________________
: ૫૮ :
આત્મવાદ: પણ થતું હોય તે એકના સર્વજ્ઞ થવાની સાથે વિશ્વમાત્રને સર્વાપણું થઈ જવું જોઈએ. એમ બનતું નથી, માટે જેણે અનુભવ્યું હોય તેને જ સ્મરણ થાય છે. આત્માને ક્ષણિક માનતા, અનુભવનાર અને સ્મરણ કરનાર બને જુદા છે એ નિર્વિવાદ માનવું પડશે. અને એમ માનતા અનુભવ કેઈને થાય અને સ્મરણ કેઈને થાય એ કેમ બને? માટે સ્મરણની અસંભાવના ક્ષણિકવાદમાં થાય છે. જ્યારે સ્મરણ સંભવતું નથી ત્યારે વિશ્વના ચાલતા વ્યવહારની અવ્યવસ્થા ઊભી. થાય છે. વળી બુદ્ધ પિતે જે કહ્યું હતું કે – દત પ્રશ્નના જજે, શત્તા પુરુ હતા
तेन कर्मविपाकेन, पादे विद्धोऽस्मि भिक्षवः।। વગેરે વચને મિથ્યા માનવા જોઈએ.
તમારામાંના કેટલાએક પદાર્થને ચાર ક્ષણ સ્થાયી માને છે ને કહે છે કે--(૧) પ્રથમ ક્ષણ ઉત્પત્તિ નામને છે, તેમાં દરેક પદાથે ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) બીજે ક્ષણ સ્થિતિ નામનો છે, તેમાં પદાર્થ સ્થિર રહે છે. (૩) ત્રીજો જીર્ણતા (કરા) નામને ક્ષણ છે, તેમાં પદાર્થો જીર્ણ થાય છે–ખવાઈ જાય છે. (૪) ને ચેાથે ક્ષણ વિનાશ નામને છે. તેમાં સર્વ નાશ પામે છે. તે પણ તેમનું કથન અવાસ્તવિક છે. તેમાં પણ આ ઉપર બતાવેલ પાંચે દેશે કાયમ રહે છે, માટે આત્મા કે કેઈપણ પદાર્થ સર્વથા ક્ષણિક માની શકાય નહિં; પણ ઉત્પાદ, વ્યય, પ્રીવ્યરૂપ માનવામાં આવે તે વ્યવસ્થા ચાલે છે.
इत्यात्मवादे बौद्धमतखण्डनाख्यं तृतीयं प्रकरणम्
