________________
: પર
આત્મવાદ : જેમ કેઈમાણસને માથે ખૂબ બેજે હોય અને સખત તાપમાં થઈને તે આવતું હોય ત્યારે તેને માથેથી તે બોજ લઈ લેવામાં આવે ને શીતળ છાયામાં વિશ્રામ લે ત્યારે તેને હું સુખી થયે, મને સુખ મળ્યું એવું લાગે છે. પણ તે સ્પષ્ટ ભ્રમ છે. દુઃખ દૂર થયું તેને સુખ માની લીધું છે, તેથી જ કહેવાય છે કે “મારા સુધી સંવૃત્તtsઠ્ઠમ ૩પવા ” વળી કેઈને ખુજલી થઈ હોય ને ખૂબ ચળ આવતી હોય ત્યારે તેને ખણવામાં આવે તે સુખ થતું હોય એમ લાગે છે, પણ તે સુખ નથી. ખુજલીથી તીવ્ર ચળનું દુઃખ કાંઈક દૂર થાય છે, અને વિશેષ ખણવામાં આવે છે તે જ દુઃખ વધારી મૂકે છે. એટલે કર્મસાગથી આત્માને દુઃખ અને તેની અંશે અંશે ઉપશાન્તિ થયા કરે છે. દુઃખમાં દુઃખી ને તેની અંશથી થતી શાન્તિમાં સુખી લાગે છે, માટે કહ્યું છે કે
तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि, क्षुधातः सन् शालीन् कवलयति मांस्पाकवलितान् ।। : प्रदीप्ते कामाग्नौ दहति तनुमाश्लिष्यति वधूं, प्रतीकारो व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः।।
જે અન્ય વાસ્તવિક સુખ ન જ હોય તો તેને આરેપ કે ભ્રમ ન થઈ શકે માટે આત્માને સુખ નામને એક ગુણ સ્વાભાવિક છે ને દુઃખ નથી.
એ જ રીતે વીર્ય, જ્ઞાન વગેરે આત્માના સ્વાભાવિક ગુણ છે પણ નિર્બળતા-અજ્ઞાન વગેરે કર્મથી થતા હોવાથી આત્મા ના ગુણે નથી. એટલે આત્મા એક પ્રકારને નથી પણ અનેક પ્રકાર છે.
