________________
વટને કટકા
શ્રી પ્રભુલાલ દ્વિવેદી અભ્યાસ છોડીને કમાતાં શીખવું–આ સમયને બેપરવાઈ હતી, મેઢા પર હાસ્ય હતું. મારી મુઝવણ જીવનનું પ્રવેશદ્વાર કહીએ તે ખોટું નથી. પણ
એ સમયે ને કહ્યું : “કેમ સાહેબ, મારે રહેવા આ પ્રવેશદ્વાર એવું અટપટું છે કે દરેક જુવાનને ઘર ન હોય એ નથી મનાતું? મારી કરમકથા માથાં પટકવાં પડે ત્યારે સફળતા મળે, અને સાંભળવી છે? સાંભળો, હું ઉત્તર હિંદને વતની છું. મુસીબતો સામે ઝૂઝવાનું ધૈર્ય કે પછીથી આખી ધનવાન પિતાનો પુત્ર છું. ઇન્ટરની પરીક્ષામાં બે જિંદગી મુઝાવું ન પડે. પણ શરૂઆતના અનુભવ વખત નાપાસ થયો, એટલે મહેણું સાંભળવાં પડ્યાં, તો એવા અણધાર્યા અને એ ક૯યા હોય છે કે જે અસહ્ય લાગ્યાં. એટલે અમારા બળથી અમે આવેશધેલો જુવાન ક્ષણિક ઉ સાહમાં ઘર છોડીને કમાઈ ખાઈશું, જિંદગી નહિ જિવાય તો ફેંકી ભાગી જાય છે. આવા એક યુવાનને મને સહસા દઈશું. આ ગુમાનમાં ઘર છોડયું.” એને આગળ પરિચય થઈ ગયે, જે હું જીવન ભર ભૂલી શક્યો નથી. બેલત અટકાવીને કહ્યું: ‘મિસ્ટર, ભણેલા છે, વર્ષો પહેલાં હું સાન્તાક ઝ રહેતો હતો. નવું
સમજુ છે એમ દેખાવાને ડોળ કરે છે અને નાટક પડવાની તૈયારી એટલે અણધાર્યું કામ
તમે ઘર છોડયું?..હવે ઘરનાં બધાંની શું હાલત નીકળ્યું અને સાન્તાક્રુઝ જવા માટે મેં ગ્રાન્ટ રોડથી હશે, એને વિચાર નથી આવતો?” છેલ્લી અંધેરી લોકલ પકડી. આખી રાત ઉજાગર યુવાને હસીને જવાબ આપ્યો: “કેમ ન આવે? હતો. સવારે બે કલાક માંડ ઘવાનું મળ્યું હતું, ઘેરથી નીકળી હું અહીં આવ્યો તે જ દિવસે ખબર . અને આખો દિવસ સખત કામ કરવું પડ્યું હતું, આપી દીધા છે, અને આજે જ કાગળ લખ્યો એટલે હવાની ઠંડી લહરીઓમ કથાક ઊંધ આવી છે કે ફિકર ન કરશો, હું અહીં મેજમાં છું.' જાય તો ?.સામે બેઠેલા એ યુવાનને સાન્તાક્રુઝ
અને એ જ કઈ? નિરાધારીની ?' મેં કહ્યું. આવે ત્યારે મને જગાડવા નું કહેવાની ઈચ્છા યુવાને જવાબ આપે: “એમાંથી જ શીખવાનું મળે થઈ. પણ એ ક્યાં જવા માગે છે, એ જાણવું છે. સાહેબ, દાસ્તાને કહ્યું છે તો પૂરું કહેવા દ્યો. તો જરૂરતું હતું. એટલે મેં એને પૂછ્યું:
ખુમારીમાં ઘેરથી ભાગીને નીકળ્યો તો ખરે પણ આપને ક્યાં ઊતરવું છે?' મેં અંગ્રેજીમાં પૂછ્યું, બાદશાહી રીતે રહેવાની આદતો તે હતી જ, એટલે યુવાને હિન્દીમાં જવાબ આપે છેઃ “જ્યાં ગાડી પડી દમામથી એક બાદશાહી હેલમાં મુકમ કર્યો. પૈસા રહેવાની છે ત્યાં.” મને સ્પષ્ટ ન સમજાયું, મેં ફરી
પૂરા થયા એટલે એક કીમતી વીંટી હતી તે વેચી પૂછયું: “આપને અધેરી જવું છે?” “જ્યાં ગાડી પડી
નાખી. કપડાંલત્તાં અને જોઈતી ચીજો ખરીદી રહે છે ત્યાં એટલે કે મારે કયાંય જવું નથી. હમણું
દમામથી રહેવા લાગ્યો. પણ કુદરત જાણે તમારો તે આ ગાડી એ મારું ઘર. રહેવાનું કઈ ઠેકાણું ' મારીને શિખામણ દેતી હેય, એમ એક દિવસ નથી, એટલે કે લાબાથી લોકલ પકડું છું, આરામથી પૈસાનું પાકીટ ગુમ થયું. ચડેલા બિલ પર હોટેલના ગાડીમાં સૂઈ રહું છું, અને સવારે આ જ ગાડી માલિકે સરસામાન જપ્ત કર્યો અને હોટેલ છોડવી કેલાબા પાછી જાય ત્યારે રાતની ઊંઘ પૂરી થઈ
પડી. હવે નોકરીની તપાસમાં રખડી રખડીને દિવસ એમ માનીને કોલાબા ઊતરું છું. સ્ટેશનના બાથરૂમમાં
પૂરે કરું છું, અને રાત અહીં વિતાવું છું.” નિત્યકર્મ પતાવી હટલમાંથી બે કપ ચા પીને
હું એની વાત સાંભળતો હતો, પણ મારી કલાબાના દરિયાકાંઠે જરા ફરી આવું છું, ને પછી નજર એનાં કપડાં પર હતી. એ નજરનો સવાલ કામધંધાની તપાસમાં લાગી જાઉં છું.'
જાણે એ સમજી ગયો હોય તેમ એણે જવાબ આપ્યો: - નિરાધારીની આ કથા કહેનાર યુવાન સામે “શું જુઓ છો, મારાં કપડાં ? નેકરી નથી, રહેવા મેં જોયું તો કપડાં ભપકાબ ધ હતાં, સ્વભાવમાં ઘર નથી છતાં કપડાં દમામદાર છે, ખરું ?...સાહેબ,
સત્યપરાયણ મનુષ્ય સત્યના માર્ગે કઈક વાર થંભે છે, પણ હંમેશ માટે તે કદી - પરાજય અથવા અસત્ય તાબે થવાનું સ્વીકારી લેતો નથી.
