Aashirwad 1967 03 Varsh 01 Ank 05

Author(s): M J Gordhandas, Kanaiyalal Dave
Publisher: Aashirwad Prakashan

Page 4

म ला य त न म् સ્થિર બુદ્ધિવાળો મહાપુરુષ કેવો હોય ?
અર્જુન ઉવાદઃ અર્જુન કહે છે: स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ १ ॥ હે કેશવ, જેના બધા તર્કવિતર્કોનું, શંકાઓનું સમાધાન થઈ ગયું હોય અને જેનું જ્ઞાન તથા બુદ્ધિ સ્થિર થયાં હોય તે મનુષ્ય કેવી રીતે બોલે, કેવી રીતે ચાલે, કેવી રીતે વર્તે !
થી અવગુવીર ઃ શ્રી ભગવાન કહે છે: प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् ।
__ आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रशस्तदोच्यते ॥ २ ॥ હે પાર્થ, મનુષ્ય જ્યારે મનમાં રહેલી સર્વ કામનાઓને, મનોરથોને દઢતાપૂર્વક ત્યજી દે છે અને પિતાનું કર્તવ્ય કરીને જ મનથી સંતુષ્ટ રહે છે–આવી સ્થિતિ જ્યારે થાય ત્યારે તે માણસને સ્થિતપ્રજ્ઞ અર્થાત સ્થિર થયેલા જ્ઞાનવાળ, સ્થિર બુદ્ધિવાળો, સ્થિર નિષ્ઠાવાળો અથવા સ્થિરતાને પામેલે કહેવામાં આવે છે.
दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितघीमुनिरुच्यते ॥ ३ ॥ આવા સ્થિતપ્રજ્ઞ મનુષ્યનું મન દુઃખોમાં અર્થાત પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં ઉદ્વેગવાળું બનતું નથી, એને સુખોની અર્થાત અનુકૂળ પરિસ્થિતિ માટેની પણ સ્પૃહા હેતી નથી. તેને કોઈ પણ બાબત માટે રાગ (આસક્તિ), ભય કે ક્રોધ થતા નથી. આ રીતે મનને જીતીને રિથર બુદ્ધિવાળે થયેલ મનુષ્ય “મુનિ” કહેવાય છે.
यः सर्वत्रानभिस्नेहः तत् तत् प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥४॥ સારું કે બેટું ગણાતું જે કંઈ પ્રાપ્ત થાય તેમાં તેને સ્નેહ કે દ્વેષ હોતો નથી, એથી પ્રાપ્ત થયેલ વસ્તુ પ્રત્યે તે હર્ષિત થતો નથી કે તેને ઠેષ પણ કરતો નથી. આવા મનુષ્યની બુદ્ધિ સ્થિર થઈ છે એમ સમજવું.
यदा संहरते चायं कमोऽङ्गानिव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ५ ॥ જેમ કાચબો પિતાનાં બહાર કાઢેલાં અંગેને અંદર ખેંચી લે છે, તેમ જે મનુષ્ય ઈન્દ્રિય વડે ભોગવવાના પદાર્થો પ્રત્યેની તૃષ્ણાઓને એ પદાર્થોમાંથી પાછી ખેંચી લઈને એ પદાર્થો વિના જ પોતાની તૃષ્ણારહિત સ્વાભાવિક સ્થિતિને અનુભવ લે છે, તેની બુદ્ધિ સ્થિરતાવાળી બને છે.
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः
रसवर्ज, रसोप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ ६ ॥ જે માણસ કેવળ બાહ્ય રીતે પદાર્થોને ગ્રહણ કરતો નથી તેના પદાર્થો જ કેવળ દૂર થાય છે, પણ એ પદાર્થો માટે તેનો રસ નિવૃત્ત થતો નથી. પદાર્થો પ્રત્યેનો રસ અથવા તૃષ્ણ તો પરમ રસનું દર્શનઅનુભવ થવાથી જ નિવૃત્ત થાય છે. જેમ રમકડું ન મળવાથી બાળકને તેના પ્રત્યેને રસ મટી જતો નથી, પરંતુ રમકડાના રસ કરતાં ઉત્કૃષ્ટ બાબતોના રસને અનુભવ કરવાને લીધે વૃદ્ધોને રમકડામાં રસ રહેતો નથી. તેવું જ સંસારના પદાર્થોરૂપ રમકડાંના રસ અને આત્માના અનુભવરૂપ પરમ રસની બાબતમાં છે.