________________
માટા ઘરની પુત્રી
શ્રી પ્રેમથ છ
[હિન્દીના જાણોતા સાહિત્યકાર, નવલિકાલેખક અને વાર્તાકાર મુનશી પ્રેમચંદજીની નિર્માળા' હિંદી—હિંદુસ્તાની ‘ નિીત'ના અભ્યાસકાળે વાંચી ત્યારથી થયુ` હતુ` કે તેમની કૃતિએ પ્રસંગેાપાત્ત ગુજરાતીમાં આપવી જોઈ એ. તેઓનું મૂળ નામ ધનપતરાય હતું. તથા ઉપનામ પ્રેમચંદજી. તેઓ ઉપન્યાસ-સમ્રાટ કહેવાય છે. પહેલાં તેઓ ઉર્દૂમાં લખતા હતા. પછી તે હિંદી–ઉર્દૂ ની ભેળસેળવાળી શૈલીમાં લખવા લાગ્યા. તેમણે પેાતાની વાર્તાઓમાં અને કેટલીયે નવલકથાઓમાં હિંદુસ્તાનની ગ્રામજનહાની જિંદગીનું આભેળ ચરિત્રચિત્રણ કર્યું છે. તેમની વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ આપણી જીવતી જાગતી સામાજિક સમસ્યાઓને અનુલક્ષીને છે. ‘ હુંસ’ નામના માસિકના તેઓ એક સ’પાદક હતા. માનસરોવર, પ્રેમપચીસી, સપ્તસરેાજ, નવનિધિ વગેરે તેમના વાર્તાસંગ્રહેા છે, અને સેવાશ્રમ, પ્રેમાશ્રમ, રંગભૂમિ, કાયાકલ્પ, ગમન અને ગેાદાન વગેરે તેમની મશર નવલકથાઓ છે. તેમની શૈલી સરળ અને હૃદય ઉપર અસર કરનારી છે. તેમની સુંદર અને જ્ઞાનચારિત્ર્યવર્ધક એવી આ એક વાર્તા અત્રે રજૂ કરવામાં આવે છે. આ વાર્તાના અનુવાદક છે જ્યબેકલાલ મા. શુષ્ક ]
વેણીમાધવસિંહ ગૌરીપુ ગામના જમીનદાર અને આગેવાન હતા. તેમના દાદા કા સમયમાં ભારે ધનધાન્યસ ́પન્ન હતા. ગામનું પાકું તળાવ અને મ`દિર, જેની અત્યારે કરામત કરાવવી પણ મુશ્કેલ હતી, તે તેમના કીર્તિસ્થંભ હતા. કહે છે કે એમને દરવાજે હાથી ઝૂલત હતા. હાલમાં તેની જગ્યાએ એક વૃદ્ધ ભેંસ હતી, જેના શરીરમાં માત્ર હાડકાં તે ચામડી સિવાય બીજુ ક ંઈ બાકી રહ્યું નહાતું, પણ ભેંસ દૂધ સાર પ્રમાણમાં આપતી હતી. કેમ કે કાઈ ને કાઈ મ ણુસ તપેલી લઈ ને દૂધ લેવા વારાફરતી તૈયાર જ રહેતું. વેણીમાધવસિંહ તેમની અÜÖથી વિશેષ સ ંપત્તિ વકીલાને અર્પણુ કરી ચૂકયા હતા. તેમની હાલની આવક વાર્ષિક રૂપિયા હજારથી ઓછી નહોતી. ઠાકાર સાહેબને ખે મેાટા પુત્ર હતા. મોટાનુ નામ શ્રીકટસિંહ હતું. તેમણે ધણા સમયના પરિશ્રમ અને ઉદ્યોગથી ખી. એ. ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. હાલમાં તેઓ એક આફ્રિક્સમાં—કચેરીમાં નાકરી કરતા હતા. નાના છેાકરા લાલબિહારી ખેવડિયા શરીરના અને સુંદર નવજુવાન હતા. ભરેલું માં, વિશાળ હતી. ભે ંસનુ બશેર તાજુ દૂધ ઊઠીને સવારમાં તે પી જતા હતા. શ્રીકંઠની દશા તેનાથી તદ્દન વિપરીત હતી. આ નેત્રપ્રિય ગુણાને તેમણે બી. એ. ની ઉપાધિને ખાતર
અણુ કરી દીધા હતા. એ બે અક્ષરાએ તેમના શરીરને નિળ તે ચહેરાને કાન્તિવિહાણા બનાવી દીધા હતા. એથી વૈદકના ગ્રંથા ઉપર તેમને વિશેષ પ્રેમ હતા. આયુર્વેદિક ઔષધિઓ ઉપર તેમને વિશેષ વિશ્વાસ હતા. સવાર-સાંજ તેમના ઓરડામાંથી ખરલના સુરીલા કર્ણ મધુર ધ્વનિ સ`ભળાયા કરતા હતા. લાહાર અને કલકત્તાના વૈદ્યો સાથે ખૂબ ખૂબ પત્રવ્યવહાર ચાલતા હતા.
શ્રીકંઠ આ અંગ્રેજી ઉપાધિધારી હાવા છતાંયે અંગ્રેજી સામાજિક પ્રથાઓના ખાસ પ્રેમી નહાતા. અલકે તેઓ ભારે જોરથી તેની નિ ંદા અને તિરસ્કાર કર્યાં કરતા હતા. તેથી ગામમાં તેમનું ખૂબ માન હતું. દશેરાના દિવસેામાં તેઓ ભારે ઉત્સાહથી રામલીલામાં સામેલ થતા અને પાતે કાઈ પાત્રના પાઠ લેતા હતા. ગૌરીપુરની રામલીલાના તે જન્મદાતા હતા. પ્રાચીન સભ્યત!નાં ગુણુગાન કરવું એ તેમની ધાર્મિકતાનું મુખ્ય અંગ હતું. અવિભક્ત કુટુંબપ્રથાના તે। તે એકમાત્ર ઉપાસક હતા. હાલમાં કુટુંબમાં સ્ત્રીઓના હળીમળીને રહેવા તરફ જે અરુચિ જણાય છે તેને તેએ જાતિ અને દેશને માટે અત્યંત હાનિકારક સમજતા હતા. આ જ કારણે ગામની સ્ત્રીએ તેમની નિંદા કરતી હતી. તેમની પેાતાની પત્નીને જ તેમની સાથે આ બાબતમાં
અને
આન
ભગવાનને પ્રાપ્ત કવાના માર્ગમાં આવતી મુશ્કેલીએ ભાગવવામાં જે
છે, તેને અનુભવવા માટે જ આ જીવન પ્રકટ થયું છે.
