં કળાથી આબાદ વરુના પગલાં ચિતર્યા. ઠેઠ ગામના ઝાંપા સુધી એવું ચિત્રણ કરી આવીને સૂઇ ગયા. સવારે ગામને પાદરે લાકા ભેગા થયા ને વાતા કરવા લાગ્યાં કે— રાત્રે ગામમાં વરુ આવ્યુ હતુ. રહ્યાં તેના પગલાં. કાઇએ કહ્યું કે
આ
3
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૪ :
આત્મવાદ :
આ પ્રમાણે આગમની આવી વિચિત્ર સ્થિતિ હાવાથી તેને પ્રમાણભૂત કઇ રીતે માની શકાય ?
સ્યા॰યુક્તિશૂન્ય આગમજ ન મનાય ને યુક્તિયુક્ત આગમમાં વિરાધ જ ન હાય—
તું જે એકબીજા આગમામાં વિરાધા બતાવે છે તે આગમપ્રમાણનુ' રહસ્ય સમજ્યા વગરનુ છે. અમે તને જે આગમા પ્રમાણુ તરીકે સ્વીકારવા કહ્યુ. તેમાં વિરોધ છે જ નહિ. કષ-છેદ ને તાપથી જેમ કાંચનની પરીક્ષા થાય છે તેમ ત્રણ પ્રકારે આગમની પણ પરીક્ષા થાય છે. ત્રિકેાટિશુદ્ધ આગમ જ પ્રમાણભૂત મનાય છે. તે બતાવેલ વિરાધે તે સર્વ આગમના નથી. તે તે અલ્પજ્ઞાના કલ્પિત વચનાના છે ને કેટલાએક વિરાધા તેના વાસ્તવિક અર્ધાં ન સમજાયાથી થયેલા છે.
તે તે આગમાના કહેવાના આશયે જો યથાર્થ સમજાય તા વાધ જેવું રહે જ નહિ; માટે આગમસિદ્ધ આત્મા માનવા જોઇએ.
હા, તેની રાડ પણ સંભળાતી હતી. વળી એકે કહ્યું કે-અમુકનુ બકરું' પણ લઈ ગયું છે. નાસ્તિક પોતાની સ્ત્રીને લઇને ત્યાં આન્યા હતા. લોકચર્ચાને અંતે તેણે પેાતાની સ્ત્રીને કહ્યુ` કે-જો મારી આ એક સાધારણ રચના પાછળ લેાકેા આટલા ભ્રમમાં પડે છે ને સાચુ' માને છે, તેા નિપુણ પુરુષાના કપેલા અમુક વિચારો પાછળ માણસા ઘેલા બને તેમાં શુ નવાઇ? માટે શાસ્ત્રો એ તે અમુક લેાકાએ પેાતાની મહત્તા વધારવા માટે કલ્પેલા છે, તેમાં તથ્ય જેવું કાંઇ નથી. આ જેટલે ઇન્દ્રિયથી જણાય છે તેટલે જ લેાક છે. માટે—
पिब खाद च चारुलोचने ! यदतीतं वरगात्रि ! तन्न ते ॥ नहि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम् ॥१॥ એમ કહી તેને પણ પોતાના વિચારની કરી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુમાન પ્રમાણની સ્થાપના :
(૪)
સ્યાદ્વાદી અને ચાર્વાકને પ્રથમ ચર્ચા થયાને બે માસ થઈ ગયા. હવે તેા ઉપવનમાં સ્યાદ્વાદીની સભા જામતી જાય છે. વા નવા અનેક પ્રશ્નો છણાય છે. અનેક દર્શનના વિચારે ચર્ચાય છે. એક વખત સ્યાદ્વાદી સભા ભરીને બેઠા છે. શરદૂ ઋતુના સમય છે. ધરતી લીલીછમ થઈ ગઇ છે. આકાશમાં વાદળાએ જગત્ ઉપર ઉપકાર કરીને જાણે વિશુદ્ધ યશ કમાયા હાય તેમ ઉજ્જવળતા ધારણ કરીને વિચરી રહ્યાં છે. તે વાદળાને ભેદીને ઉત્તરાચિત્રાના તાપ જનતાને ખૂબ આકુળવ્યાકુળ કરી રહ્યો છે. એ તાપથી અત્યન્ત ઉદ્વિગ્ન થઈ કૃષીકમ કરતાં કૃષીવલાને પણ ગૃહ-સંસારથી વિરક્ત થવાની ભાવના થઇ આવે છે. એવે સમયે એક શીતળ તરુની શાન્ત છાયામાં સ્યાદ્વાદી સાથે અનેક વિચારકા વિચારણા ચલાવી રહ્યા છે. પ્રસંગ પામી ચાર્વાકે પૂછ્યું.
ચા—અન્ય કોઈ પ્રમાણથી આત્મા સિદ્ધ થાય છે ?
篝
: ૩૫ :
આપે પ્રથમ આગમપ્રમાણથી આત્માની સિદ્ધિ કરી હતી, પણ એ સિવાય આત્માને માનવામાં કાંઈ પ્રમાણ કે યુક્તિ છે?
સ્યા—અનુમાન પ્રમાણ ને તેથી આત્મસિદ્ધિ
આગમ સિવાય અનુમાન પ્રમાણથી પણ આત્મા સિદ્ધ થાય છે. અનુમાન એક પ્રમાણ છે. જગલમાં ફરતા ફરતા દૂરથી પર્વત ઉપર મૂળમાંથી નીકળતા ધૂમાડા જોવાથી સમજાય છે ૐ આ સામેના પર્વતમાં અગ્નિ છે. રસેાડામાં, લુહાર વગેરેની ભઠ્ઠીમાં વારવાર જોવાથી એવા એક નિયમ ગ્રહણ થાય છે કે જ્યાં જ્યાં ધૂમાડા હાય ત્યાં ત્યાં અવશ્ય અગ્નિ હૈાય છે. એ
..
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૬ :
આત્મવાદ :
પ્રમાણે અમુક હાય ત્યાં અમુક હાવુ જ જોઇએ એવા નિયમને વ્યાપ્તિ કહે છે. એ વ્યાપ્તિજ્ઞાનથી જે નિશ્ચય થાય તેને અનુમાન કહે છે. પતમાં અગ્નિ છે. તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન થતુ નથી, માટે તે અગ્નિનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ નથી. જ્ઞાન થાય છે. સત્ય છે, માટે તે જ્ઞાન કરાવનાર પ્રમાણુ તે અનુમાન છે તે તેથી થતુ જ્ઞાન પ્રમાણુભૂત છે.
ચા—અનુમાનનું ખડેન—
विशेषेऽनुगमाभावात्, सामान्ये सिद्धिसाधनात् ॥ तद्वतोऽनुपपन्नत्वादनुमानकथा कुतः १ ॥
અનુમાનને પ્રમાણ ત્યારે જ માની શકાય કે જ્યારે નિયમગ્રહ-વ્યાપ્તિજ્ઞાન યથાર્થ થઈ શકે, પણ તેજ સંભવતું નથી, રસેાડામાંથી ને ભઠ્ઠીમાંથી નીકળતા ધૂમાડા રસોડાના અને ભઠ્ઠીના છે એટલે તેનાથી થતુ જ્ઞાન તે રસોડાના અને લઠ્ઠીના અગ્નિનું છે. ધૂમવિશેષ અને અગ્નિવિશેષના નિયમ પ°તમાં નકામા છે. પર્વતીય ધૂમ અને પર્વતીય અગ્નિ છે જે ચાલુ છે તેના નિયમ પૂર્વે જાણ્યા નથી એટલે તેથી અનુમાન પ્રવર્તે નહિ. સાધારણ રીતે ધૂમ છે માટે અગ્નિ છે એવું જ્ઞાન તે નકામું છે, અમે પણ માનીએ છીએ કે વિશ્વમાં ધૂમ અને અગ્નિ એ મન્ને છે, તેને માટે અનુમાનની આવશ્યકતા નથી માટે અનુમાન પ્રમાણુ નથી.
સ્યા—અનુમાન પ્રમાણની સિદ્ધિ
પતમાં દૂરથી ધૂમાડા જોવાથી અગ્નિનું જ્ઞાન થાય છે એ નિઃશંક છે. એ થતાં વાસ્તવિક જ્ઞાનને જો ધૂમને અગ્નિના નિયમજન્ય ન માનીએ તે તેને માટે જરૂર નવી કલ્પના કરવી પડશે. બીજી સર્વ કલ્પના કરતાં ધૂમાગ્નિના નિયમથી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુમાનથી આત્માની સિદ્ધિ :
: ૩૭ : એ થાય છે એમ માનવામાં સરલતા ને લાઘવ છે. બીજું નિયમ સાધારણ રીતે સામાન્ય હોય છે, તેમાં વિશેષને નાખવાની આવશ્યકતા હોતી નથી. રસેડામાં કે ભઠ્ઠીમાં દેખાતા ધુમાડે ને અગ્નિ જે નિયમ બતાવે છે તે ધૂમાનિના નિયમને જણાવે છે, તેમાં રસોડાને કે ભઠ્ઠીને કાંઈ લાગતું વળગતું નથી. નિયમગ્રહમાં બને નકામા છે. નકામી વસ્તુ વધારીને નિયમને ભારે બનાવી અનુમાનનું ખંડન કરવું નકામું છે. જે સિવાય જે પદાર્થ ન રહી શકે તે બનને વચ્ચે નિયમ બંધાય છે. ધૂમ અગ્નિ વગર રહેતું નથી માટે તે બે વચ્ચે નિયમ છે. રસેડાને કે ભઠ્ઠીને તેમાં શું? એટલે અનુમાનપ્રમાણુ માનવું જોઈએ.
(૫) ચા–અનુમાનથી આત્મસિદ્ધિ કઈ રીતે થાય? તમે બતાવે છે તે પ્રમાણે કદાચ અનુમાન પ્રમાણ હોય તે પણ તેથી આત્મા કઈ રીતે સિદ્ધ થાય છે?
સ્યા —અનુમાનથી આત્માની સિદ્ધિ કુહાડીથી કાષ્ઠ કપાય છે. કાષ્ટને કાપનાર કુહાડી છે, પરંતુ એકલી કુહાડીમાં કાષ્ઠને કાપવાનું સામર્થ્ય નથી, તેને વાપરનારચલાવનાર કે માણસ હોય તો જ તે કાપે છે. એ જ પ્રમાણે સ્પર્શનથી શીત ઊષ્ણ વગેરે સ્પર્શેનું જ્ઞાન થાય છે, જિહુવાથી તીખા મીઠા સ્વાદ જણાય છે, નાસિકાથી સારે નરસો ગંધ પરખાય છે, આંખથી કાળું ધોળું રૂપ દેખાય છે ને કાનથી નેને માટે શબ્દ સંભળાય છે. એ પ્રમાણે સર્વ ઈન્દ્રિ પિોતપોતાનાં કાર્યો કરે છે. પણ કેવળ ઇન્દ્રિયમાં તે તે વિષય જાણવાની તાકાત નથી. કુહાડીને વાપરનારની જરૂર રહે છે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૮ :
આત્મવાદ :
તેમ ઇન્દ્રિયને પણ ઉપયોગમાં લેનારની આવશ્યકતા રહે છે. ઇન્દ્રિયને ઉપયોગમાં લેનાર જે છે તે આત્મા.
ચા–ઇન્દ્રિયોથી સ્વયં જ્ઞાન થાય છે, આત્માની જરૂર નથી.
કેવળ દૃષ્ટાન્તથી કઈ વસ્તુની સિદ્ધિ થઈ શકે નહિં, તેની પાછળ પ્રબળ કઈ પુરાવો હોય તો જ દષ્ટાન્ત તેને પિષક બને છે. કુહાડીના ઉદાહરણથી કાંઈ ઇન્દ્રિયને સ્વયંજ્ઞાન કરાવવામાં અસમર્થ માની શકાય નહિં. અમે કહીએ છીએ કે ઇન્દ્રિયોથી થતાં સર્વ જ્ઞાનમાં બીજા કેઈની જરૂર નથી, ઈન્દ્રિયે તે કરાવી શકે છે; માટે આત્માની તેને માટે આવશ્યકતા નથી.
સ્યા–મૃત શરીરથી જ્ઞાન નથી થતું માટે ઈન્દ્રિય સ્વતંત્ર જ્ઞાન કરાવી શકે નહિં.
જે ઇન્દ્રિમાં સ્વયં અન્ય કોઈ પણ પદાર્થની અપેક્ષા વગર સ્વતંત્ર જ્ઞાન કરાવવાની શક્તિ હોય છે જે પ્રમાણે ચાલુ-જીવતા શરીરથી જ્ઞાન થાય છે તે પ્રમાણે મૃતક-મરણ પામેલ શરીરથી પણ થવું જોઈએ. મૃતક શરીરમાં સર્વ ઈન્દ્રિ કાયમ છે છતાં જ્ઞાન થતું નથી માટે જ્ઞાનમાં ઇન્દ્રિયે તો કેવળ નિમિત્તભૂત છે. જ્ઞાન ગ્રહણ કરનાર તે કઈ અન્ય જ છે. વળી ઈન્દ્રિયથી ભિન્ન જ્ઞાતા ન માનીએ તે રાવ્ય માલ્યા: બીજાનું અનુભવેલ બીજા કેઈને યાદ આવતું નથી. દેવદત્ત કાંઈપણ જોયું હોય તે કાંઈ જિનદત્તને સાંભરતું નથી. એટલે ઈન્દ્રિયને જે સ્વતંત્રપણે જાણનાર માનવામાં આવે તો તે તે ઈન્દ્રિયે જુઠી પડી ગયા પછી, તેને નાશ થયા પછી જે યાદ આવે છે તે ને? ચામડીથી થયેલા સ્પશેનું જ્ઞાન ચામડી જૂહી પડી ગયા પછી, જીભથી લીધેલા સ્વાદે જીભ છેડાયા બાદ, નાસિકાથી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસિદ્ધિ :
૩૯ :
સૂધેલ ગન્ધ નાક કપાયા બાદ કે નિરુપયોગી થયા પછી, આંખે જોયેલું રૂપ અંધાપે આવ્યા પછી, કાને સાંભળેલ શબ્દો બહેરાશ થયા પછી પણ યાદ આવે છે. અનુભવ કરનાર ઇન્દ્રિયા નથી. છતાં જે યાદ આવે છે તે આત્મા વગર સ'ભવી શકે નહિ', અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાથી અનુભવ ગ્રહણ કરનાર તેા આત્મા જ છે. ને તેના નાશ નથી થયા માટે તેને સ યાદ આવે છે માટે આત્મા માનવા જોઈએ.
ચા-પ્રાણવાયુથી આત્માની જરૂરીયાત રહેતી નથી. જ્યાં સુધી આ શરીરમાં પ્રાણવાયુ છે ત્યાં સુધી જ ઇન્દ્રિયા કાર્ય કરી શકે છે. પ્રાણવાયુ ચાલ્યા ગયા પછી કાય થતું નથી. જીવતા શરીરમાં તે મૃતકમાં ફેર પણ તેટલા જ હાય છે. મૃતકમાં પ્રાણવાયુ નહિ. હાવાને કારણે છતી ઇન્દ્રિયાથી જ્ઞાન થતુ' નથી. બીજી ઇન્દ્રિયા સાથે પ્રાણવાયુ પણ સર્વ અનુભવેા ગ્રહણ કરે છે ને તે મનદ્વારા સર્વે સ્મરણમાં લાવે છે. એટલે ઇન્દ્રિયાના નાશ પછી પણ જે યાદ આવે છે તે પણ અસંભવિત કે અજૂગતુ નથી, એટલે આત્મા સિવાય પણ સર્વ વ્યવસ્થા ચાલે છે, તે શામાટે આત્મા માનવા જોઇએ ?
( ( ૬ ) સ્યા॰—બાળકદન ને સ્તન્યપાનથી આત્મસિદ્ધિ જન્મતાંની સાથે ખાળક રુદન કરે છે ને ભૂખ લાગતાં તરત જ સ્તન્યપાન કરવા લાગે છે. એ પ્રમાણે કરવાનુ ફાઇએ પણ બાળકને શિક્ષણ આપ્યું નથી, છતાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. એ પ્રવૃત્તિમાં ક'ઈપણ કારણ અવશ્ય હાવુ જોઇએ. પૂર્વજન્મના સંસ્કાર વગર એવી પ્રવૃત્તિએ સંભવે નહિ' માટે પૂર્વજન્મ અને સ ́સ્કાર ગ્રહણ કરનાર કોઈ તત્ત્વ અવશ્ય
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૦ :
આત્મવાદ :
માનવું જોઈએ. પ્રાણવાયુમાં એ સંસ્કાર ગ્રહણ કરવાનું સામર્ય નથી. જન્મ જન્માન્તરમાં એક જ પ્રાણવાયુ સંચરતા નથી. શરીરે જેમ જુદા જુદા પ્રાપ્ત થાય છે તેમ પ્રાણવાયુ પણ જુદે જુદે હોય છે. એટલે આત્મા એક એવી શાશ્વત વસ્તુ છે કે જે વિવિધ સંસ્કારવશ નાના પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ કરે છે, સુખદુઃખ વેઠે છે ને વિચરે છે. - ચા–ભૂતના વિચિત્ર સ્વભાવથી જ પ્રવૃત્તિઓ ચાલે છે.
જન્મતાંની સાથે બાળક રુદન કરે છે કે ભૂખ લાગતાં સ્તન્યપાન કરવા-ધાવવા લાગે છે તેથી આત્મા માનવે જોઈએ એવું કાંઈ નથી. પંચભૂતના સમ્મિશ્રણમાં એ સ્વભાવ છે કે તેથી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ ચાલે છે. નિતિ ના rss cર્થનુયુત્તા અગ્નિ આકાશને કેમ બાળ નથી ? એ પ્રશ્ન કેઈ કરતું નથી કારણ કે તેને સ્વભાવ જ કાષ્ઠા. દિને દહવાને છે. આકાશને બાળવાને નથી. એ પ્રમાણે ભૂતોની અચિત્ય શક્તિ છે, તેથી સર્વ દેખાતી પ્રવૃત્તિઓને નિર્વાહ થાય છે, તે શા માટે આત્મા માન જોઈએ? આત્મા, પરભવ, ત્યાં ગ્રહણ કરેલ સંસ્કાર, તેને અહિં ઉદબોધ, તે ઉધના નિમિત્ત, કાળાન્તરે સંસ્કારોને વિનાશ વગેરે લાંબું લાંબું માનવામાં કેટલું બધું ગૌરવ છે માટે આત્મા માનવામાં કોઈ પ્રબલ કા૨ણ છે નહિ,
સ્થા–જાતિ-સ્મરણથી આત્માની સિદ્ધિ. વિશ્વમાં ચાલતી સર્વ પ્રવૃત્તિઓને જે કેઈના સ્વભાવ ઉપર છેડી દેવામાં આવે તો કાર્યકારણની જે વ્યવસ્થા છે તે નાશ પામે ને તે વ્યવસ્થાના લેપ સાથે જ વ્યવહાર માત્ર સ્થિગિત થઈ જાય. સંભવિત કારણે કે ઉપાયે જ્યાં કારગત ન થતાં હોય ત્યાં જ છેવટે સ્વભાવનું શરણ સ્વીકારવું પડે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી આત્માની સિદ્ધિ:
: ૪૧ :
છે, માટે ચાલતા વ્યવહારાને અખડિત રાખવા માટે આત્મા વગેરે માનવામાં ગૌરવ જેવુ. કાંઈ છે જ નહિ.. વ્યવહારની અવ્યવસ્થા કરતાં તેની વ્યવસ્થા માટે માનવામાં આવતી યુક્તિસિદ્ધ વસ્તુઓ સ્વીકાર્યું જ છે.
બીજી કેટલીક વિશિષ્ટ વ્યક્તિને પૂર્વાનુભૂત સ્થળ વગેરે જોવાથી પૂર્વજન્મના સ્મરણ થાય છે, જેને શાસ્ત્રીય ભાષામાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. જાતિસ્મરણથી આ જન્મમાં નહિ' અનુભવેલ અને નહિ જોયેલ હકીકતા તેઓ કહે છે. લેાકેા આશ્ચર્ય પામે છે ને તપાસ કરતાં સર્વ સત્ય નીકળે છે. જો પૂર્વ જન્મ-ત્યાં સંસ્કાર ગ્રહણ કરનાર નિયત-ચૈતન્યવાળા પદાર્થ ન હોય તે આ સવ કઈ રીતે સંગત થાય ? માટે આત્મા છે ને તેથી સર્વ વ્યવસ્થા ચાલે છે.
ચા—જાતિસ્મરણ વગેરે મિથ્યા છે.
તમે પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થાય છે માટે આત્મા માનવા જોઇએ એમ જે કહેા છે તે અમારી માન્યતા પ્રમાણે માની શકાય નહિ. અમે તા કહીએ છીએ કે એક આંધળા માણસ ગેાખલામાં ઘણા પત્થર ક્કે તેમાં ઘણાખરા તેા નીચે જ પડે ને કોઈ એક પત્થર ગાખમાં પડી જાય, તેથી તે કંઈ દેખતા છે એમ કહી શકાય નહિ' એ જ પ્રમાણે કેટલીએક
વ્યક્તિએ પેાતાનુ માહાત્મ્ય વધારવા માટે મને પૂર્વજન્મનુ જ્ઞાન થયુ છે એમ કહે છે. તેમાં કોઇ એક વ્યક્તિની કેટલીક હકીકતા મળતી આવે તેથી પૂર્વજન્મ, આત્મા વગેરે છે એમ માની શકાય નહિ, માટે અનુમાનથી સિદ્ધ થતા આત્મા ખરી રીતે તેા અસિદ્ધ જ છે. આત્મા પ્રત્યક્ષથી મનાતા હાય તે દર્શાવે. સ્યા—પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી આત્માની સિદ્ધિ
આ વસ્તુ મારી છે, એમ જે કહેવામાં આવે છે તેમાં તે વસ્તુ અને મારી છે એમ કહેનાર એ અન્ને જુદા હાય છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૨ :
આત્મવાદ: એ જ પ્રમાણે આ શરીર મારું છે, એ સ્થાને પણ શરીર અને મારું છે એમ કહેનાર બને જુદાં જ માનવા જોઈએ. શરીરથી જુદે મારું છે એમ કહેનાર જે છે તે જ આત્મા છે. “હું છું' એવું ભાન પણ શરીરથી જુદે જે પદાર્થ છે તેને જ થાય છે. દરેકને પોતાના આત્માનું વ્યક્ત કે અવ્યક્ત પ્રત્યક્ષ હોય છે. વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી બીજા આત્માઓ ને તેમાં થતાં પરિવર્તન પણ પ્રત્યક્ષ જાણી શકાય છે.
અવગ્રહ, ઈહા, અપાય ને ધારણ એ ચાર જ્ઞાનની ભૂમિકાઓ છે. જ્ઞાન સ્વસંવેદ્ય ને પ્રત્યક્ષ છે. જ્ઞાન એ ગુણ છે. ગુણી સિવાય ગુણ કદી પણ ઉપલબ્ધ થતો નથી. જ્ઞાન એ શરીરને કે જડને ગુણ નથી એ નિશ્ચિત છે. એટલે જ્ઞાન ગુણનો આધાર આત્મા છે. જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે એટલે તેને આધાર આત્મા પણ પ્રત્યક્ષ જ છે.
એ પ્રમાણે આત્મા આગમ, અનુમાન અને પ્રત્યક્ષ એમ ત્રણે પ્રમાણેથી સિદ્ધ થાય છે, એ સ્યાદ્વાદીએ સમજાવ્યું એટલે ચાવક ચૂપ થઈ ગયે. ઈત્યાત્મવાદે ચાર્લામતખંડનાખ્યું દ્વિતીયં પ્રકરણમ.
ન જેને નિર્દેશ કરી શકાય નહિં એવા સામાન્ય જ્ઞાનને અવગ્રહ કહે છે. વધુમાં નહિં રહેલ ધર્મો પ્રહણ ન કરવા અને રહેલા ધર્મો ગ્રહણ કરવા એવું જે જ્ઞાન થાય છે તેને હા કહે છે. ગ્રહણ થયેલા ધર્મો તે વસ્તુમાં છે જ ને નહિં ગ્રહણ થયેલા ધર્મો તેમાં નથી જ એવું જે ચોક્કસ જ્ઞાન થાય છે તેને અપાય કહે છે. ધારણાના ત્રણ ભેદ છે. અવિસ્મૃતિ, વાસના અને સ્મૃતિ. તેમાં અપાય થયા બાદ અાતમુહૂર્ત સુધી તે જ્ઞાનને જે ઉપયોગ રહે તે અવિસ્મૃતિ કહેવાય છે, સંખ્યાતા કે અસંખ્યાતા કાળ સુધી તે જ્ઞાનનો જે સંસ્કાર રહે તેને વાસના કહે છે, જે જ્ઞાન થયું છે તેના સદશ પદાર્થનાં દર્શન વગેરે થવાથી સંસ્કારનો ઉદ્બોધ થઈને જે જ્ઞાન થાય છે તેને સ્મૃતિ કહે છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજી
===
બૌદ્ધમતખંડન
( ૧ )
સ્યાદ્વાદીની સભામાં આત્માનું સ્વરૂપ સુન્દર ચર્ચાતું તેમાં અનેક જિજ્ઞાસુએ આવતા ને રસ લેતા હતા. આત્મા છે, એ. નક્કી થયું એટલે તે કેવા છે? તેની ચર્ચા શરુ થઈ. તેમાં પ્રથમ ૌઢ પ્રશ્ન કર્યાં.
ઐાદ્—આત્મા વિજ્ઞાનસ્વરૂપ છે.
આત્મા છે એ નક્કી છે પણ તે વિજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. અમે અનેક રીતે તેને તે સ્વરૂપે સિદ્ધ કરેલ છે. તમે તે રીતે માનતા હૈ તા ચર્ચાને કંઈ સ્થાન નથી ને તેમ ન હાય તેનું શું સ્વરૂપ છે તે દર્શાવે.
સ્યા-આત્મા કેવળ વિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ નથી.
આત્માનું વિજ્ઞાનસ્વરૂપ છે એ માન્યતા સત્ય છે, પણુ આત્મા વિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે તે મિથ્યા છે. વિજ્ઞાન સિવાયના આત્માના બીજા પણ અનેક સ્વરૂપે છે.
બે—વિજ્ઞાન સિવાય અન્ય કાંઇ નથી માટે આત્મા વિજ્ઞાનરૂપ જ છે.
વિશ્વમાં વસ્તુમાત્ર વિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે. જગત્ વિજ્ઞાન
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૪ :
આત્મવાદ:
મય છે, માટે આત્મા પણ વિજ્ઞાનમય જ છે. વિજ્ઞાનથી અતિરિક્ત કેઈ બીજી વસ્તુ સંભવતી હોય તે ને?
ચા–વિજ્ઞાનથી જુદા ઘટ, પટ વગેરે છે. વિશ્વને વિજ્ઞાનમય જ માનવામાં આવે તો ચાલો વ્યવહાર માત્ર અટકી જાય. વિશ્વમાં વિજ્ઞાનથી ભિન્ન ઘટ, પટ વગેરે સંખ્યાતીત વસ્તુઓ છે. દેખાતા ઘટ, પટાદિ વિજ્ઞાનસ્વરૂપ નથી, જડ છે.
–ઘટ, પટાદિ પ્રમાણુસિદ્ધ નથી. દેખાતા ઘટ, પટાદિ વિજ્ઞાનથી જુદા ત્યારે જ મનાય કે પ્રથમ તેની વાસ્તવિકતા પ્રમાણસિદ્ધ થાય. પણ તે જ નથી. ઘટપટાદિ પરમાણુરૂપ છે કે અવયવીસ્વરૂપ? પરમાણુસ્વરૂપ તે - નથી સંભવતા. પ્રત્યક્ષ કે અનુમાન એ બે પ્રમાણમાંથી કઈ પણ રીતે પરમાણુ માની શકાતો નથી.
પરમાણુ કેઈપણ ઈન્દ્રિયથી પ્રત્યક્ષ થતું નથી તે તમને પણ માન્ય છે. યેગીઓને પરમાણુ પ્રત્યક્ષ જણાય છે એમ કહેવું એ તે વંચના માત્ર છે. અમે કહીએ કે નથી જણાતો એટલે તેમાં વળી બીજા પ્રમાણે શેધવા પડે.
પરમાણુને સિદ્ધ કરતો એ કોઈ અવ્યભિચારિતુ નથી એટલે અનુમાન પ્રમાણ પણ તેની સિદ્ધિ કરી શકતું નથી. પરમાણુરૂપ અવયવ જ સંભવતું નથી એટલે તેથી બનતે અવયવી પણ સિદ્ધ થતું નથી માટે ઘટ, પટાદિ કઈ પણ પ્રકારે માની શકાય નહિં.
સ્યા–ઘટ, પટાદિ પ્રમાણુસિદ્ધ છે. પ્રત્યક્ષ ઉપલબ્ધ થતાં ઘટ, પટ વગેરે પ્રમાણસિદ્ધ થતા
૧ નાઉં.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વજ્ઞાન છે તેા બીજા પઢાર્યાં પણ છે જ :
: ૪૫ :
નથી એમ કહેવુ' તે મહાઅસત્ય છે. પરમાણુની સત્તાધીન ઘટ૫ટની સત્તા છે ને પરમાણુ સિદ્ધ થતા નથી માટે ઘટ, પટાઢિ નથી તે વિચારભ્રમ છે. આપણે સ્થૂળ ચક્ષુથી પરમાણુને ન નીરખી શકીએ તેથી તે નથી એમ કેમ મનાય ? ઘટ,પટ વગેરેની સત્તા સ્વયંસિદ્ધ પ્રત્યક્ષ છે. તે પ્રત્યક્ષ દેખાતા કાર્યાં જ તેના અન્તિમ કારણુ તરીકે પરમાણુને સિદ્ધ કરે છે. ચેાગીઓના પ્રત્યક્ષને મિથ્યા માનવામાં શું પ્રમાણ છે? ચેાગીએ કહેછે કે · અમને પરમાણુ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે ’ તે કથનમાં તેઓને કાઇપણ જાતના સ્વાર્થ નથી, માટે તે પ્રમાણભૂત માનવું જોઇએ. એટલે પરમાણુ પણુ પ્રમાણસિદ્ધ છે; માટે વિજ્ઞાનથી ભિન્ન ઘટ, પટાઢિ અનેક પદાર્થોં પ્રમાણસિદ્ધ છે.
બ—ઘટ, પટ વગેરે સવ મિથ્યા છે.
તમારા કહેવાના મૂળ આશય આ દેખાતા ઘટ, પટ વગેરેને આધારે પરમાણુને સિદ્ધ કરવાના છે. આ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તેના તમે અપલાપ કરી શકતા નથી, પરન્તુ આ દેખાય છે એ જ વાસ્તવિક નથી. અનાદિકાળની મિથ્યા વાસનાથી વિજ્ઞાન તે આકારે પરિણત થાય છે ને ઇન્દ્રિયાદ્વારા અન્તઃકરણમાં તેના પ્રતિબિમ્બા પાડે છે. તાત્વિક રીતે ઘટ, પટાઢિ કાઈ પણ પદાર્થ હસ્તી ધરાવતા નથી છતાં ઝાંઝવાના જળની માક દેખાય છે. સ્વમમાં કાંઈપણ નથી હતું છતાં સર્વ અજ્ઞાનથી કલ્પાય છે ને દેખાય છે. જાગૃતિમાં આપણે સમજીએ છીએ કે સ્વમમાં દેખેલ સવ મિથ્યા છે. એ જ પ્રમાણે બાહ્ય પરિસ્થિતિ છે, માટે વિજ્ઞાન એક જ સત્ય ને પ્રમાણસિદ્ધ છે.
( ૨ )
સ્યા—વિજ્ઞાન છે તેા બીજા પદાર્થા પણ છે Ο જ્ઞાન-વિજ્ઞાન એ સવિષયક પદાર્થ છે.
વિષય વગરનું
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતમવાદ :
વિજ્ઞાન સંભવતું નથી. વિજ્ઞાનમય વિશ્વને માનવામાં આવે ત, વિજ્ઞાનને કાં તે નિર્વિષયક માનવું પડે નહિ તે પરસ્પરાશ્રય-અનવસ્થા વગેરે મહાદેના બેંગ થવું પડે. ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાન અને જડ ઘટ, પટાદિને જુદા વાસ્તવિક માનતા કેઈપણ દેષ સંભવતે નથી માટે અન્ય પદાર્થો માનવા જોઈએ.
બૅટ-વિષય વગરનું વિજ્ઞાન છે. વિજ્ઞાનના વિષય તરીકે ઘટ, પટાદિની સિદ્ધિ યુક્ત નથી. વિજ્ઞાનના વિષય તરીકે જણાતા ઘટ, પટાદિ તેના જ કલ્પેલા આભાસે–આકારે છે. બીજું વિજ્ઞાનને વિષય હે જ જોઈએ એવો નિયમ નથી. ઘણા વિજ્ઞાન વિષય વગરનાં જણાય છે. કેટલી વખત આકાશમાં કંઈ પણ નથી હોતું છતાં ઝીણી ઝીણું દેરીઓ લટકતી હોય એવું જ્ઞાન થાય છે, જેને આકાશકેશજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. તે જ્ઞાન તદન નિર્વિષય છે. વળી સ્વપ્નામાં જે જ્ઞાન થાય છે તેને કંઈપણ વિષય હેતે જ નથી, માટે વિજ્ઞાનમય વિશ્વને માનવામાં કંઈપણ આપત્તિ નથી.
સ્યા — વિષય વગરનું વિજ્ઞાન હેતું જ નથી. વિજ્ઞાનને નિર્વિષયક માનવું એ તે ઘણું જ ભયંકર છે. આકાશકેશજ્ઞાન કે સ્વપજ્ઞાન જેવાં ભ્રમાત્મક જ્ઞાનેને દષ્ટાંત તરીકે જણાવી જ્ઞાનને વિષય વગર સમજાવવું એ પણ એક મહાભ્રમ છે; કારણ કે આકાશકેશજ્ઞાન નિર્વિષય નથી. આકાશમાં ફેલાયેલા પ્રકાશના તેવા પ્રકારના કિરણવિસ્તારમાં આકાશકેશને ભ્રમ થાય છે. તે ભ્રમ પણ તેને જ થાય છે કે જેને સાચા કેશનું જ્ઞાન હોય છે. સ્વમમાં દેખાતા પદાર્થો તે અનુભવેલ પદાર્થોના મનમાં પડેલા સંસ્કારનું અર્ધનિદ્રા-તન્દ્રા અવસ્થામાં સ્મરણ થવાથી જણાય છે. વાત, પિત્ત ને કફના વિકારથી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ્રમ છે તો સત્ય પદાર્થ પણ છે જ:
: ૪૭ : સ્વમસૃષ્ટિ ખડી થાય છે. કઈ કઈ વખત દેવતાઓ દિવ્યાનુભાવથી સ્વમમાં નહિં અનુભવેલ પદાર્થો દેખાડે છે. એટલે સ્વમમાં દેખાતી વસ્તુઓ તદ્દન અવાસ્તવિક હતી જ નથી; જેમ આંખ મીંચીને વિચાર કરવાથી દઢ સંસ્કાર પડેલ પદાર્થો સામે આવીને ખડા થાય છે તે જ પ્રમાણે વિશ્વમાં વિદ્યમાન પદાર્થો જ સ્વમમાં ખડા થાય છે.
ભાષ્યકારે પણ સ્વમનાં નિમિત્તો જણાવતા ખાસ કરીને અભાવના કારણુતાને નિષેધી છે.
अणुहूयदिदृचिन्तिय-सुयपयइवियारदेवयाणुहवा । सुमिणस्स निमित्ताई, पुण्णं पावं च नाभावो ॥
માટે સ્વમ જે પ્રમાણે તદ્દન નિર્વિષય નથી તે જ પ્રમાણે વિજ્ઞાન પણ તદ્દન વિષય વગરનું સંભવતું નથી.
બેં–આ દેખાય છે તે સર્વ ભ્રમ છે તમે કહો છો તે ઠીક છે, પરંતુ સ્વમમાં જેમ કાલ્પનિક સૃષ્ટિ ખડી થાય છે તે જ પ્રમાણે આ બાહ્ય દેખાતા ઘટ, પટ વગેરે પદાર્થો કલ્પનાથી જ થયેલ છે. પ્રખર તાપથી તપેલાને રેતીના રણમાં મૃગજળ-ઝાંઝવાના જળની ભ્રાતિ થાય છે તેમ આ સર્વ બ્રાનિત જ છે. વાસ્તવિક કેઈ હોય તે તે એક વિજ્ઞાન જ છે.
સ્થા–ભ્રમ છે તો સત્ય પદાર્થ છે જ ભ્રમ કે બ્રાન્તિનું સ્વરૂપ જ સત્ય પદાર્થને સમજાવે છે. બ્રાતિ એટલે જે વસ્તુ જ્યાં ન હોય ત્યાં તે વસ્તુનું ભાન થવું. જેમ છીપ એ રૂપું નથી છતાં તેને રૂપા તરીકે સમજવી તે બ્રાન્તિ છે. પણ જેને રૂપાનું વાસ્તવિક જ્ઞાન નથી તેને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૮ r
આત્મવાદ :
છીપ કે કાઈ પણ પદાર્થ માં રૂપાના ભ્રમ થતા નથી. વાસ્તવિક રૂપ' ને તેનુ સત્ય જ્ઞાન છે માટે તેના ભ્રમ થાય છે. કાઇને પણ આ આકાશનું ફૂલ છે કે વાંઝણીના છેકરા છે. એવું મિથ્યા જ્ઞાન પણ થતુ ં નથી, માટે આ સ્પષ્ટ દેખાતા પદાર્થને ભ્રહ્માત્મક માનતા અન્ય કાઇ સ્થળે તેને સાચા માનવા જ પડશે. બીજું ભ્રમાત્મક પદાથી કાઇ પણ કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. સ્વમમાં જણાતા પદાર્થોં કોઈ પણ પ્રકારના કામમાં આવતા નથી. ઝાંઝવાના જળથી તરસ છીપતી નથી. એ પ્રમાણે આ દેખાતા પદાર્થોં પણ કાલ્પનિક માનવામાં આવે તે તેથી પણ કંઈ પણ કાર્ય થાય નહિ. ત્યાં પણ એમ કહેશે કે કાંઈપણુ કાર્ય થતું જ નથી, દેખાતા કાર્યાં પણ ભ્રમ છે, તે તમારી વિચારણાના ઈંડા જ નહિ આવે. સર્વ વિચારણાએ અવ્યવસ્થિત થઈ જશે. સ્વપ્નમાં મનતા પદાર્થોં અને જાગૃત દશામાં મળતા પદાર્થોં અને એક સરખા ભ્રમરૂપ છે તે બન્નેથી એક સરખા ફૂલ કેમ નથી નીપજતા? સમાન ફળ થવા જોઇએ, જે માટે કહ્યું છે કે—
आशामोदक तृप्ता ये ये चास्वादितमोदकाः । रसवीर्यविपाकादि, तुल्यं तेषां प्रसज्यते ॥
વિશેષ તા શું પણ ખાદ્ય વસ્તુને ભ્રમાત્મક સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરતા તમને કાઈ કહેશે કે વિજ્ઞાન પણ નથી, તે પણુ એક ભ્રમ છે તે તેના પ્રતીકાર પણ નહિ કરી શકે!, કારણ કે તમે પાતે જ ભ્રમરૂપ છે, તમારાથી સત્ય વસ્તુ માની શકાય નહિ એ રીતે તમારે આખર શૂન્યવાદનું શરણ સ્વીકારવું પડશે એટલે ઘટ, પટાદિ સર્વ વાસ્તવિક પ્રમાણસિદ્ધ છે એમ માનવું જોઈએ.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા સુખ, વીર્ય વગેરે વરૂપ છે
:
૯ :
ચા-આત્મા સુખ, વીર્ય વગેરે સ્વરૂપ છે,
પૂર્વે જણાવ્યું તેમ વિજ્ઞાનથી ઘટ, પટ વિગેરે જે પ્રમાણે - જુદા છે તે પ્રમાણે સુખ, વીર્ય(બળ) વગેરે પણ જ્ઞાનભિન્ન છે. એટલે જે રીતે આત્મા વિજ્ઞાનસ્વરૂપ માનવામાં આવે છે તે જ રીતે તેને સુખાત્મક, વીર્યાત્મક વગેરે સ્વરૂપ પણ માન જોઈએ.
આત્મા તે તે સ્વરૂપે આ પ્રમાણે છે. જે વસ્તુ જેનાથી જુદી પડી શકતી નથી તે તે સ્વરૂપ છે. વસ્ત્ર, તાંતણાથી જુદું ગ્રહણ થતું નથી માટે તાંતણારૂપ છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાન વગરને આત્મા અતિરિક્ત-જુદે રહી શકતો નથી માટે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. નિશ્ચય દષ્ટિએ ગુણ ગુણ બને પરસ્પર અભિન્ન છે એટલે આત્માથી જ્ઞાન જુદું નથી ને જ્ઞાનથી આત્મા જુદે નથી.
વ્યવહારમાં પણ ઉપચારથી આત્મા જ્ઞાનમય માની શકાય છે. જે પ્રમાણે જ્ઞાનરૂપ છે તે જ પ્રમાણે સુખ ગુણવાળે આત્મા સુખરૂપ અને વીર્ય ગુણ યુક્ત આત્મા વાયરૂપ માનવામાં આવે છે. એમ અનન્ત ગુણને આશ્રય આત્મા અનન્તરૂપ છે પણ કેવળ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ નથી.
ઐ૦-સુખ, બળ વગેરે જ્ઞાનથી જુદા નથી.
ઘટ, પટ વગેરે કદાચ વિજ્ઞાનથી જુદા સંભવે પણ સુખ, બળ વગેરે આત્મગુણો તે જ્ઞાનરૂપ છે. એટલે આત્માને જ્ઞાનરૂપ માનવાથી જ તેમાં બળ, સુખ વગેરે સર્વ સમાઈ જાય છે. તેને જુદા માનવામાં કોઈ પણ પ્રમાણ નથી. * સ્ટા-જ્ઞાનથી સુખાદિ જુદા છે તે પ્રમાણુસિદ્ધ છે.
સુખ વગેરેને જ્ઞાનસ્વરૂપ જ માનવામાં આવે તે અનેક
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૦ :
આત્મવાદઃ
અનુભવાને અપલાપ કરવા પડે. એક આત્મામાં જ્ઞાનની માત્રા તદ્ન અલ્પ છે છતાં સુખ અને મળ વિશેષે છે. ખીજામાં જ્ઞાન ઘણું હાવા છતાં સુખ કે ખળની અલ્પતા જણાય છે. જો ત્રણે એક જ હાય તેા જ્ઞાનના પ્રમાણે સુખ, વીય વગેરેની માત્રા રહેવી જોઇએ; એમ નથી બનતું માટે દરેકને જુદા માનવા જોઇએ. જ્ઞાન, સુખ અને મળના કારણેા પણ જુદા છે. જુદા જુદા કારણથી નીપજતા કાર્યાં એક કેમ હાઇ શકે !
આ સ હકીકત નિશ્ચય રીતે કહી. વ્યવહાર દૃષ્ટિએ તે આત્મા તે તે ગુણાના આશ્રય છે. જો એમ ન હેાય તે ગુણુના નાશે ગુણીના પણ નાશ થાય, પણ એમ બનતું નથી. આત્મા તા નિત્ય છે માટે તે તે ગુણેાના આશ્રય આત્માને માનવા. એ પ્રમાણે આત્માનું કોઇ એક જ સ્વરૂપ નથી પણ ઘણા સ્વરૂપે છે.
બે—આત્માને ઘણા સ્વરૂપ માનતા દુઃખરૂપ પણ માનવા જોઇએ.
તમે આત્માને અનેક પ્રકારના જણાવા છે તે રીતે તમારે આત્માને દુઃખરૂપ કે દુ:ખનેા આશ્રય પણ માનવા જોઇએ; કારણ કે જે પ્રમાણે આત્મા જ્ઞાની, સુખી, બલવાન્ વગેરે કહેવાય છે તે જ પ્રમાણે દુઃખી પણ કહેવાય છે. જ્ઞાનરૂપ જ આત્મા માનીએ એટલે તેવા કોઇ પ્રકારેા રહેતા જ નથી.
સ્યા—દુઃખ એ આત્માના ગુણ નથી.
જે કાઈ પદાર્થના કોઈ ગુણુ માનવામાં આવે છે તે તેમાં સ્વાભાવિક રહેતા હાય તા જ માનવામાં આવે છે. શુદ્ધ-ઉજ્જ વળ સ્ફટિકની પાછળ લાલ કે કાળી વસ્તુ મૂકવાથી તે લાલ કે કાળું દેખાય તેથી તેમાં લાલ રંગ કે શ્યામ રૂપ છે એમ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાધિથી થતું સુખ એ વાસ્તવિક સુખ નથી : ૫૧ : માની શકાતું નથી. એ પ્રમાણે શુદ્ધ આત્મામાં જ્ઞાન, સુખ, વિર્ય વગેરે સ્વાભાવિક રહે છે. દુઃખ વગેરે તે કર્મ-પુદ્ગલના સંસર્ગથી આવેલા છે. ઉપાધિથી આવેલા તે આત્માના ગુણ તરીકે મનાય નહિં. આ બેઠ– જે દુખ એ આત્માને ગુણ નથી તે સુખ પણ નથી.
જે પ્રમાણે કર્મ વગેરેના સંસર્ગથી દુઃખ આત્મામાં આવે છે તે જ પ્રમાણે સુખ પણ કર્મસંસર્ગથી જ આવે છે માટે સુખને પણ આત્માને ગુણ માન ન જોઈએ, માટે જ કહેવાય છે કે.
कर्मण एव सामर्थ्य-मेको दुःख्यपरः सुखी ॥ એટલે જે સુખ આત્મગુણ છે તે દુઃખ પણ છે ને નથી તે બન્ને નથી. છે ચાટ-ઉપાધિથી થતું સુખ એ સુખ નથી પણ સુખ જુદું છે.
દુઃખ ઉપાધિથી થાય છે પણ સુખ ઉપાધિથી થતું નથી. કર્મના સમ્બન્ધથી આત્મા દુઃખી થાય છે પણ સુખી થતા નથી, કારણ કે કર્મ ન હોય તે જ આત્મા સુખી છે. શુભ કર્મથી સુખનાં સાધને મળે છે અને તેથી આત્મા સુખી થાય છે એ જે જણાય છે તે બરાબર-વાસ્તવિક નથી, કારણ કે પુણ્યકર્મથી દુઃખનાં સાધનો મળતાં નથી અને દુઃખ દૂર કરવાનાં સાધને મળે છે. એટલે તે સાધનથી એટલે એટલે અશે દુઃખ દૂર થાય છે તેટલે અંશે આત્મા પિતાને સુખી સમજે છે. અર્થાત્ ત્યારે તેને દુઃખના નાશમાં સુખને આરેપિત–ભ્રમ થાય છે પણ વાસ્તવિક સુખ તે જુદું જ છે,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પર
આત્મવાદ : જેમ કેઈમાણસને માથે ખૂબ બેજે હોય અને સખત તાપમાં થઈને તે આવતું હોય ત્યારે તેને માથેથી તે બોજ લઈ લેવામાં આવે ને શીતળ છાયામાં વિશ્રામ લે ત્યારે તેને હું સુખી થયે, મને સુખ મળ્યું એવું લાગે છે. પણ તે સ્પષ્ટ ભ્રમ છે. દુઃખ દૂર થયું તેને સુખ માની લીધું છે, તેથી જ કહેવાય છે કે “મારા સુધી સંવૃત્તtsઠ્ઠમ ૩પવા ” વળી કેઈને ખુજલી થઈ હોય ને ખૂબ ચળ આવતી હોય ત્યારે તેને ખણવામાં આવે તે સુખ થતું હોય એમ લાગે છે, પણ તે સુખ નથી. ખુજલીથી તીવ્ર ચળનું દુઃખ કાંઈક દૂર થાય છે, અને વિશેષ ખણવામાં આવે છે તે જ દુઃખ વધારી મૂકે છે. એટલે કર્મસાગથી આત્માને દુઃખ અને તેની અંશે અંશે ઉપશાન્તિ થયા કરે છે. દુઃખમાં દુઃખી ને તેની અંશથી થતી શાન્તિમાં સુખી લાગે છે, માટે કહ્યું છે કે
तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि, क्षुधातः सन् शालीन् कवलयति मांस्पाकवलितान् ।। : प्रदीप्ते कामाग्नौ दहति तनुमाश्लिष्यति वधूं, प्रतीकारो व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः।।
જે અન્ય વાસ્તવિક સુખ ન જ હોય તો તેને આરેપ કે ભ્રમ ન થઈ શકે માટે આત્માને સુખ નામને એક ગુણ સ્વાભાવિક છે ને દુઃખ નથી.
એ જ રીતે વીર્ય, જ્ઞાન વગેરે આત્માના સ્વાભાવિક ગુણ છે પણ નિર્બળતા-અજ્ઞાન વગેરે કર્મથી થતા હોવાથી આત્મા ના ગુણે નથી. એટલે આત્મા એક પ્રકારને નથી પણ અનેક પ્રકાર છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષણિકવાદ મિથ્યા છે
(૪) બે-આત્મા ક્ષણિક છે.
આત્માનું સ્વરૂપ ગમે તે હે પણ તે ક્ષણ માત્ર સ્થાયીક્ષણિક છે. વિશ્વમાં સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક છે. “ચત્ત તળિ ” માટે આત્મા પણ સત્ હોવાથી ક્ષણિક છે. વસ્તુ માત્ર ક્ષણિક છે તે પ્રમાણુથી સિદ્ધ છે માટે સ્વીકારવું જોઈએ. જુઓ -
ઘટ, પટ વગેરે પદાર્થો નાશને પામે છે–સદાકાળ રહેતા નથી તે પ્રત્યક્ષ જણાય છે. એટલે ઘટ,પટાદિ વિનાશસ્વભાવવાળા હોય છે તે ચેકસ છે. હવે તેમાં બે વિકલ્પ છે. એક તે તેઓ એક ક્ષણ રહી બીજી ક્ષણે નાશ પામવારૂપ વિનાશી છે કે અમુક ચક્કસ કાળ રહી પછી નાશ પામવારૂપ વિનાશવાળા છે. જે પ્રથમ પક્ષ હોય તે અમારી માન્યતા સિદ્ધ થાય છે, ને તેમ ન હોય તે જે ચોક્કસ કાળ નક્કી કર્યો છે ત્યાં સુધી તે તે પદાર્થો અવશ્ય રહેવા જોઈએ. વચમાં તેમાં કંઈ પણ પરિવર્તન ન થવું જોઈએ. વચમાં તેને નાશ કરવા માટે ગમે તેવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે પણ તે નાશ ન પામવા જોઈએ.
પણ તેમ બનતું નથી. ગમે ત્યારે ગમે તે તેને નાશ કરી શકે છે. નાનું બાળક પણ એક કાંકરી મારી ઘડાને ફેડી શકે છે, માટે અમને અભિમત પ્રથમ પક્ષ જ આદરણીય છે અર્થાત્ જે કોઈ સત્ છે તે ક્ષણવિનાશી છે. - સ્યા –ક્ષણ વિનાશમાં કેઈ કારણ ન હોવાથી તે મિથ્યા છે.
વિનાકારણ કાર્ય બનતું નથી. વિનાશ એ એક કાર્ય છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૪ ઃ
આત્મવાદ :
તેના કારણેા મળે ત્યારે જ તે કાર્ય થાય છે. ઘટ, પટાદિના નાશ માટે પણ જ્યારે વિનાશક કારણા પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે નાશ પામે છે એમ માનવામાં કાઈ પણુ પૂર્વક્ત આપત્તિ આવતી નથી. જ્યાં સુધી વિનાશની સામગ્રી મળતી નથી ત્યાં સુધી તે સ્થિર રહે છે. એટલે સન્માત્રને ક્ષણુસ્થાયી જ માનવામાં કાઇ પ્રમાણ નથી.
આપદાર્થ માત્રના નાશ કાળ કરે છે.
પદાર્થના નાશમાં તમે જે કઈ કારણેા સ્વીકારશે તેમાં કાળ પણ એક કારણ માનવું પડશે. કાળ સિવાયના બીજા કારણેા ખરું જોતાં નકામા છે. સેકડા વખત દેખાય છે કે વસ્તુના નાશના સમય નથી હાતા ત્યારે તેના નાશ માટે ગમે તેટલા પ્રબળ પ્રયત્ના કરવામાં આવે તેા પણ તે એમ ને એમ રહે છે. અને કંઈ પણ કારણ ન હેાવા છતાં લાંબે કાળે દેઢ ને મજબૂત વસ્તુ પણ નાશ પામી જાય છે. એટલે નાશનુ ખરું કારણુ કાઇ હાય તેા તે કાળ જ છે. દરેક ક્ષણે તે કાળ રૂપ નાશક વિદ્યમાન છે માટે પદાર્થ માત્રના ક્ષણે ક્ષણે નાશ થાય છે માટે સર્વે ક્ષણિક જ છે.
સ્યા—કાળને જ નાશક માનવામાં જગતની અસ
ભાવના.
કાળથી જો પદાર્થ માત્ર દરેક ક્ષણે નાશ પામે છે, એમ માનવામાં આવે તે પદાર્થ માત્ર એક ક્ષણે નાશ પામી ગયા પછી કંઈપણ ઉપલબ્ધ થવું ન જોઇએ. પ્રત્યક્ષ જણાતા સ પદાર્થોં એ રીતે તમારે મતે નહિ સભવે. દેખાતા ભાવેને; સ્થિર કરવા તમે કાળને ઉત્પાદક પણ માનશે। તેા પણ કાળ માટે તે પ્રશ્નો કાયમ જ રહેશે. કાળ પણ ક્ષણિક છે, તે તેના નાશક કેાણુ ? તેને માટે નવીન કલ્પના કરશે તે અનવસ્થા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષણિકવાદનાં દેશે
: ૫૫ : થશે. અને જે કાળના ઉત્પત્તિ ને વિનાશ સ્વયં માનશે તે અન્ય પદાર્થોના પણ ઉત્પત્તિ ને વિનાશ સ્વયં કેમ ન માનવા? પદાર્થ માત્રના ઉત્પત્તિ, વિનાશ વિના કારણે સ્વયં માની લેશે તે કોઈ પણ સ્થળે કાર્યકારણુભાવની વ્યવસ્થા રહેશે નહિં.
બીજાં કાળથી નાશ માને કે સ્વયં નાશ માને તે પણ પ્રત્યક્ષ જણાય છે કે પ્રથમ ક્ષણે જણાતે પદાર્થ અન્ય ક્ષણે પણ ઉપલબ્ધ થાય છે. અને કેટલાક કાળ પછી તે સર્વથા ઉપલબ્ધ નથી થતે ત્યાં શું ?
ક્ષણે ક્ષણે થતા નાશમાં ઉત્તરોત્તર નવીન ઉત્પન્ન થતા પદાર્થમાં સંસ્કાર આપવાની શક્તિ કપશે તે તેમાં પણ ક્ષણિક-અક્ષણિકતની વિચારણા ચાલુ રહેશે.
માટે પદાર્થ માત્રમાં ક્ષણે ક્ષણે જે પરિવર્તન થાય છે તેટલે અંશે તેને નાશ, જે રૂપે તે કાયમ રહે છે તે રૂપે તેને અવિનાશ અને નવીન રૂપ જે ઉત્પન્ન થાય છે તે રૂપે ઉત્પત્તિ માનવામાં કઈપણ બાધા આવતી નથી. સર્વથા ક્ષણિકત્વ તે કોઈ પણ રીતે સંભવતું નથી, માટે તમારી એ વિચારણું અસત્ય ને ત્યાજ્ય છે.
(૫) બો–આત્મા તે ક્ષણિક જ છે.
અન્ય પદાર્થો ક્ષણિક છે કે અક્ષણિક તે સાથે અમારે નિસ્બત નથી. અમે તે જ્ઞાનસ્વરૂપ જે આત્મા છે તેને સર્વથા ક્ષણિક માનીએ છીએ. આત્મા ક્ષણે ક્ષણે જુદા જુદા જ્ઞાનરૂપે પ્રત્યક્ષ જણાય છે. જે ક્ષણિક ન હોય તે તેમ કેમ બને? માટે આત્માને તે ક્ષણિક જ માનવે જોઈએ.
સ્યા –આત્માને ક્ષણિક માનતા આવતા પાંચ દેશે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૬ :
આત્મવાદ : આત્માધીન વિશ્વની વ્યવસ્થા છે. આત્માને જે સર્વથા ક્ષણિક માનશે તે મહાભયંકર પાંચ દો ઉપસ્થિત થશે. તે આ પ્રમાણે कृतप्रणाशाकृतकर्ममोग-भवप्रमोक्षस्मृतिमङ्गदोषान् ॥ उपेक्ष्य साक्षात् क्षणभङ्गमिच्छ-बहा महासाहसिकः परस्ते ॥
૧. કરેલ કર્મને નાશ–આત્મા જે કાંઈ શુભાશુભ કર્મ કરે છે તેને તેને ભેગ કરવો પડે છે. કર્મ પિતાનું ફળ ઉત્પન્ન કરીને પછી નાશ પામે છે, ક્ષણિકવાદમાં તે નહિં ઘટે. કરેલ કર્મો ને તે કર્મવાળે આત્મા બનને સર્વથા નાશ પામી ગયા છે એટલે કૃતકર્મની વિફલતારૂપ પ્રથમ દેશ ક્ષણિકાત્મવાદમાં આવે છે.
૨. નહિં કરેલ કર્મને ભેગ-આત્મા સુખ યા દુઃખ અનુભવ હોય છે, તે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. સુખદુઃખની વ્યવસ્થા કર્માધીન છે. આત્માને ક્ષણિક માનતા પૂર્વે કરેલ શુભાશુભ કર્મ અને તે આત્મા અને નાશ પામ્યા છે. ચાલુ જે વેદના થાય છે તે યા કર્મથી થાય છે? ઉદાસીન કોઈપણ નહિં કરેલ કર્મનું તે ફલ માનવું પડશે અથવા કર્મને અને આત્માને સ્થાયી સ્વીકારવા પડશે. એટલે એ રીતે અકૃતકર્મભેગ નામને બીજે દેષ લાગે છે.
૩. સંસારને નાશ–સંસાર એટલે ભવની પરંપરા. આત્માને ક્ષણિક માનતા તે ઘટી શકતી નથી. પ્રથમ તે ક્ષણિકાત્મવાદમાં પરલેક જ સંભવતો નથી. કૃતકનુસાર પરલેકની પ્રાપ્તિ થાય છે. કર્મ અને આત્મા બને સર્વથા નાશ પામ્યા પછી કેણ કેને આધારે અન્ય ભવમાં જાય? કદાચ પરલેક અને ભવપરમ્પરા માટે તમે એવી કલ્પના કરશે કે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષણિકવાદનાં રાષા
* ૫૭ :
એકચિત્ત ખીજા ચિત્તનું અનુસધાન કરે છે. તે ત્રીજા ચિત્તનુ
અનુસ ́ધાન કરે છે. એમ યાવત્ મરણુ પર્યંત ચિત્તનુ અનુસધાન ચાલે છે. અને એક ચિત્તે ગ્રહણ કરેલ સ`સ્કાર અને કર્મ તે અન્ય ચિત્તને સોંપે છે. તે રીતે પરલેાક અને ભવપરમ્પરા સંભવે છે, તે પણ વાસ્તવિક નથી.
ચિત્તના અનુસન્ધાન થવા અને એક બીજાના કર્યાં અને સૌંસ્કારની આપલે કરવી તે એક બીજાને માનીએ તે જ સ'ભવે. ક્ષણે ક્ષણે સર્વથા નાશ પામતા પદાર્થોં એકબીજા સાથે સંમ-ધ જ પામતા નથી તેા લેવડદેવડ કરવાની વાત જ કયાં? ને એ રીતે સંસાર-ભવપરમ્પરાની અસંભાવનારૂપ ત્રીજો દોષ સભવે છે.
·
૪. મેાક્ષની અસંભાવના-ક્ષણિકાત્મવાદમાં મુક્તિ સ‘ભ વતી નથી. ફ્રી કર્મબન્ધ ન થાય અને રહેલ કર્મના સથા ક્ષય તેને માક્ષ કહેવામાં આવે છે, મેક્ષ એ સર્વને અભિલષિત છે. જ્યાં પેાતાને કાંઇપણુ લાભ ન થતા હાય ત્યાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. આત્માને સર્વથા ક્ષણિક માનનારને મતે કોઇપણ આત્મા મેાક્ષને માટે પ્રયત્ન કરશે નહિ; કારણ કે પ્રયત્ન કરનાર તે સર્વથા નાશ પામે છે. એટલે તે મુક્ત થતા નથી, મુક્ત થનાર તે કોઇ અન્ય જ રહે છે. એવા કાણુ મૂખ હાય કે જે પેાતાના વિનાશને નાતરી ખીજાને દુ:ખમુક્ત કરાવવા પ્રયત્ન સેવે. બીજું અન્યવ્યવસ્થા જ ક્ષણિકાત્મ મતમાં ઘટતી નથી. જ્યારે કાઇને મન્ધન જ નથી તે। માક્ષની વાત જ ક્યાં ? એ રીતે મેાક્ષની અસ’ભાવનારૂપ ચાથા દોષ છે.
૫. સ્મરણની અસંભાવના—આત્માને ક્ષણિક જ માનનારને સ્મરણ પણ સભવે નહિં. દેવદત્ત ખાધુ હાય તેને સ્વાદ યજ્ઞદત્તને આવતા નથી. જો એકના અનુભવ અન્યને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૮ :
આત્મવાદ: પણ થતું હોય તે એકના સર્વજ્ઞ થવાની સાથે વિશ્વમાત્રને સર્વાપણું થઈ જવું જોઈએ. એમ બનતું નથી, માટે જેણે અનુભવ્યું હોય તેને જ સ્મરણ થાય છે. આત્માને ક્ષણિક માનતા, અનુભવનાર અને સ્મરણ કરનાર બને જુદા છે એ નિર્વિવાદ માનવું પડશે. અને એમ માનતા અનુભવ કેઈને થાય અને સ્મરણ કેઈને થાય એ કેમ બને? માટે સ્મરણની અસંભાવના ક્ષણિકવાદમાં થાય છે. જ્યારે સ્મરણ સંભવતું નથી ત્યારે વિશ્વના ચાલતા વ્યવહારની અવ્યવસ્થા ઊભી. થાય છે. વળી બુદ્ધ પિતે જે કહ્યું હતું કે – દત પ્રશ્નના જજે, શત્તા પુરુ હતા
तेन कर्मविपाकेन, पादे विद्धोऽस्मि भिक्षवः।। વગેરે વચને મિથ્યા માનવા જોઈએ.
તમારામાંના કેટલાએક પદાર્થને ચાર ક્ષણ સ્થાયી માને છે ને કહે છે કે--(૧) પ્રથમ ક્ષણ ઉત્પત્તિ નામને છે, તેમાં દરેક પદાથે ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) બીજે ક્ષણ સ્થિતિ નામનો છે, તેમાં પદાર્થ સ્થિર રહે છે. (૩) ત્રીજો જીર્ણતા (કરા) નામને ક્ષણ છે, તેમાં પદાર્થો જીર્ણ થાય છે–ખવાઈ જાય છે. (૪) ને ચેાથે ક્ષણ વિનાશ નામને છે. તેમાં સર્વ નાશ પામે છે. તે પણ તેમનું કથન અવાસ્તવિક છે. તેમાં પણ આ ઉપર બતાવેલ પાંચે દેશે કાયમ રહે છે, માટે આત્મા કે કેઈપણ પદાર્થ સર્વથા ક્ષણિક માની શકાય નહિં; પણ ઉત્પાદ, વ્યય, પ્રીવ્યરૂપ માનવામાં આવે તે વ્યવસ્થા ચાલે છે.
इत्यात्मवादे बौद्धमतखण्डनाख्यं तृतीयं प्रकरणम्
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચાથું
-
વેદાન્તી તૈયાયિક અને સાંખ્યમતનું ખંડન
( ૧ ) વેદાન્તી—આત્મા એક અને ફૂટસ્થ નિત્ય છે.
તમાએ આત્મા ણિક નથી એમ જે સમજાયું તે ખરેખર છે, પરન્તુ વિશ્વના વાસ્તવિક રીતે વિચાર કરતાં આ દેખાતુ સર્વે મિથ્યા છે. એક ચિન્મય-બ્રહ્મ જ વાસ્તવિક છે. એટલે આત્મા પણ નિત્ય સચ્ચિદાનન્દમય એક ને ફૂટસ્થ છે. માયાને ચાળે વિવિધ પ્રકારના ભાસે છે. કહ્યું છે કે—
एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् || સ્યા—આત્મા અનેક છે ને પ્રપચ પણ વાસ્તવિક છે. તમે જે ચિદ્વૈતવાદને આધારે આત્માનું એકત્વ જણાવા છે. તે કોઈ પણ રીતે સ`ભવતું નથી. ગગનકુસુમ જેવા મિથ્યા પદાર્થાંથી કાંઈ પણ કાર્ય થઇ શકે નહિ. પ્રપંચને તેવા પ્રકારને માનવામાં આવે તે તેથી થતાં કાર્યોં જે પ્રત્યક્ષ જણાય. છે તેનું શું? એકાન્ત ક્ષણિકવાદીને જે દોષો આવે છે તે ઢાષા પણ એકાન્ત નિત્યવાદને માનતા કાયમ જ રહે છે. માટે જ કહ્યું છે કે—
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
: $0:
આત્મવાદ :
माया सती चेद्वयतत्वसिद्धि - रथासती इन्त । कुतः प्रपञ्चः ॥ ' मायैव चेदर्थसहा च तत्किं माता च वन्ध्या च भवत्परेषाम् ॥
માટે પ્રપંચને વાસ્તવિક માનવા એ જ યુક્ત અને દોષ મુક્ત છે. પ્રપ`ચ માના એટલે તેમાં જે વૈવિધ્ય જણાય છે તે સવ અનેક આત્માએ માનવામાં આવે ત્યારે જ સભવે. અન્યથા એકબીજાનુ' સમ્મિશ્રણ, એકને દુ:ખે અન્ય દુઃખી, એકને સુખે બીજો સુખી થઇ જવા જોઇએ. ઇત્યાદિ દોષના નિવારણ માટે નવાનવા ઉપાયે ચિતવવા તે કેવળ બુદ્ધિની વિડમ્બના કરવા માત્ર છે. વસ્તુસ્થિતિથી વિરુદ્ધ જે કાંઇ કલ્પના કરવામાં આવે તે સવ પેાતાને જ 'ધનકર્તા થાય છે. માટે અમે આગળ બતાવીશું તે પ્રકારે આત્માનું સ્વરૂપ માનવું એ જ ઉચિત છે.
(૨)
નૈયાયિક—આત્મા વ્યાપક, મુક્તિમાં જડે અને પર માત્માને આધીન છે.
આત્મા એ પ્રકારના છે: એક પરમાત્મા અને ખીજો જીવાત્મા. ૧. તેમાં જગત્ અને જીવાત્મા પર પરમાત્માની પૂ સત્તા છે. તે પરમાત્મા એક જ છે. તેને આધીન વિશ્વનું સવ તંત્ર ચાલે છે. કોઇને સુખી કે દુ:ખી કરવા એ સવ ઇશ્વરને હાથ છે. આ દુનિયાના સર્જક પણ ઇશ્વર છે. વિશેષ તા શુ? પણ ઇશ્વરની શક્તિ કે ઈચ્છા સિવાય આનુ એક પાંદડું પણ ફરકી શકતુ નથી.
૨. જીવાત્મા અનેક છે. જેટલાં શરીરા દરેકમાં એકએક જીવાત્મા રહેલ છે. તે સર્વ વિશ્વને વ્યાપી રહ્યા છે, કારણ કે વિશ્વમાં
જણાય છે તે જીવાત્માએ આ કાઈ પણુકા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા તે જીવાત્માનું સ્વરૂપ
ઃ ૧૧ :
જીવાત્માના અદૃષ્ટ કે ભાગ્ય વગર બનતું નથી. જે કાર્ય જે જીવાત્મા માટે મને છે તે કાર્યમાં તે જીવાત્માનું ભાગ્ય કારણુ છે. ભાગ્ય અથવા અદૃષ્ટ એ આત્માના ગુણ છે. ગુણ ગુણી સિવાય રહી શકતા નથી. એટલે શરીર બહાર જે આત્માને માટે જે કાંઈ કાર્ય થાય છે તે સ્થાને તે આત્માનું અદૃષ્ટ પણ રહેલ છે, એથી તે સ્થળે તે આત્મા પણ રહેલ છે એમ માનવું જોઈએ; માટે સર્વે આત્માઓ વ્યાપક છે.
૭. સુખદુ:ખનું મૂળ જ્ઞાન છે. જ્ઞાન શરીરધારીઓને જ થાય છે. એટલે સુખદુઃખ પણ શરીરધારીને જ થાય છે. આત્મા જ્યારે અન્યનેાથી મુક્ત થાય છે ત્યારે દેહને! ત્યાગ કરે છે. વિષા સાથે તેને કોઈ પણ જાતના સમ્બન્ધ રહેતા નથી એટલે તેનામાં સુખ, દુ:ખ, જ્ઞાન, દ્રેષ, ઇચ્છા, પ્રયત્ન, પુણ્ય, પાપ, સ`સ્કાર એ ગુણા રહેતા નથી અર્થાત્ મુક્તાત્મા સંસારસંગ રહિત, નિષ્ક્રિય ને વિશેષ ગુણુ વિનાના હાય છે.
સ્યા—પરમાત્મા જગત્થી અલિપ્ત છે ને જીવાત્મા શરીરવ્યાપી અને સદા સગુણ છે.
૧. જગા સર્જક અને સર્વતંત્રને ચલાવનાર જે પરમાત્મા તમે માને છે તે દેહયુક્ત છે કે દેહમુક્ત ? રાગી છે કે વીતરાગ ? કૃપાળુ છે કે ક્રૂર ? સ્વતન્ત્ર છે કે પરતન્ત્ર ? સર્વજ્ઞ છે કે અલ્પજ્ઞ ? કહેશો કે—દેહવાળા, સરાગ, ક્રૂર, પરતન્ત્ર ને અલ્પજ્ઞ છે, તેા તેમાં જીવાત્મા કરતાં કંઈ પણ વિશેષતા ન રહી; માટે તે પરમાત્માપદને જ અાગ્ય છે. એવા જો પરમાત્મા મનાતા હૈાય તેા કાણુ પરમાત્મા નથી ? અને જો કહેશે કે તે દેહમુક્ત, વીતરાગ, કૃપાળુ, સ્વતન્ત્ર ને સર્વજ્ઞ છે, તેા તેને આવું અપૂર્ણ અને અનેક દાષાથી પૂર્ણ જગત મનાવવાનું શું પ્રયેાજન છે ? પ્રયાજન વગર મન્દ પણ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
: દર :
આત્મવાદ :
પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, તે પછી સજ્ઞ-સ્વતન્ત્ર પરમાત્મા તે ક્રમ પ્રવતે માટે જ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજે કહ્યું છે કેઃ~~
अदेहस्य जगत्सर्गे, प्रवृत्तिरपि नोचिता । न च प्रयोजनं किश्चित्, स्वातन्त्र्यान्न पराज्ञया ॥ क्रीडया चेत् प्रवर्तत, रागवान् स्यात् कुमारवत् । कृपयाऽथ सृजेत्तर्हि, मुख्येव सकलं सृजेत् ॥ दुःखदौर्गत्य दुर्योनि - जन्मादिक्लेशविह्वलम् । નનું તુ સુજ્ઞતસ્તસ્ય, કૃપાછો જા પાહતા ? // कर्मापेक्षः स चेत्तर्हि, न स्वतत्रोऽस्मदादिवत् । कर्मजन्ये च वैचित्र्ये, किमनेन शिखण्डिना १ ॥ अथ स्वभावतो वृत्ति - रवितर्क्या महेशितुः । परीक्षकाणां तष, परीक्षाक्षेपडिण्डिमः ||
માટે તેવા પ્રકારનું પરમાત્માનુ' નિચન તે પરમાત્મને જ વિડસ્મિત કરવા જેવું છે, પરન્તુ ખરા પરમાત્માં તે જે જીવાત્માઓ સકલ કમ વિમુક્ત બની પૂર્ણ જ્ઞાની, અન્યાખાધ સુખમાં લીન, સ્વસ્વરૂપમાં તન્મય અની પરમપદ પામે છે તે જ છે. તેની ઉપાસનાથી આ જીવાત્મા તેમના તુલ્ય અને છે. વિશ્વને સમ્પૂર્ણ આદર્શ ચિરત્ર અને પરમ સુખના માર્ગનુ દર્શન કરાવવાપૂર્વક કોઈની પણ અવનતિ કે કષ્ટમાં કારણભૂત ન થવુ' ને અન્તિમ ભવ ભોગવી સિદ્ધશિલામાં શાશ્વત થવું એ જ વાસ્તવિક પરમાત્મપણું છે.
૨. શરીરની બહાર વિશ્વવ્યાપી આત્મા માનવા તે પણ ઉચિત નથી. શરીરની બહાર આત્માને માટે કાર્ય થાય
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મા તે જીવાત્માનું સ્વરૂપ
ઃ ૬૩ :
છે, માટે ત્યાં તેનું ભાગ્ય છે ને તેથી ત્યાં આત્મા છે એ તે કેવળ કાલ્પનિક સૃષ્ટિ જેવુ' છે. વાસ્તવિક જ્યાં જેને ગુણ રૈખાય ત્યાં જ તે વસ્તુ હાય છે. જ્ઞાનાદિ આત્માનાં ગુણ્ણા શરીરમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, માટે આત્મા પણ શરીરમાં જ છે, જે માટે કહ્યુ છે.
यत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र, कुम्भादिवन्निष्प्रतिपक्षमेतत् । तथापि देहाद्वहिरात्मतत्त्व-मतत्त्ववादोपहताः पठन्ति ॥
લાહચૂમ્બક દૂરથી પણ લાહને ખેંચે છે તે જ પ્રમાણે શરીરમાં રહેલ આત્માનું ભાગ્ય દૂર દૂર પણ તેને માટે ફળ ઉત્પન્ન કરી શકે છે. એ પ્રમાણે કઇપણ દૂષણ આવતું નથી. ઊલટુ આત્માને વિશ્વવ્યાપી માનતા તેમાંથી ઉત્પન્ન થતાં દૂષણેાના નિવારણ માટે નવી નવી મિથ્યા ભાંજગડમાં ઉત્તરવાની ૫ચાત કરવી પડશે.
૩. જ્ઞાન શરીરધારીઆને જ થાય છે તે તેા તમને પણ માન્ય નથી. ઇશ્વર શરીરમુક્ત છતાં જ્ઞાની છે, માટે મુક્ત જીવાત્મા જ્ઞાનાદિ ગુણમુક્ત હેાય છે તેમ માનવુ' મિથ્યા છે. જ્ઞાન, સુખ, વીર્ય વગેરે આત્માના સ્વતઃ સિદ્ધ ગુણા છે. કમ તેને દખાવે છે. ઇન્દ્રિયાથી થતુ જ્ઞાન કે વિષયેાથી મળતુ સુખ મુક્તાત્માને ન માનવા કોઇપણ વિરોધ નથી પણ વાસ્તવિક જ્ઞાન અને શાશ્વત સુખાદિ તે મુક્તાત્માને પણ છે. જો એ. ન માનવામાં આવે તેા મુક્તાત્મા અને જડ એ એમાં ફેર કાંઈપણ રહે માટે મુક્તાત્મા અનન્ત, અન્યામાય, અનન્ય જ્ઞાન–સુખ–વીર્યાદિયુક્ત છે.
(૩) સાંખ્ય—આત્મા નિત્યનિર્ગુ ણી છે ને બધમેક્ષ પ્રકતિને થાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવાદ :
અમારે મતે આત્માનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેવાર્તએ મની, નિત્ય સરિતા अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्म, आत्मा कापिलदर्शने । કપિલ (સાંખ્ય) દર્શનમાં આત્મા અમૂર્ત, ચેતન, ભક્તા, નિત્ય, સર્વવ્યાપી, ક્રિયાવગરને, અકર્તા, ગુણશૂન્ય ને સૂક્ષમ છે.
વ્યવહારના સર્વતત્રને ચલાવનાર પ્રકૃતિ છે. તેનું સ્વરૂપ આ છે-“સરનામા સાશ્વાવસ્થા ગતિઃ' આ પ્રકૃતિ બંધાય છે. પુરુષ-આત્મા બંધાતું નથી. પુરુષ ને પ્રકૃતિને પાંગળા ને આંધળા જે સોગ છે. પ્રકૃતિના બંધ મેક્ષ માટે કહ્યું છે કે
रङ्गस्य दर्शयित्वा, निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् । पुरुषस्य तथात्मानं, प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृतिः॥ સભાજનેને નાચ બતાવીને જેમ નટી ચાલી જાય છે તેમ પ્રકૃતિ પણ પુરુષને પિતાને બતાવીને છૂટી થાય છે.
સ્યા --આત્મા સગુણ-કર્તા ને નિત્યનિત્ય છે. બધેક્ષ પણ આત્માને જ થાય છે.
અચેતન પદાર્થ કર્તા માની શકાય નહિ. કર્તા વગર વિશ્વને
જેમ પાંગળો ચાલી શકતો નથી અને અધિળે દેખી શકો નથી. પણ પાંગળા અને આંધળે બને ભેગા થાય અને આંધળો પાંગળાને ઉપાડી લે, પછી પાંગળે માર્ગ બતાવે તેમ આંધળો ચાલે ને ઇચ્છિત સ્થળે પહોંચે. તેમ પુરુષ પાંગળા (અકર્તા) છે પણ ચેતન છે અને પ્રકૃતિ આંધળી (ચૈતન્યશન્ય) છે પણ કર્યા છે. એટલે બન્નેના સહકારથી સર્વ વ્યવસ્થા ચાલે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું નિત્યનિયત્વ
: ૬૫ : વ્યવહાર ચાલતું નથી માટે ચેતનને જ કત માનવે જોઈએ. કર્મને કર્તા આત્મા નથી તે ભક્તા પણ ન હોવું જોઈએ. તમે લેતા તે આત્માને માને છે, માટે કર્તા પણ માન જોઈએ. આત્મા સર્વવ્યાપી નથી તે અમે પૂર્વે તૈયાયિક અને વેદાન્તીને કહ્યું છે. આત્મા ગુણશૂન્ય છે તે તે તમારું સસલાને શિંગડાવાળો સમજવા જેવું મહાસાહસ છે. દ્રવ્ય કદી ગુણશૂન્ય હેતું જ નથી. આત્મા એક દ્રવ્ય છે, માટે તેમાં જ્ઞાનાદિ ગુણે અનુભવસિદ્ધ છે તે માનવા જોઈએ, તેને અ૫લાપ કઈ રીતે થઈ શકે નહિં. એકાન્ત નિત્ય અને સૂક્ષ્મ માનવામાં પૂર્વે જણાવેલ અનેક દેશે કાયમ રહે છે, માટે તેને નિત્યાનિત્ય ને શરીરવ્યાપી–મહાન માનવે ઉચિત છે.
પ્રકૃતિ બંધાય છે ને મુકાય છે. પણ આત્માના બંધમાક્ષ થતા નથી. એ તે સર્વ કરતાં ઊંધું છે. બંધન અન્યને થાય ને તેનાથી નીપજતા ફળ અન્ય ભોગવે તે પણ ઘણું વિચિત્ર છે, માટે બધન અને મોક્ષ પણ આત્માને જ થાય છે.
એ પ્રમાણે સ્યાદ્વાદીએ સર્વ દર્શને જે આત્માના સમ્બશ્વમાં વિપરીત વિચારણા ધરાવતા હતા તે યુક્તિપૂર્વક દૂર કરી. इत्यात्मवादे वेदान्तन्यायसाङ्ख्यमतखण्डमाख्यं
चतुर्थे प्रकरणम् ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું.
જૈનદર્શન પ્રમાણે આત્માનું ટૂંક સ્વરૂપ.
સ્યાદ્વાદી—આત્મા નામના એક પદાર્થ છે તે નક્કી થયુ. અને તેના સમ્બન્ધમાં જુદી જુદી વિચારણાઓ ખરેખર ન હતી તે સમજાયુ એટલે આત્માનુ ખરુ' સ્વરૂપ શુ છે તે સમજવુ જોઇએ. તે આ પ્રમાણે છે—
૧. આત્મા નાના નથી તેમ માટા નથી, પણ આત્મા જેટલા પ્રમાણુનુ શરીર ગ્રહણ કરે છે તેટલા પ્રમાણવાળા હાય છે. જેમ દ્વીપ ઉપર જેટલું આચ્છાદન (ઢાંકણુ) મૂકવામાં આવે તેટલા વિસ્તારમાં તેની પ્રભા હાય છે તેમ આત્મા પણુ શરીર જેટલા પ્રમાણવાળા હાય છે.
૨. આત્મા એક નથી અનેક છે. અનેક તા શું પણુ જેની ગણત્રી ન થઇ શકે, જેના પાર ન પામી શકાય તેટલા અનન્તાનન્ત છે. જો તેટલા ન માનવામાં આવે તે ફાઈ સમય એવા આવે કે સ'સાર આત્મશૂન્ય થઇ જાય. ગણત્રીવાળા પદાર્થાના વિનાશ અનિવાય હાય છે, માટે કહ્યું છે કેमुक्तोऽपि वाऽभ्येतु भवं भवो वा भवस्थशून्योऽस्तु मितात्मवादे । षड्जीवकार्यं त्वमनन्तसङ्ख्य माख्यस्तथा नाथ ! यथा न दोषः ૩. આત્મા જ્યાંસુધી સ’સારમાં છે ત્યાંસુધી કમથી
9
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું સ્વરૂપ
: ૬૭ : આવૃત છે. તે કર્મને લઈને તેની જ્ઞાનશક્તિ-દર્શનશક્તિચારિત્રશક્તિ-વીર્યશક્તિ વગેરે દબાયેલ છે. કોઈ પૂછે કે આત્મા ને કર્મને સમ્બન્ધ કયારથી થયે? તેના ઉત્તરમાં એમ જ કહી શકાય કે તે અનાદિ છે. કેટલાએ પદાર્થો જ એવા હોય છે જેની શરૂઆત હતી જ નથી, પરમ્પરા ચાલ્યા જ કરતી હોય છે. સેના ને માટીના સમ્બન્ધમાં પણ વ્યવહારમાં એ જ પ્રમાણે કહેવાય છે. અને જે પ્રમાણે જેની આદિ જાણવામાં નથી એવા સોનાને પણ માટીથી જુદું પાડી શુદ્ધ બનાવી શકાય છે તે જ પ્રમાણે આત્મા પણ અનાદિ કર્મ સંયુક્ત હોવા છતાં તેથી છૂટો કરી શકાય છે.
૪. આત્માને સંસારમાં રહેવાના સુખ-દુઃખમય સ્થાનો નીચે પ્રમાણે છે. સૂઢમનિગોદ-બાદરનિગદ (સાધારણવનસ્પતિ) એ સ્થળે આત્મા અત્યન્ત દુઃખી હોય છે. એક સાથે એક જ શરીરમાં અનંત જી સાથે રહેવું પડે છે. વારંવાર જન્મ મરણ ચાલુ જ હોય છે. ત્યાંથી પછી સૂક્ષ્મ ને બાદર પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુકાયમાં એક સાથે અસં
ખ્યાત છ સાથે રહેવું પડે છે. ત્યારબાદ ક્રમશઃ જીવને રહેવાને શરીરને વિકાસ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં એક શરીરમાં એક જ જીવ રહે છે. પછી અનુક્રમે બેઇન્દ્રિય, ત્રિ-ઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, નારક, તિર્યંચપંચેન્દ્રિય, મનુષ્ય ને દેવ, તેમાં તિર્યંચ સુધી આત્માને ઘટતું પણ વિશેષ દુઃખ હોય છે. મનુષ્યમાં સુખદુઃખ સમાન રહે છે. જ્યારે દેવામાં વિશેષ સુખ અને અ૫ દુઃખ હોય છે. આ સર્વ છતાં તેમાં શાશ્વત સુખ મેળવવાનો અધિકાર કેવળ મનુષ્યને જ છે.
૫. આત્માને સંકેચ વિકાસ સ્વયં નથી થતું અર્થાત આત્મા નાને યા મેટો જે થાય છે તે કર્મને યેગે થાય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૬૮ :
આત્મવાદ :
એટલે આત્મા જ્યારે મુક્ત થાય છે ત્યારે જે શરીરના તે સદાને માટે ત્યાગ કરે છે તેમાંથી ભાગ ન્યૂન થઈ ૐ ભાગે ઘન થઇને સિદ્ધિમાં રહે છે. ૐ ભાગ ઘટવાનુ કારણ તે છે કે માનવ શરીરમાં ૐ ભાગ પેાલાણ ભાગ હાય છે. ત્યાં આત્મા હાતા નથી. કર્મ મુક્ત થયા બાદ તે ભાગ પૂરાઇ જાય છે.
૬. આત્માના વિભાગ કરવામાં આવે અર્થાત્ આત્મામાંથી નાના નાના અણુએ છૂટા પાડવામાં આવે તે તેવા અણુએ અસખ્યાતા નીકળે છે, જો કે તે અણુએ છૂટા પડી શકતા નથી માટે તે દરેક ભાગને પ્રદેશ કહેવામાં આવે છે. ને તેથી આત્મા અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, તે સર્વ પ્રદેશેાથી પિરપૂર્ણ આત્મા જ આત્મા કહેવાય છે. કેવળી સમ્રુદ્ધાતના ચેાથે સમયે વિશ્વવત્તી આકાશના પ્રદેશે પ્રદેશે આત્મા પેાતાના પ્રદેશેા ભરી દે છે.
૭. આત્મા એક પરિણામી પદાર્થ છે. તે કેાઇ વખત સુખી તે કાઇ વખત દુ:ખી હૈાય છે. કાઈ સમય જ્ઞાની તેા કાઇ સમય અજ્ઞાની, કાઇ સમય પુરુષ, સ્ત્રી, યા નપુંસકરૂપે હાય છે એમ અનેકવિધ પરિણામને અનુભવે છે. મુક્તાત્માને તેવા પ્રકારના વિશ્વના વિવિધ પરિણામે હાતા નથી. એથી કોઈ એમ માનતુ હોય કે એક વખતના મૂર્ખ તે મૂર્ખ જ, દુઃખી તે દુ:ખી જ, પુરુષ તે પુરુષ જ, સ્ત્રી તે સ્ત્રી જ ને પશુ પશુ જ રહે છે તે મિથ્યા છે; અસત્ય છે.
તે
હોય છે ને તેને વય' સિદ્ધ છે. કેટ
૮. આત્માઓના સ્વભાવા જુદા જુદા આધારે તેની જુદી જુદી જાતિએ પણ
૧. પદામાંથી છૂટા ન પડી શકે તેવા નાનામાં નાનેા ભાગ તે પ્રદેશ કહેવાય છે તે છૂટા પડી શકે તે પરમાણુ કહેવાય છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું સ્વરૂપ :
૬૯ :
લાએ આત્માઓને ધમ-મેાક્ષ વગેરે પદાર્થોં પ્રત્યે રુચિ થાય છે, તે કેટલાએકને રુચિ થતી જ નથી. જ્યારે કેટલાએક આત્માએ એવી સ્થિતિમાં જ મુકાયા હાય છે કે જેઓને રુચિ થવાના ચાગ પણ પ્રાપ્ત થતા નથી. કેટલાએકને તેા છતે યેાગે દુર્લક્ષ્ય રહે છે, તેથી તે તે સ્વભાવને કારણે તેઓ ભવ્ય, અભવ્ય, જાતિભવ્ય ને દુર્લભ્યને નામે વ્યવહારાય છે. ભવ્ય આત્મા સામગ્રી પામીને ક્રમે ક્રમે વિકાસ સાધતા આખર પરમાત્મા અને છે. આ સ` આત્માનુ લક્ષણ આ છે
C
यः कर्ता कर्मभेदानां, भोक्ता कर्मफलस्य च । संसत परिनिर्वाता, स ह्यात्मा नान्यलक्षणः ॥ અતાવેલ આત્માના સ્વરૂપ માટે નીચે પ્રમાણે કથન છે. आत्मास्ति परिणामी, बद्धः स तु कर्मणा विचित्रेण । मुक्तश्च तद्वियोगा-द्धिंसाऽहिंसादि तद्धेतुः ॥
આત્માના યથાર્થ આનન્દ મેળવવા માટે તથ્ય આત્મસ્વ રૂપનું અહાનિશ શ્રવણ-મનન કરે ને અનાવૃત આત્મસ્વરૂપ મેળવા એ જ.
इत्यात्मवादे जैनदर्शनाभिमतात्मस्वरूपविवेचनाख्यं
पञ्चमं प्रकरणम् ॥
आत्मवादः सम्पूर्णः ॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
शासनसम्राट-सर्वतन्त्रस्वतन्त्र-सूरिचक्रचक्रवर्ति-पूज्याचार्य
महाराजश्रीविजयनेमिसूरीश्वरमहाराजानां परदर्शनात्मविचारखण्डनपुरस्सरस्वदर्शनात्मविचारमण्डनात्मकः
स्वाध्यायः।
( गीयते प्राभातिक-रागेण ) जयति जिनशासने सूरिसम्राड् गुरु-र्नेमिसुरिः सकलतत्त्वसिन्धुः ॥ श्रुतनिधिः सेवधिः सद्गुणानामयं, करुणरसजलधिसमसत्त्वबन्धुः ॥१॥
आत्मानोऽभावसिद्धयै मुधा नास्तिकै-यत्यते सर्वयत्नेन नित्यम् ॥ युक्तियुक्तं यतस्तत्र प्रतिबन्धकं, भवति यद्वचनरचनं नु सत्यम् ॥२॥
चित्स्वरूपं क्षणस्थायिनं सौगतः, सर्वदा चेतनं वक्त्यगौणम् ॥ किन्तु यद्वचनहतशेषशक्तिः सदो-मध्यमध्यासितो भजति मौनम्॥३॥
यत्प्रभाभूतिभिर्भीतभीतैश्चिद-द्वैतवादैररण्यं प्रयातम् ॥ मायया संयुतं ब्रह्म तत्रापि तैः, स्वीकृतं 'घट्टकुट्यां प्रभातम्' ॥४॥
देहिनो व्यापकत्वं विदेहात्मनो, रहिततां संविदादेर्वदन्ति ॥ कणभुजो गौतमा यत्समीपे परं, गोतमीभूय मूका भवन्ति ॥५॥ ,
ज्ञपयितुं चेतनं सकलकरणैरक-रिमिह कापिलाः संयतन्ते ॥ येन संशिक्षिताः कर्तुमालोचना, मूर्ध्नि नित्यं त्रिदण्डं वहन्ते ॥६॥
शाश्वतं नश्वरं जन्यमपि सम्भवे-दात्मतत्त्वं ह्यनेकान्तवादे ॥ नान्यथा बन्धमोक्षव्यवस्था भवेत् , स्थापितं येन विद्वद्विवादे ॥७॥
दर्शनोदयकरो नन्दनो धीमतां, सर्वथा बाल्यतो ब्रह्मचारी ॥ विश्वविज्ञानवित् पद्मपादः प्रमो-दामृतापूर्ण-लावण्यधारी ॥८॥
इत्थं मया श्रीविजयादिनेमिः, सूरिः स्तुतस्तर्कविचारगर्भम् ॥ . श्रीतीर्थरक्षोद्धारणादिकार्ये, धुरन्धरः स्तात्सुखदायको मे ॥९॥ ॥ इत्यात्मतत्त्वविचारमण्डनात्मकः श्रीविजयनेमिसूरीश्वरस्वाध्यायः॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ in શ્રી. જૈન સાહિત્ય વર્ધક સભા તરસ્થી પ્રકાશિત થયેલા ગ્રંથ 1. પરમાત્મસંગીતરસટ્યાતસ્વિની 0-8-0 2. સતસંધાન મહાકાવ્ય સટીક . 3. સાહિત્યશિક્ષામંજરી-(લેજર પેપર ) ... 2-0-0 | (ગ્લેજ પેપર ) 1-8-0 4. વૈરાગ્યશતક-સવિવેચન 1-0-0 5. તત્ત્વાર્થસૂત્ર સાનુવાદ પ્રેસમાં શ્રી. આદિજિન પંચકલ્યાણપૂજા 0-4-0 7. શ્રી. ગિરનારજીતીથના પરિચય 0-4-0 સંગીતોતસ્વિની (નાની), - 0-6-7 ઇન્દુદ્દત-( ખંડ કાવ્ય ) સટીક 2-0-0 10. નિલૅવવાદ 3-0-0 11. શિવભૂતિ (દિગમ્બરમત પ્રવર્તક) 0-3-0 12. નયવાદ (નયકણિકા-મૂળ -સાથે) ... 0-4-0 13. આત્મવાદ્ધ 0-10-0 14. વિચાર-સૈારભ 0-3-0 | હવે પછી પ્રકાશિત થનારા ગ્રંથ 1. લક્ષણાર્થ ચંદ્રિકા 2. સિદ્ધાન્ત લક્ષણ ગુઢાર્થ તત્ત્વાલકપ્રકાશ. 3. મુદ્રિત કુમુદચન્દ્ર-સટીક 4. સૂક્તિસુધા તસ્વતી 5. ખડખાદમૂળ-સટીક. i v