________________
આત્માનું નિત્યનિયત્વ
: ૬૫ : વ્યવહાર ચાલતું નથી માટે ચેતનને જ કત માનવે જોઈએ. કર્મને કર્તા આત્મા નથી તે ભક્તા પણ ન હોવું જોઈએ. તમે લેતા તે આત્માને માને છે, માટે કર્તા પણ માન જોઈએ. આત્મા સર્વવ્યાપી નથી તે અમે પૂર્વે તૈયાયિક અને વેદાન્તીને કહ્યું છે. આત્મા ગુણશૂન્ય છે તે તે તમારું સસલાને શિંગડાવાળો સમજવા જેવું મહાસાહસ છે. દ્રવ્ય કદી ગુણશૂન્ય હેતું જ નથી. આત્મા એક દ્રવ્ય છે, માટે તેમાં જ્ઞાનાદિ ગુણે અનુભવસિદ્ધ છે તે માનવા જોઈએ, તેને અ૫લાપ કઈ રીતે થઈ શકે નહિં. એકાન્ત નિત્ય અને સૂક્ષ્મ માનવામાં પૂર્વે જણાવેલ અનેક દેશે કાયમ રહે છે, માટે તેને નિત્યાનિત્ય ને શરીરવ્યાપી–મહાન માનવે ઉચિત છે.
પ્રકૃતિ બંધાય છે ને મુકાય છે. પણ આત્માના બંધમાક્ષ થતા નથી. એ તે સર્વ કરતાં ઊંધું છે. બંધન અન્યને થાય ને તેનાથી નીપજતા ફળ અન્ય ભોગવે તે પણ ઘણું વિચિત્ર છે, માટે બધન અને મોક્ષ પણ આત્માને જ થાય છે.
એ પ્રમાણે સ્યાદ્વાદીએ સર્વ દર્શને જે આત્માના સમ્બશ્વમાં વિપરીત વિચારણા ધરાવતા હતા તે યુક્તિપૂર્વક દૂર કરી. इत्यात्मवादे वेदान्तन्यायसाङ्ख्यमतखण्डमाख्यं
चतुर्थे प्रकरणम् ॥
