________________
આપણે કેમ માંદા પડીએ છીએ?
જ્યારે આપણે ક્રોધ કરીએ છીએ ત્યારે આપણું લેહી ગરમ થઈ જાય છે, લોહીની સ્થિરતા ઓછી થઈ જાય છે અને આખા શરીરનું બંધારણ મકાનને ધરતીકંપના આંચકા લાગ્યાની જેમ હચમચી જાય છે, એથી શરીરની શક્તિનો, સ્થિરતા અને એકંદરે આયુષ્યને હાસ (ક્ષય) થાય છે. જ્ઞાનતંતુઓ ઉપર પેટ્રોલ અંટાયાની જેમ જ્ઞાનતંતુઓની શક્તિ પણ ક્ષીણ થાય છે. વારંવાર ક્રોધ કરનારાઓ અને ખિજાઈ જનારાઓની શક્તિ આ રીતે ઘટતી ચાલે છે. શક્તિ ઘટતાં ક્રોધને ઉશ્કેરાટ વધુ પ્રમાણમાં અને વારંવાર થવા લાગે છે. કહેવાય છે કે કમજોર બીર ગુસ્સા બહાત. આમ જે માણસના સ્વભાવમાં ધરૂપી શત્રુ–કધારૂપી રાક્ષસ રહેતો હોય છે, તે એની શક્તિનું ભક્ષણ કરી જઈને એ માણસને નિર્બળ અને અપાયું બનાવે છે.
એવી જ રીતે જે કામલોલુપ હોય છે, જે સંયમનાં બંધન રાખતો નથી, જે અનેક જાતના ઈદ્રિયોના સ્વાદો કરવામાં જ લાગેલો રહે છે, તેની પણ શારીરિક શક્તિ, જ્ઞાનતંતુઓની શક્તિ તેમ જ બળ, તેજ, વૈર્ય, હિંમત વગેરે મનની શક્તિઓ મંદ પડતી જાય છે. એથી માણસ નિર્બળ અને અપાયુ બને છે.
- ધ તથા કામ આ બે રાક્ષસ ઉપરાંત જે માણસના સ્વભાવમાં ભરૂપી શત્રુ રહેતો હોય છે, તેને માથે એક પછી એક વધારે ને વધારે , મેળવવાની ચિંતાઓ ચઢી બેસતી જાય છે, તેની કામ કરવાની શક્તિ ઘટતી જાય છે અને આશાઓ તથા મનોરથોનું જંગલ વધતું જાય છે. આ જંગલમાં માણસ અનેક જાતના ભય, શોક, ખેદ, ચિંતા તથા ઉજાગરાઓથી પીડાયા કરે છે. કહ્યું છે કે અગ્નિની ચિતા કરતાં ચિંતા અધિક છે. ચિતા તો નિર્જીવ શરીરને જ બાળે છે, પરંતુ ચિંતા તો જીવતા શરીરને બાળે છે. આ રીતે લેભ અને આશાતૃષ્ણાઓથી પણ માણસની શારીરિક અને માનસિક શક્તિ મંદ પડે છે અને આયુષ્ય ક્ષીણ થાય છે. જે માણસ સાચે માર્ગે વન-પુરુષાર્થ કરે છે અને જે મળે તેમાં સંતુષ્ટ–પ્રસન્ન રહે છે, વ્યવહારમાં
શ્રી “મધ્યબિંદુ દેખાદેખી બીજાઓની પાછળ તણાતો નથી અને પોતાની શક્તિ મુજબ ખર્ચ કરે છે, તેને લેભ કે ચિંતામાં પડવાનું થતું નથી.
ઉપર પ્રમાણે સૌથી પ્રથમ તે કામ, કે અને લેભને લીધે માણસની માનસિક અને શારીરિક શક્તિઓ મંદ પડે છે. આ રીતે શક્તિઓ મંદ પડવી એ પણ માણસનું મંદપણું અથવા મદિાપણું છે. ક્રોધ, ઈદ્રિયોનો અસંયમ અને ચિંતા અથવા લેભને લીધે માણસનો જઠરાગ્નિ નિર્બળ અને વિષમ બને છે, પાચનશક્તિ દૂષિત બને છે અને તેમાંથી બીજા અનેક શારીરિક રોગો ઉત્પન્ન થાય છે. આયુર્વેદમાં સર્વ રોગનું મૂળ મંદાગ્નિ ( sfજ રો મન્થાન) કહ્યો છે. અને મંદાગ્નિનું મૂળ કારણ “પ્રજ્ઞાપરાધ” કહેલ છે. પ્રજ્ઞાપરાધ એટલે માણસના સ્વભાવમાં રહેલ કામ-ક્રોધ-લેભરૂપી દોષ.
કહેવાય છે કે માણસ જન્મે છે તે જ વખતે તેની જીવાદોરી અથવા આયુષ્યનો આંકડો નક્કી થઈ ગયેલો હોય છે. પછી માણસ ગમે તેમ ખાય, પીએ, વર્તે છતાં એ અકડાને નથી વધારી શકો કે નથી ઘટાડી શકતો. આ વાત સંપૂર્ણ સાચી નથી. માણસ જન્મે છે તે વખતે માબાપની ભલેને લીધે અથવા માબાપની સાચવણીને લીધે કોઈને નબળી તબિયત ભળેલી હોય છે, તો કોઈને સારી તંદુરસ્તી મળેલી હોય છે. આમ છતાં નબળી તબિયતવાળો માણસ પણ જે પોતાના સ્વભાવમાંથી પ્રજ્ઞા પરાધને દૂર કરે, પ્રસન્ન અને શુદ્ધ સ્વભાવવાળું જીવન બનાવે, ખાવાપીવામાં અથવા આહારવિહારમાં સંયમ અને સદાચારના નિયમો પાળે તો આવા નિયમો દ્વારા તે પોતાની તંદુરસ્તી અને જીવાદોરીની બાબતમાં યમરાજના લેખ ઉપર પણ મેખ મારી શકે છે. કારણ કે યમના બળ કરતાં પણ નિયમનું બળ અધિક અને નિશ્ચિત હોય છે.
જગતમાં યમરાજના અસ્તિત્વને લીધે પ્રાણીઓએ જેવું કર્મ કર્યું હોય તેવું ફળ તેમને પ્રાપ્ત થાય એવી વ્યવસ્થા રહે છે. પ્રાણીઓ જેવું જેવું કર્મ કર્યું હોય તેવું ફળ તેમને મળે એવી વ્યવસ્થા
