________________
આતમવાદ :
વિજ્ઞાન સંભવતું નથી. વિજ્ઞાનમય વિશ્વને માનવામાં આવે ત, વિજ્ઞાનને કાં તે નિર્વિષયક માનવું પડે નહિ તે પરસ્પરાશ્રય-અનવસ્થા વગેરે મહાદેના બેંગ થવું પડે. ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાન અને જડ ઘટ, પટાદિને જુદા વાસ્તવિક માનતા કેઈપણ દેષ સંભવતે નથી માટે અન્ય પદાર્થો માનવા જોઈએ.
બૅટ-વિષય વગરનું વિજ્ઞાન છે. વિજ્ઞાનના વિષય તરીકે ઘટ, પટાદિની સિદ્ધિ યુક્ત નથી. વિજ્ઞાનના વિષય તરીકે જણાતા ઘટ, પટાદિ તેના જ કલ્પેલા આભાસે–આકારે છે. બીજું વિજ્ઞાનને વિષય હે જ જોઈએ એવો નિયમ નથી. ઘણા વિજ્ઞાન વિષય વગરનાં જણાય છે. કેટલી વખત આકાશમાં કંઈ પણ નથી હોતું છતાં ઝીણી ઝીણું દેરીઓ લટકતી હોય એવું જ્ઞાન થાય છે, જેને આકાશકેશજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. તે જ્ઞાન તદન નિર્વિષય છે. વળી સ્વપ્નામાં જે જ્ઞાન થાય છે તેને કંઈપણ વિષય હેતે જ નથી, માટે વિજ્ઞાનમય વિશ્વને માનવામાં કંઈપણ આપત્તિ નથી.
સ્યા — વિષય વગરનું વિજ્ઞાન હેતું જ નથી. વિજ્ઞાનને નિર્વિષયક માનવું એ તે ઘણું જ ભયંકર છે. આકાશકેશજ્ઞાન કે સ્વપજ્ઞાન જેવાં ભ્રમાત્મક જ્ઞાનેને દષ્ટાંત તરીકે જણાવી જ્ઞાનને વિષય વગર સમજાવવું એ પણ એક મહાભ્રમ છે; કારણ કે આકાશકેશજ્ઞાન નિર્વિષય નથી. આકાશમાં ફેલાયેલા પ્રકાશના તેવા પ્રકારના કિરણવિસ્તારમાં આકાશકેશને ભ્રમ થાય છે. તે ભ્રમ પણ તેને જ થાય છે કે જેને સાચા કેશનું જ્ઞાન હોય છે. સ્વમમાં દેખાતા પદાર્થો તે અનુભવેલ પદાર્થોના મનમાં પડેલા સંસ્કારનું અર્ધનિદ્રા-તન્દ્રા અવસ્થામાં સ્મરણ થવાથી જણાય છે. વાત, પિત્ત ને કફના વિકારથી
