Book Title: Tattvartha Sutra
Author(s): Umaswati, Umaswami, Kailashchandra Shastri
Publisher: Prakashchandra evam Sulochana Jain USA
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009949/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) DIVIPULIBOO1.PM65 (tatvArtha sUtra adhyAya .D (tattvArtha sUtra **** ********adhyAya -D zrI 108 AcArya umAsvAmI viracita tattvArtha sUtra To get your free copy contact or Email Jainhome@yahoo.com Rajeev Jain & Sandhya Jain 4209 Mackin Woods Ln. San Jose, CA 95135 USA Tel: (408) 238-1193 hindI TIkAkAra sva. paM. kailAzacandajI zAstrI, vArANasI anya prApti sthAna zrI hIrAcanda jaina kaMcana bhavana, vaizAlInagara, ajamera IIL: 0145-2641701 saMyojaka DaoN. zekharacandra jaina, ahamadAbAda mahAvIra jayaMti 11 apraila 2006 caitra sudI trayodazI, vIra nirvANa saMvata, 2532 mUlya : niHzulka svAdhyAya hetu prakAzaka ke pAsa sarvAdhikAra surakSita kaoNpI rAiTa 2006 ID ODILI LOLLILID OIL IDOLLIODI, MODI DIDI 2006 prakAzaka prakAzacandra evaM sulocanA jaina saina haoNje, kailIphorniyA, yU. esa.e. www.jainhome.org mudraka kunthusAgara grAphiksa senTara 25, ziromaNI baMgaloja, baroDA eksapresa hAIve ke sAmane, amarAIvAr3I, ahamadAbAda-380026 II. : (079) 25850744 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:VIPUL\B001.PM65 (2) (tattvArtha sUtra adhyAya .D prathama saMskaraNa kA prakAzakIya Aja ke yuga meM sAMsArika jhaMjhaToM meM pha~se huye gRhasthoM ke liye Atma hitakArI sulabha sAdhana juTAnA atyanta Avazyaka evaM upAdeya hai / svAdhyAya va zAstrAbhyAsa Atmahita ke liye sarvottama sAdhana hai| AcArya umAsvAmI dvArA racita isa grantha kA digambara jaina samAja meM mahatvapUrNa sthAna hai| jaina Agama meM saMskRta bhASA meM racA gayA sarvaprathama zAstra hone se isakA mahatva aura bhI bar3ha gayA hai / isa zAstra para zrI pUjyapAda svAmI, akalaMka svAmI aura vidyAnandi svAmI jaise samartha AcArya devoM ne, vistRta TIkA racanA kI hai| zrI sarvArthasiddhi,rAjavArtika, zlokavArtika, artha prakAzikA Adi grantha isI zAstra kI TIkAe~ haiN| sva. paM. zrI kailAzacandrajI zAstrI ne isa para AdhyAtmika dRSTikoNa se jana-jana ke hitArtha hindI TIkA bar3I hI sundara va sarala tarIke se kI hai| svayaM hI TIkA ko aura bhI sarala karane heta zaMkA-samAdhAna kiye haiM, evaM kahIM-kahIM vizeSArtha bhI kiye haiM jisase AtmArthI bandhuoM va chAtroM ke liye yaha grantha upayogI siddha haA hai| AryikA zrI 105 vizAlamati mAtAjI kI sadpreraNA se majhe isa grantha kA punaH prakAzana karAne kA saubhAgya prApta huA hai / jise maiMne samAja ke prabuddha vagoM ke sahayoga se pUrNa karane kI ceSTA kI hai| isa grantha ke prakAzana meM paM. zrI vidyAkumAra jI seThI kA bhI sahayoga mujhe milaa| sabhI sAdharmI bandhuoM ko jinhoMne grantha prakAzana meM Arthika sahayoga pradAna kara isake mUlya ko svAdhyAya hetu prerita kiyA, maiM unheMkoTizaH dhanyavAda detI huuN| AzA hai sAdharmI bandhu isa grantha ke zAstra svAdhyya se Atma kalyANa kara mokSa-mArga kI ora agrasara hoMge, isI maMgala kAmanA ke saath......| zrImatI kanaka jaina 298, nayA bAjAra ajamera (rAja.) dinAMka : 22 sitambara 1991 (tatvArtha sUtra adhyAya :D prakAzakIya (dvitIya saMskaraNa) parama pUjya AcArya zrI 108 umAsvAmi viracita "tattvArtha sUtra" saMskRta bhASA kI anupama kRti hai| yaha jaina dharma kA mahatva pUrNa grantha hai| jaina dharma kA mukhya prayojana caturgati yAnI nigoda, naraka, tiryaMca, deva ora manuSya gatiyoM ke bhaMvara jAla meM phaMsa kara duHkha pAte huye saMtapta prANiyoM ko bAhara nikAla kara akhaMDa avinAzI parama AtmIya sukha ke dhAma mokSa meM sadAkAla ke liye pratiSThApita karanA hai aura durgati se chur3A ke sugati kI ora le jAnA hai| viSaya bhogoM kI cAha meM tIvra Asakta hue kabhI na bharane vAlI AzA kI gahana khAI meM DUbe hue, janma janmAMtara ke kucakra meM phaMse saMsAra ke prANiyoM ko mokSa kA upAya batAne vAle 'tIrthakara' prAkRtika rUpa se isa dharatI para zubha nakSatroM ke apUrva milana se bhavya jIvoM ke bhAgyodaya se hI janma lete haiN| ve svayaM ke puNyopArjana se milI atula rAjya vaibhava va bhoga sampadA ke hote huye bhI use tuccha mAnakara tyAga dete haiN| saMsAra se vairAgya dhAraNa kara tapasyA dvArA saMpUrNa ghAtiyA karmoM kA nAza kara pUrNa vItarAgI sarvajJa kevalI bana kara sarva hita kA upadeza dete haiM / tIrthaMkara kevalI kI hI vANI mokSamArga meM prAmANika hotI hai kyoMki ve hI isa saMsAra se pUrNa alipta rahakara bhI sampUrNa loka aura aloka ke kaNakaNa ko aura hara jIva kI bhUta-bhaviSya aura vartamAna sabhI traikAlika ananta paryAyoM ko sarva kSetra kAla bhAva aura bhava se yugapada jAnate va dekhate haiN| aise vItarAgI sarvajJa tIrthaMkara kI vANI kA jina prANiyoM ko avalaMbana hai, sva aura para sabhI prANI mAtra ke liye jinake hRdaya meM anukampA yA dayA bhAva hai, aise prANI hI apane dRr3ha nizcaya aura purUSArtha ke bala para jinavANI ke dIpaka ko sAtha le, cAritra ratha para ArUDha ho, ###########IID ***** ** Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (3) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - mukti gar3ha ke sudRr3ha kapATa khola kara praveza karate haiM aura sadA kAla ke liye ananta sukha meM nimagna ho kRtakRtya ho jAte haiN| prAyaH yaha kahA jAtA hai ki paMcama kAla meM mokSa to hotA nahIM isaliye isakI bAta karanA yA isa ora purUSArtha karanA bekAra hai| jaina purANoM ke par3hane se yaha jAnakArI milatI hai ki mokSa prApta karanA sAdhAraNatayA eka bhava ke prayatna kA phala nahIM hai balki kaI bhavoM ke lagAtAra purUSArtha karate rahane kA phala hai| jina dharma meM aTUTa zraddhA va jina bhakti ke phala svarUpa bhavya jIva ko hara bhava meM uttarottara mokSa mArga para calane ke sAdhana milate rahate haiM / jisase vaha mokSa mArga meM pragati karatA huA kisI eka bhava meM sabhI karmoM kI nirjarA kara siddha pada prApta kara sakatA hai| jina sahadharmiyoM ko mokSa mArga meM rUci ho gaI hai yA isa ora kadama bar3ha rahe haiM ve jaina zrAvaka ke vrata lekara, sapta vyasana kA tyAga va niyamita svAdhyAya meM kucha kAla pratidina vyatIta kareM aura jinavANI meM aTaTU zraddhA rakheM / digambara jaina dharma ke AcAryoM dvArA likhe gaye mUla graMthoM se jJAna arjana kareM / isa dharma ke alavA aura koI mokSa mArga nahIM hai bAkI saba dharmAbhAsa haiM saMsAra meM bhaTakAne ke mArga haiN| "tattvArtha sUtra" mukti mArga kI prastAvanA hai, jinavANI eka samudra hai| samudra maMthana se ratna prApta hote haiM / jinavANI maMthana se samyakdarzana aura samyakjJAna do ratna prApta hote haiM / jinabharti, supAtra ko dAna aura zAstra svAdhyAya mokSa mArga para calane kA gRhastha ke liye prAraMbhika kadama haiM pUrNa upAya to digambara nirgantha sAdhu bana kara hI kara sakate haiM tabhI tIsarA ratna 'samyakUcAritra' prApta hogA / isaliye samyak zraddhAna ko dRr3ha rakhate huye digambara sAdhu banane kI bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / ___ maiM apane mitra DaoN.zekharacandrajI jaina, ahamadAbAda kA atyanta AbhArI hUM jinhoMne apanA amUlya samaya jinavANI kI ArAdhanA meM isa grantha ke prakAzana hetu chapAI, prUpha rIDiMga Adi sabhI kAryoM meM pUrNa sahayoga (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - pradAna kiyA hai| unake prayatna se hI yaha grantha Apa taka pahu~ca sakA hai| maiM apane bhAI zrI hIrAcanda jaina, ajamera kA bhI bahuta AbhArI hU~ jinhoMne prathama saMskaraNa kI prakAzaka zrImatI kanaka jaina se isa graMtha ko punaH prakAzita karane kI anumati dilavAne kI sahAyatA pradAna kii| "tattvArtha sUtra" kI yaha sarala hindI TIkA paMDita ziromaNI kailAzacandra jI zAstrI dvArA likhI gaI hai| isa TIkA se sAmAnya janoM ko jaina dharma ke gUr3ha siddhAnta AsAnI se samajha meM A sakeMge / AzA hai svAdhyAya premI sahadharmI bandhujana isa se lAbha uThAkara Atma sAdhanA ke patha para agrasara hoMge / isI bhAvA se prerita hokara yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ko samarpita hai| saina haoNje keliphorniyA vinIta mahAvIra jayantI prakAzacandra jaina 11 apraila 2006 sulocanA jaina zrI jambUdvIpa racanA - hastinApura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01.PM65 (4) tattvArtha sUtra +++++++++++++ adhyAya prastAvanA prastuta sUtra grantha jaina sAhitya kA Adya sUtra grantha to hai hI, saMskRta jaina sAhitya kA bhI yaha Adya grantha hai| usa samaya taka jaina sAhitya prAkRta bhASA meM hI pAyA jAtA thA tathA usI meM naye sAhitya kA sRjana hotA thA / isa grantha ke racayitA ne saMskRta bhASA meM racanA karane kA oMkAra kiyA aura samasta jaina siddhAnta ko sUtroM meM nibaddha karake gAgara meM sAgara ko bharane kI kahAvata ko caritArtha kara dikhaayaa| yaha saMkalana itanA susambaddha aura prAmANika sAbita huA ki bhagavAna mahAvIra kI dvAdazAGga vANI kI taraha hI yaha jaina darzana kA AdhAra stambha bana gayA / nyAya darzana meM nyAya sUtroM ko, vaizeSika darzana meM vaizeSika sUtroM ko, mImAMsA darzana meM jaimini sUtroM ko, vedAnta darzana meM bAdarAyaNa sUtroM ko aura yoga darzana meM yoga sUtroM ko jo sthAna prApta hai, vahI sthAna jaina darzana meM isa sUtra grantha ko prApta hai| jaina dharma ke donoM sampradAyoM meM isakI eka sI mAnyatA aura Adara hai| donoM sampradAyoM ke pramukha AcAryoM ne isa para mahatvapUrNa TIkA grantha race haiN| isake "pramANanayairadhigamaH" sUtra ko AdhAra banAkara aneka dArzanikoM ne pramANa zAstra kA vivecana kiyA hai| digambara jainoM meM to isake pATha mAtra se eka upavAsa kA phala batalAyA hai| yathA dazAdhyAye paricchine tattvArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuMgave || arthAt isa adhyAya pramANa tatvArtha kA pATha karane para upavAsa kA phala hotA hai aisA muni zreSThoM ne kahA hai / isa grantha kA prathama sUtra "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga: " hai jisake dvArA isameM mokSa kA mArga batalAyA gayA hai, yahI isakA pradhAna viSaya hai / isIse isako mokSazAstra bhI kahate haiM / tathA dUsarA sUtra hai"tattvArtha zraddhAnaM smygdrshnm|" isameM tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana batalAkara Age dasoM adhyAyoM meM sAta tattvoM kA hI vivecana kramavAra kiyA hai| arthAta prathama cAra adhyAyoM meM jIva tatva kA, pA~caveM adhyAya meM ajIva tattva kA, chaThe aura sAtaveM adhyAya meM Asrava tattva kA, AThaveM adhyAya meM bandha tattva kA, nauveM adhyAya meM saMvara aura nirjarA tatva kA ******+++++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya tathA dasaveM adhyAya meM mokSa tattva kA varNana hai| isa para se isa grantha kA vAstavika nAma tattvArtha hai| yahI isakA mUla nAma hai; kyoMki isa grantha kI sabase mahatvazAlI tIna TIkAoM meM se pahalI TIkA sarvArthasiddhi ko tattvArthavRtti, dUsarI TIkA ko tattvArthavArtika aura tIsarI ko tattvArtha zlokavArtika nAma unake racayitAoM ne hI diyA hai| tathA tattvArtha zlokavArtika ke racayitA AcArya vidyAnanda ne to apanI AptaparIkSA ke anta meM "tattvArtha zAstra" nAma se hI isa grantha kA ullekha kiyA hai cU~ki yaha grantha sUtra rUpa meM haiM isalie tattvArtha sUtra nAma se hI isakI khyAti hai| zvetAmbara sampradAya meM bhI isI nAma se isakI khyAti hai / isa sampradAya meM jo sUtrapATha pracalita hai usa para eka bhASya bhI hai jise svopajJa kahA jAtA hai / usa bhASya ke Arambhika zlokoM meM tathA prazastimeM bhI usakA nAma "tattvArthAdhigama" diyA huA hai / isase ise 'tattvArthAdhigama sUtra' bhI kahate haiM / tattvArthasUtra eka aisA grantha hai jisakI TIkA likhanA TIkAkAra ke liye eka mahat saubhAgya kI vastu hai| isI se jahA~ isa para aneka mahattvapUrNa aura sAdhAraNa saMskRta TIkAeM racI gaI haiM, hindI TIkAeM bhI aneka haiM; phira bhI merA yaha vicAra huA ki isa grantha para hindI meM eka aisI TIkA likhI jAnI cAhiye jisameM saba saMskRta TIkAoM kI Avazyaka tathA upayogI bAteM A jaayeN| kintu jaba maiMne likhanA prArambha kiyA to merA vicAra badala gayA aura taba maiMne yaha sthita kiyA ki sUtra ke artha ko spaSTa karane ke lie jo upayogI bAteM hoM vahI dI jaayeN| tathA TIkA isa DhaMga se likhI jAye ki vaha tattvArthasUtra par3hane vAle aura sarvArtha siddhi par3hane vAle chAtroM ke sAtha hI sAtha svAdhyAya premiyoM ke bhI kAma A ske| ataH maiMne sUtra kA artha to tattvArthasUtra par3hane vAloM kI dRSTi rakhakara likhA hai aura vizeSArtha tathA zaGkA samAdhAna prAyaH sarvArthasiddhi par3hane vAloM kI dRSTi se likhe haiM / isIse vizeSArtha se bAhara jo zaMkA samAdhAna haiM unheM alaga se de diyA hai| sarvArthasiddhi kI dArzanika carcAoM ko chor3akara usakI prAya: sabhI saiddhAntika carcAeM vizeSArthoM meM A gaI haiN| dArzanika carcAoM ko maiMne isalie chor3a diyA hai ki prathama to unakA tattvArthasUtra ke sAtha aisA sambandha nahIM hai ki unake binA usake maMtavyoM ko samajhane meM kaThinAI ho / dUsare, ve carcAe~ svAdhyAya premiyoM kI dRSTi se utanI upayogI nahIM haiM, jitanI gahana haiN| kahIM-kahIM eka do bAta tattvArtha rAjavArtika se *** +++++VIII+++++++++++ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (5) (tattvArtha sUtra * * ******adhyAya -) siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI tattvArtha sUtra * *** ******###adhyAya .) bhI le lI gayI haiN| isa taraha yaha merI TIkA aba taka kI hindI TIkAoM sekacha bhinna hI prakAra kI hai| maiMne pratyeka artha aura vizeSArtha ko nape tule zabdoM meM likhA hai, jyAdA vistAra nahIM kiyA hai, phira bhI apanI dRSTi se isa DhaMga se likhA hai ki par3hanevAlA saralatA se use samajha jAye / vaise to tattvArthasUtra ke sabhI viSaya gahana haiM aura binA kisI ke samajhAye use samajhanA kaThina hai| tattvArtha sUtra jaina pAribhASika zabdoM kA bhaNDAra hai ataH usakI TIkA meM una zabdoM kI paribhASAe~ AnA svAbhAvika hai| jaina paribhASAoM se anajAna vyakti ko kabhI-kabhI jaina grantha par3hate hue bar3I kaThinAI kA sAmanA karanA par3a jAtA hai| yadi mere isa prayatna se chAtroM aura svAdhyAya premiyoM ko kucha bhI lAbha pahu~ca sakA to apane prayatna ko saphala smjhNgaa| jayadhavalA kAryAlaya, - kailAzacaMdra zAstrI, bhadainI, banArasa AdhyAtmika bhajana) aisA mohI kyoM na adhogati jAvai, jAto jinavAnI na suhAvai // Teka // vItarAga se deva chor3akara, bhairava yakSa mnaavai| kalpalatA dayAlutA taji, hiMsA indrAyaNi bAvai // aisA // guru nirgantha bheSa na rUcai baha parigrahI guru bhaavai| para dhana paratiya ko abhilASai, azana azodhita khAvai / / aisA / / para kI vibhava dekha hai sogI, paradukha harSa lhaaveN| dharma hetu ika dAma na kharacai, upavana lakSa bahAvai |aisaa // jo gRha meM saMcaya bahu agha, tyoM vana hU meM upjaave| ambara tyAga kahAya digambara, bAghambara tana chAvai // aisA // Arambha taja zaTha yaMtra-maMtra kari, jana pai pUjya mnaavai| dhAma bAma taja dAsI rAkhai, bAhira mar3hI banAvai // aisA / / nAma dharAya yatI tapasI mana, viSayana meM llcaavai| "daulata so anaMta bhava bhaTakai, aurana ko bhaTakAvai ||aisaa // jaina darzana evaM saMskRta-prAkRta ke pratiSThita vidvAna, pravaktA, lekhk| janma : 1903, nahaTaura (u.pr.)| lagabhaga chaH dazaka taka syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI se sambaddha : adhyApaka (1927-40), pradhAnAcArya (1940-72), 1956 se mahAvidyAlaya ke adhiSThAtA / 1940 se mantrI, sAhitya prakAzana, bhAratIya digambara jaina saMgha, mathurA / 1947 aura 1959 meM bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad ke adhyakSa / 1963 meM devakumAra prAcya-vidyA zodhasaMsthAna, ArA dvArA siddhAntAcArya upAdhi se sammAnita / pramukha kRtiyA~ : jainadharma, dakSiNa bhArata meM jainadharma, jaina sAhitya kA itihAsa, jaina nyAya, namaskAra mantra, bhagavAn RSabhadeva, pramANa-naya-nikSepa, jaina siddhAnta aura samIcIna jainadharma / sampAdana-anuvAda: upAsakAdhyayana, nayacakra, kundakundaprAbhRta-saMgraha, tattvArthasUtra, kArtikeyAnuprekSA, gommaTasAra (jIvakANDa, karmakANDa), dharmAmRta (sAgAra, anagAra) Adi / bhAratIya jJAnapITha kI mUrtidevI evaM solApura kI jIvarAja granthamAlA ke pradhAna sampAdaka tathA sAptAhika jaina sandeza patrikA ke sampAdaka bhI rhe| nidhana : 1987, rAMcI (jhaarkhnndd)| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (6) (tatvArtha sUtra ************adhyAya-D adhyAya -D anukramaNikA pRSThanaM. prathama adhyAya viSaya maMgalAcaraNa mokSakA mArga samyagdarzana Adi ke krama ke viSaya meM zaMkA-samAdhAna samyagdarzana kA lakSaNa tattvArtha zabda kA artha, samyagdarzana ke do bheda samyagdarzana kaise utpanna hotA hai? nisargaja aura adhigamaja samyagdarzana meM antara tattvoM ke nAma tattva sAta hI kyoM? nikSepoM kA kathana nAma aura sthApanA meM bheda nikSepoM kA prayojana tattvoM ko jAnane kA upAya pramANa aura naya meM bheda tattvoM ko jAnane ke anya upAya samyagdarzana ke viSaya meM chaha anuyoga samyagjJAna ke bheda jJAna hI pramANa hai sannikarSa yA indriya pramANa nahIM hai pramANa ke bheda parokSakA lakSaNa, pratyakSa kA lakSaNa matijJAna ke nAmAntara smRtikA lakSaNa (tattvArtha sUtra **** ****** pratyabhijJAna ke bheda aura lakSaNa cintA yA tarka kA lakSaNa abhinibodha yA anumAna kA lakSaNa matijJAna ke utpatti ke nimitta indriya zabda vyutpatti mana anindriya kyoM matijJAna ke bheda avagraha Adi bhedoM kA lakSaNa avagraha Adi jJAnoM ke bheda bahu bahuvidha Adi kA lakSaNa bahu bahu vidha Adi kisake vizeSaNa haiM arthasya sUtra kI AvazyakatA vyaMjanAvagraha vyaMjanAvagraha sabhI indriyoM se nahIM hotA matijJAna ke 336 bheda zrutajJAna kA svarUpa aura usake bheda avadhi jJAna ke bheda aura usake svAmI manaH paryaya ke bheda aura unameM aMtara avadhi jJAna aura manaH paryaya jJAna meM antara mati jJAna aura zrutajJAna kA viSaya amUrtika padArtha matijJAna ke viSaya kaise haiM? avadhi jJAna kA viSaya manaH paryaya jJAna kA viSaya manaHparyaya ke viSaya meM zaMkA samAdhAna kevala jJAna kA viSaya eka sAtha eka AtmA meM kitane jJAna raha sakate haiM tIna jJAna viparIta bhI hote haiM jJAnoM ke viparIta hone kA hetu Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (7) tattvArtha sUtra ++** naya ke bheda naigama naya kA svarupa saMgraha naya svarUpa vyavahAra naya svarUpa RjusUtra naya svarUpa zabda naya svarUpa samabhirur3ha naya svarUpa evaMbhUta naya svarUpa dravyArthika aura paryAyArthika naya dvitIya adhyAya jIva ke pA~ca bhAva pA~coM bhAvoM kA svarUpa pA~ca bhAvoM ke bheda aupazamika bhAva ke bheda aupazamika samyaktva, aupazamika cAritra, prathamozama samyaktva, dvitIyopazama samyaktva pAMca labdhiyA~ kSAyika bhAva ke bheda unakA kArya siddhoM meM kSAyika bhAva kSAyopazamika bhAva ke bheda odayika bhAva ke bheda upazAnta kaSAya Adi guNasthAnoM meM lezyA ke sattva ko lekara zaMkA-samAdhAna anya audayika bhAvoM kA inhIM meM antarbhAva +++adhyAya - pAriNAmika bhAva ke bheda jIva kA lakSaNa upayoga ***** 25 29 30 30 31 32 33 35 36 +++XIII +++++++++ tattvArtha sUtra +++++ upayoga ke bheda jJAna aura darzana kI carcA mana:paryaya darzana kyoM nahIM mAnA jIva ke bheda pAMca parivartanoM kA nirdeza saMsArI jIva ke bheda jo cale ve trasa, jo Thahare raheM ve sthAvara, aisA mAnane meM doSa sthAvara ke bheda sthAvara ke cAra prANa trasa ke bheda sajIvoM ke prANa indriyoM kI saMkhyA aura unake bheda dravyendriya kA svarUpa bhAvendriya kA svarUpa indriyoM ke nAma indriyoM kA lakSaNa indriyo ke viSaya mana kA viSaya indriyoM ke svAmI saMjJI kA svarUpa "saMjJina:samanaskA:" isa sUtra meM donoM pada kyoM rakhe ? nayA zarIra dhAraNa karane ke liye jIva kI gati gati kA niyama mukta jIva kI gati saMsArI jIva kI gati kA kAlamAna Rju gati kA kAlamAna +++adhyAya anAhAra kA kAlamAna janma ke bheda *****+++XV+++ 36 37 38 39 40 40 40 41 41 2233 42 42 43 43 4444455 46 46 46 47 47 *** Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (8) (tattvArtha sUtra ###### ######adhyAya -D yoni ke bheda garbha janma ke svAmI upapAda janma ke svAmI pAMca zarIroM kA varNana zarIroM meM sthUla aura sUkSmapana taijasa aura kArmaNa ke viSaya meM vizeSa kathana eka sAtha ho sakane vAle zarIroM kI saMkhyA nirupabhoga aura sopabhoga kI carcA kisa janma se kauna zarIra hotA hai tapa ke prabhAva se hone vAle zarIra AhAraka zarIra kA svarUpa liMga kA vibhAga pUrI Ayu bhogakara marane vAle jIva akAla maraNa kyA hai bhujyamAna Ayu bar3ha nahIM sakatI tattvArtha sUtra * ************adhyAya - dvIpa aura samudra dvIpa aura samudroM kA vistAra jambUdvIpa, usake kSetra aura parvatoM kA varNana sumeru parvata kA varNana parvatoM para sthita tAlAboM kA varNana unase nikalane vAlI nadiyoM kA varNana bharata kSetra kA vistAra anya kSetroM aura parvatoM kA vistAra kAlakRta hAni vRddhi chaha kAloM kA varNana haimavata Adi kSetra ke manuSyoM kI sthiti videha kSetra ke manuSyoM kI sthiti dhAtakI khaNDa kA varNana puSkarArdha kA varNana manuSyoM ke bheda karmabhUmi aura bhogabhUmi manuSyoM kI Ayu palyopama kAla kA varNana tiryaMJcoM kI Ayu tRtIya adhyAya adho loka kA varNana sAta bhUmiyA aura tIna vAtavalaya pahalI bhUmi kI moTAI aura usake tIna bhAga zeSa bhUmiyoM kI moTAI vagairaha bhUmiyoM meM biloM kI saMkhyA pratyeka bhUmi meM paTaloM kI saMkhyA pratyeka paTala meM biloM kA vibhAga, biloM kA vistAra nArakiyoM kA varNana naraka meM duHkha nArakiyoM kI Ayu madhyaloka kA varNana caturtha adhyAya devoM ke cAra nikAya cAra nikAyoM ke bheda cAra nikAyoM ke avAntara bheda do nikAyoM meM indroM kI saMkhyA devoM meM kAma sevana kA prakAra bhavanavAsI devoM ke bheda vyantara devoM ke bheda Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (9) (tattvArtha sUtra **** *** ****adhyAya - 100 101 102 102 104 107 tattvArtha sUtra ********# #adhyAya -D jyotiSka devoM ke bheda jyotiSka devoM kA gamana aura usake dvArA kAlakA vibhAga eka candra kA parivAra sthira jyotiSka deva ___ "bahiravasthitAH' sUtra kI AvazyakatA vaimAnika devoM kA varNana vaimAnika devoM ke bheda svarga Adi ke nAma tathA unakI avasthiti kA varNana bAraha indra vaimAnika devoM meM adhikatA aura hInatA zarIra kI UMcAI tathA utpAda vaimAnikoM meM lezyA kA niyama lokAntika devoM kA varNana anuttara vimAnavAsI devoM kI vizeSatA eka bhavAvatArI jIva tiryaJcoM kI pahicAna tiryaMJcoM kA alaga loka kyoM nahIM batalAyA bhavanavAsI devoM kI utkRSTa Ayu vaimAnikoM kI utkRSTa Ayu bArahaveM svarga taka hI kucha adhika Ayu kyoM? vaimAnikoM kI jaghanya Ayu nArakiyoM kI jaghanya Ayu bhavanavAsiyoM kI jaghanya Ayu vyantara devoM kI Ayu jyotiSka devoM kI Ayu laukAntika devoM kI Ayu paMcama adhyAya ajIva ke bheda ajIva dravya kA vizeSa kathana pudgala AkAza dravya pradezoM kI saMkhyA AkAza ke pradeza pudgala ke pradeza paramANu ke pradeza kauna dravya kitane lokAkAza meM rahatA hai ? pratyeka dravya kA kArya dharma aura adharma dravya ke kArya ko lekara zaGkA-samAdhAna AkAza dravya ke kArya ko lekara zaMkA-samAdhAna zabda paudgAlika hai AkAza dravya kA upakAra pudgala dravya kA upakAra jIvakRta upakAra kAla kA upakAra pudgala kA lakSaNa pudgala kI paryAya pudgala ke bheda skandha kI utpatti ke kAraNa aNu kI utpatti dravya kA lakSaNa sat kA lakSaNa nityatva kA svarUpa paudgalika bandha ke heta paudgalika baMdha ke niyama 108 109 111 111 112 113 114 115 116 116 118 118 119 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (10) (tattvArtha sUtra 22************adhyAya -D bandha ke sAmAnya vidhAna meM apavAda 120 prakArAntara se dravya kA lakSaNa 123 kAla bhI dravya hai 124 guNa kA lakSaNa guNa aura paryAya meM antara pariNAma kA svarUpa 126 tattvArtha sUtra *** ********adhyAya - azubha nAma karma ke Asrava ke kAraNa 139 zubha nAma karma ke Asrava ke kAraNa 139 tIrthaMkara nAma karma ke Asrava ke kAraNa 140 nIca gotra ke Asrava ke kAraNa 141 ucca gotra ke Asrava ke kAraNa 141 antarAya karma ke Asrava ke kAraNa 142 126 127 143 144 128 128 129 144 130 144 144 131 132 SaSThama adhyAya yoga kA svarUpa Astrava kA svarUpa yoga ke bheda aura unakA kArya svAmI kI apekSA Asrava ke bheda sAmparAyika Asrava ke bheda paccIsa kriyAoM kA svarUpa pariNAma bheda se Asrava meM vizeSatA adhikaraNa ke bheda jIvAdhikaraNa ke bheda ajIvAdhikaraNa ke bheda jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke Asrava ke kAraNa asAtA vedanIya karma ke Asrava ke kAraNa dukha Adi kAraNoM ko lekara-zaMkA-samAdhAna sAtA vedanIya karma ke Astrava ke kAraNa darzana mohanIya karma ke Asrava ke kAraNa cAritra mohanIya karma ke Asrava ke kAraNa narakAyu ke Asrava ke kAraNa tiryaJcAyu ke Asrava ke kAraNa manuSyAyu ke Asrava ke kAraNa devAyu ke Astrava ke kAraNa sappama adhyAya vrata kA svarupa ahiMsA vrata kI pradhAnatA vratoM ko Asrava kA kAraNa kyoM kahA vratoM ke bheda ahiMsA vrata kI bhAvanAeM satya vrata kI bhaavnaae| acaurya vrata kI bhAvanAeM brahmacarya vrata kI bhAvanAe parigraha tyAga vrata kI bhAvanAeM hiMsA Adi kI virodhI bhAvanAe kucha anya bhAvanAe hiMsA kA lakSaNa hiMsA ke bheda aura unakA khulAsA anRta (asatya) kA lakSaNa corI kA lakSaNa abrahmakA kA lakSaNa parigraha kA lakSaNa vratoM kA svarUpa vratI ke bheda AgArI vratI kA svarUpa 145 145 145 146 147 148 133 134 134 149 149 136 136 137 137 150 150 137 150 151 138 138 152 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (11) ****** tattvArtha sUtra *************adhyAya -D pAMca aNuvrata sAta zIla sallekhanA kA varNana 154 sallekhanA aura Atmavadha meM antara samyagdarzana ke aticAra 155 ahiMsANu vrata ke aticAra satyANu vrata ke aticAra acauryANuvrata ke aticAra 157 brahma caryANuvrata ke aticAra 158 parigraha-parimANavrata ke aticAra 158 digvirati vrata ke aticAra deza vrata ke aticAra 159 anartha daNDa virati ke aticAra sAmAyika vrata ke aticAra 160 proSadhopavAsa vrata ke aticAra 160 upabhoga paribhoga parimANa vrata ke aticAra atithi saMvibhAga vrata ke aticAra sallekhanA vrata ke aticAra dAna kA lakSaNa 162 dAna ke phala meM vizeSatA 162 (tattvArtha sUtra **** darzanAvaraNa ke bheda vedanIya ke bheda mohanIya ke bheda Ayu karma ke bheda nAma karma ke bheda gotra karma ke bheda antarAya karma ke bheda karmoM kI utkRSTa sthiti kA varNana karmo kI jaghanya sthiti kA varNana anubhava bandha kA varNana anubhava ke do prakAra phala dene ke bAda karma kI nirjarA nirjarA ke do prakAra pradeza bandha kA kathana karmo kI puNya prakRtiyA karmoM kI pApa prakRtiyA~ adhyAya -D 168 168 169 171 171 176 176 176 177 178 179 159 180 181 181 161 161 183 183 184 184 navama adhyAya saMvara kA lakSaNa saMvara ke kAraNa gupti kA lakSaNa samiti ke bheda gupti aura samiti meM antara dasa dharma satya dharma aura bhASA samitiyoM meM antara bAraha anuprekSAe parISahoM ko sahane kA uddezya parISahoM kA varNana guNasthAnoM meM parISahoM kA vibhAga aSTama adhyAya bandha ke kAraNoM kA kathana 163 bandha kA svarUpa 164 bandha ke bheda 165 prakRti bandha ke ATha bheda 166 AThoM karmoM kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyA 167 jJAnAvaraNa ke bheda 167 abhavya jIva ke do jJAnAvaraNoM kI sattA ko lekara zaMkA-samAdhAna 186 187 188 188 190 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBO01.PM65 (12) (tattvArtha sUtra *************** adhyAya - samyagdRSTiyoM ke karma nirjarA kI hInAdhikatA 207 nirgrantha ke bheda 209 nirgranthoM meM vizeSatA kA vicAra 210 212 212 195 213 213 (tattvArtha sUtra 22************adhyAya -D kisa karma ke udaya se kauna parISaha hotI hai ? 191 eka sAtha eka jIva meM kitanI parISaha ho sakatI haiM? 192 cAritra ke bheda aura unakA svarUpa 193 bAhya tapa ke bheda aura unakA svarUpa 194 parISaha aura kAyakleza meM antara abhyantara tapa ke bheda 195 abhyantara tapa ke upabhedoM kI saMkhyA prAyazcita ke bheda 196 vinaya ke bheda 197 vaiyAvRtya ke bheda 198 svAdhyAya ke bheda 198 vyutsarga ke bheda 199 dhyAna kA varNana 199 dhyAna ke bheda 200 ArtadhyAna ke bheda aura unake lakSaNa 201 ArtadhyAna ke svAmI raudradhyAna ke bheda aura unake svAmI 202 dharmadhyAna kA svarUpa zukladhyAna ke svAmI 203 zukladhyAna ke bheda 203 zukladhyAna kA Alambana 204 Adi ke do zakla dhyAnoM kA vizeSa kathana 204 vItarka kA lakSaNa 204 vIcAra kA lakSaNa 204 pRthakatva vitarka vIcAra ekatva vitarka sUkSma kriyA pratipAti samucchinna kriyA nivati dazama adhyAya kevala jJAna kI utpatti ke kAraNa mokSa kA lakSaNa aura usake kAraNa karma ke abhAva kA krama kucha bhAvoM ke abhAva kA kathana muktAvasthA meM zeSa rahane vAle kSAyika bhAva muktAvasthAkI kucha bAtoM ko lekara zaMkA-samAdhAna mukta hote hI Urdhvagamana Urdhvagamana meM hetu aura dRSTAnta loka ke anta taka hI jAne kA kAraNa mukta jIvoM meM bheda vyavahAra kA vicAra kSetra kAla gati 215 202 liMga tIrtha cAritra pratyeka buddha bodhita jJAna avagAhanA antara saMkhyA alpa bahutva Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (13) (tattvArtha sUtra adhyAya .D (tattvArtha sUtra / prathama adhyAya - maMgalAcaraNa mokSamArgasya netAraM bhettAraM krmbhuubhRtaam| jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tdgunnlbdhye|| artha - jo mokSamArga kA pravartaka hai, karmarUpI parvatoM kA bhedana karanevAlA hai aura samasta tatvoM kA jAnatA hai, use maiM una guNoM kI prApti ke lie namaskAra karatA huuN| vizeSArtha - yahA~ tIna vizeSaNoM ke sAtha Apta kI stuti kI hai| prathama vizeSaNa se Apta ko parama hitopadezI batalA kara jagata ke prANiyoM ke prati unakA parama upakAra darzAyA hai| dUsare vizeSaNa se Apta ko nirdoSa aura vItarAga batalAyA hai; kyoMki jagata ke samasta jIvoM ko apane svarUpa se bhraSTa karanevAle mohanIya karma tathA jJAnAvaraNa , darzanAvaraNa aura antarAya karmakA nAza karake hI Apta hotA hai| tIsare vizeSaNa se apane guNa payArya sahita samasta padArthoM ko eka sAtha jAnane ke kAraNa Apta ko sarvajJa batalAyA hai / isa taraha parama hitopadezI, vItarAga aura sarvajJa hI Apta haiM / usI ke upadeza se zAstra kI utpatti hotI hai, usakA yathArtha jJAna hotA hai, tathA usI ke dvArA sarvajJatA aura vItarAgatA kI prApti hotI hai| ataH grantha ke prArambha meM aise Apta ko namaskAra karanA ucita hI hai| aba granthakAra mokSa kA upAya batalAte haiMsamyagdazarna jJAna cAritrANi mokSamArgaH ||1|| (tattvArtha sUtra *************adhyAya -D artha- samyagdazarna, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM mile hue mokSa kA mArga haiN| vizeSArtha- isa sUtra kA pahalA zabda samyak kA artha hai- prazaMsA / yaha zabda pratyeka ke sAtha lagAnA caahiye| yAnI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra / kintu ye tInoM alaga alaga mokSa ke mArga nahIM haiM, balki tInoM kA mela hI mokSa kA mArga hai / isI se sUtra meM ekavAcI 'mArgaH' zabda rakhA hai| padArthoM ke sacce svarUpa ke zraddhAna ko 'samyagdarzana' kahate haiN| padArthoM kesacce svarUpa kejAnane ko 'samyagjJAna' kahate haiM aura jina kAryoM ke karane se karmabandha hotA hai una kAryoM ke na karane ko 'samyakcAritra' kahate haiN| zaMkA - sUtra meM jJAna ko pahale rakhanA cAhie, kyoMki jJAnapUrvaka hI padArthoM kA zraddhAna hotA hai / tathA darzana se jJAna meM thor3e akSara haiN| isalie bhI alpa akSara vAle jJAna ko darzana se pahale karanA cAhiye / samAdhAna - jaise megha-paTala ke haTate hI sUrya kA pratApa aura prakAza donoM eka sAtha prakaTa hote haiM vaise hI darzanamohanIya karma ke upazama, kSayopazama athavA kSaya se jisa samaya AtmA meM samyagdarzana prakaTa hotA hai usI samaya AtmA ke kumati aura kuzruta jJAna miTakara matijJAna aura zrutajJAna rUpa hote haiN| ataH samyagdarzana aura samyagjJAna meM kAla bheda nahIM hai, donoM eka sAtha hote haiM / tathA yadyapi jJAna alpa akSara vAlA hai kintu alpa akSara vAle se jo pUjya hotA hai vahI pradhAna hotA hai / darzana aura jJAna meM darzana hI pUjya hai| kyoMki samyagdarzana ke hone para hI mithyAjJAna samyagjJAna ho jAtA hai| ataH pUjya hone se samyagdarzana ko pahale kahA hai usake bAda jJAna ko rakhA hai / tathA samyagjJAna pUrvaka hI samyakcAritra hotA hai| isI se cAritra ko anta meM rakhA hai // 1 // aba samyagdarzanakA lakSaNa kahate haiM **********4 1 * * * * *** Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (14) tattvArtha sUtra adhyAya tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam ||2zA artha- jo padArtha jisa svabhAva vAlA hai usakA usI svabhAva rUpase nizcaya honA 'tattvArtha' hai aura tattvArtha kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| vizeSArtha - 'tattva' aura 'artha' ina do zabdoM ke mela se 'tattvArtha' zabda banA hai / 'tattva' zabda bhAva sAmAnya kA vAcaka hai| ataH jo padArtha jisa rUpa meM sthita hai usakA usI rUpa meM honA tatva hai; aura jisakA nizcaya kiyA jAtA hai use artha kahate haiM / ataH 'tattva' rUpa artha ko tattvArtha kahate haiN| Azaya yaha hai ki tattva kA matalaba hai bhAva, aura artha kA matalaba hai bhAvavAn / ataH na kevala bhAva kA aura na kevala bhAvavAn kA zraddhAna samyagdarzana hai| kintu bhAva viziSTa bhAvavAn kA zraddhAna karanA hI samyagdarzana hai| samyagdarzana ke do bheda haiM- sarAga samyakdarzana aura vItarAga samyakdarzana / prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ye sarAga samyagdarzana ke sUcaka haiN| rAgAdika kI tIvratA ke na hone ko prazama kahate haiN| saMsAra, zarIra aura bhogoM se bhayabhIta hone kA nAma 'saMvega' hai / saba prANiyoM ko apanA mitra samajhanA 'anukampA' hai| Agama meM jIvAdi padArthoM kA jaisA svarUpa kahA hai usI rUpa meM unheM mAnanA 'Astikya' hai / sarAga samyagdRSTi meM ye cAroM bAteM pAyI jAtI haiM tathA AtmA kI vizuddhi kA nAma vItarAga samyagdarzana hai // 2 // Age batalAte haiM ki samyagdarzana kaise utpanna hotA hai tannisargAdadhigamAdA //3// artha- vaha samyagdarzana do prakAra se utpanna hotA hai- svabhAva se aura para ke upadeza se / jo samyagdarzana para ke upadeza ke binA svabhAva se hI utpanna hotA hai use nisargaja samyagdarzana kahate haiM aura jo samyagdarzana para ke upadeza se utpanna hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / vizeSArtha- donoM hI samyagdarzanoM kI utpatti kA antaraMga kAraNa to **************** tattvArtha sUtra + + adhyAya eka hI hai vaha hai darzana mohanIya karma kA upazama, kSaya athavA kSayopazama / usake hote hue jo samyagdarzana binA dUsare ke upadeza ke svayaM hI prakaTa ho jAtA hai use nisargaja kahate haiM, aura paropadeza pUrvaka jo hotA hai use adhigamaja kahate haiN| sArAMza yaha hai ki jaise purAnI kivaMdantI ke anusAra kurukSetra meM binA hI prayatna ke sonA par3A huA mila jAtA hai vaise hI kisI dUsare puruSa ke upadeza ke binA, svayaM hI jIvAdi tatvoM ko jAnakara jo zraddhAna hotA hai vaha nisargaja samyagdarzana hai| jaise sonA nikAlane kI vidhi ko jAnane vAle manuSya ke prayatna se khAna se nikAlA huA svarNa pASANa sonA rUpa hotA hai vaise hI dUsare puruSa ke upadeza kI sahAyatA se jIvAdi padArthoM ko jAnakara jo zraddhAna hotA hai vaha adhigamaja samyagdarzana hai ||3|| aba tatvoM ko batalAte haiMjIvAjIvAsava-bandha-saMvara- nirjarA- mokSAstattvam ||4|| artha - jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| jisakA lakSaNa cetanA hai vaha jIva hai| jinameM cetanA nahIM pAyI jAtI aise pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca haiN| karmoM ke Ane ke dvAra ko Asrava kahate haiN| AtmA aura karma ke pradezoM ke paraspara meM milane ko baMdha kahate haiN| Asrava ke rukane ko saMvara kahate haiN| karmoM ke eka deza kSaya hone ko nirjarA kahate haiM / aura samasta karmoM kA kSaya hone ko mokSa kahate haiM / zaMkara - tattva sAta hI kyoM haiM ? samAdhAna- yaha mokSa zAstra hai| isakA pradhAna viSaya mokSa hai / ataH mokSa ko kahA / mokSa jIva ko hotA hai| ataH jIva kA grahaNa kiyaa| tathA saMsAra pUrvaka hI mokSa hotA hai aura saMsAra ajIva ke hone para hotA hai kyoMki jIva aura ajIva ke Apasa meM baddha hone kA nAma hI Xiao +++++4+++ ****** Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (15) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - saMsAra hai| ataH ajIva kA grahaNa kiyaa| saMsAra ke pradhAna kAraNa Asrava aura baMdha haiM / ataH Asrava aura baMdha kA grahaNa kiyaa| tathA mokSa ke pradhAna kAraNa saMvara aura nirjarA haiM isalie saMvara aura nirjarA kA grahaNa kiyA // 4 // aba samyagdarzana Adi aura jIva Adi ke vyavahAra meM Ane vAle vyabhicAra ko dUra karane ke lie sUtrakAra nikSepoM kA kathana karate haiM nAma-sthApanA-dravya-bhAvatastanyAsaH ||7|| artha- samyagdarzana Adi aura jIva Adi kA nAma sthApanA dravya aura bhAva ke dvArA nikSepa hotA hai| jisa padArtha meM jo guNa nahIM hai, loka vyavahAra calAne ke lie apanI icchA se use usa nAma se kahanA 'nAma nikSepa' hai / jaise mAtA-pitA ne apane putra kA nAma indra rakha diyA paraMtu usameM indra kA koi guNa nahIM pAyA jAtA / ataH vaha putra nAma mAtra se indra hai| vAstava meM indra nahIM hai| lakaDI, patthara, miTTI ke citroM meM tathA zataraMja ke moharo meM hAthI, ghor3e vagairaha kI sthApanA karanA 'sthApanA nikSepa' hai| sthApanA do prakAra kI hotI hai "tadAkAra" aura "atdaakaar"| pASANIyA dhAtu ke bane hue tadAkAra pratibimba meM jinendra bhagavAna kI yA indra kI sthApanA karanA "tadAkAra-sthApanA" hai, aura zataraMja ke mohare meM jo ki hAthI aura ghor3e ke AkAra ke nahIM haiM hAthI ghor3e kI sthApanA karanA arthAta unako hAthI dhor3A mAnanA 'atadAkAra sthApanA' hai| zaMkA - nAma aura sthApanA meM kyA bheda hai ? samAdhAna - nAma aura sthApanA meM bahuta bheda hai / nAma to kevala loka vyavahAra calAne ke lie hI rakhA jAtA hai, jaise kisI kA nAma indra yA jinendra rakha dene se indra yA jinendra kI taraha usakA Adara-sanmAna nahI kiyA jAtA, kintu dhAtu pASANa ke pratibimba meM sthApita jinendra kI tattvArtha sUtra *************adhyAya .) athavA indra kI pUjA sAkSAta jinendra yA indra kI taraha hI kI jAtI hai| jo padArtha AgAmI pariNAma kI yogyatA rakhatA ho use "dravya nikSepa" kahate haiM / jaise indra kI pratimA banAne ke lie jo kASTha lAyA gayA ho usameM indra kI pratimA rUpa pariNata hone kI yogyatA hai ataH use indra kahanA 'dravya nikSepa' hai| vatIna paryAya se yukta vasta ko 'bhAvanikSepa kahate haiM / jaise, svarga ke svAmI sAkSAt indra ko indra kahanA bhAva nikSepa hai| aise ye cAra nikSepa haiN| vizeSArtha- ina nikSepoM kA yaha prayojana hai ki loka meM pratyeka vastu kA cAra rUpa se vyavahAra hotA pAyA jAtA hai| jaise indrakA vyavahAra nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake rUpa meM hotA dekhA jAtA hai / isI taraha samyagdarzana Adi aura jIva AdikA vyavahAra bhI cAra rUpa se ho sakatA hai| ataH koI nAma ko hI bhAva na samajha le,yA sthApanA ko hI bhAva na samajha baiThe, isalie vyabhicArako dUra karake yathArtha vastu ko samajhAne ke lie hI yaha nikSepa kI vidhi batalAI hai / iname se nAma, sthApanA aura dravya. ye tIna nikSepa to dravyArthika nayakI apekSA se haiM aura cauthA bhAva nikSepa paryAyArthika naya kI apekSA se hai // 5 // aba tattvoM jAnane kA upAya batalAte haiM - pramANanayairadhigamaH //6// artha-pramANa aura nayoM ke dvArA jIvAdika padArthoM kA jJAna hotA hai| sampUrNa vastu ko jAnane vAle jJAna ko pramANa kahate haiM aura vastu ke eka deza ko jAnane vAle jJAnako naya kahate haiN| vizeSArtha- pramANa ke do prakAra haiM- svArtha aura parArtha / jisake dvArA jJAtA svayaM hI jAnatA hai use svArtha pramANa kahate haiM / isI se svArtha pramANa jJAnarUpa hI hotA hai; kyoMki jJAna ke dvArA jJAtA svayaM hI jAna sakatA hai, dUsaroM ko nahIM batalA sakatA, aura jisake dvArA dUsaroM ko ***** ********** Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (16) tattvArtha sUtra ************** adhyAya - jJAna karAyA jAtA hai use parArtha pramANa kahate haiM / isI se parArtha pramANa vacanarUpa hotA hai; kyoMki jJAna ke dvArA jJAtA svayaM jAnakara vacana ke dvArA dUsaroM ko jJAna karAtA hai / Age jJAna ke pA~ca bheda batalAye haiMmatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryaya jJAna aura kevalajJAna / inameM se zrutajJAna ke sivA zeSa cAra jJAna to svArtha pramANa hI haiN| kyoMki ve mAtra jJAnarUpa hI haiM; paraMtu zrutajJAna jJAnarUpa bhI hai aura vacanarUpa bhI hai| ataH zrutajJAna svArtha bhI hai aura parArtha bhI hai| jJAnarUpa zrutajJAna svArtha pramANa hai, aura vacanarUpa zrutajJAna parArtha pramANa hai / jaise, tattvArthasUtra ke jJAtA ko tattvArtha sUtra meM varNita viSayoM kA jo jJAna hai vaha jJAnAtmaka zruta hone se svArthapramANa hai / jaba vaha jJAtA apane vacanoM ke dvArA dUsaroM ko una viSayoM kA jJAna karAtA hai vaha vacanAtmaka zruta parArtha pramANa hai| isa zrutajJAna ke hI bheda naya hai // 6 // aba pramANa aura naya ke dvArA jAne gaye jIva Adi tatvoM ko jAnane kA anya upAya batalAte haiN| nirdeza-svAmitva-sAdhanAdhikaraNa-sthiti-vidhAnataH // 7// artha- nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAnaina chaha anuyogoM ke dvArA bhI samyagdarzana Adi tathA jIva Adi padArthoM kA jJAna hotA hai / jisa vastu ko hama jAnanA cAhate haiM usakA svarUpa kahanA nirdeza hai| svAmitva se matalaba usa vastu ke mAlika se hai| vastu ke utpanna hone ke kAraNoM ko sAdhana kahate haiN| vastu ke AdhAra ko adhikaraNa kahate haiM / kAla kI maryAdA kA nAma sthiti hai| vidhAna se matalaba usake bhedoM se hai| isa taraha ina chaha bAtoM ke dvArA usa vastu kA ThIka-ThIka jJAna ho jAtA hai| vizeSArtha-vastu ko hama jAnate to pramANa aura naya se hI haiN| kintu usake jAnane meM upara batalAI gaI cha: bAteM upayogI hotI haiM, unase usa (tattvArtha sUtra ***************adhyAya - vastu kI pUrI jAnakArI hone meM sahAyatA milatI hai / jaise hama yadi samyagdarzana ko jAnanA cAhate haiM to usake viSaya meM cha: anuyoga isa prakAra ghaTanA cAhie - tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiM, yaha nirdeza hai| samyagdarzana kA svAmI jIva hotA hai| samyagdarzana ke sAdhana do haiM- antaraMga aura bahiraMga / aMtaraMga sAdhana athavA kAraNa to darzana mohanIya karma kA upazama, kSaya athavA kSayopazama hai aura jina dharma kA sananA, jina bimba kA darzana, jAtismaraNa vagairaha bahiraMga sAdhana haiN| adhikaraNa bhI do haiM- antaraMga aura bahiraMga / samyagdarzana kA antaraMga adhikaraNa yA AdhAra to AtmA hI hai; kyoMki samyagdarzana usI ko hotA hai / aura bahiraMga AdhAra trasa nAr3I hai| kyoMki samyagdRSTi jIva trasta nAr3I meM hI rahate haiM usase bAhara nahIM rahate / samyagadarzana kI sthiti kama se kama eka aMtarmuhUrta mAtra hai, aura adhika se adhika sAdi ananta hai, kyoMki kSAyika samyaktva eka bAra prApta hone para kabhI nahIM chUTatA aura mukta ho jAne para bhI banA rahatA hai| samyagdarzana ke do bheda bhI haiM- nisargaja aura adhigmj| tathA tIna bheda bhI haiM aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika / isI taraha jJAna, cAritra aura jIva Adi padArthoM meM nirdeza Adi lagA lenA cAhie // 7 // jIva Adi ko jAnane ke aura bhI upAya batalAte haiMsatsaMkhyA-kSetra-sparzana-kAlAntara-bhAvAlpabahutvaizca ||8|| artha - sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva, ina ATha anuyogoM ke dvArA bhI jIva Adi padArthoM kA jJAna hotA hai / sat kA artha astitva yA maujUdagI hai / bhedoM kI ginatI ko saMkhyA kahate haiN| vartamAna nivAsa ko kSetra kahate haiN| tInoM kAloM meM vicarane ke kSetra ko sparzana kahate haiM / kAla kA matalaba sabhI jAnate haiM / viraha kAla ko antara kahate haiM / arthAt eka dazA se dUsarI dazA ko prApta karake Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (17) (tatvArtha sUtra ********* **** adhyAya - phira usI pahalI dazA meM A jAne para donoM ke bIca meM jitanA kAla rahatA hai vaha viraha kAla kahalAtA hai| isI ko antara kahate haiM / aupazamika Adi ko bhAva kahate haiN| eka dUsare kI apekSA tulanA karake eka ko nyUna dUsare ko adhika batalAnA alpabahutva hai| ina AThoM ke dvArA bhI samyagdarzana Adi tathA jIva Adi kA jJAna hotA hai // 8 // aba jJAna ke bheda batalAte haiMmati-zrutAvadhi-mana:paryAya kevalAni jJAnam ||9|| artha- mati, zruta, avadhi, manaH paryaya aura kevala ye pA~ca jJAna haiN| pA~ca indriyoM aura mana ke dvArA padArthoM kA jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiM / matijJAna se jAne hue padArtha se sambandha rakhanevAle kisI dUsare padArtha ke jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| jaise, matijJAna ke dvArA ghaTa ko jAna kara apanI buddhi se yaha jAnanA ki yaha ghaTa pAnI bharane ke kAma kA hai, athavA usa eka ghaTa ke samAna yA asamAna jo anya bahuta se 'ghaTa' haiM, unako jAna lenA zrutajJAna hai / isa zrutajJAna ke do bheda haiM- anakSarAtmaka aura akSarAtmaka / karNa indriya ke sivA bAkI kI cAra indriyoM ke dvArA hone vAle matijJAna ke pazcAt jo vizeSa jJAna hotA hai vaha anakSarAtmaka zrutajJAna hai / jaise, svayaM ghaTa ko jAnakara yaha jAnanA ki yaha ghaTa amuka kAma meM A sakatA hai; aura karNa indriya ke dvArA honevAle matijJAna ke pazcAt jo vizeSa jJAna hotA hai vaha akSarAtmaka zrutajJAna hai / jaise, "ghaTa" isa zabda ko sunakara karNendriya ke dvArA jo matijJAna huA usane kevala zabda mAtra ko hI grahaNa kiyaa| usake bAda usa ghaTa zabda ke vAcya ghar3e ko dekhakara yaha jAnanA ki yaha ghaTa hai aura yaha pAnI bharane ke kAma kA hai. yaha akSarAtmaka zrutajJAna hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA lie hue rUpI padArtha ko pratyakSa jAnane vAle jJAna ko avadhijJAna kahate haiN| manuSya loka meM vartamAna jIvoM ke mana meM sthita jo rUpI padArtha haiM, jinakA tattvArtha sUtra ***************adhyAya - una jIvoM ne sarala rUpa se yA jaTila rUpa se vicAra kiyA hai, yA vicAra kara rahe haiM athavA bhaviSya meM vicAra kareMge, unako spaSTa jAnane vAle jJAna ko manaH paryaya jJAna kahate haiM aura saba dravyoM kI saba paryAyoM ko eka sAtha spaSTa jAnane vAle jJAna ko kevalajJAna kahate haiM // 9 // Upara pramANa aura nayoM ke dvArA vastu kA jJAna honA batalAyA hai| kintu koI koI matAvalambI indriya aura padArtha kA jo sannikarSa-sambandha hotA hai usI ko pramANa mAnate haiM, koI indriya ko hI pramANa mAnate haiN| ata: Upara kahe gaye jJAnoM kA hI pramANa batalAne ke lie AcArya sUtra kahate haiM tatpramANe ||10|| artha- Upara kahe mati Adi jJAna hI pramANa haiM, anya koI pramANa nahIM hai| vizeSArtha- sUtrakAra kA kahanA hai ki jJAna hI pramANa hai, sannikarSa athavA indriya pramANa nahIM hai, kyoMki indriya aura padArtha kA jo sambandha hotA hai use sannikarSa kahate haiM / kintu sUkSma padArtha jaise paramANu, dUravartI padArtha jaise sumeru aura antarita padArtha jaise rAma-rAvaNa Adi ke sAtha indriya kA sannikarSa nahIM ho sakatA; kyoMki indriya kA sambandha to sAmane vartamAna sthira sthala padArtha ke sAtha hI ho sakatA hai| ataH sannikarSa ko pramANa mAnane se ina padArthoM kA kabhI jJAna hI nahIM ho sakegA / isake sivA sabhI indriyA~ padArtha ko chUkara nahIM jAnatI haiM / mana aura cakSu jisako jAnate haiM usase dUra rahakara hI use jAnate haiN| ataH jJAna hI pramANa hai, sannikarSa athavA indriya pramANa nahIM hai| ___ Age pramANa ke do bheda batalAye haiM- pratyakSa aura parokSa / inhIM meM dUsaroM ke dvArA mAne gaye pramANa ke saba bhedoM kA antarbhAva ho jAtA hai| isI se "pramANe" yaha dvivacana kA prayoga sUtra meM kiyA hai| // 10 // * *** *** *** # 100 *** ***** Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (18) tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya aba pramANa ke una do bhedoM ko batalAkara sUtrakAra pUrvokta pA~ca jJAnoM kA unameM antarbhAva karate haiM Adye parokSam ||99|| artha - pA~ca jJAnoM meM se Adi ke do matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiM / vizeSArtha - yahA~ "Adya" zabda kA dvivacana meM prayoga hone se matijJAna aura zrutajJAna kA grahaNa kiyA hai| donoM jJAna 'para' arthAt indriya, mana, upadeza, prakAza Adi kI sahAyatA se hote haiM isalie ye parokSa haiM; kyoMki jo jJAna para kI apekSA se hotA hai use parokSa kahate haiM // 11 // aba mati aura zruta ke sivA bAkI ke tIna jJAnoM ko pratyakSa batalAte haiM pratyakSamanyat ||12|| artha-mati aura zruta ke sivA zeSa avadhi, mana:paryaya aura kevala ye tIna jJAna pratyakSa pramANa haiM / vizeSArtha - akSa nAma AtmA kA hai| jo jJAna AtmA se hI utpanna hotA hai, indriya, prakAza, upadeza Adi kI sahAyatA nahIM letA, use pratyakSa kahate haiN| pratyakSa ke bhI do bheda haiM- vikala pratyakSa yAnI eka deza pratyakSa aura sakala pratyakSa / avadhi aura mana:paryaya vikala pratyakSa haiM aura kevalajJAna sakala pratyakSa hai // 12 // Age parokSa pramANa ke sambandha meM vizeSa kathana karate haiM mati: smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram ||13|| artha - mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha, ye matijJAna ke nAmAntara haiM; kyoMki ye pA~co hI mati jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hote haiN| **********+11+++++++++++ tattvArtha sUtra +++++ *****++adhyAya vizeSArtha indriya aura mana kI sahAyatA se jo avagraha Adi rUpa jJAna hotA hai use mati kahate haiN| nyAya zAstra meM isa jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai; kyoMki loka vyavahAra meM indriya se hone vAlA jJAna pratyakSa mAnA jAtA hai / parantu vAstava meM to parAdhIna hone se yaha jJAna parokSa hI hai| pahale jAnI huI vastu ko kAlAntara meM smaraNa karanA smRti hai / jaise, pahale dekhe hue devadatta kA smaraNa karanA 'vaha devadatta' yaha smRti hai / saMjJA kA dUsarA nAma pratyabhijJAna hai| vartamAna meM kisI vastu ko dekhakara pahale dekhI huI vastu kA smaraNa honA aura phira pahale dekhI huI vastu kA aura vartamAna vastu kA jor3a rUpa jJAna honA pratyabhijJAna hai| nyAyazAstra meM pratyabhijJAna ke aneka bheda batalAye haiM, jinameM cAra mukhya haiM- ekatva pratyabhijJAna, sAdRzya pratyabhijJAna, tadvilakSaNa pratyabhijJAna aura tatpratiyogI prtybhijnyaan| kisI puruSa ko dekhakara "yaha vahI puruSa hai jise pahale dekhA thA / " aisA jor3a rUpa jJAna honA ekatva pratyabhijJAna hai| vana meM gavaya nAma ke pazu ko dekhakara aisA jJAna honA ki yaha gavaya merI gau ke samAna hai, sAdRzya pratyabhijJAna hai| bhaiMsa ko dekhakara yaha bhaiMsa merI gau se vilakSaNa hai aisA jor3arUpa jJAna honA to tadvilakSaNa pratyabhijJAna hai| nikaTa kI vastu ko dekhakara pahale dekhI huI vastu ke smaraNa pUrvaka aisA jor3a rUpa jJAna honA ki isase vaha dUra hai, yA U~cI hai, yA nIcI hai, ityAdi jJAna ko tatpratiyogI pratyabhijJAna kahate haiM / cintA kA dUsarA nAma tarka hai| 'jahA~ amuka cinha hotA hai vahA~ usa cinha vAlA bhI hotA hai|' aise jJAna ko cintA yA tarka kahate haiM / nyAyazAstra meM vyApti ke jJAna ko tarka kahate haiM aura sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke abhAva ko tathA sAdhana ke sadbhAva meM sAdhya ke sadbhAva ko vyApti kahate haiN| jaise, agni ke na hone para dhuA~ nahIM hotA aura dhuA~ hone para agni avazya hotI hai yaha vyApti hai aura isako jAnane vAle jJAna ko tarka pramANa kahate haiM aura jisake dvArA siddha kiyA jAtA hai use sAdhana kahate haiN| sAdhana se sAdhya ke jJAna ko abhinibodha kahate haiN| ********+12++++++ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (19) (tattvArtha sUtra adhyAya :D isakA dUsarA nAma anumAna hai| jaise, kahIM dhuA~ uThatA dekhakara yaha jAna lenA ki vahA~ Aga lagI haiM kyoMki dhuA~ uTha rahA hai, yaha abhinibodha hai| ye saba jJAna parokSa pramANa haiM // 13 // Age batalAte haiM ki matijJAna kisase utpanna hotA hai tadindriyAnindriya-nimittam ||14|| artha-vaha matijJAna pA~ca indriyoM kI aura anindriya yAnI mana kI sahAyatA se hotA hai| vizeSArtha- indra arthAt AtmA / AtmA ke cinha vizeSa ko indriya kahate haiN| Azaya yaha hai ki jAnane kI zakti to AtmA meM svabhAva se hI hai, kintu jJAnAvaraNa karma kA udaya rahate hue vaha binA bAhya sahAyatA ke svayaM nahIM jAna sakatA / ataH jina apane cinhoM ke dvArA vaha padArthoM ko jAnatA hai unheM indriya kahate haiM / AtmA to sUkSma hai, dikhAI nahIM detA / ataH jina cinhoM se AtmA kA astitva jAnA jAtA hai unheM indriya kahate haiM; kyoMki indriyoM kI pravRtti se hI AtmA ke astitva kA patA lagatA hai| athavA, indra yAnI nAmakarma / usake dvArA jo racI jAya use indriya kahate haiN| zaMkA-jo indriya nahIM use anindriya kahate haiN| taba mana ko anindriya kyoM kahA? kyoMki vaha bhI to indra arthAt AtmA kA cinha hai, unake dvArA bhI AtmA jAnatA hai? samAdhAna - yahA~ anindriya kA matalaba 'indriya nahIM' aisA mata lenA, kintu kiMcit indriya lenaa| arthAt mana kiMcit indriya hai, pUrI taraha se indriya nahIM hai| kyoMki indriyoM kA to sthAna bhI nizcita hai aura viSaya bhI nizcita hai| jaise, cakSu zarIra ke amuka bhAga meM hI pAyI jAtI hai tathA vaha rUpa ko hI jAnatI hai| kintu mana kA na to koI nizcita sthAna hI hai aura na koI nizcita viSaya hI hai; kyoMki jaina siddhAnta meM aisA batalAyA hai ki AtmA ke jisa pradeza meM jJAna utpanna hotA hai usI sthAna ke aMgula ke tattvArtha sUtra *************** adhyAya - asaMkhyAtaveM bhAga Atma pradeza usI samaya manarUpa ho jAte haiM tathA mana kI pravRtti bhI sarvatra dekhI jAtI hai isalie use anindriya kahA hai| mana ko antaHkaraNa bhI kahate haiM; kyoMki eka to vaha A~kha vagairaha kI taraha bAhara meM dikhAyI nahIM detA / dUsare, mana kA pradhAna kAma guNa-doSa kA vicAra tathA smaraNa Adi hai| usameM vaha indriyoM kI sahAyatA nahIM letA / ataH use antaHkaraNa bhI kahate haiM // 14 // aba matijJAna ke bheda kahate haiM avagahehAvAya-dhAraNAH ||17|| artha- avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA, ye cAra matijJAna ke bheda haiN| indriya aura padArtha kA sambandha hote hI jo sAmAnya grahaNa hotA hai use darzana kahate haiM / darzana ke anantara hI jo padArtha kA grahaNa hotA hai vaha avagraha hai| jaise, cakSu se sapheda rUpa ko jAnanA avagraha hai| avagraha se jAne hue padArtha meM vizeSa jAnane kI icchA kA honA IhA hai / jaise, yaha sapheda rUpa vAlI vastu kyA hai? yaha to baguloM kI paMkti sI pratIta hotI hai, yaha IhA hai| vizeSa cinhoM ke dvArA yathArtha vastu kA nirNaya kara lenA avAya hai| jaise, paMkhoM ke hilane se tathA Upara nIce hone se yaha nirNaya kara lenA ki vaha baguloM kI paMkti hI hai, yaha avAya hai / avAya se jAnI huI vastu ko kAlAntara meM bhI nahIM bhUlanA dhAraNA hai // 15 // Age ina avagraha Adi jJAnoM ke aura bheda batalAne ke lie unake viSaya batalAte haiMbahu-bahuvidha-kSiprAni:sRtAnukta-dhuvANAM setarANAm ||16|| artha-bahu, bahuvidha, kSipra, anisRta, anukta, dhruva aura inake pratipakSI alpa, alpavidha, akSipra, niHsRta, ukta, adhruva ina bArahoM ke avagraha Adi jJAna hote haiM / athavA avagraha Adi se ina bArahoM kA jJAna hotA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (20) tattvArtha sUtra adhyAya - (tattvArtha sUtra ************* adhyAya - bahuta vastuoM ke grahaNa karane ko bahujJAna kahate haiN| bahuta taraha kI vastuoM ke grahaNa karane ko bahuvidhajJAna kahate haiN| jaise, senA yA vanako eka samUha rUpa meM jAnanA bahujJAna hai aura hAthI ghor3e Adi yA Ama, mahuA Adi bhedoM ko jAnanA bahuvidha jJAna hai| vastu ke eka bhAgako dekhakara parI vastuko jAna lenA aniHsRta jJAna hai / jaise, jalameM DUbe hue hAthI kI sUMDako dekhakara hAthI ko jAna lenA / zIghratA se jAtI huI vastuko jAnanA kSiprajJAna hai| jaise, teja calatI huI relagAr3I ko yA usameM baiThakara bAhara kI vastuoM ko jAnanA / binA kahe abhiprAya se hI jAna lenA anukta jJAna hai| bahuta kAla taka jaisA kA taisA nizcala jJAna honA yA parvata vagairaha sthira padArtha ko jAnanA dhruva jJAna hai| alpa kA athavA eka kA jJAna honA alpa jJAna hai / eka prakAra kI vastuoM kA jJAna honA ekavidha jJAna hai / dhIre-dhIre calate hue ghor3e vagairaha ko jAnanA akSipra jJAna hai| sAmane vidyamAna pUrI vastu ko jAnanA nisata jJAna hai| kahane para jAnanA ukta jJAna hai| caMcala bijalI vagairaha ko jAnanA adhruva jJAna hai| isa taraha bAraha prakAra kA avagraha, bAraha prakAra kI IhA, bAraha prakAra kA avAya aura bAraha prakAra kA dhAraNA jJAna hotA hai| ye saba milakara jJAna ke 48 bheda hote haiM, tathA inameM se pratyeka jJAna pA~coM indriyoM aura mana ke dvArA hotA hai| ataH 48 ko cha: se guNA karane para matijJAna ke 288 bheda hote haiM // 16 // Age batalAte haiM ki ye bahu, bahuvidha Adi kisake vizeSaNa haiM arthasya ||17|| artha- ye bahu, bahuvidha Adi padArtha ke vizeSaNa haiM / arthAt bahu yAnI bahuta se padArtha, bahuvidha yAnI bahuta taraha ke padArtha / isa taraha bArahoM bheda padArtha ke vizeSaNa haiN| zaMkA - isake kahane kI kyA AvazyakatA hai? kyoMki bahu bahuvidha to padArtha hI ho sakatA hai, anya nahIM ho sakatA, usIke avagraha IhA Adi jJAna hote haiM? __ samAdhAna - Apa kI zaMkA ThIka hai; kintu (anya matAvalambiyoM ke mata kA nirAkaraNa karane ke lie "arthasya" sUtra kahanA par3A hai) kucha matAvalambI aisA mAnate haiM ki indriyoM kA sambandha padArtha ke sAtha nahIM hotA, kintu padArtha meM rahanevAle rUpa, rasa Adi guNoM ke sAtha hI hotA hai| ata: indriyA~ guNoM ko hI grahaNa karatI haiM, padArtha ko nahIM / kintu aisA mAnanA ThIka nahI hai; kyoMki ve loga guNoM ko amUrtika mAnate haiM aura indriyoM ke sAtha amUrtika kA sannikarSa nahIM ho sktaa| zaMkA to phira loka meM aisA kyoM kahA jAtA hai- maiMne rUpa dekhA, maiMne gaMdha sa~ghI? samAdhAna - isakA kAraNa yaha hai ki indriyoM ke sAtha to padArtha kA hI sambandha hotA hai kintu cU~ki rUpa Adi guNa padArtha meM hI rahate haiM, ata: aisA kaha diyA jAtA hai| vAstava meM to indriyA~ padArtha ko hI jAnatI haiM // 17 // Age batalAte haiM ki sabhI padArthoM ke avagraha Adi cAroM jJAna hote haiM yA usameM kucha antara hai vyaJjanasyAvagrahaH / / 18 / / artha-vyaMjana arthAt aspaSTa zabda vagairaha kA kevala avagraha hI hotA hai, IhA Adi nahIM hote| vizeSArtha - spaSTa padArtha ke avagraha ko arthAvagraha kahate haiM aura aspaSTa padArtha ke avagraha ko vyaMjanAvagraha kahate haiN| jaise, zrotra indriya meM eka halkI sI AvAja kA mAmUlI sA bhAna hokara raha gyaa| usake bAda phira kucha bhI nahIM jAna par3A ki kyA thA? aisI avasthA meM kevala vyaMjanAvagraha hI hokara raha jAtA hai| kintu yadi dhIre dhIre vaha AvAja spaSTa ho jAtI hai to vyaMjanAvagraha ke bAda arthAvagraha aura phira IhA Adi jJAna **** * **150 ********** Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (21) tattvArtha sUtra * *** ******###adhyAya .) bhI hote haiM / ataH aspaSTa padArtha kA kevala avagraha jJAna hI hotA hai aura spaSTa padArtha ke cAroM jJAna hote haiM // 19 // Age batalAte haiM ki jaise arthAvagraha, IhA vagairaha jJAna sabhI indriyoM se hote haiM vaise vyaMjanAvagraha sabhI indriyoM se nahIM hotaa| na cakSuranindriyAbhyAm || 19 / / artha-cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotA; kyoMki cakSu aura mana padArtha ko dUra se hI jAnate haiM, usase bhir3akara nahIM jAnate / jaise, cakSu A~khna meM lage aMjana ko nahIM dekha sakatI, kintu dUravartI padArtha ko dekha sakatI hai| isI taraha mana bhI jina padArthoM kA vicAra karatA hai ve usase dUra hI hote haiN| isI se jaina siddhAnta meM cakSu aura mana ko aprApyakArI kahA hai|shess cAroM indriyA~ apane viSaya ko usase bhir3akara hI jAnatI haiN| ataH vyaMjanAvagraha cAra hI indriyoM se hotA hai| isa taraha bahu Adi bAraha viSayoM kI apekSA vyaMjanAvagraha ke 48 bheda hote haiN| tathA pahale ginAye hue 288 bhedoM meM ina 48 bhedoM ko milA dene se matijJAna ke 336 bheda hote haiM // 19 // isa taraha matijJAna kA svarUpa khaa| Age zrutajJAna kA svarUpa kahate haiM zrutaM matipUrva dayanekadvAdazabhedaM ||20|| artha- zrutajJAna matijJAna pUrvaka hotA hai| usake do bheda haiN| unameM se eka bheda ke aneka bheda haiM aura dUsare bheda ke bAraha bheda haiN| vizeSArtha- pahale matijJAna hotA hai| usake bAda zrutajJAna hotA hai| binA matijJAna hue zrutajJAna nahIM hotA / yaha bAta dUsarI hai ki zrutajJAna hone ke bAda phira zrutajJAna ho, kintu pahalA zrutajJAna matipUrvaka hI hotA hai| usa zrutajJAna ke do bheda haiM- aMgabAhya aura aMgapraviSTa / aMgabAhya ke to aneka bheda haiM aura aMgapraviSTa ke bAraha bheda haiM- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtR dharma kathA, upasakAdhyayana, antaHkRddaza, ****** ***417 ######### (tattvArtha sUtra ************ adhyAya - anuttaropapAdikadaza, prazna vyAkaraNa, vipAka sUtra, dRSTivAda / bhagavAna tIrthaMkara ne kevalajJAna ke dvArA saba padArthoM ko jAnakara divyadhvani ke dvArA upadeza diyaa| unake sAkSAt ziSya gaNadhara ne usa upadeza ko apanI smRti meM rakhakara bAraha aMgo meM saMkalita kara diyA / yaha aMgapraviSTha zrutajJAna kahA jAtA hai| kintu ye aMga graMtha mahAna aura gaMbhIra hote haiN| ataH AcArya ne alpabuddhi ziSyoM para dayA karake unake AdhAra para jo graMtha race, ve aMgabAhya kahalAte haiN| ye saba akSarAtmaka zrutajJAna ke bheda haiN| zrutajJAna meM usI kI mukhyatA hai // 20 // parokSa pramANa kA kathana samApta huA / aba pratyakSa pramANa kA varNana karate hue sabase prathama avadhijJAna kA kathana karate haiM / avadhijJAna ke do bheda haiM- bhavapratyaya aura kSayopazama nimitta / unameM se prathama bhavapratyaya avadhijJAna ke svAmI batalAte haiM bhavapratyayo'vadhiva-nArakANAm / / 21 / / artha-bhava pratyaya avadhijJAna devoM aura nArakiyoM ke hotA hai| vizeSArtha - avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hotA hai| aura kSayopazama vrata, niyama vagairaha ke AcaraNa se hotA hai| kintu devoM aura nArakiyoM meM vrata, niyama vagairaha nahIM hote / ataH unameM deva aura nArakiyoM kA bhava pAnA hI kSayopazama ke hone meM kAraNa hotA hai| isIse unameM honevAlA avadhijJAna bhava pratyaya- jisake hone meM bhava hI kAraNa hai, kahA jAtA hai| arthAt jo deva aura nArakiyoM meM janma letA hai usake avadhi jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama ho hI jAtA hai| ata: vahA~ kSayopazama ke hone meM bhava hI mukhya kAraNa hai| itanA vizeSa hai ki samyagdRSTiyoM ke avadhi jJAna hotA hai aura mithyAdRSTiyoM ke kuavadhi jJAna hotA hai // 21 // Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo 18 Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (22) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya Age kSayopazama nimittaka avadhijJAna kisake hotA hai, yaha batalAte haiM kSayopazamanimitta: SaDvikalpaH zeSANAm ||22|| artha- kSayopazama nimitta nAmaka avadhijJAna cha: prakAra kA hotA hai aura vaha manuSya aura tiryancoM ke hotA hai| vizeSArtha avadhi jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama jisameM nimitta haiM use kSayopazama nimitta avadhijJAna kahate hai / yadyapi sabhI avadhijJAna kSayopazama ke nimitta se hote haiM phira bhI isa avadhijJAna kA nAma kSayopazama nimitta isalie rakhA gayA ki isake hone meM kSayopazama hI pradhAna kAraNa hai, bhava nahIM / isIse ise guNapratyaya bhI kahate haiM / isake chaH bheda haianugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita, anvsthit| avadhijJAna apane svAmI jIva ke sAtha sAtha jAtA hai use anugAmI kahate haiN| isake tIna bheda haiM kSetrAnugAmI, bhavAnugAmI aura ubhayAnugAmI / jisa jIva ke jisa kSetra meM avadhijJAna prakaTa huA vaha jIva yadi dUsare kSetra meM jAya to usake sAtha jAya aura chUTe nahIM, use kSetrAnugAmI kahate haiM / jo avadhijJAna paraloka meM bhI apane svAmI jIva ke sAtha jAtA hai vaha bhavAnugAmI hai| jo avadhi anya kSetra meM bhI sAtha jAtA hai aura anya bhava meM bhI sAtha jAtA hai vaha ubhayAnugAmI hai| jo avadhijJAna apane svAmI jIva ke sAtha nahIM jAtA vaha ananugAmI hai| isake bhI tIna bheda haiM jo pUrvokta tIna bhedoM se ulTe haiM / vizuddha pariNAmoM kI vRddhi hone se jo avadhijJAna bar3hatA hI jAtA hai use vardhamAna kahate haiN| saMkleza pariNAmoM kI vRddhi hone se jo avadhijJAna ghaTatA hI jAtA hai use hIyamAna kahate haiM / jo avadhijJAna jisa maryAdA ko lekara utpanna huA ho usI maryAdA meM rahe, na ghaTe aura na bar3he use avasthita kahate haiM aura jo ghaTe-bar3he use anavasthita kahate haiM // 22 // ****++++++19+++++++ *******+adhyAya tattvArtha sUtra + aba mana:paryaya jJAna kA kathana karate haiM Rju - vipulamatI mana:paryayaH ||23|| artha- mana:paryaya jJAna ke do bheda haiM- Rjumati aura vipulamati / dUsare ke mana meM sarala rUpa me sthita rUpI padArtha ko jo jJAna pratyakSa jAnatA hai use Rjumita mana:paryaya kahate haiM aura dUsare ke mana me sarala athavA jaTila rUpa meM sthita rUpI padArtha ko jo jJAna pratyakSa jAnatA hai, use vipulamati mana:paryaya kahate haiN| vizeSArtha - deva, manuSya aura tiryaMca, sabhI ke mana me sthita vicAra ko mana:paryaya jJAna jAnatA hai, kintu vaha vicAra rUpI padArtha athavA saMsArI jIva ke viSaya meM honA caahiye| amUrtika dravyoM aura muktAtmAoM ke viSaya meM jo cintana kiyA gayA hogA, use mana:paryaya nahI jAna sktaa| tathA unhIM jIvoM ke mana kI bAta jAna sakatA hai jo manuSya loka kI sImA ke andara hoM / itanA vizeSa hai ki manuSyaloka to golAkAra hai kintu mana:paryaya jJAna kA kSetra golAkAra na hokara paiMtAlIsa lAkha yojana lambA cauDA caukora hai| usake do bhedoM meM se Rjumati to kevala usI vastu ko jAna sakatA hai jisake bAre me spaSTa vicAra kiyA gayA ho athavA mana-vacana aura kAya kI ceSTA ke dvArA jise spaSTa kara diyA gayA ho / kintu vipulamati mana:paryaya cintita, acintita aura ardha-cintita bhI jAna letA hai // 23 // aba mana:paryaya ke dono bhedoM meM vizeSatA batalAte haiM vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH ||24|| artha- Rjumati aura vipulamati meM vizuddhi aura apratipAta kI apekSA se vizeSatA hai / mana:paryaya jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se jo AtmA meM ujjavalatA hotI hai vaha vizuddhi hai, aura saMyama pariNAma kI +++++++++++20 ++++++ ****** Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (23) (tattvArtha sUtra adhyAya .D (tattvArtha sUtra adhyAya .) vRddhi hone se girAvaTa kA na honA apratipAta hai| Rjumati se vipulamati adhika vizuddha hotA hai / tathA Rjumati hokara chUTa bhI jAtA hai kintu vipulamati vAle kA cAritra vardhamAna hI hotA hai, ataH kevalajJAna utpana hone taka barAbara banA rahatA hai // 24 // Age avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna me vizeSatA batalAte haivizuddhi-kSetra-svAmi-viSayebhyo'vadhi-mana:paryayayoH ||27|| artha- avadhijJAna aura manaH paryaya jJAna me vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya kI apekSA se antara hai| __vizeSArtha - isakA khulAsA isa prakAra hai-avadhijJAna jisa rUpI dravya ko jAnatA hai usake anantaveM bhAga sUkSma rUpI dravya ko manaHparyaya jJAna jAnatA hai| ataH avadhijJAna se manaHparyaya jJAna vizuddha hai| avadhi jJAna kI utpati kA kSetra samasta trasanAr3I hai, kintu manaHparyAya jJAna manuSya loka me hI utpanna hotA hai| avadhi jJAna ke viSaya kA kSetra samasta loka hai kintu manaHparyaya jJAna ke viSaya kSetra paitAlisa lAkha yojana kA ghana rUpa hI hai| itane kSetra meM sthita apane yogya viSaya ko hI ye jJAna jAnate haiN| tathA avadhijJAna cAroM gatiyoM ke sainI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke hotA hai kintu manaHparyaya jJAna karmabhUmi ke garbhaja manuSyoM ke hI hotA hai unameM bhI saMyamiyoM ke hI hotA hai / saMyamiyoM meM bhI vardhamAna cAritravAloM ke hI hotA hai| hIyamAna cAritravAloM ke nahI hotA / vardhamAna cAritravAloM meM bhI sAta prakAra kI RddhiyoM meM se eka do RddhiyoM ke dhArI muniyoM ke hI hotA hai| RddhidhAriyoM meM bhI kisI ke hI hotA hai, sabhI ke nahIM hotaa| viSaya kI apekSA bheda Age sUtrakAra svayaM kaheMge / isa taraha avadhi aura manaHparyaya jJAna meM vizuddhi vagairaha kI apekSA bheda jAnanA cAhie // 25 // aba kramAnusAra to kevalajJAna kA lakSaNa kahanA cAhie, kintu kevalajJAna kA svarUpa Age dasaveM adhyAya meM kheNge| ataH jJAnoM kA viSaya batalAte hue prathama matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya batalAte haiMmatizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu ||16|| artha- matijJAna aura zrutajJAna ke viSaya kA niyama dravyoM kI kucha paryAyoM meM hai| arthAta ye dono jJAna dravyoM kI kucha paryAyoM ko jAnate haiM, saba paryAyoM ko nahIM jAnate haiN| vizeSArtha - isa sUtra meM 'viSaya' zabda nahIM hai ataH 'vizuddhi kSetra' Adi sUtra se viSaya zabda le lenA cAhie / tathA 'dravyeSu' zabda bahuvacana kA rUpa hai isalie jIva, pudagala, dharma, ardhama, AkAza aura kAla sabhI dravyoM kA grahaNa karanA caahiye| ina dravyoM meM se eka-eka dravya kI ananta paryAyeM hotI haiN| unameM se kucha paryAyoM kI hI mati zrutajJAna jAnate haiN| zaMkA - dharma, ardhama Adi dravya to amUrtika haiM / ve matijJAna ke viSaya nahIM ho sakate ataH saba dravyoM ko matijJAna jAnatA hai aisA kahanA ThIka nahIM hai! samAdhAna - yaha Apatti ThIka nahIM hai, kyoMki mana kI sahAyatA se hone vAlA matijJAna amUrtika dravyoM meM bhI pravRtti kara sakatA hai,aura manapUrvaka avagraha Adi jJAna hone para pIche zrutajJAna bhI apane yogya paryAyoM ko jAna letA hai| ataH koI doSa nahIM hai // 26 // aba avadhijJAna kA viSaya batalAte haiM rupiSvavadheH ||27|| artha- avadhijJAna ke viSaya kA niyama rUpI padArthoM meM hai| yahA~ pUrva sUtra se "asarvaparyAyeSu pada le lenA cAhiye / tathA 'rUpI' zabda se pudgala dravya lenA cAhiye, kyoMki eka pudgala dravya hI vAstava meM rUpI hai| ata: avadhijJAna pudgala dravya kI kucha paryAyoM ko jAnatA hai| itanA vizeSa hai ***********210 *** * ** ** ** * * * Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (24) tattvArtha sUtra * *** ****###adhyAya - ki pudgala dravya se sambaddha jIva dravya kI bhI kucha paryAyoM ko jAnatA hai| kyoMki saMsArI jIva karmoM se ba~dhA hone se mUrtika jaisA hI ho rahA hai| kintu mukta jIva ko tathA anya amUrtika dravyoM ko avadhijJAna nahIM jAnatA / vaha to apane yogya sakSma athavA sthUla pudgala dravya kI trikAlavartI kucha paryAyoM ko hI jAnatA hai // 27 // Age mana:paryaya jJAna kA viSaya batalAte haiM tadanantabhAge mana:paryayasya // 28 // artha-sarvAvadhijJAna jisa rUpI dravya ko jAnatA hai usake anantaveM bhAga ko manaHparyaya jJAna jAnatA hai / sArAMza yaha ki avadhijJAna se mana:paryaya jJAna atyanta sUkSma dravya ko jAnane kI zakti rakhatA hai| zaMkA - sarvAvadhi jJAna kA viSaya to paramANu batalAyA hai| aura usake anantaveM bhAga ko manaHparyaya jAnatA hai| aisA kahA hai| so paramANu ke ananta bhAga kaise ho sakate haiM? samAdhAna - eka paramANu meM sparza, rUpa, rasa aura gandha guNa ke ananta avibhAgI praticcheda (zakti ke aMza) pAye jAte haiN| ata: unakI apekSA se paramANu kA bhI anantavA~ bhAga honA saMbhava hai // 28 // aba kevala jJAna kA viSaya batalAte haiM sarvadravyaparyAyeSu kevalasya ||29|| artha-kevala jJAna ke viSaya kA niyama saba dravyoM kI saba paryAyoM meM hai| Azaya yaha hai ki eka-eka dravya kI trikAlavartI anantAnanta paryAyeM hotI haiN| so saba dravyoM ko aura saba dravyoM kI trikAlavartI anantanAnanta paryAyoM ko eka sAtha eka samaya meM kevala jJAna pratyakSa jAnatA hai // 29 // isa prakAra jJAnoM kA viSaya kahA / tattvArtha sUtra ** *********adhyAya :D aba yaha batalAte haiM ki eka AtmA meM eka sAtha kitane jJAna raha sakate haiMekAdIni bhAjyAni yugapadekasminlAcaturvyaH ||30|| artha-eka AtmA meM eka sAtha eka se lekara cAra jJAna taka vibhAga kara lenA cAhiye / arthAta eka ho to kevala jJAna hotA hai, do hoM to matijJAna zrutajJAna hote haiN| tIna hoM to mati, zruta aura avadhijJAna hote haiM yA mati, zruta aura manaHparyaya jJAna hote haiN| cAra hoM to mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya jJAna hote haiN| isase adhika nahIM hote, kyoMki kevala jJAna kSAyika hai- samasta jJAnAvaraNa karma kA kSaya hone se hotA hai / isIse yaha akelA hotA hai, usake sAtha anya kSAyopazamika jJAna nahIM raha skte||30|| Age batalAte hai ki Adi ke tIna jJAna mithyA bhI hote haiM __ mati-zrutAvadhayo viparyazca ||31|| artha-viparyaya kA artha viparIta yAnI ulTA hotA hai| yahA~ samyagjJAna kA adhikAra hai| ataH viparyaya se samyagjJAna kA ulaTA mithyAjJAna lenA cAhiye / tathA 'ca' zabda samuccayavAcI hai| ata: mati, zruta aura avadhi jJAna sacce bhI hote haiM aura mithyA bhI hote haiM aisA sUtra kA artha jAnanA caahiye| zaMkA - ye tInoM jJAna mithyA kyoM hote haiM? samAdhAna - ye tInoM jJAna mithyAdRSTi ke bhI hote haiM / ataH jaise kaDuvI tumbI meM rakhA huA dUdha kaDuvA ho jAtA hai, vaise hI jisa AtmA ke mithyAdarzana kA udaya hai usa AtmA ke jJAna mithyA hote haiM // 31 // isa para zaMkAkAra kA kahanA hai ki jaise samyagdRSTi matijJAna ke dvArA rUpa, rasa vagairaha ko jAnatA hai vaise hI mithyAdRSTi kumati jJAna ke dvArA jAnatA hai| jaise samyagdRSTi zrutajJAna ke dvArA padArthoM ko jAnakara dUsaroM ko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (25) tattvArtha sUtra ++++++++++++ adhyAya upadeza detA hai, vaise hI mithyAdRSTi kuzruta jJAnake dvArA jAnakara dUsaroM ko upadeza detA hai / tathA jaise samyagdRSTi avadhijJAna ke dvArA padArthoM kA nizcaya karatA hai vaise hI mithyAdRSTi kuavadhi (vibhaMga jJAna ) ke dvArA padArthoM kA nizcaya karatA hai| isa taraha jaba mithyAdRSTi ke rUpa Adi viSayoM ko grahaNa karane meM koI viparItatA nahIM dekhI jAtI taba usake jJAnoM ko kyoM mithyA kahA jAtA hai ? isa zaMkA kA nirAkaraNa karane ke lie sUtrakAra sUtra kahate haiMsadasatoravizeSAdyadRcchopalabdhe runmattavat ||32|| artha-sat arthAta vidyamAna aura asat arthAt avidyamAna / athavA sat yAnI acchA aura asat yAnI burA / mithyAdRSTi sat aura asat ke bheda ko nahIM jAnatA aura unmatta puruSa kI taraha apanI ruci ke anusAra vastu ko grahaNa karatA hai / jaise, madirA pIkara unmatta huA manuSya kabhI mAtA ko patnI kahatA hai, kabhI patnI ko mAtA kahatA hai| kabhI-kabhI patnI ko patnI aura mAtA ko mAtA bhI kaha baiThatA hai| phira bhI vaha ThIka samajha kara aisA nahIM kahatA / isI taraha mithyAdRSTi bhI ghaTa-paTa Adi padArthoM ko ghaTa-paTa Adi hI jAnatA hai, kintu mithyAtva kA udaya hone se yathArtha vastu svarUpa kA jJAna use nahIM hai| isIse usakA jJAna mithyA mAnA jAtA hai // 32 // isa taraha pramANa kA kathana karake aba naya ke bheda batalAte haiN| naigama-saMgrahavyavahAra- rju sUtra - zabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayA: 1133/1 artha - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye sAta naya haiN| vizeSArtha - ina sAta nayoM kA svarUpa isa prakAra hai- eka dravya *******++++25+++++++++++ (tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya apanI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna paryAyoM se judA nahIM hai, balki trikAlavartI paryAyoM ke samUha kA nAma hI dravya hai| ataH jo bhUta aura bhaviSyat paryAyoM meM vartamAna kA saMkalpa karatA hai yA vartamAna meM jo paryAya pUrNa nahIM huI use pUrNa mAnatA hai usa jJAna ko tathA vacana ko naiganamaya kahate haiM / jaise eka manuSya kulhAr3A lekara vana kI ora jAtA hai| use dekhakara koI pUchatA hai ki Apa kisa lie vana jA rahe haiM ? to vaha uttara detA hai- maiM indra lene ke lie jA rahA huuN| kintu vAstava meM vaha lakar3I lene jA rahA hai parantu usakA saMkalpa usa lakar3I se indra kI pratimA banAne kA hai| ataH vaha apane saMkalpa meM hI indra kA vyavahAra karatA hai| isI taraha eka AdamI lakar3I pAnI vaigaraha rakha rahA hai| usase koI pUchatA hai- Apa kyA kara rahe hai ? to vaha uttara detA hai- maiM bhAta pakA rahA hU~ / kintu usa samaya vaha bhAta pakAne kI taiyArI kara rahA hai| para cUMki usakA saMkalpa bhAta pakAne kA hai ataH jo paryAya abhI niSpanna nahIM huI hai use vaha niSpanna mAnakara karatA hai- yaha naigamanaya hai| apanI-apanI jAti ke anusAra vastuoM kA yA unakI paryAyoM kA eka rUpase saMgraha karanevAle jJAna ko aura vacana ko saMgraha naya kahate haiM / jaise 'dravya' kahane se saba dravyoM kA grahaNa hotA hai, jIva kahane se saba jIvoM kA grahaNa hotA hai, pudgala kahane se saba pudagaloM kA grahaNa hotA hai // 2 // saMgraha naya se grahaNa kiye hue padArthoM kA vidhipUrvaka bheda karanA vyavahAra naya hai| jaise 'dravya' kahane se kAma nahIM cala sktaa| ataH vyavahAra naya kI AvazyakatA hotI hai| vyavahAra se dravya ke do bheda haiM- jIva dravya aura ajIva dravya / jIva aura ajIva kahane se bhI kAma nahIM calatA / ataH jIva ke do bheda haiM- saMsArI aura mukta saMsArI ke bhI deva, manuSya, tiryaMca Adi bheda haiN| ajIva ke pudgala, dharma, adharma Adi pA~ca bheda haiM / pudgala ke do bheda haiM- aNu aura skandha / isa prakAra vyavahAra naya taba taka bheda karatA jAtA hai jaba taka bheda ho sakate haiM // 3 // ++++ 26+++++ ** +++++ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (26) (tatvArtha sUtra ********* **** adhyAya - bhUta aura bhAvi paryAyoM ko chor3akara jo vartamAna paryAya ko hI grahaNa karatA hai usa jJAna aura vacana ko RjusUtra naya kahate haiM / vastu hara samaya pariNamana karatI rahatI hai| isalie vAstava meM to eka paryAya eka samaya taka hI rahatI hai| usa eka samayavartI paryAya ko artha paryAya kahate haiN| vaha arthaparyAya RjusUtra naya kA viSaya hai| kintu vyavahAra meM eka sthUla paryAya jaba taka rahatI hai taba taka loga use vartamAna paryAya kahate haiN| jaise manuSya paryAya apanI Ayu paryanta rahatI hai| aisI sthUla paryAya ko grahaNa karanevAlA jJAna aura vacana sthUla RjusUtra naya kahA jAtA hai // 4 // liMga, saMkhyA, sAdhana Adike vyabhicAra ko dUra karanevAle jJAna aura vacanako zabdanaya kahate haiM / bhinna bhinna liMgavAle zabdoM kA eka hI vAcya mAnanA liMga vyabhicAra hai- jaise-tArakA aura svAtikA, avagama aura vidyAkA, vINA aura vAdyakA eka hI vAcya mAnanA / vibhinna vacanoM se prayukta hone vAle zabdoM ko eka hI vAcya mAnanA vacana vyabhicAra hai| jaise, ApaH aura jalakA tathA dArAH aura strI kA eka hI vAcya mAnanA / isI taraha madhyama puruSa kA kathana uttama puruSa kI kriyA ke dvArA karanA puruSa vyabhicAra hai| hone vAlA kAma ho gyaa|' aisA kahanA kAla vyabhicAra hai kyoMki ho gayA to bhUtakAla ko kahatA hai aura honevAlA' AgAmI kAla ko kahatA hai / isa taraha kA vyabhicAra zabda nayakI dRSTi meM ucita nahIM hai / jaisA zabda kahatA hai vaisA hI artha meM bheda mAnanA isa nayakA viSaya hai / arthAta yaha naya zabda meM liMga bheda, vacana bheda, kAraka bheda, puruSa bheda aura kAla bheda vagairaha ke hone se usake artha meM bheda kA honA mAnanA hai // 5 // liMga Adi kA bheda na hone para bhI zabda bheda se artha kA bheda mAnane vAlA samabhirUDha naya hai| jaise indra, zakra aura parandara ye tInoM zabda svarga ke svAmI indra ke vAcaka haiM aura eka hI liMga ke haiN| kintu ye tInoM zabda usa indra ke bhinna-bhinna dharmoM ko kahate haiM aisA isa naya kA maMtavya hai| vaha tattvArtha sUtra ***************adhyAya - Ananda karatA hai isalie indra kahA jAtA hai, zaktizAlI hone se zakra aura nagaroM ko ujAr3ane vAlA hone se purandara kahA jAtA hai| isa taraha jo naya zabda bheda se artha bheda mAnatA hai vaha samabhirUDha naya hai // 6 // jisa zabda kA jisa kriyA rUpa artha ho, usa kriyA rUpa pariNameM padArtha ko hI grahaNa karane vAlA vacana aura jJAna evaMbhUta naya hai| jaise indra zabda kA artha Ananda karanA hai|atH svarga kA svAmI jisa samaya Anandopabhoga karatA ho usI kAla meM use indra kahanA, jaba pUjana karatA ho to indra nahIM kahanA, evaMbhUtanaya hai // 7 // isa taraha yaha sAta nayoM kA svarUpa hai| inakA viSaya uttarottara sakSama sUkSma hotA jAtA hai| saMkSepa meM naya ke do bheda haiM- dravyArthika aura paryAyArthika / jo dravya kI mukhyatA se vastu ko viSaya karatA hai vaha dravyArthika naya hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra ye dravyAthika naya haiM aura zeSa cAra paryAyArthika naya haiN| vistAra se to naya ke bahata bheda haiM-kyoMki pratyeka vastu meM aneka dharma pAye jAte haiN| aura eka eka dharma ko eka-eka naya viSaya karatA hai| kintu yadi koI eka naya ko hI pakar3akara baiTha jAye aura usI ko satya samajha le to vaha durnaya kahalAyegA / AvazyakatAnusAra eka ko mukhya aura zeSa ko gauNa karate hue saba nayoM kI sApekSatA se hI vastu kA yathArtha svarUpa jAnA jA sakatA hai // 33 // iti tatvArthadhigame mokSazAstre prthmo'dhyaayH|| jisa vyakti ne zuddha cetanA kI sthiti kA, zuddha upayoga kI sthiti kA dRr3ha abhyAsa kara liyA vaha nizcita hI usa sthiti meM pahu~ca jAyegA jisa sthiti meM pahu~cane para yaha jAnA jA sake - mokSa hai yA nahIM, paramAtmA hai yA nahIM, paramAtmA kI sthiti meM sukha hai yA nahIM - ye sAre prazna samApta ho jAeMge, samAhita ho jaaege| * * **280 *** **** Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (27) (tattvArtha sUtra adhyAya dvitIya adhyAya - aba samyagdarzana ke viSayarUpa se kahe gaye sAta tattvoM meM se jIva tattva kA varNana karate haiM aupazamika-kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika pAriNAmikau ca ||1|| artha- aupazamika, kSAyika, mizra audayika va pariNAmika ye jIva ke pA~ca bhAva haiN| jaise maile pAnI meM nirmalI milA dene se maila nIce baiTha jAtA hai aura jala svaccha ho jAtA hai| vaise hI kAraNa ke milane para pratipakSI karma kI zakti ke daba jAne se AtmA meM nirmalatA kA honA aupazamika bhAva hai| Upara vAle dRSTAnta meM usa svaccha jala ko, jisake nIce maila baiTha gayA hai, kisI sApha vartana meM nikAla lene para usake nIce kA maila dUra ho jAtA hai aura kevala nirmala jala rahA jAtA hai| vaise hI pratipakSI karma kA bilakula abhAva hone se AtmA meM jo nirmalatA hotI hai vaha kSAyika bhAva hai| jaise, usI pAnI ko dUsare bartana meM nikAlate samaya kucha maila yadi sAtha meM calA Aye aura Akara jala ke nIce baiTha jAya to usa samaya jala kI jaisI sthiti hotI hai vaise hI pratipakSI karma ke sarvaghAtI sparddhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura Age udaya meM AnevAle niSekoM kA sattA meM upazama hone se tathA dezaghAtI sparddhako kA udaya hote hue jo bhAva hotA hai use kSayopazamika bhAva kahate haiN| usIkA nAma mizra bhAva hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke nimitta se karmakA phala denA udaya hai aura udaya se jo bhAva hotA hai use audayika bhAva kahate haiM / jo bhAva karmakI apekSAke binA svabhAva se hI hotA hai vaha pAriNAmika bhAva hai| isa taraha ye jIvake pA~ca bhAva hote haiM // 1 // tattvArtha sUtra **** ***** **adhyAya - aba ina bhAvoM ke bheda kahate haiMdvi-navA-STAdazai-kaviMzati-tribhedA yathAkramam ||zA artha-aupazamika bhAva ke do bheda haiM / kSAyika bhAva ke nau bheda haiM / mizra bhAva ke aTThAraha bheda haiM / audayika bhAvake ikkIsa bheda haiM aura pAriNAmika bhAva ke tIna bheda haiN| aba aupazamika bhAva ke do bheda kahate haiM samyaktva-cAritre ||3|| artha- aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do aupazamika bhAva ke bheda haiM / anantAnubandhI, krodha, mAna, mAyA, lobha tathA mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyaktva ina sAta karma prakRtiyoM ke upazama se jo samyaktva hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiN| tathA samasta mohanIya karmake upazama se aupazamika cAritra hotA hai| vizeSArtha - upazama samyaktva ke do bheda haiM- prathamopazama samyaktva aura dvitIyopazama smyktv| pahale mithyAdRSTi guNasthAnase chUTane para jo upazama samyaktva hotA hai use prathamopazama samyaktva kahate haiM aura upazama zreNI caDhate samaya kSAyopazamika samyaktva se jo upazama samyaktva hotA hai use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / prathamozama samyaktva hone se pahale mithyAtva guNasthAna meM pA~ca labdhiyA~ hotI haiM-kSayopazama labdhi, vizuddhi labdhi. dezanA labdhi, prAyogya labdhi aura karaNalabdhi / inameM se prArambha kI cAra labdhiyA~ to bhavya aura abhavya donoM ke ho jAtI haiM kintu karaNa labdhi bhavya ke hI hotI hai tathA jaba samyaktva honA hotA hai tabhI hotI hai| jaba azubha karma prati samaya ananta gunI kama-kama zakti ko liye hue udaya meM Ate haiM arthAt pahale samaya meM jitanA phala diyA, dUsare samaya meM usase ananta gunA kama, tIsare samaya meM usase ananta gunA kama, isa taraha * *** *** *** * *** * *** ** Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (28) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - prati samaya ananta gunA ghaTatA huA udaya jisa kAla meM hotA hai taba kSayopazama labdhi hotI hai| kSayopazama labdhi ke prabhAva se dharmAnurAga rUpa zubha pariNAmoM kA honA vizuddhi labdhi hai / AcArya vagairaha ke dvArA upadeza kA lAbha honA dezanA labdhi hai| kintu jahA~ upadeza denevAlA na ho, jaise cauthe Adi narakoM meM vahA~ pUrva bhava meM sune hue upadeza kI dhAraNA ke bala para samyaktva kI prApti hotI hai| ina tInoM labdhi vAlA jIva prati samaya adhika adhika vizuddha hotA huA Ayu karmake sivA zeSa karmoM kI sthiti jaba antaH koTA koTi sAgara pramANa bA~dhatA hai aura vizuddha pariNAmoM ke kAraNa vaha baMdhI haI sthiti saMkhyAtahajAra sAgara kama ho jAtI hai use prAyogya labdhi kahate haiN| pA~cavIM kAraNa labdhi meM adhaHkaraNa, apUrvakarNa aura anivRttikaraNa ye tIna taraha ke pariNAma kaSAyoM kI mandatA ko liye hue kramavAra hote haiN| inameM se anivRtti karaNa ke aMtima samaya meM pUrvokta sAta prakRtiyoM kA upazama hone se upazama samyaktva prakaTa ho jAtA hai tathA samasta mohanIya kA upazama hone se gyArahaveM guNasthAna meM aupazamika cAritra hotA hai // 3 // aba kSAyika bhAva ke nau bheda kahate haiMjJAna-darzana-dAna-lAbha-bhogopabhoga-vIryANi ca ||4|| artha-kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika dAna, kSAyikalAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya tathA "ca"zabda se kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra ye nau kSAyika bhAva haiN| vizeSArtha- jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke atyanta kSaya hone se kevalajJAna aura kevaladarzana hote haiM / dAnAntarAya karma kA atyanta kSaya hone se divyadhvani vagairaha ke dvarA ananta prANiyoM kA upakAra karane vAlA kSAyika abhaya dAna hotA hai / lAbhAntarAya kA atyanta kSaya hone se, bhojana na karane vAle kevalI bhagavAna ke zarIra ko bala dene vAle jo tattvArtha sUtra ***************adhyAya - parama zubha sUkSma nokarma pudgala prati samaya kevalI ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM, jinase kevalI kA audArika zarIra binA bhojana ke kucha kama eka pUrva koTI varSa taka banA rahatA hai, vaha kSAyika lAbha hai| bhogAntarAya kA atyanta kSaya hone se sugandhita puSpoM kI varSA, manda sugandha pavana kA bahanA Adi, kSAyika bhoga haiN| upabhogAntarAya karma kA atyanta kSaya hone se siMhAsana, tIna chatra, bhAmaNDala, Adi kA honA, kSAyika upabhoga hai| vIryAntarAya karma kA atyanta kSaya hone se kSAyika vIrya hotA hai| mohanIya karma kI Upara kahI sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai| samasta mohanIya karma ke abhAva se kSAyika cAritra prakaTa hotA hai; aura samasta mohanIya karma ke abhAva se kSAyika cAritra prakaTa hotA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki arahanta avasthA meM ye kSAyika dAna vagairaha zarIra nAma karma aura tIrthaMkara nAma karma ke rahate hue hote haiN| isI se siddhoM meM ye bhAva isa rUpa meM nahIM hote, kyoMki siddhoM meM kisI bhI karma kA sadbhAva nahIM hai| phira bhI jaba siddhoM ke saba karmoM kA kSaya ho gayA hai to karmoM ke kSaya se honevAle kSAyika dAna Adi bhAva hone cAhie hI / isalie anantavIrya aura bAdhA rahita ananta sakha ke rUpa meM hI ye bhAva siddhoM meM pAye jAte haiM // 4 // aba kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda batalAte haiMjJAnAjJAna-darzana-labdhayazcatusi-tri-paMcabhedA: samyaktvacAritra-saMyamAsaMyamAzca / / 7 / / artha- mati, zruta, avadhi, mana:paryaya ye cAra jJAna, kumati, kuzruta, kuavadhi ye tIna ajJAna, cakSu indriya ke dvArA padArthoM kA sAmAnya grahaNa rUpa cakSu darzana, zeSa indriyoM ke dvArA padArthoM kA sAmAnya grahaNarUpa acakSu darzana, aura avadhijJAna se pahale honevAlA sAmAnya grahaNa rUpa avadhi darzana ye tIna darzana, antarAya karma ke kSayopazama se honevAlI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (29) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pA~ca labdhiyA~, kSAyopazamika samyaktva, sarAga cAritra aura saMyamAsaMyama arthAt deza vrata, ye aTThAraha bhAva kSAyopazamika haiM, kyoMki ye bhAva apane pratipakSI karma ke kSAyopazama se hote haiM // 5 // aba audAyika bhAva ke ikkIsa bheda kahate haiM gati-kaSAya-liGga mithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzvatusthyekaikaikaika-SaDbhedA: ||6| artha- cAra gati, cAra kaSAya, tIna liMga arthAt veda, eka mithyAdarzana, eka ajJAna, eka asaMyama, eka asiddhatva aura cha: lezyAeM ye audayika bhAva ke ikkIsa bheda haiN| vizeSArtha - cAra gatiyA~-naraka gati, tiryanca gati, manuSya gati aura deva gati, ye gatinAma karma ke udaya se hotI haiM / krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAeM cAritra mohanIya ke bheda kaSAyavedanIya ke udaya se hotI haiM / liMga ke do bheda haiM- dravyaliMga aura bhAvaliMga / zarIra meM honevAle strI aura puruSa ke cinha Adi ko dravya liMga kahate haiN| dravya liMga nAma karma ke udaya se hotA hai| ataH usakA yahA~ adhikAra nahIM hai; kyoMki yahA~ AtmA ke bhAvoM kA kathana hai| ata: strI-puruSa aura donoM se ramaNa karane kI abhilASA rUpa jo bhAva veda haiM usI kA yahA~ adhikAra hai| so cAritra mohanIya kA bheda nokaSAya hai aura no-kaSAya bheda strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda karma ke udaya se strI liMga, puruSa liMga aura napusaMka liMga hote haiN| darzanamoha ke udaya se tattvArtha kA zraddhAna na karane rUpa mithyAdarzana bhAva hotA hai / jJAnAvaraNa karma ke udaya se na jAnanerUpa ajJAna bhAva hotA hai| cAritra moha ke udaya se prANiyoM kI hiMsA aura indriyoM ke viSayoM se virakta na hone rUpa asaMyata bhAva hotA hai| karma mAtra kA udaya hone se siddha (tatvArtha sUtra ** *****adhyAya . paryAya kI prApti na hone rUpa asiddhatva bhAva hotA hai| lezyA do prakAra kI hotI haiM- dravya lezyA aura bhAva lezyA / jIva ke bhAvoM kA adhikAra hone se yahAM dravya lezyA kA adhikAra nahIM hai| kaSAyoM ke udaya se raMjita mana, vacana aura kAya kI pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiM / usake cha: bheda haiM- kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma tathA shukl| so AtmA ke bhAvoM meM azuddhatA kI vezI-kamI ko lekara kRSNa Adi zabdoM kA upacAra kiyA hai| zaMkA - Agama meM upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayoga kevalI nAma ke gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnoM meM lezyA kahI hai; kintu ina guNasthAnoM meM kaSAya kA udaya nahIM hai| taba vahAM lezyA audayika kaise hai? athavA vahA~ lezyA hI kaise hai ? kyoMki kaSAya se raMjita yoga kI pravRtti kA nAma lezyA hai| samAdhAna - ina guNasthAnoM meM kaSAya kA udaya na hone para bhI pUrvabhAva prajJApana-naya kI apekSA se lezyA kahI hai / arthAt pahale yahI yoga kaSAya se raMjita thA taba lezyA kahI thI aba ina guNasthAnoM meM kaSAya kA udaya to rahA nahIM, parantu yoga vahI hai jo pahale kaSAya ke raMga meM raMgA thaa| ataH upacAra se lezyA kahI hai| ayoga kevalI nAma ke caudahaveM guNasthAna meM yoga kA bhI abhAva ho jAne se lezyA nahIM batalAyI hai| zaMkA-audayika bhAva to aura bhI aneka haiM / jaise ajJAna audayika hai vaise hI adarzana bhI audayika hai / nidrAnidrA vagairaha bhI audayika haiN| vedanIya ke udaya se honevAlA sukha-duHkha bhI audayika hai / hAsya Adi chaha nokaSAya bhI audayika haiN| Aya ke udaya se eka bhava meM rahanA bhI audayika hai| gotra karma ke udaya se hone vAle nIca-ucca gotra bhI audayika haiM / nAma karma ke udaya se hone vAlI jAti vagairaha bhI audayika hai| ina sabakA grahaNa yahA~ kyoM nahIM kiyA ? Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (30) (tattvArtha sUtra ****** *adhyAya :D samAdhAna - ina sabakA antarbhAva inhIM ikkIsa bhAvoM meM ho jAtA hai| darzanAvaraNa ke udaya se honevAle adarzana vagairaha kA antarbhAva mithyAdarzana meM kiyA hai / hAsya vagairaha veda ke sAthI haiM ataH unheM veda meM garbhita kara liyA hai / vedanIya, Ayu aura gotra ke udayase hone vAle bhAvoM kA antarbhAva gati meM kara liyA hai| kyoMki gati ke grahaNa se aghAtiyA karma ke udaya se honevAle bhAva le lie gaye haiN| isI prakAra anya bhAvoM kA bhI antarbhAva kara lenA cAhiye // 6 // aba pAriNAmika bhAva ke tIna bheda batalAte haiM jIva-bhavyAbhavyatvAni ca ||7|| artha- jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna jIva ke asAdhAraNa pAriNAmika bhAva haiN| ye bhAva jIva ke sivA anya dravyoM meM nahIM hote| tathA inake hone meM kisI karma kA udaya vagairaha bhI kAraNa nahIM hai| ataH ye asAdhAraNa pAriNAmika bhAva kahalAte haiN| vaise sAdhAraNa pAriNAmika bhAva to astitva, nityatva, pradezatva Adi bahuta se haiM, kintu ve bhAva anya ajIva dravyoM meM bhI pAye jAte haiM / isIlie unako "ca" zabda se grahaNa kara liyA hai / jIvatva nAma caitanya kA hai / caitanya jIva kA svAbhAvika guNa hai| isalie yaha pAriNAmika hai| jisameM samyagdarzana Adi pariNAmoM ke hone kI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM vaisI yogyatA kA abhAva hai vaha abhavya hai| ye donoM bAteM bhI svAbhAvika hI haiM / jaise jina ur3ada, mUMga vagairaha meM pakane kI zakti hotI haiM, ve nimitta milane para paka jAte haiM aura jinameM vaha zakti nahIM hotI ve kitanI hI dera pakAne para bhI nahIM pakate / yahI dazA jIvoM kI hai||7|| isa taraha jIva ke pA~ca bhAva hote haiN| zaMkA - jIva ke ye bhAva nahIM ho sakate; kyoMki ye bhAva karmabaMdha kI apekSA se batalAye haiM / aura AtmA amUrtika hai, ata: amUrtika tattvArtha sUtra adhyAya - AtmA mUrtika karmoM se nahIM baMdha sktaa| samAdhAna - AtmA ekAnta se amUrtika hI nahIM hai kintu mUrtika bhI hai| karmabandha kI apekSA se to mUrtika hai, kyoMki anAdi kAla se saMsArI AtmA karma pudgaloM se dUdha-pAnI kI taraha milA huA hai, kabhI bhI karma se judA nahIM huaa| tathA zuddha svarUpa kI apekSA se amartika hai. kyoMki yadyapi karma aura AtmA dUdha aura pAnI kI taraha eka ho rahe haiM phira bhI apane caitanya svabhAva ko choDakara AtmA kabhI bhI padgalamaya nahIM ho jAtA ataH amUrtika hai| zaMkA - jaba saMsAra avasthA meM AtmA karma pudgaloM ke sAtha dUdhapAnI kI taraha milA huA hai to usako hama kaise jAna sakate haiM ki yaha AtmA hai? samAdhAna - baMdha kI apekSA se AtmA aura pudgala mile hone para bhI donoM ke lakSaNa bhinna bhinna haiM / usa lakSaNa se AtmAkI pahacAna ho sakatI hai| isIlie sUtrakAra jIva kA lakSaNa batalAte haiN| upayogo lakSaNam ||8|| artha-jIva kA lakSaNa upayoga hai / caitanya ke hone para hI hone vAle pariNAma ko upayoga kahate haiM / yaha upayoga saba jIvoM meM pAyA jAtA hai aura jIva ke sivA anya dravyoM meM nahIM pAyA jAtA // 8 // aba upayoga ke bheda kahate haiM sa dvividho'STacaturbheda: ||9|| artha-vaha upayoga do prakAra kA hai- jJAnopayoga aura drshnopyog| jJAnopayoga ke ATha bheda haiM- mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ye pA~ca jJAna aura kumati, kuzruta aura kuavadhi ye tIna ajJAna / tathA * * OM * * Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPUL\BO01.PM65 (31) (tatvArtha sUtra adhyAya) darzanopayoga ke cAra bheda haiM- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn| vizeSArtha- darzana aura jJAna meM sAkAra aura anAkAra kA bheda hai| padArtha kA AkAra na lekara jo sAmAnya grahaNa hotA hai vaha darzana hai| kyoMki eka padArtha se haTakara jaba AtmA dUsare padArtha ko jAnane ko abhimukha hotA hai to padArtha aura indriya kA sambandha hote hI vastu ke AkAra vagairaha kA grahaNa nahIM hotA / ataH darzana nirAkAra hai| usake pazcAta padArtha ke AkAra vagairaha ke jAnane ko jJAna kahate haiN| chadmastha ke to darzana ke pazcAt jJAna hotA hai; kyoMki chAstha padArthoM ko krama se jAnatA hai, kintu kevalI bhagavAna ke darzana aura jJAna donoM eka sAtha hote haiN| darzana aura jJAna meM jJAna pradhAna hai isalie sUtra meM usake bheda pahale ginAye haiN| zaMkA - jaise avadhi jJAna ke pahale avadhi darzana mAnA hai vaise hI manaHparyaya jJAna ke pahale manaHparyaya darzana kyoM nahIM mAnA ? samAdhAna -prathama to Agama meM darzanAvaraNa karma ke bhedoM meM manaHparyaya darzanAvaraNa nAma kA koI bheda nahIM ginAyA / jisake kSayopazama se manaHparyaya darzana ho / dUsare, manaHparyaya jJAna apane viSaya kI avadhi jJAna kI taraha sIdhA grahaNa nahIM karatA / kintu mana kA sahArA pAkara grahaNa karatA hai| ata: jaise mana atIta aura anAgata padArtha kA vicAra hI karatA hai| vaise hI mana:paryaya jJAna bhI atIta anAgata ko jAnatA hI hai / tathA vartamAna padArtha ko bhI vizeSa rUpa se hI jAnatA hai| tathA mana ke nimitta se hone vAle matijJAna ke pazcAt manaHparyaya jJAna hotA hai| isalie bhI manaHparyaya darzana Avazyaka nahIM hai // 9 // Age jIva ke bheda batalAte haiM saMsAriNo muktAzva ||10|| artha- jIva do prakArake haiM - saMsArI aura mukt| tattvArtha sUtra ******* adhyAya : vizeSArtha-saMsAra kA matalaba cakkara lagAnA hai| usIko parivartana kahate haiN| parivartana pA~ca prakAra kA hotA hai- dravya parivartana, kSetra parivartana, kAla parivartana, bhava parivartana aura bhAva parivartana / karma aura nokarma pudgaloM ko amuka krama se grahaNa karane aura bhogakara chor3a dene rUpa paribhramaNa kA nAma dravya parivartana hai| lokAkAza ke saba pradezoM meM amuka krama se utpanna hone aura marane rUpa paribhramaNa kA nAma kSetra parivartana hai| kramavAra utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke saba samayoM meM janma lene aura marane rUpa paribhramaNa kA nAma kAla parivartana hai| narakAdi gatiyoM meM bAra-bAra utpanna hokara jaghanya se utkRSTa paryanta saba Ayu ko bhogane rUpa paribhramaNa kA nAma bhava parivartana hai| itanA vizeSa hai ki deva gati meM ikatIsa sAgara taka kI hI Ayu bhoganI cAhie / saba yogasthAnoM aura kaSAya sthAnoM ke dvArA krama se jJAnAvaraNa Adi saba karmoM kI jaghanya, madhyama aura utkRSTa sthiti ko bhogane rUpa paribhramaNa ko bhAva parivartana kahate haiM / saMkSepa meM yaha pA~ca parivartanoM kA nirdeza mAtra hai / isa paMca parivartana rUpa saMsAra se jo jIva chUTa jAte haiM ve mukta kahalAte hai / saMsArI pUrvaka ho mukta jIva hote haiN| isalie sUtra meM saMsArI ko pahale rakkhA hai||10|| aba saMsArI jIva ke bheda kahate haiM samanaskADamanaskA : / 19911 artha-saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM- mana sahita aura mana rhit| mana sahita jIvoM ko saMjJI kahate haiN| saMjJI jIva zikSA grahaNa kara sakate haiM, bulAne para A jAte haiM aura izAre vagairaha ko samajha lete haiN| mana rahita jIvoM ko asaMjJI kahate haiN| asaMjJI jIva zikSA upadeza vagairaha grahaNa nahIM kara sakate / isase amanaska ko sUtra meM pIche rakkhA aura samanaska ko pahale rakkhA hai||11|| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (32) (tatvArtha sUtra ***** *****adhyAya - Age saMsArI jIva ke aura bhI bheda batalAte haiM saMsAriNasasasthAvarAH ||1|| artha-saMsArI jIva trasa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke haiN| jisake trasa nAma karma kA udaya hotA hai vaha jIva trasa kahalAtA hai aura jisake sthAvara nAma karma kA udaya hotA hai vaha jIva sthAvara kahalAtA hai| vizeSArtha-kucha loga aisA kahate haiM ki jo caleM phireM ve trasa haiM aura jo eka hI sthAna para Thahare raheM ve sthAvara haiN| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane se jo jIva garbha meM hai yA aNDe meM hai yA cupacApa paDe sote haiM athavA mUrchita par3e haiM ve trasa nahIM kahe jA sakeMge / tathA havA Aga aura pAnI sthAvara haiM kintu inameM halana-calana vagairaha dekhA jAtA hai ataH ve trasa kahe jAyeMge / isalie calane aura Thahare rahane kI apekSA trasa sthAvarapanA nahIM hai kintu trasa aura sthAvara nAma karma kI apekSA se hI hai| isa sUtra meM bhI trasa zabda ko sthAvara se pahale rakhA hai kyoMki basa sthAvara se pUjya hai tathA alpa akSara vAlA bhI hai // 12 // sthAvara kA adhika kathana nahIM hai| isalie sUtrakAra krama kA ullaMghana karake trasa se pahale sthAvara ke bheda kahate haiM pRthivyaptejo-vAyu-vanaspataya:sthAvarAH ||13|| artha-pRthivI, apa, teja, vAyu aura vanaspati ye pA~ca sthAvara haiN| ina sthAvara jIvoM ke cAra prANa hote haiM- sparzana iMdriya, kAyabala, Ayu aura zvAsocchvAsa / vizeSArtha- Agama meM ina pA~coM sthAvaroM meM se pratyeka ke cAra-cAra bheda batalAye haiN| jaise, pRthivI, pRthivIkAya, pRthivIkAyika aura pRthivIjIva / jo svayaM hI banI huI acetana jamIna hai use pRthivI kahate haiN| jisa pRthivI meM se jIva nikala gayA use pRthivI-kAya kahate haiM / jIva sahita tattvArtha sUtra ***************adhyAya - pRthivI ko pRthivIkAyika kahate haiM / jo jIva pahale zarIra ko chor3akara pRthivIkAya meM janma lene ke lie jA rahA hai, jaba taka vaha pRthivI ko apane zarIra rUpase grahaNa nahIM kara letA, taba taka usa jIva ko pathivI jIva kahate haiM / isI taraha ap (jala) teja, vagairaha ke bhI bheda jAna lene cAhie // 13 // aba trasake bheda kahate haiM dIndriyAdayasasA: ||14|| artha- doindriya, teindriya, coindriya aura paMcendriya jIvoM ko trasa kahate haiN| do indriya jIva ke chaha prANa hote haiM- sparzana aura rasanA ye do indriyA~, kAyabala, vacanabala, Ayu aura zvAsocchvAsa / teindriya ke eka ghrANendriya ke bar3ha jAne se sAta prANa hote haiM / cauindriya ke eka cakSu indriya ke bar3ha jAne se ATha prANa hote haiN| paMcendriya asainIke eka zrotra indriya ke bar3ha jAne se nau prANa hote haiN| aura sainI paMcendriya ke mano-bala ke bar3ha jAne se dasa prANa hote haiM // 14 // aba indriyoM kI saMkhyA batalAte haiM paMJcendriyANi ||17|| artha- indriyA~ pAMca hotI haiM // 15 // ina indriyoM ke bheda kahate haiM dvividhAni ||16|| artha-indriyA~ do prakAra kI hotI haiM-dravyendriya aura bhaavendriy||16|| aba dravyendriya kA svarUpa kahate haiM nirvRttyupakaraNe dravyendriyam ||17|| artha-nirvRtti aura upakaraNa ko dravyendriya kahate haiM / karma ke dvArA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (33) tattvArtha sUtra #***** adhyAya honevAlI racanA vizeSa ko nirvRtti kahate haiN| nirvRtti do prakAra kI hotI hai- AbhyAntara nirvRtti aura bAhya nirvRtti / utsedhAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vizuddha Atma pradezoM kI indriyoM ke AkAra racanA hone ko AbhyAntara nirvRtti kahate haiN| tathA una Atma pradezoM ke pratiniyata sthAna meM pudgaloM kI indriya ke AkAra racanA hone ko bAhya nirvRtti kahate haiM / nirvRtti kA upakAra karanevAle pudgaloM ko upakaraNa kahate haiM / upakaraNa ke bhI do bheda hote haiM- AbhyAntara aura bAhya / jaise netroM meM jo kAlA aura sapheda maNDala hai vaha AbhyAntara upakaraNa hai aura palaka vagairaha bAhya upakaraNa haiM // 17 // Age bhAvendriya kA svarUpa kahate haiM labdhyupayogau bhAvendriyam ||18|| artha - labdhi aura upayoga ko bhAvendriya kahate haiN| jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama vizeSa ko labdhi kahate haiN| isa labdhi ke hone para hI jIva ke dravyendriyoM kI racanA hotI hai; tathA labdhi ke nimita se AtmA kA jo pariNamana hotA hai use upayoga kahate haiN| vizeSArtha - Azaya yaha hai ki kisI jIva me dekhane kI zakti to hai kintu usakA upayoga dUsarI ora hone se vaha sAmane sthita vastu ko bhI nahI dekha sakatA hai| isI taraha kisI vastu ko jAnane kI icchA ke hote hue bhI yadi kSayopazama na ho to nahI jAna sakatA / ataH jJAnavaraNa karma ke kSayopazama se jo AtmA meM jAnane kI zakti prakaTa hotI hai vaha to labdhi hai aura usake hone para AtmA jo jJeya padArtha kI ora abhimukha hotA hai vaha upayoga hai| labdhi aura upayoga ke milane se hI padArthoM kA jJAna hotA hai // 18 // indriyoM ke nAma nimna prakAra haiM sparzana - rasana- ghANa-cakSuH zrotrANi ||19|| ******+++++41+++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya artha- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra, ye pA~ca indriyoM ke nAma haiN| vizeSArtha - vIryAntarAya aura matijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone se tathA aMgopAMga nAma karma kA udaya hone se AtmA jisake dvArA padArtha ko chU kara jAnatA hai use sparzana indriya kahate haiM / jisake dvArA AtmA rasako grahaNa karatA hai use rasanA iMdriya kahate haiN| jisake dvArA gandha ko grahaNa karatA hai use ghrANa iMdriya kahate haiM / jisake dvArA dekhatA hai use cakSu iMdriya kahate haiM aura jisake dvArA sunatA hai use zrotra iMdriya kahate haiM // 19 // aba ina indriyoM ke viSaya batalAte haiM sparza-rasa- gandha-varNa-zabdAstadarthAH ||20|| artha- sparzana iMdriyakA viSaya sparza hai| rasanA iMdriya kA viSaya rasa hai / ghrANa iMdriya kA viSaya gandha hai / cakSu iMdriya kA viSaya rUpa hai aura zrotra iMdriya kA viSaya zabda hai| aise ye pA~coM iMdriyoM ke pA~ca viSaya haiN| pratyeka indriya apane apane viSaya ko hI grahaNa karatI hai, eka indriya dUsarI indriya ke viSaya ko grahaNa nahIM kara sakatI // 20 // zaMkA- mana upayoga meM sahAyaka hai yA nahIM? samAdhAna sahAyaka hai, binA manakI sahAyatA ke iMdriyA~ apane apane viSayoM meM pravRtti nahIM karatIM / zaMkA- to kyA manakA kAma itanA hI hai ki vaha iMdriyoM kI sahAyatA kare, yA vaha svayaM bhI kucha jAnatA hai ? AcArya isake samAdhAna ke liye sUtra kahate haiM zrutamanindriyasya ||21|| artha - anindriya arthAt mana aura zruta arthAt zrutajJAna kA viSayabhUta padArtha / zruta jJAna kA viSayabhUta padArtha manakA viSaya hai / arthAt +++++++++++42+++++++++++ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (34) (tattvArtha sUtra #############adhyAya : zrutajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para mana kI sahAyatA se hI AtmA zrutajJAna ke viSaya ko jAnatA hai| ataH zrutajJAna kA honA mana kA pramukha kAma hai| apane isa kAma meM vaha kisI indriya kI sahAyatA nahIM letA // 21 // aba sparzana indriya kisake hotI hai so batalAte haiM vanaspatyantAnAmekam ||2|| artha - pRthivI kAyase lekara vanaspati kAya paryanta jIvo ke eka sparzana indriya hI hotI hai // 22 // Age zeSa indriyoM ke svAmiyoM ko batalAte haiMkRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdInAmekaikavRddhAni ||13|| artha- kRmi Adi ke eka eka indriya adhika hotI hai| arthAta laTa, zaMkha, joMka vagairaha ke sparzana aura rasanA, ye do indriyA~ hotI haiN| cIMTI, khaTamala vagairaha ke sparzana, rasanA, dhANa ye tIna indriyA~ hotI haiM / bhauMrA, makkhI , DA~sa macchara vagairaha ke sparzana, rasanA, dhrANa aura cakSu ye cAra indriyA hotI haiM / aura manuSya, pazu, pakSI, vagairaha ke pA~coM indriyA~ hotI haiM // 23 // aba saMjJI jIva kA svarUpa batalAte haiM saMjJina: samanaskAH ||24|| artha- mana sahita jIvoM ko saMjJI kahate haiM ataH mana rahita jIva asaMjJI kahalAte haiM / ekendriya,do indriya,te indriya,cau indriya jIva to saba asaMjJI hI hote haiN| paMcendriyoM me deva, nArakI aura manuSya saMjJI hI hote haiM kintu tiryaMca mana rahita bhI hote haiN| zaMkA - mana kA kAma hita aura ahita kI parIkSA karake hita ko gahaNa karanA aura ahita ko choDa denA hai| isIko saMjJA kahate haiM / ataH tattvArtha sUtra * *********adhyAya - jaba saMjJA aura mana donoM kA eka hI abhiprAya hai to saMjJI aura samanaska kA matalaba bhI eka hI hai| phira satra me donoM pada kyoM rakhe? kevala 'saMjJinaH' kahane se bhI kAma cala sakatA hai| samAdhAna - yaha Apatti ThIka nahI hai| kyoki prathama to saMjJA zabda ke aneka artha haiM-saMjJA nAma ko bhI kahate haiN| ataH jitane nAmavAle padArtha haiM ve saMjJI khlaayeNge| saMjJA jJAna ko bhI kahate haiM aura jJAna sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai| ata:sabhI saMjJI kahe jAyeMge / bhojana vagairaha kI icchA kA nAma bhI saMjJA hai jo sabhI jIvoM me pAyI jAtI hai| ataH sabhI saMjJI ho jAyeMge / isalie jisake mana hai usI ko saMjJI kahanA ucita hai| dUsare, garbha avasthA meM, mUrchita avasthA meM, supta avasthA meM, hita-ahita kA vicAra nahIM hotA, ataH usa avasthA meM, saMjJI jIva bhI asaMjJI kahe jAyeMge / kintu mana ke hone se usa samaya bhI ve saMjJI hI haiN| ataH saMjJI aura samanska donoM padoM ko rakhanA ucita hai // 24 // zaMkA-jisa samaya jIva pUrva zarIra ko chor3a kara nayA zarIra dhAraNa karane ke lie jAtA hai usa samaya unake mana to rahatA nahIM hai| phira vaha kaise gamana karatA hai? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM vigrahagatau karmayogaH ||27|| artha- 'vigraha' zabda ke do artha haiM / vigraha arthAt zarIra; zarIra ke lie gamana karane ko vigrahagati kahate haiM / athavA viruddha grahaNa karane ko vigraha kahate haiM / isakA Azaya yaha hai ki saMsArI jIva hamezA karma aura nokarmako grahaNa karatA rahatA hai, kintu vigrahagati meM pudgaloM kA to grahaNa hotA hai, nokarma pudgaloM kA grahaNa nahIM hotA / isalie usako viruddha grahaNa kahA hai| aura viruddha grahaNa pUrvaka jo gamana hotA hai use vigraha gati kahate haiM / tathA kArmaNa zarIra ko karma kahate haiM / usa kArmaNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (35) tattvArtha sUtra adhyAya - hai| tattvArtha sUtra * *** ****###adhyAya - zarIra ke dvArA jo AtmA ke pradezoM meM kampana hotA hai usako karmayoga kahate haiM / ataH sUtra kA artha huA - vigrahagati meM karmayoga hotA hai| usa karmayoga ke dvArA hI jIva navIna karmoM ko grahaNa karatA hai tathA mRtyu sthAna se apane janma lene ke naye sthAna taka jAtA hai // 25 // aba yaha batAte haiM ki jIva aura pudagaloM kA gamana kisa karma se hotA hai anuzreNi gatiH ||26|| artha- loka ke madhya se lekara Upara, nIce aura tiryak dizA me AkAza ke pradezoM kI sIdhI katAra ko zreNI kahate haiM jIvoM aura pudgaloM ko gati, AkAza ke pradezoM kI paMkti ke anusAra hI hotI hai, paMkti ko lAMdha kara vidizAoM meM gamana nahIM hotaa| zaMkA - yahA~ to jIva kA adhikAra hai, pudagala kA grahaNa yahA~ kaise kiyA? samAdhAna - yahA~ 'vigrahagatI karmayogaH' sUtra se gati kA adhikAra hai| phira isa sUtra meM 'gati' pada kA grahaNa karane ke lie hI kiyA gayA hai / tathA Age avigrahA jIvasya' isa sUtra meM jIva kA adhikAra hote hue jo jIva kA grahaNa kiyA hai| usase bhI yahI artha nikalatA hai ki yahA~ pudgala kI gati bhI batalAi gayI hai| vizeSArtha- yadyapi yahA~ jIva aura pudagala kI gati zreNI ke anusAra batalAyI hai kintu itanA vizeSa hai ki kisI bhI jIva pudagaloM kI gati zreNI ke anusAra nahIM hotI / jisa samaya jIva mara kara nayA zarIra dhAraNa karane ke lie jAtA hai usa samaya usakI gati zreNI ke anusAra hI hotI hai / tathA pudgala kA zuddha paramANu jo eka samaya meM caudaha rAju gamana karatA hai vaha bhI zreNI ke anusAra hI gamana karatA hai| zeSa gatiyoM ke lie koI niyama nahIM hai // 26 // aba mukta-jIva kI gati batalAte haiM avigrahA jIvasya ||27|| artha- mukta jIva kI gati mor3e rahita hotI hai| arthAt mukta jIva zreNI ke anusAra Upara gamana karake eka samaya me hI siddha kSetra me jAkara Thahara jAtA hai| zaMkA - sUtra me to kevala jIva kahA hai phira usakA artha mukta jIva kaise le liyA? samAdhAna - Age ke sUtra meM 'saMsArI' kA grahaNa kiyA hai ataH isa sUtra me jIva se mukta jIva lenA cAhie // 27 // saMsArI jIva jaba paraloka ko jAtA hai to usakI gati kaisI hotI hai,yaha batalAte haiM - vigrahavatI ca saMsAriNa: prAk caturvyaH ||28|| artha-saMsArI jIva kI gati cAra samaya se pahale mor3a sahita hotI hai| arthAt saMsArI jIva jaba nayA zarIra dhAraNa karane ke lie gamana karatA hai to zreNI ke anusAra hI gamana karatA hai| kintu yadi maraNa sthAna se lekara janma sthAna taka jAne ke lie sIdhI zreNI nahIM hotI to sthAna ke anusAra eka, do yA tIna mor3a letA hai| pratyeka mor3a meM eka samaya lagatA hai| ataH eka mor3a vAlI gati me dUsare samaya meM janma sthAna para pahu~catA hai, do mor3e vAlI gati meM tIsare samaya meM aura tIna mor3a vAlI gati meM cauthe samaya meM apane janma sthAna para pahu~ca jAtA hai| sUtra meM Aye 'ca' zabda se yaha artha lenA cAhie ki saMsArI jIva kI gati binA mor3e vAlI bhI hotI hai||28|| Age batalAte haiM ki binA mor3e vAlI gati meM kitanA kAla lagatA hai Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (36) tattvArtha sUtra adhyAya) eka samayA'vigrahA ||29|| artha - binA mor3e vAlI gati me eka samaya lagatA hai| isI ko Rjugati kahate haiM // 29 // Age vigraha gati me AhAraka aura anAhAraka kA niyama batalAte haiM ekaM dvau trInvA'nAhArakaH ||30|| artha-vigraha gati meM jIva eka samaya, do samaya athavA tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai / audArika, vaikriyika, AhAraka, ina tIna zarIra aura cha: paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko AhAra kahate haiN| aura zarIra ke yogya pudgaloM ke grahaNa na karane ko anAhAra kahate haiN| jo eka mor3A lekara utpanna hotA hai vaha eka samaya taka anAhAraka rahatA hai| jo do mor3A lekara utpanna hotA hai vaha do samaya taka anAhAraka rahatA hai aura jo tIna moDA lekara utpanna hotA hai vaha tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai| arthAt mor3e ke samaya anAhAraka rahatA hai| kintu jaba mor3A samApta karake apane utpati sthAna ke lie sIdhA gamana karatA hai usa samaya AhAraka ho jAtA hai // 30 // isa taraha chaha sUtro ke dvArA gati kA kathana karake janma ke bheda batalAte haiM sammUrchana - garbhopapAdA janma ||31|| artha- janma tIna prakAra kA hai-sammUrchana -janma, garbha-janma aura upapAda janma / tInoM lokoM meM sarvatra binA mAtA pitA ke sambandha ke saba ora se pudgaloM ko grahaNa karake jo zarIra kI racanA ho jAtI hai use sammUrchana janma kahate haiM / strI ke udara meM mAtA-pitA ke raja-vIrya ke milane se jo zarIra kI racanA hotI hai use garbha janma kahate haiM; aura jahA~ tattvArtha sUtra ############# adhyAya - jAte hI eka antamuhurta meM pUrNa zarIra bana jAtA hai aise deva aura nArakiyoM ke janma ko upapAda janma kahate haiN| isa taraha saMsArI jIvoM ke tIna prakAra ke janma hote haiM // 31 // Age yoni ke bheda batalAte haiM - sacita-zIta-saMvRtAH setarA mizrAzcaika zastadhonayaH ||3shaa artha- sacitta-zIta-saMvRta, inake ulTe acita, uSNa, vivRta, aura ina tInoM kA mela arthAt sacittAcitta, zItoSNa, saMvRta-vivRta, ye yoni ke nau bheda haiM / jIvoM ke utpanna ke sthAna vizeSa ko yoni kahate haiM / jo yoni cetanA sahita ho use sacitta yoni kahate haiM, acetana ho to acitta kahate haiM, aura donoM rUpa ho to sacittAcitta kahate haiM / zIta sparza rUpa ho to zItayoni kahate haiM, uSNa sparzarUpa ho to uSNayoni kahate haiM,aura donoM rUpa ho to zItoSNayoni kahate haiM / yoni sthAna DhakA huA ho, spaSTa dikhAyI na detA ho to use saMvRta yoni kahate haiN| spaSTa dikhAyI detA ho to use vivRta yoni kahate haiM aura kucha DhakA huA tathA kucha khulA huA ho to use saMvRta-vivRta kahate haiM / yoni aura janma meM AdhAra aura Adheya kA bheda hai / yoni AdhAra hai aura janma Adheya hai; kyoki sacita Adi yoniyoM me jIva sammUrchana Adi janma lekara utpanna hotA hai| vizeSArtha- udAharaNa ke rUpa me yahA~ kucha jIvoM kI yoniyA~ batalAte haiM-ukta nau yoniyoM meM se deva nArakiyoM kI yoni acitta, zIta aura uSNa tathA saMvRta hotI hai / garbha janmavAloM kI yoni sacitta, acitta, zIta, uSNa aura zItoSNa tathA saMvata-vivata hotI hai| sammUrchana janmavAloM kI yoni sacitta, acitta, zIta, uSNa aura zItoSNa hotI hai| itanA vizeSa hai ki tejaskAyika jIvoM kI uSNa yoni hI hotI hai| tathA ekendriyoM kI saMvRttayoni aura vikalendriyoM kI vivRtta yoni hotI hai| isa taraha sAmAnya se nau yoniyA~ hotI hai aura vistAra se caurAsI lAkha yoniyA~ kahI haiM // 32 // * *** 47 * Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (37) tattvArtha sUtra ++++++++++++++ adhyAya aba batalAte hai kina prANiyo kA kauna janma hotA hai jarAyujANDaja-potAnAM garbhaH ||33|| artha- jarAyuja, aNDa, aura pota ina tIna prakAra ke prANiyo ke garbha janma hotA hai| janma ke samaya prANiyoM ke Upara jAla kI taraha jo rudhira mAMsa kI khola lipaTI rahatI hai use jarAyu yA jera kahate haiM, aura usase jo utpanna hote haiM use jarAyuja kahate haiN| jaise manuSya baila vagairaha / jo jIva aNDe se utpanna hote haiM use aNDaja kahate haiM- jaise kabUtara Adi pakSI / aura jisake upara kucha bhI AvaraNa nahI hotA tathA jo yoni se nikalate hI calane phirane lagatA hai use pota kahate haiM, jaise zera vgairh| ina tIno prakAra ke prANiyoM ke garbha janma hI hotA hai // 33 // Age batalAte haiM ki upapAda janma kisake hotA hai devanArakAraNAmupapAdaH ||34|| artha- devoM aura nArakiyoM ke upapAda janma hI hotA hai // 34 // Age zeSa jIvoM ke kauna janma hotA hai yaha batalAte haiM zeSANAM sammUrchanam ||37|| artha - garbha janma vAle manuSya tiryanvoM aura upapAda janmavAle deva nArakiyoM ke sivA bAkI ke ekendriyoM, vikalendriyoM aura kinhI paMcendriya tiryancoM ke sammUrchana janma hI hotA hai // 35 // aba zarIroM kA varNana karate haiM audArika- vaikriyikAhAraka - taijasa-kArmaNAni zarIrANi ||36|| artha - audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmaNa ye pA~ca zarIra haiN| sthUla zarIra ko audArika kahate haiN| jo eka, aneka, sUkSma, sthUla, halakA, bhArI kiyA jA sake use vaikriyika zarIra kahate haiN| chaThe **********+49 *********** tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya guNasthAnavartI muni ke dvArA sUkSma padArtha ko jAnane ke lie, athavA saMyama kI rakSA ke lie, anya kSetra meM vartamAna kevalI yA zruta kevala pAsa bhejane ko athavA anya kSetra ke jinAlayoM kI vaMdanA karane ke uddezya se jo zarIra racA jAtA hai use AhAraka zarIra kahate haiM / audArika Adi zarIroM ko kAMti denevAlA zarIra tejasa kahalAtA hai| jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke samUha ko kArmaNa zarIra kahate haiM // 36 // jaise audArika zarIra dikhAyI detA hai vaise vaikriyika Adi zarIra kyoM nahI dikhAyI dete ? isakA uttara dete haiM paraM paraM sUkSmam ||37|| artha - audArika ke Age ke zarIra sUkSma hote haiM / arthAt audArika se vaikriyika sUkSma hai, vaikriyika se AhAraka sUkSma hai, AhAraka se teja sUkSma hai aura tejasa se kArmaNa sUkSma hai // 37 // yadi Age Age ke zarIra sUkSma haiM to unake banane meM pudagala ke paramANu bhI kama kama lagate hoMge isa AzaMkA ko dUra karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM pradezato'saMkhye yaguNaM prAk taijasAt ||38|| artha - yahA~ pradeza zabda kA artha paramANu hai| paramANuoM kI apekSA se tejasa se pahale ke zarIra asaMkhyAta gune haiN| arthAt audArika zarIra meM jitane paramANu haiM unase asaMkhyAta gune paramANu vaikriyika zarIra meM haiM aura vaikriyika zarIra se asaMkhyAta gune paramANu AhAraka zarIra meM hote haiN| zaMkA- yadi Age Age ke zarIra me asaMkhyAta gune, asaMkhyAta gu paramANu hote haiM to Age-Age ke zarIra to audArika se bhI sthUla hone cAhie / phira Age-Age ke zarIra sUkSma hote haiM, aisA kyoM kahA ? samAdhAna - asaMkhyAta gune, asaMkhyAta gune paramANuoM se bane hone ****** ***+ +++++++50 +++ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (38) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya para bhI Age ke zarIra sthUla nahIM haiN| balki bandhana ke Thosa hone se uttarottara sUkSma haiN| jaise rUI kA Dhera aura lohe kA piNDa // 38 // Age taijasa aura kArmaNa zarIra ke pradeza batalAte haiM anantaguNe pare ||39|| artha - AhAraka zarIra se taijasa meM ananta gune paramANu hote haiM aura taijasa se kArmaNa me ananta gune paramANu hote haiM // 39 // zaMkA- yadi taijasa aura kArmaNa zarIra meM itane paramANu hote haiM to ina donoM zarIroM ke sAtha hone se saMsArI jIva apane icchita pradeza ko gamana kara nahIM sakegA / isa AzaMkA ko dUra karane ke lie Age kA sUtra kahate haiMapratighAte ||40|| artha - taijasa aura kArmaNa zarIra apratighAtI hai| arthAt jaise agni lohe ke piNDa me ghusa jAtI hai vaise hI ye donoM zarIra bhI vajramaya paTala se bhI nahIM rUkate haiN| zaMkA- vaikriyika aura AhAraka zarIra bhI sUkSma hone ke kAraNa kisI se rukate nahIM haiM, phira inako apratighAtI kyoM nahIM kahA ? samAdhAna - yahAM unhIM ko apratighAtI kahA hai jo samasta loka kahIM bhI nahI rukate / vaikriyika aura AhAraka samasta loka me apratighAtI nahIM haiN| kyoMki AhAraka zarIra to ar3hAIdvIpa taka hI jA sakatA hai, aura manuSyoM ko Rddhi dvArA prApta huA vaikriyika bhI manuSya loka taka hI jA sakatA hai| tathA devoM kA vaikriyika zarIra trasa nAlI ke bhItara hI Upara solahaveM svarga taka aura nIce tIsare naraka taka jA sakatA hai| ataH samasta loka meM apratighAtI to taijasa aura kArmaNa hI haiM / ******++++51 +++++++ tattvArtha sUtra adhyAya ina do zarIro ke viSaya meM aura bhI vizeSa kahate haiManAdisambandhe ca ||41|| artha - yahA~ ca zabda vikalpArthaka hai| ataH AtmA se taijasa aura kArmaNa kA sambandha anAdi bhI hai aura sAdi bhI hai| kArya kAraNa rUpa bandha kI paramparA kI apekSA to anAdi sambandha hai| arthAt jaise audArika, vaikriyika, aura AhAraka zarIra kA sambandha anitya hai, kabhI koI zarIra hotA hai aura kabhI nahIM hotaa| aisI bAta taijasa aura kArmaNa meM nahIM hai| ye donoM zarIra to saba avasthAoM meM saMsArI jIva ke sAtha sadA hI rahate haiM / ataH anAdi haiN| tathA pahale ke baMdhe taijasa aura kArmaNa kI prati samaya nirjarA hotI rahatI hai aura navIna kA bandha hotA rahatA hai| isa apekSA se sAdi haiN| vizeSArtha jo loka zarIra kA AtmA ke sAtha sambandha sarvathA sAdi yA sarvathA anAdi hI mAnate haiM unake mata meM aneka doSa Ate haiN| yadi AtmA se zarIra kA sambandha sAdi hI mAnA jAye to zarIra kA samabandha hone se pahale AtmA atyaMta zuddha ThaharI / aisI avasthA me sarvathA zuddha AtmA ke sAtha zarIra ke samabandha binA nimitta kaise ho sakatA hai ? yadi zuddha AtmA ke bhI binA nimitta ke zarIra kA sambandha ho sakatA hai to mukta jIvoM ke bhI phira se zarIra samabandha hone kA prasaMga A jAyegA / taba to muktAtmA kA hI abhAva ho jaayegaa| yadi AtmA aura zarIra kA sambandha ekAnta se anAdi hI mAnA jAyegA to jo sarvathA anAdi hotA hai usakA anta nahIM hotA / ataH jIva kI kabhI bhI mukti nahIM hogI / isalie zarIra kA sambandha kadAcit sAdi aura kadAcit anAdi hI mAnanA ucita hai // 41 // prazna- ye donoM zarIra kisI kisI jIva ke hote hai athavA saba jIvoM ke hote haiM ? +++++++++++52+++++++++++ Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (39) (tattvArtha sUtra ##############adhyAya -D isa prazna kA samAdhAna karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM sarvasya // 4 // artha-ye dono zarIra sabhI saMsArI jIvo ke hote haiM / / 41 / / Age batalAte haiM ki ina pA~ca zarIroM meM se eka jIva ke eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM ? tadAdIni bhAjyAni yugapadekarimannAcaturya: / / 43 / / artha- taijasa aura kArmaNa zarIra ko lekara eka jIva ke eka samaya meM cAra zarIra taka vibhAga kara lenA cAhiye / arthAt vigraha gati meM to jIva ke taijasa aura kArmaNa ye do zarIra hI hote haiN| vigraha gati ke sivA anya avasaroM para manuSya aura tiryancoM ke audArika, taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra hote haiM / tathA chaTe guNasthAnavartI kisI-kisI muni ke audArika, AhAraka, taijasa, kArmANa yA audArika, vaikriyika, taijasa, kArmaNa ye cAra zarIra hote haiN| vaikriyika aura AhAraka zarIra eka sAtha na hone se eka sAtha pAMca zarIra nahIM hote // 43 // Age zarIra ke viSaya meM vizeSa kathana karate haiM nirupabhogamantyam ||44|| artha-aMta kA kArmaNa zarIra upabhoga rahita hai / indriyoM ke dvArA zabda vagairaha ke grahaNa karane ko upabhoga kahate haiN| isa prakAra kA upabhoga kArmaNa zarIra meM nahIM hotA isalie vaha nirupabhoga hai| Azaya yaha hai ki vigraha-gati meM kArmaNa zarIra ke dvArA hI yoga hotA hai kintu usa samaya labdhirUpa bhAvendriya hI hotI hai, dravyendriya nahIM hotI / isalie zabda Adi viSayoM kA anubhava vigraha gati meM na hone se kArmaNa zarIra ko nirupabhoga kahA hai| zaMkA - taijasa zarIra bhI to nirupabhoga hai phira use kyoM nahIM kahA? tattvArtha sUtra ***************adhyAya - samAdhAna - taijasa zarIra to yoga meM bhI nimitta nahIM hai / arthAt jaise anya zarIroM ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM kampana hotA hai, taijasa ke nimitta se to vaha bhI nahIM hotA / ataH vaha to nirupabhoga hI hai isI se yahA~ usakA kathana nahIM kiyA; kyoMki nirupabhoga aura sopabhoga kA vicAra karate samaya unhIM zarIroM kA adhikAra hai jo yoga meM nimitta hote haiN| aise zarIra taijasa ke sivA cAra hI haiM unameM bhI kevala kArmaNa zarIra nirupabhoga hai bAkI ke tIna zarIra sopabhoga haiM kyoMki unameM indriyA~ hotI haiM aura unake dvArA jIva viSayoM ko bhogatA hai // 44 // aba yaha batalAte haiM ki kisa janma se kaunasA zarIra hotA hai garbha-sammUrchanajamAdyam / / 47|| artha- garbha janma tathA sammUrchana janma se jo zarIra utpanna hotA hai vaha audArika zarIra hai // 45 // aupapAdikaM vaikriyikam ||4|| artha- upapAda janma se jo zarIra utpanna hotA hai vaha vaikriyika zarIra hai // 46 // yadi vaikriyika zarIra upapAda janma se utpanna hotA hai to kyA binA upapAda janma ke vaikriyika zarIra nahIM hotA? isa AzaMkA ko dUra karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM labdhipratyayaM ca / / 47|| artha-labdhi se bhI vaikriyika zarIra hotA hai| vizeSa tapasyA karane se jo Rddhi kI prApti hotI hai use labdhi kahate haiN| ataH manuSyoM ke tapa ke prabhAva se bhI vaikriyika zarIra ho jAtA hai // 47 // tapa ke prabhAva se vaikriyika zarIra hI hotA hai yA anya zarIra bhI hote haiM? isa AzaMkA kA samAdhAna karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (40) tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya taijasamapi // 48 // artha - taijasa zarIra bhI labdhi pratyaya hotA hai| vizeSArtha taijasa zarIra do prakAra kA hotA hai- eka zarIra se nikala kara bAhara jAnevAlA aura dUsarA zarIra meM hI raha kara usako kAnti dene vAlA, jo saba saMsArI jIvoM ke pAyA jAtA hai| nikalane vAlA taijasa zubha bhI hotA hai aura azubha bhii| kisI kSetra ke logoM ko roga, durbhikSa vagairaha se pIr3ita dekhakara yadi tapasvI muni ke hRdaya meM atyanta karuNA utpanna ho jAya to dAhine kandhe se zubha taijasa nikala kara bAraha yojana kSetra ke manuSyoM kA duHkha dUra kara punaH muni ke zarIra meM praviSTha ho jAtA hai| aura yadi tapasvI muni kisI kSetra ke manuSyoM para atyanta kuddha ho jAte haiN| to unake tapa ke prabhAva se bAeM kandhe se sindUra ke samAna lAla azubha taijasa nikalatA hai aura usa kSetra meM jAkara bAraha yojana ke bhItara ke jIvoM jalAkara rAkha kara detA hai| pazcAta muni ko bhI jalA DAlatA hai // 48 // Age AhAraka zarIra kA svarUpa kahate haiM zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva ||49|| artha - AhAraka zarIra zubha hai, vizuddha hai, vyAghAta rahita hai aura pramatta saMyata muni ke hI hotA hai / vizeSArtha - AhAraka zarIra kA raMga sapheda, aura U~cAI eka hAtha hotI hai| samacaturastra saMsthAna hotA hai, dhAtu upadhAtu se rahita hotA hai| na kisI se rukatA hai aura na kisI ko rokatA hai| pramatta-saMyata muni ke mastaka se utpanna hotA hai / kabhI to Rddhi kA sadbhAva jAnane ke lie AhAraka zarIra kI racanA hotI hai| kabhI sUkSma padArtha kA nirNaya karane ke lie / so muni mastaka se nikala kara vaha kevalI bhagavAna ke pAsa jAtA hai aura sUkSma padArtha kA nirNaya karake arntamuhUta meM lauTa kara muni ke zarIra meM hI praveza kara jAtA hai, tIrtha yAtrA ke uddezya se bhI nikalatA hai // 49 // ****++++++55 +++++++ tattvArtha sUtra +++++++adhyAya isa taraha caudaha sUtroM dvArA pA~ca zarIroM kA kathana kiyaa| aba sUtrakAra liMga kA kathana karate haiM nAraka- sammUrchino napuMsakAni ||50|| artha - nArakI aura sammUrchana jIva napuMsaka liMga vAle hI hote haiM // 50 // na devAH ||1|| artha - deva napuMsaka liMga vAle nahIM hote / devagati meM puruSa veda aura strI veda, do hI veda hote haiM // 51 // zeSAstrivedAH / / 72|| artha - nArakI, deva tathA sammUrchana jIvoM ke sivA zeSa jIva arthAt garbhaja, tiryaMca aura manuSya tInoM veda vAle hote haiN| itanA vizeSa hai bhogabhUmi tathA mleccha-khaNDa ke manuSyoM meM strI-puruSa veda hI hote haiN||52|| aba Age yaha batalAte haiM ki kauna kauna jIva pUrI Ayu bhoga kara hI maraNa karate haiMaupapAdika-caramottamade hA'saMkhye yavarSAyuSo 'napavartyAyuSaH / / 73 / / artha - aupapAdika arthAt deva nArakI, caramottama - deha arthAt usI bhava se mokSa jAnevAle aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhogabhUmiyA jIva pUrI Ayu bhoga kara hI zarIra chor3ate haiM- viSa, zastra, vagairaha se inakI Ayu nahIM chidatI / isake sivA zeSa jIvoM kI Ayu kA koI niyama nahIM hai / vizeSArtha - karmabhUmi ke manuSya aura tiryaMcoM kI bhujyamAna Ayu kI udIraNA hotI hai / udIraNA ke hone se Ayu kI sthiti jaldI pUrI hokara akAla meM hI maraNa ho jAtA hai| jaise Ama vagairaha ko pAla dekara samaya se pahale hI pakA liyA jAtA hai| eka udAharaNa ke dvArA ise spaSTa ****** ++ *** Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (41) (tatvArtha sUtra adhyAya :D tatIya adhyAya - (tattvArtha sUtra adhyAya .D kiyA jAtA hai- kisI jIva ne manuSyAyu kA bandha kiyA aura usakI sthiti sau varSa kI bAMdhI / so Ayu karma kA jitanA pradeza bandha kiyA, sau varSa ke jitane samaya hote haiM utane samayoM meM una karma paramANuoM kI niSeka racanA tatkAla ho gayI / jaba vaha marakara manuSya paryAya meM utpanna huA to prati samaya Ayu karma kA eka eka niSeka udaya meM Akara khirane lgaa| yadi isI taraha krama se eka eka samaya meM eka eka Ayu kA niSeka udaya meM AtA rahatA to sau varSa meM jAkara pUre niSeka khirate aura isa taraha vaha jIva pUre sau varSa taka manuSya paryAya meM rahakara maraNa karatA / kintu bAvana varSa kI umra taka to eka eka samaya meM eka eka niSaka kI nirjarA hotI rhii| bAda ko pApakarma kA udaya A jAne se kisI ne use jahara de diyA athavA usane svayaM jahara khA liyA, yA koI bhayAnaka roga ho gayA, athavA kisI ne mAra DAlA to ar3atAlIsa varSoM meM udaya AnevAle niSekoM kI antamuhUrta meM udIraNA ho jAtI hai / yaha akAla maraNa kahalAtA hai| kintu yadi kisI ne bAvana varSa kI Ayu bA~dhI ho aura vaha bAvana varSa kI Ayu pUrI karake mare to vaha akAla maraNa nahIM hai // 53 // zaMkA - jaise karma bhUmi ke manuSyoM aura tiryancoM kI Ayu ghaTa jAtI hai vaise hI Ayu bar3ha bhI sakatI hai yA nahIM ? samAdhAna - jo Ayu hama bhoga rahe haiM vaha bar3ha nahIM sakatI; kyoMki usa Ayu kA bandha pUrva janma meM ho cukA hai| ataH usameM aba bar3hane kI guMjAiza nahIM hai, hAM, ghaTa jarUra sakatI hai| iti tattvArthAdhigame mokSazAstre dvitiiyo'dhyaayH|| aba jIvoM kA AdhAra batalAte hue, pahale adholoka kA varNana karate haiMrakha-zarkarA-bAlukA-paGka-dhUma-tamo-mahAtamaH prbhaa-bhuumyo| ghanAmbu-vAtAkAza-pratiSThA: saptAdhoDadhaH ||1|| vizeSArtha-ralaprabhA,zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaHprabhA ye sAta bhUmiyA~ nIce-nIce haiM / ye bhUmiyA~ ghanodadhivAta-valaya ke AdhAra haiM; ghanodadhi vAtAvalaya ghanavAta valaya kA AdhAra hai; ghana vAtavalaya tanu vAtavalaya kA AdhAra hai aura tanu vAtavalaya AkAza kA AdhAra hai| tathA AkAza apanA hI AdhAra hai; kyoMki AkAza sabase bar3A aura ananta hai| isalie usakA AdhAra koI dUsarA nahIM ho sktaa| vizeSArtha- ratnaprabhA nAma kI pahalI pRthvI eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| usakI moTAI ke tIna bhAga haiN| Upara kA kharabhAga solaha hajAra yojana moTA hai| usake nIce kA paMka bhAga caurAsI hajAra yojana moTA hai aura usake nIce kA abbahula bhAga assI hajAra yojana moTA hai| khara bhAga ke Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara bIca ke caudaha hajAra moTe aura eka rAju pramANa lambe caur3e bhAgoM meM rAkSasoM ke sivA zeSa sAta prakArake vyantara aura asura kumAroM ke sivA zeSa nau prakAra ke bhavanavAsI deva rahate haiM / paMka bhAga meM rAkSasa aura asura kumAra rahate haiN| aura abbahula bhAga meM prathama naraka hai jisameM nArakI rahate haiM / pahalI pRthvI ke nIce kucha kama eka rAju antarAla chor3a kara dUsarI zarkarAprabhA pRthvI hai usakI moTAI battIsa hajAra yojana hai| usake nIce kucha kama eka rAju antarAla chor3akara tIsarI bAlukA prabhA pRthvI hai| vaha aalini ###########58 ******** Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (42) tattvArtha sUtra *************** adhyAya - aTThAIsa hajAra yojana moTI hai| usake nIce kucha kama rAju antara dekara cauthI pRthvI caubIsa hajAra yojana moTI hai| isI taraha nIce nIce kucha kama eka rAju kA antara dekara bIsa hajAra yojana moTI pA~cavI pRthvI aura solaha hajAra yojana moTI chaThI pRthvI hai| phira kucha kama eka rAju kA antara dekara ATha hajAra yojana moTI sAtavIM pRthvI hai / sAtavIM pRthvI se eka rAju nIce loka kA anta hai| ina sAtoM pRthviyoM kI lambAI caur3AI loka ke anta taka hai| jisa pRthvI kA jaisA nAma hai vaisI hI usameM prabhA hai||1|| tAsu triMzat-paMcaviMzati-paJcadaza-daza-tri-paMconaikanaraka-zatasahastrANi- paJca caiva yathAkramam ||2|| artha- una ratnaprabhA Adi bhUmiyoM meM narakoM kI saMkhyA isa prakAra haipahalI pRthvI ke abbahula bhAga meM tIsa lAkha, dUsarI pRthvI me paccIsa lAkha, tIsarI pRthvI meM pandraha lAkha, cauthI meM dasa lAkha, pA~cavI me tIna lAkha, chaThThI meM pA~ca kama eka lAkha aura sAtavIM meM pA~ca naraka arthAt bila haiN| vizeSArtha - jaise pRthvI meM gaDDhe hote haiN| vaise hI nArakiyoM ke bila hote haiN| kacha bila saMkhyAta yojana lambe cauDe haiM aura kacha asaMkhyAta yojana laMbe caur3e haiN| pahale naraka kI pRthvI meM teraha paTala haiM aura nIcenIce pratyeka pRthvI meM do-do paTala kama hote gaye haiM / arthAt dUsarI meM gyAraha, tIsarI meM nau, cauthI meM sAta, pA~cavI meM pA~ca, chaThThI meM tIna aura sAtavIM meM eka hI paTala hai| isa taraha kula pRthviyoM meM unacAsa paTala haiM jo nIce-nIce haiN| ina paTaloM meM indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka, isa taraha tIna prakAra ke bila hote haiM / pratyeka paTala ke bIca meM jo bila haiM use indraka bila kahate haiM / usa indraka bila kI cAroM dizAoM aura cAroM vidizAoM meM jo paMktivAra bila haiM ve zreNIbaddha kahe jAte haiN| aura dizA-vidizAoM ke antarAla meM binA krama ke jo bila haiM unheM prakIrNaka tattvArtha sUtra ***************adhyAya - kahate haiM / prathama paTala kI cAroM dizAoM me unacAsa-uncAsa aura vidizAoM meM ar3atAlIsa-ar3atAlIsa zreNIbaddha bila haiN| Age; nIcenIce pratyeka paTala kI cAroM dizAoM meM eka-eka bila ghaTatA jAtA hai| isa taraha pratyeka paTala meM ATha-ATha bila ghaTate jAte haiM / ghaTate-ghaTate sAtaveM naraka ke paTala meM, jo ki uncAsavAM paTala hai, kevala dizAoM meM hI eka eka bila hai, vidizAoM meM bila nahIM haiM; ataH vahA~ kevala pA~ca hI bila haiM / sAtoM narakoM meM kula bila caurAsI lAkha haiM / jinameM unacAsa indraka bila aura do hajAra chaha sau cAra zreNIbaddha bila haiN| zeSa terAsI lAkha nabbe hajAra tIna sau saiMtAlIsa prakIrNaka bila haiN| unacAsa indraka biloM meM se prathama naraka kA pahalA indraka paiMtAlIsa lAkha yojana vistAra vAlA hai jo ar3hAI dvIpa ke barAbara hai aura usIke ThIka nIce hai| nIce krama se ghaTate-ghaTate sAtaveM naraka kA indraka eka lAkha yojana vistAra vAlA hai / sabhI indraka saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM, sabhI zreNIbaddha asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM aura prakIrNakoM meM se kucha saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM aura kucha asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiN| aba nArakiyoM kA varNana karate haiMnArakA nityAzubhatara-lezyA-pariNAma-deha-vedanA-vikriyAH ||3|| artha- nArakI jIvoM ke sadA azubhatara lezyA, azubhatara pariNAma, azubhatara deha, azubhatara vedanA aura azubhatara vikriyA hotI hai| vizeSArtha- pahalI aura dUsarI pRthvI ke nArakiyoM ke kApota lezyA hotI hai, tIsarI meM Upara ke biloM meM kApota aura nIce ke biloM meM nIla lezyA hotI hai| cauthI meM nIla lezyA hI hai| pA~cavI meM Upara ke biloM meM nIla aura nIce ke biloM meM kRSNa lezyA hotI hai| chaThThI meM kRSNa lezyA hI hai aura sAtavIM meM parama kRSNa hI hai| isa taraha nIce-nIce adhika adhika azubha lezyA hotI haiN| unakA sparza, rasa, gandha, varNa aura zabdoM kA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (43) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - pariNamana bhI vahAM ke kSetra kI vizeSatA ke nimitta se ati duHkha kA hI kAraNa hotA hai| unakA zarIra bhI atyaMta azubha hotA hai| huNDaka saMsthAna ke hone se dekhane meM bar3A bhayaMkara lagatA hai| pahalI pRthvI ke aMtima paTala meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa, tIna hAtha, cha: aMgula hotI hai| nIce-nIce pratyeka pRthvI meM dUnI-dUnI U~cAI hotI jAtI hai / isa taraha sAtaveM naraka meM pA~casau dhanuSa U~cAI hotI hai| tathA zIta uSNa kI bhayaMkara vedanA bhI hai| pahalI se lekara cauthI pathvI taka saba bila garma hI haiN| pA~cavIM meM Upara ke do lAkha bila garma haiM aura nIce ke eka lAkha bila ThaMDe haiN| chaThI aura sAtavIM ke bila bhayaMkara ThaMDe haiN| ye nArakI vikriyA bhI burI se burI hI karate haiM // 3 // aba nArakI jIvoM ko duHkha kauna detA hai so batalAte haiM parasparodIrita-du:khA: ||4|| artha- isake sivA nArakI jIva Apasa me hI eka-dUsare ko duHkha dete haiN| vizeSArtha-jaise yahA~ kuttoM meM jAtigata vaimanasya dekhA jAtA hai vaise hI nArakI jIva bhI kuavadhijJAna ke dvArA dUra se hI nArakiyoM ko dekhakara aura unako apane duHkha kA kAraNa jAnakara dukhI hote haiM / phira nikaTa Anepara paraspara ke dekhane se unakA krodha bhar3aka uThatA hai / aura apanI vikriyA ke dvArA banAye gaye astra-zastroM se Apasa meM mAra kATa karane lagate haiN| isa taraha eka dUsare ke Tukar3e-Tukar3e kara DAlane para bhI unakA maraNa akAla meM nahIM hotA // 4 // durava ke aura bhI kAraNa batalAte haiMsaMkliSTAsurodIrita-du:khAzca prAk caturthyAH ||7|| artha-saMkleza pariNAma vAle jo ambAvarISa jAti ke asura kumAra tattvArtha sUtra ***************adhyAya - deva haiM, ve tIsarI pRthvI taka jA kara nArakiyoM ko duHkha dete haiM, unheM Apasa meM laDAte haiM // 5 // aba nArakiyoM kI Ayu batalAte haiM teSveka-tri-sapta-daza-saptadaza-dvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA satvAnAM parA sthiti: ||6|| artha - nArakI jIvoM kI utkRSTa Ayu pahalI pRthvI meM eka sAgara, dUsarI meM tIna sAgara, tIsarI meM sAta sAgara, cauthI meM daza sAgara, pA~cavI meM satraha sAgara, chaThI meM bAIsa sAgara aura sAtavIM meM taitIsa sAgara hotI hai|6|| isa taraha agholoka kA varNana kiyA / Age madhya loka kA varNana karate haiM / madhya loka ko tiryagloka bhI kahate haiM, kyoki svayaMbhUramaNa samudra taka eka dUsare ko ghere hue asaMkhyAta dvIpa samudra tiryak (AjUbAjU) rUpa se sthita haiN| isI se madhya loka kA varNana prAraMbha karate hue sUtrakAra pahale isI bAta kI carcA karate haiMjambUddhIpa-lavaNodAdaya: zubhanAmAno dvIpa samudrAH ||7|| artha- madhyaloka me jambUdvIpa aura lavaNa samudra vagairaha aneka dvIpa aura samudra haiM / arthAt pahalA dvIpa jambUdvIpa hai aura usake bAda pahalA samudra lavaNa-samudra hai| lavaNa samudra ke bAda dUsarA dvIpa dhAtakI-khaNDa hai| aura dhAtakI khaNDa ke bAda dUsarA samudra kAlodadhi hai / kAlodadhi ke bAda tIsarA dvIpa puSkaravara hai aura usake bAda tIsare samudra kA nAma bhI puSkaravara hai| isake Age jo dvIpa kA nAma hai vahI usake bAda ke samudra kA nAma hai| sabase antima dvIpa aura samudra kA nAma svayaMbhUramaNa hai // 7 // Age ina dvIpa-samudroM kA vistAra vagairaha batalAte haiM - ddhi-ddhi-viSkambhA: pUrva-pUrva-parikSepiNo vlyaakRtyH||8|| artha- ina dvIpa aura samudroM kA vistAra, Age Age dUnA dUnA hotA ******* ***61D ********** Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (44) (tattvArtha sUtra ++******++++++++ adhyAya gayA hai, tathA pratyeka dvIpa aura samudra apane se pUrva ke dvIpa samudro ko ghere hue cUr3I ke AkAra kA hai| arthAt pahale dvIpa kA jitanA vistAra hai usase dUnA vistAra pahale samudra kA hai| usase dUnA vistAra dUsare dvIpa kA hai aura usase dUnA vistAra dUsare samudra kA hai| isa taraha dvIpa se dUnA vistAra samudra kA hai aura samudra se dUnA vistAra Age ke dvIpa kA hai| tathA jambUdvIpa ko lavaNa samudra ghere hue hai, lavaNa samudra ko dhAtakI khaNDa ghere hue hai, dhAtakIkhaNDa ko kAlodaghi samudra ghere hue hai| isa taraha jambUdvIpa ke sivA zeSa saba dvIpa aura samudra cUr3I ke AkAravAle haiM // 8 // Age jambUdvIpa kA AkAra vagairaha batalAte haiMtanmadhye merunAbhirvR tto yojana- zatasahastraviSkambho jambUdvIpaH ||9|| artha - una saba dvIpa samudroM ke bIca me jambUdvIpa hai / yaha jambUdvIpa sUrya maNDala kI taraha gola hai aura usakA vistAra eka lAkha yojana hai| usake bIca meM meruparvata hai / vizeSArtha - uttara- kuru bhogabhUmi meM eka jambUvRkSa (jAmuna kA per3a ) hai / vaha vRkSa pArthiva hai, harA bharA vanaspati kAyika nahIM hai| isI se vaha anAdi nidhana hai| usI kAraNa yaha dvIpa jambUdvIpa kahA jAtA hai // 9 // Age jambUdvIpa me sAta kSetra batalAte haiMbharata - haimavata - hari - videha- ramyaka- hairaNyavatairAvatavarSA: kSetrANi 119011 artha - usa jambUdvIpa me bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata, erAvata ye sAta kSetra haiM / vizeSArtha - bharata kSetra meM uttara meM himavAn parvata hai| pUrva pazcima tathA dakSiNa meM lavaNa samudra hai| bharata kSetra ke bIca meM vijayArdha parvata hai| vaha pUrva-pazcima lambA hai tathA paccIsa yojana U~cA aura pacAsa yojana caur3A hai| bhUmi se dasa yojana Upara jAne para usa vijayArdha parvata ke ***+++++++3+++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya dakSiNa tathA uttara meM do zreNiyA~ haiM jinameM vidhAgharoM ke nagara base hue haiN| vahA~ se aura dasa yojana jAne para parvata ke Upara donoM ora punaH do zreNiyA~ haiM jiname vyantara deva basate haiN| vahA~ se pA~ca yojana Upara jAne para vijayArgha parvatakA zikhara tala hai, jisa para aneka kUTa bane hue haiN| isa parvata me do guphAe~ haiM jo Ara-pAra haiN| himavAn parvata se gira kara gaMgA-sindhu nadI inhIM guphAoM kI dehalI ke nIce se nikala kara dakSiNa bharata me AtI haiM / vijayArdha parvata tathA ina donoM nadiyoM ke kAraNa hI bharata kSetra ke chaha khaNDa ho gaye haiN| tIna khaNDa vijayArdha ke uttara meM hai aura tIna khaNDa dakSiNa meM haiN| dakSiNa ke tIna khaNDoM ke bIca kA khaNDa AryakhaNDa kahalAtA hai| zeSa pA~co mleccha khaNDa haiN| ukta guphAoM ke dvArA hI cakravartI uttara ke tIna khaNDoM ko jItane jAtA aura lauTa kara vApisa AtA hai| isI se isa parvata kA nAma ' vijayArdha ' hai kyoMki isa taka pahu~cane para cakravartI kI AdhI vijaya ho jAtI hai| uttara ke tIna khaNDoM ke bIca ke khaNDa meM 'vRSabhAcala parvata' hai, usa para cakravartI apanA nAma khoda detA hai| bharata kSetra kI taraha hI anta kA airAvata kSetra bhI hai| usame bhI vijayArdha parvata vagairaha haiN| tathA vijayArgha parvata aura raktA, raktodA nadI ke kAraNa usake bhI cha: khaNDa ho gaye haiN| saba kSetroM ke bIca meM videha kSetra hai| yaha kSetra niSadha aura nIla parvata ke madhya meM sthita hai| vahA~ manuSya Atma dhyAna ke dvArA karmoM ko naSTa karake deha ke baMdhana se sadA chUTate rahate haiM / isIse usakA 'videha' nAma par3A huA hai| usa videha kSetra ke bIca me sumeru parvata hai| sumeru ke pUrva dizA vAle bhAga ko pUrva videha aura pazcima dizA vAle bhAga ko pazcima videha kahate haiN| nIla parvata se nikala kara sItA nadI pUrva videha ke madhya se hokara bahatI hai aura niSadha parvata se nikala kara sItodA nadI pazcima videha ke madhya se hokara bahatI hai| isase ina nadiyoM ke kAraNa pUrva videha aura pazcima videha ke bhI do do bhAga ho gaye haiM / isa taraha videha ke cAra bhAga haiN| pratyeka vibhAga meM ATha ATha upavibhAga Zhong *****64 #********* Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (45) tattvArtha sUtra #***** adhyAya haiM / yaha pratyeka upavibhAga eka-eka svatantra deza hai / ataH videha kSetra meM 8 x 4 = 32 deza haiM, ve saba videha kahalAte haiN| sumeru parvata eka lAkha yojana u~cA hai| jisameM eka hajAra yojana to pRthvI ke andara usakI nIMva hai aura ninyAnve hajAra yojana pRthvI ke Upara uThA huA hai| usake cAroM ora pRthvI para bhadrazAla nAma kA vana hai| usase pA~casau yojana Upara jAne para sumeru parvata ke cAroM ora kI kaTanI para dUsarA nandanavana hai| nandanavana se sAr3he bAsaTha hajAra yojana Upara jA kara parvata ke cAroM ora kI kaTanI para tIsarA saumanasa vana hai| saumanasa vana se chattIsa hajAra yojana U~cAI para parvata kA zikhara tala hai| usake bIca meM cAlIsa yojana u~cI cUlikA hai aura cUlikA ke cAroM ora pANDuka vana hai| isa vana meM cAroM dizAoM meM cAra zilAe~ haiM / una zilAoM para pUrva videha, pazcima videha, bharata aura airAvata kSetra me janma lene vAle tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai // 10 // Age ina sAta kSetroM kA vibhAga karane vAle chaha parvatoM kA kathana karate haiM tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanIla- rukmi-zikhariNo varSadharaparvatAH ||99 || artha una kSetroM kA vibhAga karane vAle cha: parvata hai jo pUrva se pazcima taka lambe haiM / himavAna, mahAhimavAna, niSadha, nIla, rukmi, aura zikharI unake nAma haiN| varSa arthAt kSetroM ke vibhAga ko banAye rakhane ke kAraNa use 'varSadhara' kahate haiN| vizeSArtha - bharata aura haimavata kSetra ke bIca meM himavAna parvata hai jo sau yojana U~cA hai| haimavata aura harivarSa ke bIca meM mahAhimavAn hai jo do sau yojana U~cA hai| harivarSa aura videha ke bIca meM niSadha parvata hai jo cAra sau yojana U~cA hai| videha aura ramyaka kSetra ke bIca meM nIla parvata hai jo +++++65++++++++++ tattvArtha sUtra + + +adhyAya cAra sau yojana U~cA hai| ramyaka aura hairaNyavata ke bIca meM rukmi hai jo do sau yojana U~cA hai| aura hairaNyavata tathA airAvata ke bIca meM zikharI parvata hai jo sau yojana U~cA hai| ye sabhI parvata pUraba samudra se lekara pazcima samudra taka lambe haiM // 11 // Age ina parvatoM kA raMga batalAte haiM - hemArjuna- tapanIya - vaiDUrya- rajata- hemamayAH ||12|| artha - himavAna parvata cIna deza kI silka kI taraha pItavarNa hai| mahAhimavAn cAMdI kI taraha sapheda hai| niSadha parvata taruNa sUrya kI taraha tapAye hue sone ke samAna raMgavAlA hai| nIla parvata mora ke kaNTha kI taraha nIlA hai / rukmi parvata cAMdI kI taraha sapheda hai aura zikharI parvata cIna deza kI silka kI taraha pItavarNa hai // 12 // Age ina parvatoM kA aura bhI vizeSa varNana karate haiMmaNivicitra pArvA upari mUle ca tulyavistArAH ||13|| artha - ina parvatoM ke pArzva bhAga ( pakhavAr3e); aneka prakAra kI maNiyoM se khacita haiM / aura mUla, madhya tathA Upara inakA vistAra samAna hai| arthAt mUla se lekara Upara taka eka sA vistAra hai // 13 // Age ina parvatoM para sthita tAlAboM kA varNana karate haiM - padma-mahApadma-tigiMcha- ke sari-mahApuNDarIka puNDarIkA hadA steSAmupari ||14|| artha- una parvatoM ke Upara padma, mahApadma, tigiJcha, kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka nAma ke hrada haiN| arthAt himavAna para padma mahAhimavAna para mahApadma, niSadha para tigiJcha, nIla para kesarI, rukmi para mahApuNDarIka aura zikharI para puNDarIka hrada haiM // 14 // *** ++ Xie Xie Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (46) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - Age ina tAlAboM kA vistAra batalAte haiMprathamo yojana sahastrAyAmastada rddha viSkambho hRdaH / / 17 / / artha- pahalA padma nAma kA hrada pUraba pazcima eka hajAra yojana lambA hai aura uttara dakSiNa pA~ca sau yojana caur3A hai // 15 // aba usakI gaharAI batalAte haiM daza-yojanAvagAhaH ||16|| artha- padma hada kI gaharAI daza yojana hai // 16 // Age isakA vizeSa citraNa karate haiM tanmadhye yojanaM puSkaram ||17|| artha- usa padma hada me eka yojana lambA caur3A kamala hai| vizeSArtha- yaha kamala vanaspatikAya nahIM haiM kintu kamala ke AkAra kI pRthvI hai| usa kamalAkAra pRthvI ke bIca meM do kosa kI karNikA hai aura usa karNikA ke cAroM ora eka-eka kosa kI paMkhuriyA~ haiN| isase usakI lambAI caur3AI eka yojana hai // 17 // Age ke hRdoM aura kamaloM kA vistAra batalAte haiMtaddhiguNa-dviguNA hRdA: puSkarANi ca ||18|| artha - Age ke hrada aura kamala prathama hrada aura kamala se dUne-dUne parimANa vAle haiM / arthAt padma hrada se dUnA mahApadmahrada hai| mahApadma se dUnA tigiJcha hRda hai / ina hradoM meM jo kamala haiM ve bhI dUne dUne parimANa vAle haiM // 18 // ina kamalo para nivAsa karanevAlI deviyoM kA varNana karate haiMtannivAsinyo devya: zrI-hI-dhRti-kIrti-buddhi-lakSamya: palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkA: ||19|| (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - artha-una kamaloM kI karNikA para bane hue mahaloM meM nivAsa karanevAlI zrI, hrI, dhRti, kIrti, buddhi aura lakSmI ye chaha deviyA~ haiN| unakI eka palya kI Ayu hai| aura ve sAmAnika evaM pariSad jAti ke devoM ke sAtha rahatI haiN| arthAt bar3e kamala ke Asa pAsa jo aura kamalAkAra TApU haiM una para bane hue makAna meM sAmAnika aura pariSad jAti ke deva basate haiM // 19 // aba ukta kSetra me bahane vAlI nadiyoM kA hAla batalAte haiMgaMgA-sindhu, rohid-rohitAsyA, harid-harikAntA, sItA-sItodA, nArI-narakAntA, suvarNa-rUpyakUlA, raktA-raktodA:-saritastanmadhyagA: ||20|| artha - una sAta kSetroM ke bIca se bahanevAlI gaMgA-sindhu, rohitrohitAsyA, harit-harikAntA, sItA-sItodA, nArI-narakAntA, suvarNakUlA -rUpyakUlA, raktA-raktodA ye caudaha nadiyA~ haiM // 20 // dvayorddhayo: pUrvAH pUrvagAH ||21|| artha-kama se eka eka kSetra meM do do nadiyA~ bahatI haiN| aura una dodo nadiyoM meM se pahalI nadI pUrva samudra ko jAtI hai| arthAt gaMgA, rohit, harit, sItA, nArI, suvarNakUlA aura raktA ye sAta nadIyA pUraba ke samudra me jA kara milatI haiM // 21 // zeSAstvaparagAH ||2|| artha - do-do nadiyoM meM se pIchevAlI nadI pazcima samudra ko jAtI haiN| arthAt sindhu, rohitAsyA, harikAMtA, sItodA, narakAMtA, rUpyakUlA aura raktodA, ye sAta nadiyA~ pazcima samudra meM jA kara milatI haiN| vizeSArtha-cha: hradoM se caudaha nadiyA~ nikalI haiN| unameM se pahale padma hrada aura chaThe puNDarIka hrada se tIna-tIna nadiyA~ nikalI haiN| aura zeSa cAra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:WVIPUL\B001.PM65 (47) tattvArtha sUtra ********* ** adhyAya - se do-do nadiyA~ nikalI haiN| so padma hada ke pUrva dvAra se gaMgA nadI, pazcima dvAra se sindhu nadI, aura uttara dvAra se rohitAsyA nadI nikalI hai| dUsare mahApadma hada ke dakSiNa dvAra se rohita aura uttara dvAra se harikAntA nadI nikalI hai| tIsare tigiJcha hada ke dakSiNa dvAra se harit aura uttara dvAra se sItodA nadI nikalI hai| cauthe kesarI hrada ke dakSiNa dvAra se sItA aura uttara dvAra se narakAntA nadI nikalI hai / pA~cave mahApuNDarIka hada ke dakSiNa dvAra se suvarNakUlA, pUrva dvAra se raktA aura pazcima dvAra se raktodA nadI nikalI hai // 22 // ina nadiyoM kA parivAra batalAte haiMcaturdaza-nadI-sahastra parivRtA gaMgA-sindhvAdayo nadya:||23|| artha- gaMgA aura sindhu nadI caudaha caudaha hajAra parivAra nadiyoM se ghirI huI haiN| isa sUtra meM jo 'nadI' zabda diyA hai vaha yaha batalAne ke lie diyA hai ki ina nadiyoM kA parivAra Age Age dUnA dUnA hotA gayA hai| ata: rohit aura rohitAsyA kI parivAra nadI aThThAIsa-aThThAIsa hajAra haiN| harit aura harikAntA kI parivAra nadI chappana hajAra haiN| sItA aura sItodA kI parivAra nadI eka lAkha bAraha hajAra , eka lAkha bAraha hajAra hai||23|| aba bharata kSetra kA vistAra batalAte haiMbharata: SaDviMzati- paMcayojana-zata-vistAra:SaD__ caikonaviMzati-bhAgA yojanasya ||24|| artha- bharata kSetra kA vistAra pA~ca so chabbIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se cha: bhAga pramANa hai| yaha vistAra dakSiNa se uttara taka hai // 24 // anya kSetroM kA vistAra batalAte haiMtad-dviguNa-dviguNa-vistArA varSadhara-varSA videhAntAH ||27|| tattvArtha sUtra ******* adhyAya : artha-Age ke parvata aura kSetra videha kSetra taka bharata kSetra se dUne dUne vistAra vAle haiN| arthAt himavAna parvata kA vistAra bharata kSetra se dUnA hai| himavAn parvata ke vistAra se haimavata kSetrakA vistAra dUnA hai| haimavata kSetra ke vistAra se mahAhimavAn parvata kA vistAra dUnA hai| mahA himavAn parvata se harikSetra kA vistAra dUnA hai| hari kSetra ke vistAra se niSadha parvata kA vistAra dUnA hai| aura niSadha parvata se videha kSetra kA vistAra dUnA hai||25|| Age ke parvato aura kSetro kA vistAra batalAte haiN| uttarA dakSiNatulyAH ||26|| artha- uttara ke airAvata se le kara nIla taka jitane kSetra aura parvata haiM, unakA vistAra vagairaha dakSiNa ke bhArata Adi kSetroM ke samAna hI jAnanA cAhie / yaha niyama dakSiNa bhAgakA jitanA bhI varNana kiyA hai usa sabake sambandhameM lagA lenA cAhie / prataH uttara ke hrada aura kamala Adi kA vistAra vagairaha tathA nadiyoM kA parivAra vagairaha dakSiNa ke samAna hI jAnanA cAhie / sAraMza yaha hai ki bharata aura airAvata, himavAn aura zikharI, haimavata aura hairaNyavata mahAhimavAna aura rukmi, harivarSa aura ramyaka tathA niSadha aura nIlakA vistAra, inake hRdoM aura kamaloMkI lambAI caur3AI vagairaha tathA nadiyoM ke parivAra kI saMkhyA paraspara meM samAna hai // 26 // Age bharata Adi kSetroM meM rahanevAle manuSyoM kI sthiti vagairaha kA varNana karate haiM bharatairAvatayovRddhihAsau, SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm ||27|| artha- bharata aura airAvata kSetra meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke chaha samayoM ke dvArA manuSyoM kI Ayu, zarIra kI U~cAI, bhogopabhoga Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (48) (tatvArtha sUtra ********* **** adhyAya - saMpadA vagairaha ghaTatI aura bar3hatI rahatI haiM / utsarpiNI meM dinoMdina bar3hatI hai, avasarpiNI meM dinoMdina ghaTatI hai| vizeSArtha- suSama-suSamA, suSamA, suSamA duSamA, duSamA suSamA, duSamA aura duSamA-duSamA ye chaha bheda avasarpiNI kAla ke haiM / aura duSamA-duSamA, duSamA, duSamA-suSamA, suSamA-duSamA, suSamA aura saSamAsuSamA ye chaha bheda utsarpiNI kAla ke haiM / avasarpiNI kA pramANa dasa kor3A-kor3I sAgara hai / itanA hI pramANa utsarpiNI kAla kA hai| ina donoM kAloM kA eka kalpa kAla hotA hai| suSamA-suSamA kA pramANa cAra kor3A kor3I sAgara hai| isake prArambha meM manuSyoM kI dazA uttarakuru bhoga bhUmi ke manuSyoM ke samAna rahatI hai| phira krama se hAni hote hote dUsarA suSamA kAla AtA hai vaha tIna kor3Akor3I sAgara taka rahatA hai / usake prArambha meM manuSyoM kI dazA harivarSa bhogabhUmi ke samAna rahatI hai / phira krama se hAni hote hote tIsarA suSamA-duSamA kAla AtA hai| yaha kAla do kor3Akor3I sAgara taka rahatA hai| isake prArambhameM manuSyoM kI dazA haimavata kSetra bhoga bhUmi ke samAna rahatI hai| phira krama se hAni hote hote cauthA duSamA-suSamA kAla AtA hai| yaha kAla bayAlIsa hajAra varSa kama eka kor3A koDI sAgara taka rahatA hai| usake prArambha meM manuSyoM kI dazA videha kSetra ke manuSyoM ke samAna rahatI hai| phira krama se hAni hote hote pAMcavAM duSamAkAla AtA hai jo ikkIsa hajAra varSa taka rahatA hai| yaha isa samaya cala rahA hai / isake bAda chaThA duSamA-duSamA kAla AtA hai / yaha bhI ikkIsa hajAra varSa rahatA hai / isa chaThe kAla ke anta meM bharata aura airAvata kSetra ke Arya khaNDa meM pralaya kAla AtA hai| isameM vAyu aura varSA ke vega se pahAr3a taka cUra cUra ho jAte haiN| manuSya mara jAte haiN| bahuta se manuSya-yugala parvatoM kI kandarAoM meM chipa kara apanI rakSA kara lete haiM / viSa aura Aga kI varSA se eka yojana nIce taka bhUmi cUrNa ho jAtI hai / usake bAda utsarpiNI kAla AtA hai| usake Arambha meM sAta saptAha taka savaSTi hotI tattvArtha sUtra ***************adhyAya - hai| usase pRthvI kI garmI zAnta ho jAtI hai aura latA vRkSa vagairaha ugane lagate haiM / taba idhara udhara chipe hue manuSya yugala apane apane sthAnoM se nikala kara pRthvI para basane lagate haiN| isa taraha utsarpiNI kA prathama atiduSamA kAla bIta jAne para dUsarA duSamA kAla A jAtA hai| isa kAla ke bIsa hajAra varSa bItane para jaba eka hajAra varSa zeSa rahate haiM to kulakara paidA hote haiM jo manuSyoM ko kulAcAra kI tathA khAnA pakAne vagairaha kI zikSA dete haiN| isake bAda tIsarA duSamA suSamA kAla AtA hai| isameM tIrthaMkara vagairaha utpanna hote haiN| isake bAda utsarpiNI ke cauthe kAla meM jaghanya bhogabhUmi, pA~caveM meM madhyama bhoga bhUmi aura chaThe meM utkRSTa bhogabhUmi rahatI hai| utsarpiNI kAla samApta hone para punaH avasarpiNI kAla prArambha ho jAtA hai| usake prathama kAla meM utkRSTa bhoga bhUmi, dUsare meM madhyama bhoga bhUmi tathA tIsare meM jaghanya bhoga bhUmi rahatI hai| aura cautha se karma-bhUmi prArambha ho jAtI hai / / 27 // Age zeSa kSetroM kI dazA batalAte haiM tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH ||28|| artha- bharata aura airAvata ke sivA anya kSetra avasthita haiM / unameM sadA eka sI hI dazA rahatI hai; hAni-vRddhi nahIM hotI // 28 // ina kSetroM ke manuSyoM kI Ayu batalAte haiM eka-ddhi-tri-palyopama-sthitayo haimavataka-hArivarSakadaivakuravakA:||19|| artha- haimavata kSetra ke manuSyoM kI Ayu eka palya kI hai| hari varSa kSetra ke manuSyoM kI Ayu do palya kI hai|aur devakuru ke manuSyoM kI Ayu tIna palya kI hai| vizeSArtha - ina tInoM kSetroM meM sadA bhogabhUmi rahatI hai / bhogabhUmi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (49) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya ke manuSya sadA yuvA rahate haiN| unheM koI roga nahIM hotA aura na marate samaya koI vedanA hI hotI hai| basa puruSa ko jaMbhAI aura strI ko chIMka AtI hai aura usI se unakA maraNa ho jAtA hai| maraNa hone para unakA zarIra kapUra kI taraha ur3a jAtA hai / bhogabhUmi meM na puNya hotA hai aura na pApa / hA~, kinhI kinhIM ko samyaktva avazya hotA hai| maraNa hone para samyagdRSTi to saudharma yA IzAna svarga meM deva hote haiM aura mithyAdRSTi bhavanatrika meM janma lete haiN| vahA~ ke pazu bhI marakara deva hote haiN| unameM paraspara meM IrSA dveSa nahIM hotA / sUrya kI garmI pRthvI taka na A sakane ke kAraNa varSA bhI nahIM hotii| kalpavRkSoM ke dvArA prApta vastuoM se hI manuSya apanA jIvana nirvAha sAnanda karate haiN| vahA~ na koI svAmI hai aura na sevaka, na koI rAjA hai aura na prajA / prAkRtika sAmyavAda kA sukha sabhI bhogate haiM // 29 // aba uttara jambudvIpa ke kSetroM kI sthiti batalAte haiM tathottarAH ||30| artha- dakSiNa jambUdvIpa ke kSetroM kI jaisI sthiti hai vaisI hI uttara jambUdvIpa ke kSetroM kI jAnanI cAhiye / arthAt hairaNyavata kSetra ke manuSyoM kI sthiti haimavata kSetra ke manuSyoM ke samAna hai| ramyaka kSetra ke manuSyoM kI sthiti harivarSa kSetra ke manuSyoM ke samAna hai| aura uttara kurU ke manuSyoM kI sthiti devakurU ke manuSyoM ke samAna hai // 30 // Age videha kSetra kI sthiti batalAte hai videheSu saMkhyeyakAlA ||31|| artha - pA~coM meru sambandhI pA~ca videha kSetroM meM manuSyoM kI Ayu saMkhyAta varSa kI hotI hai| vizeSArtha - pA~coM videhoM meM sadA suSamA-duSamA kAla kI sI dazA rahatI hai| manuSyeM ke zarIra kI U~cAI adhika se adhika pA~ca sau dhanuSa ***+++++++73+++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++adhyAya hotI hai| pratidina bhojana karate haiN| utkRSTa Ayu eka koTI pUrva kI hai aura jaghanya Ayu antarmuhurta kI hai| pUrvakA pramANa isa prakAra kahA hai- caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAGga hotA hai aura caurAsI lAkha pUrvAMGga kA eka pUrva hotA hai / ataH caurAsI lAkha ko caurAsI lAkha se guNA karane para 70560000000000 saMkhyA AtI hai, itane varSoM kA eka pUrva hotA hai| aise eka koTipUrva kI Ayu karma bhUmi meM hotI hai // 31 // Age dUsarI taraha se bharata kSetra kA vistAra batalAte haiMbharatasya viSkambho jambudvIpasya navatizatabhAgaH ||32|| artha- jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana hai / usameM eka sau nabbe kA bhAga dene para eka bhAga pramANa bharata kSetra kA vistAra hai| jo pahale batalAyA hai| vizeSArtha - pahale bharata kSetra kA vistAra pA~ca sau chabbIsa sahI 6/ 19 yojana batalAyA hai / so jambUdvIpa ke eka lAkha yojana vistAra kA eka sau nabbevA~ bhAga hai| kyoM ki jambUdvIpa sAta kSetroM aura chaha parvatoM meM ba~TA huA hai| usameM bharata kA eka bhAga, himavAn ke do bhAga, haimavatake cAra bhAga, mahAhimavAn ke ATha bhAga, harivarSa ke solaha bhAga, niSadha parvata ke battIsa bhAga, videhake causaThabhAga, nIla parvata ke battIsabhAga, ramyaka ke solaha bhAga, rukmi parvata ke ATha bhAga, hairaNyavata kSetra ke cAra bhAga, zikharI parvata ke do bhAga aura airAvatakA eka bhAga hai| ina saba bhAgoM kA jor3a 190 hotA hai| isa taraha jambUdvIpa kA varNana samApta huaa| jambudvIpa ko ghere hue lavaNa samudra hai usakA vistAra sarva ora do lAkha yojana hai| lavaNa samudra ko ghere hue dhAtakI khaNDa nAma kA dvIpa hai| usakA vistAra saba ora cAra lAkha yojana hai // 32 // Age dhAtakI khaNDa dvIpa kI racanA batalAte haiMdvirdhAtakIkhaNDe ||33|| ******74+++++ ++++ * Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (50) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - artha - dhAtakI khaNDa dvIpa meM bharata Adi kSetra do-do haiN| vizeSArtha- dhAtakI khaNDa kI dakSiNa dizA aura uttara dizA meM do iSvAkAra parvata haiM / ve donoM parvata iSu yAnI bANa kI taraha sIdhe aura dakSiNa se uttara taka lambe haiN| unakI lambAI dvIpa ke barAbara yAnI cAra lAkha yojana hai| isIse ve eka ora lavaNa samudra ko chUte haiM to dUsarI ora kAlodadhi samudra ko chUte haiN| unake kAraNa dhAtakI khaNDa ke do bhAga ho gaye haiM- eka pUrva bhAga, dUsarA pazcima bhAga / donoM bhAgoM ke bIca meM ekaeka merUparvata hai| aura unake donoM ora bharata Adi kSetra tathA himavAna Adi parvata haiM / isa taraha vahA~ do bharata, do himavAna Adi haiM / unakI racanA gAr3I ke pahiye kI taraha hai| jaisa gAr3I ke pahiye meM jo DaMDe lage rahate hai jinheM ara kahate haiM, unake samAna to himavAna Adi parvata haiN| ve parvata sarvatra samAna vistAra vAle haiM / aura aroM ke bIca meM jo khAlI sthAna hotA hai usake samAna bharata Adi kSetra haiN| kSetra kAlodadhi ke pAsa meM adhika caur3e haiM aura lavaNa samudra ke pAsa meM kama caur3e haiM / jambUdvIpa meM jisa sthAnapara jAmuna kA pArthiva vRkSa hai dhAtakI khaNDa meM usI sthAna para dhAtakI (dhatUrA) kA eka vizAla pArthiva vRkSa hai| usake kAraNa dvIpakA nAma dhAtakI khaNDa par3A hai| dhAtakI khaNDa ko ghere hue kAlodadhi samudra hai| usakA vistAra ATha lAkha yojana hai / aura kAlodadhi ko ghere hue puSkaravara dvIpa hai| usakA vistAra solaha lAkha yojana hai // 33 // Age puSkaravara dvIpa kA varNana karate haiM puSkarAdhe ca ||34|| artha- Adhe puSkaravara dvIpa meM bhI bharata Adi kSetra tathA himavAna Adi parvata do-do haiN| vizeSArtha - puSkaravara dvIpa ke bIca meM cUr3I ke AkAra kA eka mAnuSottara parvata par3A huA hai, usake kAraNa dvIpa ke do bhAga ho gaye haiN| tattvArtha sUtra ***************adhyAya - isIse Adhe puSkaravara dvIpa meM hI bharata Adi kI racanA batalAyI hai| puSkarArdha meM bhI dakSiNa aura uttara dizA meM do iSvAkAra parvata haiM, jo eka ora kAlodadhi ko chUte haiM to dUsarI ora mAnuSottara parvata ko chUte haiN| isase dvIpa ke do bhAga ho gaye haiM- eka pUrva puSkarArdha aura dUsarA pazcima puSkarArdha / donoM bhAgoM ke bIca meM eka-eka meru parvata hai| aura unake donoM aura bharata Adi kSetra va parvata haiN| jahA~ jambUdvIpa meM jambUvRkSa hai, vahIM puSkarArdha meM parivAra sahita puSkara vRkSa hai| usI se dvIpa kA nAma puSkara dvIpa par3A hai // 34 // aba batalAte haiM ki bharata Adi kSetroM kI racanA Adhe hI puSkara dvIpa meM kyoM haiM? samasta puSkara dvIpa meM kyoM nahIM hai? prAG mAnuSottarAnmanuSyAM ||37 / / artha- mAnuSottara parvata se pahale hI manuSya pAye jAte haiM / arthAt jambUdvIpa, dhAtakI khaNDa aura Adhe puSkara dvIpa paryanta hI manuSyoM kA AvAsa hai / ina ar3hAI dvIpoM se bAhara koI bhI RddhidhArI yA vidyAdhara manuSya taka nahIM jA sakatA / isIse mAnuSottara parvata ke bAhara ke dvIpoM meM kSetra vagairaha kI racanA bhI nahIM pAyI jAtI hai // 35 // Age manuSyoM ke do bheda batalAte haiM AryA mlecchAzca ||36|| artha- manuSya do prakAra ke haiM- Arya aura mleccha / vizeSArtha- Arya manuSya bhI do prakAra ke haiM- eka RddhidhArI aura dUsare binA RddhivAle / jo ATha prakAra kI RddhiyoM meM se kisI eka Rddhi ke dhArI hote haiM unheM Rddhi prApta Arya kahate haiN| jinako koI Rddhi prApta nahIM hai ve binA RddhivAle Arya kahalAte haiN| binA RddhivAle Arya pA~ca prakAra ke hote haiM- kSetraArya, jAti Arya, karma Arya, cAritra * *** *** *** # 76 *** ***** * Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (51) tattvArtha sUtra ++++++++++++++++adhyAya Arya aura darzana aary| kAzI-kozala Adi Arya kSetroM meM janma lenevAle manuSya kSetra - Arya haiN| ikSvAku, bhoja Adi vaMzoM meM janma lenevAle manuSya jAti Arya haiN| karma Arya tIna prakAra ke hote haiM - sAvadya-karma- Arya, alpa sAvadya-karma-Arya aura asAvadya karma Arya / sAvadya karma Arya chaha prakAra ke hote haiN| jo talavAra Adi astra-zastra ke dvArA rakSA athavA yuddha Adi karane kI jIvikA karate haiM ve asikarma Arya haiN| jo Aya vyaya Adi likhane kI AjIvikA karate haiM ve masikarma Arya haiN| jo khetI ke dvArA AjIvikA karate haiM ve kRSikarma Arya haiN| jo vividha kalAoM meM pravINa haiM aura unase hI AjIvikA karate haiM ve vidyAkarma Arya haiM / dhobI, nAI, kumhAra, luhAra, sunAra vagairaha zilpa-karma-Arya haiN| vaNija vyApAra karanevAle vaNika -karma-Arya haiN| unameM jo aNuvratI zrAvaka hote haiM ve alpa sAvadya karmArya hote haiM aura pUrNa saMyamI sAdhu asAvadya karmArya hote haiM / cAritra Arya do prakAra ke hote haiM- eka, jo binA upadeza ke svayaM hI cAritra kA pAlana karate haiM aura dUsare, jo para ke upadeza se cAritra kA pAlana karate haiN| samyagdRSTi manuSya darzana Arya haiN| Rddhi prApta AryoM ke bhI ATha prakAra kI RddhiyoM ke avAntara bhedoM kI apekSA se bahuta se bheda haiM jo vistAra ke bhaya se yahA~ nahI likhe haiM / mleccha do prakAra ke hote haiM- antadvapaja aura karma bhUmija / lavaNa samudra aura kAlodadhi samudra ke bhItara jo chayAnave dvIpa haiM unake vAsI manuSya antadvapaja mleccha kahe jAte haiN| unakI AkRti AhAra-vihAra saba asaMskRta hotA hai / tathA mleccha khaNDoM ke adhivAsI manuSya karma bhUmija mleccha kahe jAte haiN| Arya khaNDa meM bhI jo bhIla Adi jaMgalI jAtiyA~ basatI hai veM bhI mleccha hI haiM // 36 // aba karma bhUmiyA~ batalAte haiM bharatairAvata- videhAH karmabhUmayo'nyatra devakuruttarakurubhyaH ||37|| ******++++++++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya artha- pA~coM meru sambandhI pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura devakurU tathA uttarakurU ke sivA zeSa pA~ca videha, ye pandraha karma bhUmiyA~ haiN| pA~co meru sambandhI pA~ca haimavata, pA~ca harivarSa, pA~ca hairaNyavata, pA~ca devakurU aura pA~ca uttarakurU, ye tIsa bhoga bhUmiyA~ haiN| inameM dasa utkRSTa bhogabhUmi haiM, dasa madhyama haiM aura dasa jadhanya haiN| inameM dasa prakAra ke kalpavRkSoM ke dvArA prApta bhogoM kA hI prAdhAnya hone se inheM bhogabhUmi kahate haiM / bharatAdika pandraha kSetroM meM bar3e se bar3A pApa karma aura bar3e se bar3A puNya karma arjita kiyA jA sakatA hai, jisase jIva mara kara sAtaveM naraka meM aura sarvArthasiddhi me bhI jA sakatA hai| tathA ina kSetroM meM SaT karmoM ke dvArA AjIvikA kI jAtI hai| isalie karma kI pradhAnatA hone se inheM karmabhUmi kahate haiM // 37 // Age manuSyo kI Ayu batalAte haiM nRsthiti parA vare tripalyopamAntarmuhurte ||38|| artha - manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palya kI hai aura jadhanya antamuhurta kI hai| vizeSArtha pramANa do prakAra kA hotA hai- eka saMkhyA rUpa dUsarA upamA rUpa / jisakA AdhAra eka, do Adi, saMkhyA hotI hai use saMkhyA pramANa kahate haiM aura jo saMkhyA ke dvArA na ginA jA kara kisI upamA ke dvArA AMkA jAtA hai use upamApramANa kahate haiN| usIkA eka bheda palya hai| palya gaDDhe ko kahate haiN| usake tIna bheda haiM- vyavahAra palya, udvAra palya, addhApalya / eka yojana lambA caur3A aura eka yojana gaharA gola gaDDhA khodo / eka dina se lekara sAta dina taka ke janme hue bher3a ke bAlo ke agrabhAgoM ko kaiMcI se itanA bArIka kATo ki phira unheM kATa sakanA saMbhava na ho| una bAla ke Tukar3oM se usa gaDDhe ko khUba ha~sakara muMha taka bhara do| use vyavahAra palya kahate haiN| isa vyavahAra palya romoM me se sau +++++++++++78 +++++++++++ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01.PM65 (52) tattvArtha sUtra +++++++++adhyAya sau varSa ke bAda eka eka roma nikAlane para jitane kAla meM vaha gaDr3hA romoM se khAlI ho jAye, utane kAla ko vyavahAra palyopama kAla kahate haiM / vyavahAra palya ke romoM meM se pratyeka roma ke buddhi ke dvArA itane Tukar3e karo jitane asaMkhyAta koTi varSa ke samaya hote haiN| phira una romoM se eka yojana lambe caur3e aura eka yojana gahare gola gaDDhe ko bhara do| use udvAra palya kahate haiN| unameM se prati samaya eka eka roma ke nikAlane para jitane kAla meM vaha gaDr3hA romoM se zUnya ho jAye utane kAla ko uddhAra palyopama kahate haiM / uddhAra palya romoM meM se pratyeka roma ke kalpanA ke dvArA punaH itane Tukar3e karo jitane so varSa ke samaya hote haiN| aura una romo se punaH ukta vistAravAle gaDDhe ko bhara do| use addhA palya kahate haiM / usa addhA palya ke romoM meM se prati samaya eka-eka roma nikAlane para jitane kAla meM vaha gaDr3hA khAlI ho utane kAla ko addhA palyopama kahate haiM / ina tIna palyoM meM se pahalA vyavahAra palya to kevala do palyoM ke nirmANa kA mUla hai, usI ke AdhAra para uddhAra palya aura addhA palya banate haiM / isIse use vyavahAra palya nAma diyA gayA hai| uddhAra palya ke romoM ke dvArA dvIpa aura samudro kI saMkhyA jAnI jAtI hai| addhA palya dvArA nArakiyoM kI, tiryaJcoM kI, devoM aura manuSyoM kI Ayu karmoM kI sthiti Adi jAnI jAtI hai| isI se ise addhApalya kahate hai, kyoki 'addhA' nAma kAla kA hai| dasa kor3Akor3I addhApalya kA eka addhA sAgara hotA hai / dasa addhAsAgara kA eka avasarpiNI yA utsarpiNI kAla hotA hai // 38 // aba tiryaJcoM kI sthiti batalAte haiM tiryagyonijAnAM ca ||39|| artha - tiryaJcoM kI bhI utkRSTa sthiti tIna palya aura jadhanya sthiti antarmuhurta hai| vizeSArtha - tiryaJca tIna prakAra ke hote haiM- ekendriya, vikalendriya ***++++79 ++++++++++ tattvArtha sUtra +++++adhyAya aura paJcendriya / ekendriyoM me zuddha pRthvI kAyika jIvoM kI Ayu bAraha hajAra varSa hotI hai / khara pRthvi kAya kI Ayu bAIsa hajAra varSa hotI hai| jalakAyika jIvoM kI Ayu sAta hajAra varSa, vAyu kAyakI tIna hajAra varSa aura vanaspati kAya kI dasa hajAra varSa utkRSTa Ayu hotI hai| agni kAyika kI Ayu tIna dina rAta hotI hai| viklendriyoM meM, do indriyoM kI utkRSTa Ayu bAraha varSa, teindriyoM kI unacAsa rAtadina aura cauindriyoM kI chaha mAsa hotI hai / paJcendriyoM meM jalacara jIvoM kI utkRSTa Ayu eka pUrva koTi, godhA nakula vagairaha kI nau pUrvAGga, sarpoM kI bayAlIsa hajAra varSa, pakSiyoM kI bahattara hajAra varSa aura caupAyoM kI tIna palya hotI hai| tathA sabhI kI jadhanya Ayu eka antarmuhurta kI hotI hai // 39 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre tRtIyo'dhyAyaH // 3 // upAdhyAya parameSThI kA devagar3ha meM sthita eka prAcIna zilpa **********80++++++++ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (53) (tatvArtha sUtra adhyAya .D caturtha adhyAya - aba devoM kA varNana karate haiM devAzcaturNikAyAH ||1|| artha-nikAya samUha ko kahate haiM / devoM ke cAra nikAya yAnI samUha haiM-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, aura vaimAnika // 1 // devo kI lezyA batalAte haiM AditastriSu pItAntale zyA: ||2|| artha- bhavanavAsI , vyantara aura jyotiSka ina tIna nikAyoM meM kRSNa, nIla, kApota aura pIta, ye cAra lezyAe~ hotI haiM // 2 // ina nikAyoM ke avAntara bheda batalAte haiMdazASTa-paJca-dAdazavikalpA: kalpopannaparyantAH ||3|| artha- bhavanavAsI devoM ke dasa bheda haiM, vyantaroM ke ATha bheda haiM, jyotiSI devo ke pA~ca bheda haiM aura vaimAnika devoM meM se jo kalpopanna arthAt solaha svargo ke vAsI deva haiM, unake bAraha bheda haiM // 3 // devo ke viSayoM meM aura bhI kahate haiMindra-sAmAnika-trAyatriza-pAriSad-AtmarakSa lokapAlA-nIka-prakIrNakAbhiyogya kilviSikAzcaikaza: ||4|| artha - devoM kI pratyeka nikAya meM indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSika ye dasa-dasa bheda hote haiN| tattvArtha sUtra ***************adhyAya - vizeSArtha-anya devoM meM na pAyI jAnevAlI aNimA Adi RddhiyoM ke dvArA jo parama aizvarya ko bhogatA hai, devoM ke usa svAmI ko indra kahate haiM / jinakI Ayu, zakti, parivAra, tathA bhogapabhoga vagairaha indra ke samAna hI hote haiM, kintu jo AjJA aura aizvarya se hIna hote haiM unheM sAmAnika kahate haiN| ye pitA, guru yA upAdhyAya ke samAna mAne jAte haiN| maMtrI aura purohita ke samAna jo deva hote haiM, unheM trAyastriMza kahate haiN| inakI saMkhyA taiMtIsa hotI hai isIse inheM 'trAyastriMza' kahA jAtA hai / indra kI sabhA ke sadasya devoM ko pAriSad kahate haiN| indra kI sabhA me jo deva zastra lie indra ke pIche khar3e hote haiM unheM AtmarakSa kahate haiN| yadyapi indra ko kisI zatru kA bhaya nahIM hai phira bhI yaha aizvarya kA dyotaka hai| kotavAla ke tulya devo ko lokapAla kahate haiN| paidala, azva, vRSabha, ratha, hAthI, gandharva, aura nartakI isa sAta prakAra kI senA ke deva anIka kahe jAte haiM / puravAsI yA dezavAsI janatA ke samAna devoM ko prakIrNaka (prajAjana ) kahate haiN| hAthI, ghor3A, savArI vagairaha bana kara jo deva dAsa ke samAna sevA karate haiM unheM Abhiyogya kahate haiN| cANDAla kI taraha dara hI rahane vAle pApI devoM ko kilviSika kahate haiN| ye dasa bheda pratyeka nikAya meM hote haiM // 4 // ukta kathana me thor3A apavAda hai, jo batalAte haiMtrAyariMcaza-lokapAlavA vyantarajyotiSkA: ||7|| artha-vyantara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote| zeSa ATha bheda hI hote haiM // 5 // aba indra kA niyama batalAte haiM pUrvayoIndrA: ||6|| artha- pahale kI do nikAyoM meM do-do indra hote haiM / arthAt dasa prakAra ke bhavanavAsiyoM ke bIsa indra haiM aura ATha prakAra ke vyantaroM ke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (54) (tattvArtha sUtra adhyAya) solaha indra haiN| isa taraha pratyeka nikAya ke pratyeka bheda me do-do indra hote devoM ke kAma sevana kA DhaMga batalAte haiM kAyapravIcArA A aizAnAt ||7|| artha- maithuna sevana kA nAma pravIcAra hai / bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, deva aura saudharma tathA aizAna svarga ke deva apanI apanI devAMganAoM ke sAtha manuSya kI taraha zarIra se maithuna sevana karate haiM // 7 // zeSa svargoM ke devo ke viSaya meM kahate haiM zeSA: sparza-rUpa-zabda-mana: pravIcArAH ||8|| artha- zeSa svargoM ke deva sparza, rUpa, zabda aura mana se hI maithuna sevana karate haiM / arthAt sAnatkumAra aura mAhendra svarga ke deva apanI apanI deviyoM ke AliMgana mAtra se hI parama santuSTa ho jAte haiN| yahI bAta deviyoM kI bhI hai / brahma, brahmottara, lAMtava aura kApiSTha svarga ke deva apanI apanI deviyoM ke sundara rUpa, zrRMgAra, vilAsa vagairaha ke dekhane mAtra se hI santuSTa ho jAte haiN| zukra , mahAzukra , zatAra aura sahastrAra svarga ke deva apanI apanI deviyoM ke madhura gIta, komala hAsya, mIThe vacana tathA AbhUSaNoM kA zabda sunane se hI tRpta ho jAte haiN| Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga ke deva apanI apanI deviyoM kA mana me cintana kara lene se hI zAnta ho jAte haiN||8|| solaha svargoM se Upara ke devoM me kisa prakAra kA sukha hai, yaha batalAte haiM pare'pravIcArA : ||9|| artha - yahA~ para 'zabda se samasta kalpAtIta devoM kA grahaNa kiyA gayA hai| ata: acyuta svarga se Upara nau graiveyaka, nau anudiza aura pA~ca Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong tattvArtha sUtra *#************ adhyAya -D anuttaroM meM rahane vAle ahamindra devoM meM kAma sevana nahIM hai kyoki vahA~ devAMganAe~ nahIM hotii|at: kAma bhogarUpa vedanA ke na hone se Upara ke deva parama sukhI haiM // 9 // aba bhavanavAsI devoM ke dasa bheda batalAte haiMbhavanavAsino'sura-nAga-vidyuta-suparNAgni-vAta stanitodadhi-dIpa-dikkumArAH ||10|| artha-jo deva bhavanoM meM nivAsa karate haiM, unheM bhavanavAsI kahate haiN| bhavanavAsI deva dasa prakAra ke hote haiM-asura kumAra,nAgakumAra,vidyuta kumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanita kumAra, udadhi kumAra, dvIpa kumAra aura diikkumaar| vizeSArtha - yadyapi sabhI devoM kI janma se lekara maraNa taka eka sI avasthA rahatI hai| ataH avasthA se sabhI kumAra haiM / kintu bhavanavAsI devoM kI vezabhUSA, astra-zastra, bAta-cIta, khelanA-kUdanA vagairaha kumAroM kI taraha hI hotA hai, isalie inako kumAra kahate haiM / ukta ratnaprabhA pRthvI ke paGkabahula bhAga meM asura kumAroM ke bhavana bane hue haiM, aura usI ke khara bhAga meM bAkI ke nau kumAro ke bhavana haiN| unhIM meM ye rahate haiN| isI se inheM bhavanavAsI kahate haiM // 10 // aba vyantara devoM ke ATha bheda batalAte haiM vyantarA: kinnara-kimpuruSa-maho raga gaMdharva-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAcAH ||11 / / artha-aneka sthAnoM para jinakA nivAsa hai una devoM ko vyantara kahate haiM / vyantaroM ke ATha bheda haiM-kinnara, kimpurUSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca / vizeSArtha - vaise to ukta ratnaprabhA pRthvI ke khara bhAga meM rAkSasoM ke Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (55) tattvArtha sUtra ****** adhyAya sivA zeSa sAta prakAra ke vyantaroM kA AvAsa hai aura paMka bahula bhAga meM rAkSasoM kA AvAsa hai kintu pRthvI ke Upara dvIpa, parvata samudra, gA~va nagara, devAlaya, caurAhe vagairaha meM bhI inakA sthAna batalAyA hai| isIse vividha sthAnoM ke nivAsI hone ke kAraNa unheM vyantara kahate haiM / / 11 / / aba jyotiSka devoM ke bheda kahate haiM jyotiSkA: sUryAcandramasau graha-nakSatraprakIrNaka-tArakAca ||12|| artha - jyotiSka deva pA~ca prakAra ke hote haiM-sUrya, candramA, graha, nakSatra aura sarvatra phaile hue tAre / cU~ki ye saba camakIle hote haiM isalie inheM jyotiSka kahate haiN| vizeSArtha - sUrya aura candramA kA prAdhAnya batalAne ke lie unheM sUtra meM alaga rakhA gayA hai, kyoki graha vagairaha se unakA prabhAva vagairaha adhika hai| inameM candramA indra hai aura sUrya pratIndra hai| ye saba jyotiSka deva madhyaloka me rahate haiN| dharAtala se sAta sau nabbe yojana U para tAre vicaraNa karate haiN| ve saba jyotiSka devoM ke nIce haiN| tAroM se dasa yojana U para sUrya kA vimAna hai| sUrya se assI yojana Upara candramA hai / nakSatroM se cAra yojana U para budha kA vimAna hai| budha se tIna yojana U para zukra kA vimAna haiM / zukra se tIna yojana Upara bRhaspati hai| bRhaspati se tIna yojana U para maMgala hai aura maMgala se tIna yojana U para zanaizcara hai| isa taraha eka sau dasa yojana kI moTAI meM saba jyotiSI deva rahate haiM tathA tiryak rupa se ye ghanodadhi vAtavalaya taka phaile hue haiM // 12 // jyotiSka devoM kA gamana batalAte haiM merupradakSiNA nityagatayo nRloke ||13|| artha - jyotiSI deva manuSya loka meM meru kI pradakSiNA rupa se sadA *****++++++85 +++++++++++ tattvArtha sUtra gamana karate rahate haiM / vizeSArtha - ar3hAI dvIpa aura do samudroM ko manuSya loka kahate haiM / manuSya loka ke jyotiSI deva meru se gyAraha sau ikkIsa yojana dUra raha kara usake cAroM aura sadA ghUmate rahate haiN| jambUdvIpa meM do, lavaNa samudra meM cAra, dhAtakI khaMDa meM bAraha, kAlodadhi meM bayAlIsa aura puSkarArdha meM bahattara candramA haiM / eka candramA ke parivAra meM eka sUrya, aThAsI graha, aThAIsa nakSatra, aura chiyAsaTha hajAra nau sau pacahattara kor3A kor3I tAre hote haiM // 13 // jyotiSI devoM ke gamana se hI kAlakA vyavahAra hotA hai yaha batalAte haiM +++++++++++++++adhyAya tatkRta: kAlavibhAgaH ||14|| artha- una jyotiSI devoM ke gamana se kAlakA vibhAga hotA hai| vizeSArtha - kAla do prakAra kA hai- vyavahAra kAla aura nizcaya kAla / saikiMDa, miniTa, ghar3I, mUhurta, dina, rAta, pakSa, mAsa, vagairaha vyavahAra kAla kahate haiN| yaha vyavahAra kAla sUrya caMdramAkI gati se hI jAnA jAtA hai tathA isI se nizcayakAla kA bodha hotA hai, jisakA varNana Age pA~cave adhyAya me kiyA hai // 14 // manuSya loka ke bAhara jyotiSI devoM kI sthiti batalAte haiMbahiravasthitAH ||15|| artha- manuSya loka ke bAhara jyotiSI deva avasthita haiM-gamana nahI karate haiN| zaMkA- manuSya loka meM jyotiSI devoM kA nitya gamana batalAne se hI yaha jJAta ho jAtA hai ki bAhara ke jyotiSI deva gamana nahIM karate / phira isa bAta ko batalAne ke lie 'bahiravasthitAH ' sUtra banAnA vyartha hai / samAdhAna - yaha sUtra vyartha nahIM hai, kyoMki manuSyaloka se bAhara jyotiSI devoM kA astitva hI abhI siddha nahIM hai| ataH manuSyaloka se +++++++++++86 +++++++++++ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (56) tattvArtha sUtra ************** adhyAya -D bAhara bhI jyotiSI deva haiM aura ve calate nahIM haiM ye donoM bAteM batalAne ke lie hI 'bahiravasthitAH' sUtra kahA hai // 15 // tIna nikAyoM kA varNana karake aba cauthI nikAya kA varNana karate haiM vaimAnikA : ||16|| artha-jinameM rahanevAle jIva vizeSa rUpa se puNyazAlI mAne jAte haiM unheM vimAna kahate haiM / aura vimAno meM jo deva utpanna hote haiM unhe vaimAnika kahate haiN| vizeSArtha- yaha sUtra adhikAra sUcaka hai| yaha batalAtA hai ki Age vaimAnika devoM kA varNana kiyA jAyegA / vimAna tIna prakAra ke hote haiM - indraka, zreNIbaddha aura puSpa prakIrNaka / jo vimAna indra kI taraha anya vimAnoM ke bIca meM rahatA hai use indraka vimAna kahate haiM / usakI cAroM dizaoM meM katArabaddha jo vimAna hote haiM ve zreNIbaddha kahe jAte haiM aura vidizAoM meM jahA~ tahA~ bikhare phUloM kI taraha jo vimAna hote haiM unheM puSpa prakIrNaka vimAna kahate haiM // 16 // Age vaimAnika devoM ke bheda kahate haiM kalpopapannA: kalpAtItAzca ||17|| artha - vaimAnika devoM ke do bheda haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / jahA~ indra Adi kI kalpanA hotI hai una solaha svargo ko kalpa kahate haiM aura jahA~ indra Adi kI kalpanA nahIM hotI, una graiveyaka vagairaha ko kalpAtIta kahate haiM // 17 // inakI avasthiti batalAte haiM uparyupari ||18|| artha-ye kalpa Adi Upara Upara haiM // 18 // tattvArtha sUtra **** ***** **adhyAya - aba una kalpa Adi kA nAma batalAte haiM jinameM vaimAnika deva rahate haiM saudharmezAna-sAnatkumAra-mAhendra-brahmabrahmottara- lAntava-kApiSTha zukra-mahAzukra zatAra-sahasAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayonavasu graiveyakeSu vijaya -vaijayanta-jayantA parAjiteSu sarvArthasiddhau ca ||19|| artha-saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha, zukra , mahAzukra , zatAra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, ina solaha svargoM meM, inake Upara nau graiveyakoM meM, nau anudizoM meM aura vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi ina pA~ca anuttara vimAnoM meM vaimAnika deva rahate haiN| vizeSArtha - bhUmitala se ninyAve hajAra cAlIsa yojana Upara jAne para saudharma aura aizAna kalpa Arambha hotA hai| usake prathama indraka vimAna kA nAma Rtu hai| vaha Rtu vimAna sumeru parvata ke ThIka U para eka bAla ke agrabhAga kA antarAla dekara ThaharA huA hai| usakA vistAra DhAI dvIpa ke barAbara paiMtAlIsa lAkha yojana hai / usakI cAroM dizAoM meM bAsaThabAsaTha paMkti baddha vimAna haiM aura vidizAoM meM bahuta se prakIrNaka vimAna haiN| usake Upara asaMkhyAta yojana kA antarAla dekara dasarA paTala hai| usameM bhI bIca meM eka indraka vimAna hai / usakI cAroM dizAoM meM ikasaTha- ikasaTha zreNIbaddha vimAna haiM aura vidizAoM meM prakIrNaka vimAna haiN| isa taraha asaMkhyAta asaMkhyAta yojana kA antarAla dekara Der3ha rAju kI U~cAI meM ikattIsa paTala haiN| ina ikattIsa paTaloM ke pUraba, pazcima, aura dakSiNa dizA ke zreNI baddha vimAna tathA indraka aura pUraba dakSiNa dizA ke aura dakSiNa pazcima dizA ke zreNIbaddhoM ke bIca meM jo prakIrNaka haiM ve Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (57) tattvArtha sUtra *************** adhyAya - saudharma svarga me gine jAte haiN| uttara dizA ke zreNIbaddha tathA pazcima-uttara aura uttara-pUrva dizA ke zreNIbaddhoM ke bIca ke prakIrNaka aizAna svarga meM gine jAte haiM / ikattIsaveM paTala se Upara asaMkhyAta yojana kA antarAla dekara sAnatkumAra aura mAhendra kalpa prArambha ho jAte haiM / unake sAta paTala haiM jo Der3ha rAju kI U~cAI meM haiM / yahA~ bhI tIna dizAoM kI ginatI sAnatkumAra svarga meM aura uttara dizA kI ginatI mAhendra kalpa meM kI jAtI hai| isI taraha Upara ke chaha kalpa yugaloM me bhI samajha lenA caahiye| ye yugala Upara Upara Adhe Adhe rAju kI U~cAI me haiN| isa taraha chaha rAjU kI U~cAI meM solaha svarga haiM unake Upara eka rAju kI U~cAI meM nau graiveyaka, nau anudiza aura pA~ca anuttara U para Upara haiM / ina saba ke milAkara kula vesaTha paTala haiN| solaha svargoM ke bAraha indra haiM- prArambha ke aura anta ke cAra svargoM meM 'to pratyeka meM eka eka indra hai| aura bIca ke ATha svargoM meM do-do svargo kA eka- eka indra hai / isa taraha saba indra bAraha haiM / iname saudharma, sAnatkumAra, brahma, zukra, Anata aura AraNa ye chaha dakSiNendra haiM aura aizAna, mAhendra, lAntava,zatAra, prANata aura acyuta ye chaha uttarendra haiN||19|| vaimAnika devoM meM paraspara meM kyA vizeSatA hai yaha batalAte haiM sthiti- prabhAva-sukha-dyutilezyAvizuddhIndriyAvadhi-viSayato'dhikA: ||10|| artha-vaimAnika deva sthiti , prabhAva, sukha, dyuti, lezyA kI vizuddhi, indriyoM kA viSaya tathA avadhijJAna kA viSaya, ina bAtoM meM Upara Upara adhika haiN| vizeSArtha- Ayu karma ke udaya se usI bhava me rahanA sthiti hai| dUsaroM kA burA bhalA karane kI zakti ko prabhAva kahate haiM / sAtA vedanIya karma ke udaya se indriyoM ke viSayoM kA bhoganA sakha hai| zarIra, vastra aura tattvArtha sUtra ***************adhyAya - AbhUSaNoM vagairaha kI camaka ko dyuti kahate haiN| lezyA kI nirmalatA ko lezyA-vizuddhi kahate haiN| pratyeka kalpa aura pratyeka kalpa ke pratyeka paTala ke vaimAnika deva ina bAtoM meM apane nIce ke devoM se adhika hai| tathA akI indrayoM kA aura avadhi jJAna kA viSaya bhI Upara adhika adhika hai||20|| gati-zarIra-parigrahAbhimAnato hInAH ||21|| artha- tathA vaimAnika deva gati, zarIra kI U~cAI ,parigraha aura abhimAna meM Upara Upara hIna haiN| vizeSArtha-jo jIva ko eka sthAna se dUsare sthAna me le jAtI hai use gati yAnI gamana kahate haiN| lobha kaSAya ke udaya se viSayoM meM jo mamatva hotA hai usakA nAma parigraha hai / mAna kaSAya se utpanna hone vAle ahaMkAra kA nAma abhimAna hai / yadyapi Upara-Upara ke devoM meM gamana karane kI zakti adhika adhika hai parantu dezAntara meM jAkara krIDA vagairaha karane kI utkaTa lAlasA nahIM hai, isalie Upara Upara ke devoM meM dezAntara gamana kama pAyA jAtA hai| zarIra kI U~cAI bhI Upara Upara ghaTatI gayI hai| saudharma, aizAna ke devoM kA zarIra sAta hAtha U~cA hai| sAnatkumAra mAhendra meM cha hAtha U~cA hai| brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha meM pA~ca hAtha U~cA hai| zukra , mahAzukra , zatAra, sahastrAra meM cAra hAtha U~cA hai| Anata prANata meM sAr3he tIna hAtha aura AraNa acyata me tIna hAtha U~cA hai| adho graiveyakoM meM ar3hAI hAtha, madhya graiveyakoM meM do hAtha, aura U parima graiveyakoM meM tathA nau anudizoM meM Der3ha hAtha U~cA hai| pA~ca anuttaroM meM eka hAtha U~cA zarIra hai| vimAna vagairaha parigraha bhI Upara Upara kama hai| kaSAya kI mandatA hone se Upara Upara abhimAna bhI kama hai, kyoMki jinakI kaSAya manda hotI hai ve hI jIva Upara Upara ke kalpoM meM janma lete haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai-asainI paJcendriya paryApta tiryaJca apane zubha pariNAmoM se puNya karma kA bandha karake bhavanavAsI aura vyantara devoM meM utpanna hote haiN| sainI paryApta karma * ********** 89D * ***** **** * *** ** *** * *** ***** ** Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (58) tattvArtha sUtra *************** adhyAya - bhUmiyA tiryaJca yadi mithyAdRSTi yA sAsAdana samyadRSTi hoM to bhavanatrika meM janma lete haiM aura yadi samyagdRSTi ho to pahale yA dUsare svarga me janma lete haiM / karma bhUmiyA manuSya yadi mithyAdRSTi yA sAsAdana samyagdRSTi ho to bhavanavAsI se lekara uparima graiveyaka taka janma le sakate haiM / kintu jo dravya se jinaliMgI hote haiM ve hI manuSya graiveyaka taka jA sakate haiM / tathA abhavya mithyAdRSTi bhI jinaliMga dhAraNa karake tapa ke prabhAva se uparima graiveyaka taka mara kara jA sakatA hai| parivrAjaka tApasI mara kara pA~caveM svarga taka janma le sakate haiN| AjIvaka sampradAya ke sAdhu bArahaveM svarga taka janma le sakate haiN| bArahaveM svarga se Upara anya liMgavAle sAdhu utapanna nahIM hote / rnigrantha liMga ke dhAraka yadi dravyaliMgI hoM to uparima graiveyaka taka aura bhAvaliMgI ho to sarvArthasiddhi taka janma le sakate haiM / tathA zrAvaka pahale se lekara solahaveM svarga taka hI janma le sakatA hai| isI taraha jaisI jaisI kaSAya kI mandatA hotI hai usI ke anusAra Upara Upara ke kalpoM meM janma hotA hai| isI se Upara ke deva maMda kaSAyI hote haiM // 21 // aba vaimAnika devoM kI lezyA batalAte haiMpIta-padma-zukla lezyA ddhi-tri-zeSeSu ||rshaa artha-saudharma aura aizAna svarga ke devoM meM pIta lezyA hai| sAnatkumAra aura mAhendra svarga ke devoM meM pIta aura padma lezyA hai / brahma, brahmottara, lAMtava aura kApiSTha svarga meM padma lezyA hai / zukra , mahAzukra , zatAra aura sahasrAra meM padma aura zukla lezyA hai| zeSa Anata Adi kalpoM meM zukla lezyA hai| unameM bhI anudiza aura anuttaro meM parama sukta lezyA hai // 22 // kalpa saMjJA kisakI hai yaha batalAte haiM prAggreveyakebhya: kalpA: ||23|| tattvArtha sUtra ***************adhyAya - artha- saudharma se lekara graiveyaka se pahale arthAt solahaveM svarga taka saMjJA hai; kyoki jinameM indra vagairaha kI kalpanA pAyI jAtI hai unhIM kI kalpa saMjJA hai| ataH nau graiveyaka, nau anudiza aura pA~ca anuttara kalpAtIta haiM; kyoMki ahamindra hone se unameM indra Adi kI kalpanA nahIM haiM // 23 // aba lokAntika devoM kA kathana karate haiM brahmalokAlayA laukAntikA : ||24|| artha- brahmaloka nAma ke pA~cave svarga me rahane vAle deva laukAntika hai| unakA laukAntika nAma sArthaka hai; kyoki loka yAnI brahmaloka, usake aMta me jo rahate haiM ve laukAMtika haiN| abhiprAya yaha hai ki jina vimAnoM meM laukAMtika rahate haiM ve vimAna brahmaloka ke aMta meM haiM / athavA loka yAnI saMsAra / usakA aMta jinake A gayA hai ve lokAMtika deva haiM kyoki laukAMtika deva mara kara aura eka janma le kara mokSa prApta kara lete haiM // 24 // laukAMtika devoM ke bheda batalAte haiM sArasvatAditya-vahnayaruNa-gardatoya tuSitA- vyAbAdhAriSTAzca / / 29|| artha- sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha aura ariSTa, ye ATha prakAra ke laukAntika deva haiM, jo brahmaloka svarga kI pUrvottara Adi ATha dizAoM meM krama se rahate haiM, ye sabhI svataMtra haiM, kisI indra ke AdhIna nahIM haiN| saba samAna haiM iname koI choTA aura koI bar3A nahIM hai| viSayoM se virakta haiM isI se inhe devarSi kahate haiM / anya deva inakI bar3I pratiSThA karate haiM ye caudaha pUrva ke pAThI hote haiM aura jaba tIrthaMkaroM ko vairAgya hotA hai to usa samaya unheM pratibodhana karane ke udezya se unake pAsa jAte haiM // 25 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (59) (tattvArtha sUtra adhyAya .D jo deva manuSya ke do bhava dhAraNa karake mokSa jAte haiM unhe batalAte haiM vijayAdiSu ddhicaramAH ||16|| artha- yahA~ Adi zabda prakAravAcI hai| ataH jo deva ahamindra hone ke sAtha sAtha janma se samyagdRSTi hI hote haiM unakA yahA~ Adi zabda se grahaNa kiyA hai| isalie vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura nau anudiza vimAnoM ke ahamindra deva manuSya ke do bhava le kara mokSa jAte haiN| arthAt vijayAdika se caya kara manuSya hote haiN| phira saMyama dhAraNa karake punaH vijaya Adi meM janma lete haiN| phira vahA~ se caya kara manuSya ho, mokSa prApta karate haiN| isa taraha ve 'dvicarama' kahe jAte haiM; kyoki manuSya bhava se hI mokSa milatA hai isalie manuSya bhava ko carama deha kahate haiM / jo do bAra carama deha ko dhAraka karate hai ve 'dvicarama' kahe jAte haiN| vizeSArtha-yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki anudiza tathA cAra anuttaroM ke deva eka bhava dhAraNa karake bhI mokSa jA sakate haiM / yahA~ adhika se adhika do bhava batalAye haiM isI se sarvArthasiddhi kA grahaNa yahA~ nahI kiyA; kyoki sarvArthasiddhi ke deva atyanta utkRSTa hote haiM / isI se unake vimAna kA nAma sarvArthasiddhi sArthaka hai| ve eka hI bhava dhAraNa karake mokSa jAte haiM / trilokasAra me likhA hai ki "sarvArthasiddhi ke deva, laukAMtika deva, saba dakSiNendra, saudharma svarga ke loka pAla, indrANI zaci, ye saba eka manuSya bhava dhAraNa karake mokSa jAte haiM " // 26 // tIna gatiyoM ke jIvoM kA varNana karake tiryaJcoM kI pahacAna batalAte haiMaupapAdika-manuSyebhya:zeSAstiryagyonayaH ||27|| artha- upapAda janma vAle deva nArakI aura manuSyoM ke sivAya bAkI jo saMsArI jIva haiM saba tiryaJca haiM / ataH ekendriya jIva bhI tiryaJca hI (tatvArtha sUtra adhyAya .D haiN| ve samasta loka meM pAye jAte haiN| isIse tiryaJcoM kA koI alaga loka nahI batalAyA hai // 27 // aba devo kI Ayu batalAte hue prathama hI bhavanavAsI devoM kI Ayu batalAte haiMsthitirasuranAga- suparNa-dIpa- zeSANAM sAgaropama tripalyopamArddha hInamitA: ||28|| artha- asura kumAroM kI Ayu eka sAgara hai| nAga kumAroM kI tIna palya hai| suparNa kumAroM kI Ayu ar3hAI palya hai| dvIpa kumAroM kI Ayu do palya hai aura bAkI ke chahoM kumAroM kI Ayu Der3ha-Der3ha palya hai| yaha inakI utkRSTa Ayu hai // 28 // aba saudharma aura aizAna svarga ke devoM kI Ayu batalAte haiM saudharmezAnayo: sAgaropame'dhike / / 19 / / artha- saudharma aura aizAna svarga ke devo kI Ayu do sAgara se kucha adhika hai| vizeSArtha - vaise to sau dharma aura aizAna svarga meM do sAgara kI hI utkRSTa Ayu hai kintu ghAtAyuSka samyagdRSTi ke do sAgara se karIba AdhA sAgara Ayu adhika hotI hai| Azaya yaha hai ki jo manuSya athavA tiryaJca samyagdRSTi vizuddha pariNAmoM se Upara ke svargoM kI Ayu ko bAMdhakara pIche saMkleza pariNAma se Ayu kA ghAta kara letA hai use ghAtAyuSka samyagdRSTi kahate haiN| jaise kisI manuSya ne dasaveM svarga kI Ayu bAMdhI / pIche usake saMkleza pariNAma ho gaye / ataH vaha baMdhI huI Ayu ko ghaTAkara dUsare svarga meM utpanna huA to usake dUsare devoM kI utkRSTa Ayu do sAgara se antamuhurta kama AdhA sAgara Ayu adhika hotI hai| aise ghAtAyuSka jIva bArahaveM svarga taka hI utpanna hote haiN| ata: kucha adhika Ayu bhI vahIM taka Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (60) (tattvArtha sUtra ###### ######adhyAya -D batalAyI hai Age nahIM batalAyI // 29 // kramaza: Age ke svargo meM Ayu batalAte haiM sAnatkumAra-mAhendra yo: sapta ||30|| artha- sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM devoM kI utkRSTa Ayu sAta sAgara se adhika hai // 30 // tri-sapta-navaikAdaza-trayodaza-paJcadazabhiradhikAni tu ||31 / / artha-sAta sAgara meM krama se tIna, sAta, nau, gyAraha, teraha aura pandraha jor3a dene se Age ke chaha kalpa yugaloM meM devoM kI utkRSTa Ayu hotI hai| tathA yahA~ jo "tu" zabda diyA hai vaha yaha batalAne ke lie diyA hai ki adhika Ayu kI anuvRtti bArahaveM svarga taka hI lenA cAhiye, Age nhiiN| ataH yaha artha huA ki brahma brahmottara meM kucha adhika daza sAgara utkRSTa Ayu hai / lAntava aura kApiSTa meM kucha adhika caudaha sAgara utkRSTa Ayu hai| zukra mahAzukra meM kucha adhika solaha sAgara utkRSTa Ayu hai / zatAra sahastrAra meM kucha adhika aTThAraha sAgara, Anata prANata meM bIsa sAgara aura AraNa acyuta meM bAIsa sAgara utkRSTa Ayu hai // 31 // kalpAtIta devoM kI Ayu batalAte haiMAraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau c||3|| artha- AraNa aura acyuta svarga ke Upara nau graiveyakoM meM eka eka sAgara Ayu bar3hatI jAtI hai| ataH pahale graiveyaka meM teIsa sAgara kI aura aMtima graiveyaka meM ikatIsa sAgara kI Ayu hai| usase eka sAgara adhika yAnI battIsa sAgara kI Ayu anudiza vimAnoM meM hai| usase eka sAgara adhika yAnI taitIsa sAgara kI Ayu vijayAdi vimAno meM hai aura sarvArthasiddhi meM taitIsa sAgara kI hI Ayu hai usase kama nahIM hai // 32 // tattvArtha sUtra **** ***** **adhyAya - aba vaimAnika devoM kI utkaSTa Ayu kaha kara jadhanya Ayu kahate haiM aparA palyopamamadhikam ||33|| artha-saudharma aura aizAna svargo meM devoM kI jadhanya Ayu eka palya se kucha adhika hai // 33 // parata: parata: pUrvA'nantarA ||34|| artha- nIce- nIce ke svargoM meM jo utkRSTa Ayu hai vahI usake UparaUpara ke svargoM meM jadhanya Ayu hai| arthAt saudharma, aizAna meM jo do sAgara se adhika Ayu hai vaha sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM jadhanya Ayu hai| sAnatkumAra mAhendra meM jo sAta sAgara se adhika utkRSTa Ayu hai vahI brahmabrahmottara me jadhanya hai| isI taraha Upara ke samasta kalpoM meM aura kalpAtItoM meM jAnanA cAhiye // 34 // nArakiyoM kI utkRSTa Ayu to kaha cuke kintu jadhanya Ayu nahIM khii| ataH nArakiyoM kA prakaraNa nahIM hone para bhI thor3e meM kahane ke abhiprAya se unakI jadhanya Ayu yahA~ kahate haiM nArakAraNAM ca dvitIyAdiSu ||37 / / dUsarI Adi pRthiviyoM meM bhI jo Upara Upara utkRSTa Ayu hai vahI usake nIce kI pRthiviyoM kI jadhanya Ayu hai| arthAt ratnaprabhA eka sAgara kI utkRSTa Ayu hai vahIM zarkarAprabhA me jadhanya Ayu hai|shrkraaprbhaa me jo tIna sAgara kI utkRSTa Ayu hai vahI bAlukAprabhA meM jadhanya Ayu hai| isa taraha sAtaveM naraka taka jAnanA cAhiye // 35 // pahalI pRthivI ke nArakiyoM kI jadhanya Ayu kahate haiM dazavarSasahasrANi prathamAyAm ||36 / / artha- pahalI pRthivI ke nArakiyoM kI jadhanya Ayu dasa hajAra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (61) tattvArtha sUtra ***** * adhyAya varSa hai // 36 // bhavanavAsI kI jadhanya Ayu kahate haiM - bhavaneSu ca ||37|| artha- bhavanavAsI devoM kI jadhanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai // 37 // vyantaroM kI bhI jadhanya Ayu kahate hai vyantarANAM ca ||38|| artha - vyantara devoM kI bhI jadhanya Ayu dasa hajAra varSa hai // 38 // vyantaroM kI utkRSTa Ayu bhI kahate haiM - parApalyopamamadhikam ||39|| artha - vyantaroM kI utkRSTa Ayu eka palya se kucha adhika hai // 39 // jyotiSI devoM kI utkRSTa Ayu kahate haiM - jyotiSkANAM ca ||40|| artha - jyotiSka devoM kI utkRSTa Ayu eka palya se kucha adhika hai // 40 // jyotiSI devoM kI jaghanya Ayu bhI kahate haiM tadaSTabhAgo'parA ||41|| artha - jyotiSI devoM kI jadhanya Ayu eka palya ke AThaveM bhAga hai // 41 // anta meM laukAntika devoM kI Ayu kahate haiMlokAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm ||42|| artha- saba laukAntika devo kI Ayu ATha sAgara hai| ye saba zukla lezyA vAle hote haiM aura inake zarIra kI U~cAI pA~ca hAtha hotI hai // 42 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre caturtho'dhyAya: // 4 // ***********97*********** tattvArtha sUtra + adhyAya paMcama adhyAya samyagdarzana ke viSayabhUta jIva Adi sAta tatvoM me se jIva tatva kA kathana ho cukaa| isa adhyAya meM ajIva tatva kA kathana hai| ataH ajIva ke bheda ginAte haiM ajIvakAyA dharmAdharmAkAza- pud galAH ||1|| artha - dharma, adharma, AkAza aura pudgala ye cAra ajIva haiM aura kAya haiM / vizeSArtha - vaise dravya to chaha haiN| unameM pA~ca dravya ajIva haiN| kevala eka dravya jIva hai / tathA chaha dravyoM meM pA~ca dravya astikAya haiM aura eka kAla dravya astikAya nahIM hai| ataH jIva dravya kAyarUpa hai kintu ajIva nahI haiM aura kAla dravya ajIva hai kintu kAyarUpa nahIM hai| isalie jIva aura kAla ke sivA zeSa cAra dravya hI aise haiM jo ajIva bhI haiM aura kAya bhI haiN| jisa dravya meM caitanya nahIM pAyA jAtA use ajIva kahate haiM aura jo bahu pradezI hotA hai use kAya kahate haiN| aise dravya cAra hI haiM-dharma, adharma, AkAza aura pudgala / gamana karate hue jIva aura pudgaloM ko jo gamana me sahAyaka hotA hai use dharma dravya kahate haiN| Thaharate hue jIva aura pudgaloM ko jo ThaharAne meM sahAyaka hotA hai use adharma dravya kahate haiN| samasta dravyoM ko avakAza dene meM sahAyaka dravya ko AkAza kahate haiN| aura jisame rUpa, rasa, gaMdha aura sparza guNa pAye jAte haiM use pudgala dravya kahate haiM // 1 // aba inakI saMjJA batalAte haiM dravyANi ||2|| artha- ye dharma-adharma Adi dravya haiN| jo trikAlavartI apanI paryAyoM ko prApta karatA hai use dravya kahate haiM / dravya kA lakSaNa sUtrakAra ne Age svayaM kahA hai // 2 // +++++++++++98 +++++++++++ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (62) (tattvArtha sUtra adhyAya .) kyA jIva bhI dravya hai ? jIvAzca ||3|| artha-jIva bhI dravya hai| yahA~ 'jIvA:' bahuvacana diyA hai| ataH jIva dravya bahuta se haiM aisA samajhanA // 3 // aba ina dravyoM ke bAre me vizeSa kathana karate haiM - nityAvasthitAnyarUpANi ||4|| artha- ye Upara kahe dravya nitya haiM, avasthita haiM aura arUpI haiN| vizeSArtha - pratyeka dravya meM do prakAra ke guNa pAye jAte haiM -vizeSa aura sAmAnya / jaise dharma dravya kA vizeSa guNa to gati meM sahAyaka honA hai aura sAmAnya guNa astitva hai / isItaraha saba dravyoM meM sAmAnya aura vizeSa guNa pAye jAte haiN| kabhI bhI dravyoM ke ina guNoM kA nAza nahIM hotaa| jisa dravya kA jo svabhAva hai vaha svabhAva sadA rahatA hai| ataH sabhI dravya nitya haiN| tathA inakI saMkhyA bhI nizcita hai| na to ye chaha se bar3ha kara sAta hote haiM aura na kabhI chaha se ghaTa kara pA~ca hote haiM sadA chaha ke chaha hI rahate haiN| isase inheM avasthita kahA hai| tathA inameM rUpa, rasa, vagairaha nahI pAyA jAtA / isalie ye arUpI arthAt amUrtika haiM // 4 // saba dravyoM ko arUpI kahane se pudagala bhI arUpI ThaharatA / ata: usake niSedha ke lie sUtra kahate haiM rUpiNa: pudgalAH ||7|| artha- pudagala dravya rUpI hai| vizeSArtha- yahA~ rUpI kahane se rUpa ke sAtha sAtha rahane vAle sparza, rasa, gaMdha ko bhI lenA cAhiye ; kyoMki ye cAroM guNa sAtha hI rahate haiN| pudagalA: zabda bahuvacana haiso yaha batalAtA haikipudagala dravya bhI bahuta hai|||5|| tattvArtha sUtra adhyAya - Age batalAte haiM ki jaise jIva dravya bahuta haiM, pudgala dravya bhI bahuta haiM vaise dharmAdi dravya bahuta nahIM haiM A AkAzAdekadravyANi ||6|| artha-dharma, adharma aura AkAza eka eka dravya haiN| vizeSArtha- ina tInoM dravyoM ko eka eka batalAne se yaha spaSTa hai ki bAkI ke dravya aneka haiM / jaina siddhAMta meM batalAyA hai ki jIva dravya antAnanta haiN| kyoMki pratyeka jIva eka svataMtra dravya hai| jIvoM se ananta gune pudagala dravya haiM, kyoki eka eka jIva ke upabhoga meM ananta pudagala dravya haiM / kAla dravya asaMkhyAta haiM ; kyoMki lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiM aura eka eka pradeza para eka eka kAlANu sthita rahatA hai / tathA dharma, adharma, aura AkAza dravya eka eka haiM // 6 // kramazaH ina eka-eka dravyoM ke viSaya meM aura adhika kahate haiM niSkriyANi ca ||7|| artha- dharma, adharma, aura AkAza dravya kriyA rahita haiM, inameM halana calana rUpa kriyA nahIM hotI / ataH ye tInoM dravya niSkriya haiN| zaMkA - jaina siddhAnta meM mAnA hai ki pratyeka dravya me prati samaya utpAda, vyaya huA karatA hai| kintu yadi dharma Adi niSkriya haiM to una meM utpAda nahIM ho sakatA, kyoMki kumhAra miTTI ko cAka para rakha kara jaba ghumAtA hai tabhI ghar3e kI utpati hotI hai| ataH binA kriyA ke utpAda nahIM ho sakatA aura jaba utpAda nahIM hogA to vyaya (vinAza) bhI nahIM hogaa| samAdhAna - dharma Adi niSkriya dravyoM meM kriyA pUrvaka utpAda nahIM hotA kintu dUsare prakAra se utpAda hotA hai| utpAda do prakAra kA mAnA haieka sva-nimittaka dUsarA para-nimittaka / jaina Agama meM agurulaghu nAma ke ananta guNa mAne gaye haiM jo pratyeka dravya meM rahate haiM / una guNoM meM chaha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (63) (tatvArtha sUtra adhyAya) prakAra kI hAni yA vRddhi sadA hotI rahatI hai| usake nimitta se dravyoM meM svabhAva se hI sadA utpAda-vyaya huA karatA hai| yaha sva-nimittaka utpAda vyaya hai| tathA dharmAdi dravya prati samaya azva Adi aneka jIvoM aura pudagaloM ke gamana meM, Thaharane meM aura avakAzadAna meM nimitta hote haiM, prati kSaNa gati vagairaha meM parivartana hotA rahatA hai ataH unake nimitta se dharmAdi dravyoM meM bhI parivartana honA svAbhAvika hai| yaha paranimittaka utpAdavyaya hai| zaMkA - yadi dharmAdi dravya svayaM nahIM calate to ve dUsaroM ko calAte kaise haiM ? dekhA jAtA hai ki jala vagairaha jaba svayaM bahate hai tabhI machaliyoM vagairaha ko calane meM sahAyaka hote haiN| samAdhAna - yaha Apati ucita nahIM hai / jaise cakSu rUpa ke dekhane meM sahAyaka hai kintu yadi manuSya kA mana dUsarI ora lagA ho to cakSu rUpa ko dekhane kA Agraha nahIM karatI / isI taraha dharmAdi dravya bhI calane me udAsIna nimitta haiM, preraka nahIM haiM, // 7 // 'ajIvakAyAH' sUtra me 'kAya' pada dene se yaha to jJAta ho gayA ki ukta dravya bahu dravya bahu pradezI hai| kintu kisake kitane pradeza haiM yaha jJAta nahIM huA / usake batalAne ke lie sUtra kahate haiM asaMkhyeyA: pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm ||8| artha-dharmadravya adharma dravya aura eka jIva dravya inameM se pratyeka ke asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza hote haiN| vizeSArtha- jitane AkAza ko pudagala kA eka paramANu rokatA hai utane kSetra ko pradeza kahate haiN| dharmadravya aura adharmadravya to niSkriya haiM aura samasta lokAkAza meM vyApta haiM / ataH lokAkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM vyApta hone se ve donoM asaMkhyAta, asaMkhyAta pradezI haiN| jIva bhI utane hI pradezI haiM kintu usakA svabhAva sakucane aura phailane kA hai| ataH nAma tattvArtha sUtra *************** adhyAya - karma ke dvArA use jaisA choTA yA bar3A zarIra milatA hai utane meM hI phailakara raha jAtA hai / kintu jaba kevalajJAnI hokara vaha lokapUraNa samudghAta karatA hai taba vaha bhI dharma-adharma dravya kI taraha samasta lokAkAza me vyApta ho jAtA hai| ataH vaha bhI asaMkhyAta pradezI hI hai // 8 // Age AkAza ke pradeza batalAte haiM AkAzasyAnantA: ||9|| artha- AkAza dravya ke ananta pradeza haiM / arthAta yadyapi AkAza eka akhaNDa dravya hai kintu yadi use paramANu ke dvArA mApA jAye to vaha ananta paramANuoM ke phailAva ke barAbara hotA hai| isase use ananta pradezI kahA hai // 9 // pudagaloM ke bhI pradeza batalAte haiM saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm ||10|| artha- yahA~ 'ca' zabda se ananta lenA cAhie / ataH kisI pudgala dravya ke saMkhyAta pradeza haiM, kisI ke asaMkhyAta haiM aura kisI ke ananta haiN| Azaya hai ki zuddha pudgala dravya to eka avibhAgI paramANu hai| kintu paramANuoM meM baMdhane aura bichar3ane kI zakti hai| ataH paramANu ke mela se skaMdha banatA hai, so koI skaMdha to do paramANuoM ke mela se banatA hai, koI tIna ke, koI cAra ke, koI saMkhyAta ke koI asaMkhyAta ke aura koI ananta paramANuoM ke mela se banatA hai ataH koI saMkhyAta pradezI hotA hai, koI asaMkhyAta pradezI hotA hai aura koI ananta pradezI hotA hai| zaMkA - loka to asaMkhyAta pradezI hai usa meM ananta pradezI pudgala dravya kaise rahatA hai? samAdhAna - eka ora to pudgaloM meM sUkSmarUpa pariNamana karane kI zakti hai, dUsarI ora AkAza me avagAhana zakti hai / ataH sUkSma rUpa * *** 4101) * Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (64) tattvArtha sUtra * *** ****###adhyAya - pudgala eka eka AkAza ke pradeza meM bahuta se raha sakate haiN| phira aisA koI niyama nahIM hai ki choTe se AdhAra meM bar3A dravya nahIM raha sktaa| dekho, campA ke phala kI kalI choTI sI hotI hai| jaba vaha khilatI hai to usakI gandha saba ora phaila jAtI hai ataH lokAkAza ke asaMkhayAta pradezoM meM antAnanta pudagala dravya raha sakate haiN||10|| paramANu ke pradezoM ke viSaya kahate haiM nANo: / / 11 / / artha- paramANu ke pradeza nahIM hote ; kyoMki paramANu eka pradezI hI hai / jaise AkAza ke eka pradeza ke aura vibhAga na ho sakane se vaha apradezI hai vaise hI paramANu bhI eka pradezI hI hai ataH usake do tIna Adi pradeza nahIM hote / tathA pudgala ke saba se choTe aMza ko jisakA dUsarA vibhAga nahIM ho sakatA, paramANu kahate haiM / ataH paramANu se choTA yadi koI dravya hotA to usake pradeza ho sakate the kintu usase choTA koI dravya hai nahIM / isase paramANu eka pradezI hI hai| dharmAdika dravya kahA~ rahate haiM, so batalAte haiM lokAkAze'vagAhaH ||1|| artha- dharma Adi dravya lokAkAza meM rahate haiM / Azaya yaha hai ki AkAza to sarvatra hai| usake bIca ke jitane bhAga meM dharma Adi chahoM dravya pAye jAte haiM utane bhAga ko lokAkAza kahate haiN| aura usake bAhara saba ora jo AkAza hai use alokAkAza kahate haiN| dharmAdi dravya lokAkAza me hI pAye jAte haiM, bAhara nahIM / zaMkA - yadi dharmAdi dravyoM kA AdhAra lokAkAza hai to AkAza kA AdhAra kyA hai? samAdhAna - AkAza kA AdhAra anya koI nahIM hai vaha apane hI tattvArtha sUtra adhyAya - AdhAra hai| zaMkA - yadi AkAza apane AdhAra se hai to dharmAdi dravyoM ko bhI apane hI AdhAra para honA cAhiye / yadi dharmAdi se dravyoM kA AdhAra koI anya dravya hai to AkAza kA bhI dUsarA AdhAra honA cAhiye ? samAdhAna - AkAza se bar3A koI dravya nahIM hai jisake AdhAra AkAza raha sake / AkAza to saba ora ananta hai usakA kahIM anta hI nahIM hai| tathA nizcaya naya se sabhI dravya apane AdhAra haiM koI dravya kisI dUsare dravya ke AdhAra nahIM hai| kintu vyavahAra naya se dharmAdi dravyoM kA AdhAra AkAza ko kahA jAtA hai, kyoki dharmAdi dravya lokAkAza se bAhara nahIM pAye jaate| zaMkA -- loka meM jo pUrvottarakAla-bhAvI hote haiM unhIM meM AdhAraAdheyapanA dekhA jAtA hai| jaise makAna pahale bana jAtA hai to pIche usameM manuSya Akara basate haiN| kintu isa taraha AkAza pahale se hai aura dharmAdi dravya usameM bAda ko Aye haiM aisI bAta to Apa mAnate nhiiN| aisI sthiti meM vyavahAra naya se bhI AdhAra-AdheyapanA nahIM bana sakatA? samAdhAna - ApakI Apatti ThIka nahIM hai / jo eka sAtha hote haiM unameM bhI AdhAra AdheyapanA dekhA jAtA hai| jaise zarIra aura hAtha eka sAtha hI banate haiM phira bhI "zarIra meM hAtha hai" aisA kahA jAtA hai| isI taraha yadyapi sabhI dravya anAdi haiM phira bhI AkAza meM dharmAdi dravya hai aisA vyavahAra hone meM koI doSa nahIM hai|||12|| kauna dravya kitane lokAkAza meM rahatA hai? yaha batalAte haiM dharmAdharmayo: kRtsne ||13|| artha-dharma dravya aura adharma dravya samasta lokAkAza meM vyApta haiN| arthAt jaise makAna ke eka kone meM ghar3A rakhA rahatA hai usa taraha se dharmaadharma dravya lokAkAza meM nahIM rahate / kintu jaise tiloM meM sarvatra tela pAyA Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo 105 Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (65) (tatvArtha sUtra adhyAya) jAtA hai vaise hI donoM dravya samasta lokAkAza meM pAye jAte haiM // 13 // ekapradezAdiSu bhAjya: pudgalAnAm ||14|| artha- pudgaloM kA avagAha lokAkAza ke eka pradeza se lagAkara asaMkhyAta pradezoM meM hai arthAt eka paramANu AkAza ke eka pradeza meM rahatA hai| do paramANu yadi jude jude hote haiM to do pradezoM meM rahate haiM aura yadi paraspara meM badhe hoM to eka pradeza meM rahate haiN| isI taraha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezI skandha lokAkAza ke eka pradeza meM, athavA saMkhyAta yA asaMkhyAta pradezoM meM rahate haiM / jaisA skandha hotA hai usI ke anusAra sthAna meM vaha rahatA hai| zaMkA - dharma, adharma dravya to amUrtika hai, ataH ve eka jagaha binA kisI bAdhA ke raha sakate haiN| kintu pudgala dravya to mUrtika hai ataH eka pradeza meM aneka mUrtika pudgala kaise raha sakate haiM? samAdhAna - jaise prakAza mUrtika hai phira bhI eka ghara meM aneka dIpakoM kA prakAza raha jAtA hai vaise hI sUkSma pariNamana hone se lokAkAza ke eka pradeza meM bahuta se pudgala paramANu raha sakate haiM // 14 // eka jIva kitanI jagaha rokatA hai yaha batalAte haiM __ asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / / 17 / / artha- loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM jIvoM kA avagAha hai| arthAt lokAkAza ke asaMkhyAta bhAga karane para jo eka asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai kama se kama usa eka asaMkhyAtaveM bhAgameM eka jIva rahatA hai, kyoMki sabase jaghanya avagAhanA sUkSma nigodiyA jIvakI hotI hai / so vaha jIva lokake asaMkhyAtaveM bhAga sthAna ko rokatA hai| yadi jIva kI avagAhanA bar3I hotI hai to vaha loka ke do, tIna cAra Adi asaMkhyAtaveM bhAgoM meM rahatA hai yahA~ taka ki sarvaloka taka meM vyApta ho jAtA hai| tattvArtha sUtra ############# adhyAya - zaMkA - yadi loka ke eka asaMkhyAtaveM bhAga meM eka jIva rahatA hai to anantAnanta jIvarAzi lokAkAza meM kaise raha sakatI hai? samAdhAna - jIva do prakAra ke hote haiM- sUkSma aura bAdara / jinakA zarIra sthUla hotA hai unheM bAdara kahate haiM / bAdara jIva eka jagaha bahuta se nahIM raha sakate, kintu sUkSma zarIra vAle jIva sUkSma hone se jitanI jagaha meM eka nigodiyA jIva rahatA hai utanI jagaha meM sAdhAraNa kAyake rUpa meM anantAnanta raha sakate haiM; kyoMki ve na to kisI se rukate haiM aura na kisI ko rokate haiM ataH koI virodha nahIM hotA // 15 // zaMkA - eka jIva ko lokAkAza ke barAbara pradezavAlA batalAyA hai| aisA jIva lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM kaise raha sakatA hai? use to samasta loka meM vyApta hokara hI rahanA cAhie? sUtrakAra isa zaGkA ke samAdhAna ke lie sUtra kahate haiM pradezasaMhAravisarpAbhyAM prdiipvt||16|| artha- yadyapi jIva ke pradeza lokAkAza ke barAbara haiM phira bhI dIpaka kI taraha pradezoM kA saMkoca vistAra hone se jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM rahatA hai| vizeSArtha - yadyapi AtmA svabhAva se amUrtika hai phira bhI anAdi kAlase karmoM ke sAtha ekameka hone ke kAraNa kathacit mUrtika ho rahA hai| ataH karmake vaza se choTA yA bar3A jaisA zarIra milatA hai, usake anusAra hI usake pradezoM kA saMkoca yA phailAva ho jAtA hai aura vaha usa zarIra meM vyApta hokara raha jAtA hai| jaise dIpaka ke choTe yA bar3e jaise sthAna meM rakhA jAtA hai usI rUpa meM usakA prakAza yA to phaila jAtA hai athavA saMkacita ho jAtA hai| vaise hI AtmAke viSayameM bhI jAnanA chiye| kintu pradezoM kA saMkoca vistAra hone para bhI pradezoM kA parimANa nahIM ghaTatA bar3hatA / hara hAlata meM pradeza lokAkAza ke barAbara hI rahate haiN| ###########1050* * * *** Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (66) tattvArtha sUtra ++++++++++++ adhyAya zaMkA- yadi AtmA ke pradezoM meM saMkoca vistAra hotA hai to ve sakucate sakucate itane choTe kyoM nahIM ho jAte ki AkAza ke eka pradeza meM eka jIva raha sake ? samAdhAna AtmA ke pradezoM kA saMkoca yA vistAra zarIra ke anusAra hotA hai| aura sabase choTA zarIra sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke hotA hai jisakI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| ataH jIva kI avagAhanA isase kama nahIM hotI, kamase kama itanI hI rahatI hai| isa se vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai // 16 // aba pratyeka dravya kA kArya batalAte haiM gati - sthityupagrahau dharmAdharmayorupakAra: / / 17// artha - jIva aura pudgala kI gati rUpa upakAra dharma dravya karatA hai aura sthiti rUpa upakAra adharma dravya karatA hai| vizeSArtha jIva aura pudgala dravya eka sthAnase dUsare sthAna para jAte Ate haiN| yaha gamana karane kI zakti to jIva aura pudgaloM meM hI hai| ataH gamana karane meM antaraMga kAraNa to ve svayaM hI haiM / kintu bAhya sahAyaka ke binA koI kArya nahIM hotA / ataH bAhya sahAyaka dharma dravya hai| kintu yadi koI jIva yA pudgala gamana nahIM karatA ho to use dharmadravya calane kI preraNA nahIM krtaa| jaise machalI meM gamana karanekI zakti to svayaM hI hai parantu bAhya sahAyaka jala hai| kintu yadi machalI na cale to jala use jabarana nahIM calAtA hai| phira bhI jala ke binA machalI gamana nahIM kara sakatI ataH usake gamana karana meM jala sahAyaka hai| aise hI adharma dravya calate hue jIva pudgaloM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa hai| jaise grISma Rtu tu meM gamana karate hue pathikoM ko Thaharane meM vRkSa kI chAyA sahAyaka hai| parantu vaha jabarana kisI ko nahIM ThaharAtA hai| zaMkA -bhUmi, jala vagairaha hI gati vagairaha meM sahAyaka dekhe jAta haiN| ***+++++++107 +++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya phira dharma aura adharma dravya ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna bhUmi, jala vagairaha to kisI kisI ke hI calane yA Thaharane meM sahAyaka haiN| kintu dharma aura adharma dravya to sabhI jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti meM sAdhAraNa sahAyaka haiN| phira eka kAryakI utpatti meM aneka kAraNa bhI Avazyaka hote haiN| ataH Upara kI zaMkA ThIka nahIM hai // 17 // kramazaH AkAza dravya kA upakAra batalAte haiM AkAzasyAvagAhaH ||18| artha- saba dravyoM ko avakAza denA AkAza dravya kA upakAra hai| zaMkA- kriyAvAn jIva aura pudgala dravya ko avakAza denA to ThIka hai kintu dharmAdi dravya to kahIM Ate-jAte nahIM haiM, anAdi kAla se jahA~ ke tahA~ sthita haiM / unako avakAza dene kI bAta ucita pratIta nahIM hotI / samAdhAna jaise AkAza calatA nahIM hai phira bhI use sarvagata (jo saba jagaha jAtA hai) kahate haiM; kyoMki vaha sarvatra pAyA jAtA hai| aise hI dharma aura adharma dravya meM avagAha rUpa kiyA yadyapi nahIM hai phira bhI ve samasta lokAkAza meM vyApta haiM isalie upacAra se unheM avagAhI kaha diyA hai| yadyapi jIva aura pudgaloM ko hI AkAza mukhya rUpa se avakAza dAna detA hai| zaMkA- yadi avakAza (sthAna) denA AkAza kA svabhAva hai to eka mUrtika dravya kA dUsare mUrtika dravya se pratighAta nahIM honA cAhiye; kyoMki AkAza sarvatra hai / kintu dekhA jAtA hai ki manuSya dIvAra se TakarA kara ruka jAtA hai ? samAdhAna - yaha doSa ThIka nahIM hai kyoMki manuSya jaba dIvAra se TakarAtA hai to vahA~ pudgalakI pudgala se Takkara hotI hai, kintu isameM *****+++++108+++++++ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (67) tattvArtha sUtra *************** adhyAya - AkAza kA kyA doSa hai? jaise yadi relagAr3I bharI ho aura usameM baiThe hue yAtrI anya yAtriyoM ko na car3hane deM to isameM relagAr3I kA kyA doSa hai vaha to barAbara sthAna diye hue hai| zaMkA - alokAkAza meM koI dUsarA dravya nahIM rahatA ataH vahA~ ke AkAza meM avakAza dAna dene kA svabhAva nahIM hai? samAdhAna- yadi vahA~ koI dravya nahIM rahatA to isase AkAza apane svabhAva ko nahIM chor3a detA / jaise kisI khAlI makAna meM yadi koI nahIM rahatA to isakA yaha matalaba nahIM hai ki usa makAna meM kisI ko sthAna dene kI zakti hI nahIM hai| koI bhI dravya apane svabhAva ko chor3akara nahIM raha sakatA // 18 // Age pudgala vravya kA upakAra batalAte haiMzarIra-vAdhaG-mana:prANApAnA: pudgalAnAm / / 19 / / artha- zarIra, vacana, mana aura zvAsa uchvAsa ye saba pudgaloM kA upakAra hai| vizeSArtha- hamArA zarIra to pudgaloM kA banA hai yaha bAta pratyakSa hI hai / kArmaNa zarIra yAnI jo karmapiNDa AtmA se baMdhA huA hai vaha bhI paudgalika hI hai; kyoMki mUrtika padArthoM ke nimitta se hI karma apanA phala dete haiN| jaise paira meM kAMTA cubhane se asAtA karma kA udaya hotA hai aura mIThe rucikara padArtha ko khAne milane se sAtA karma kA udaya hotA hai| ataH mUrtika ke nimitta se phalodaya hone ke kAraNa kArmaNa zarIra mUrtika hI hai| vacana do prakAra kA hai- bhAva vacana aura dravya vacana / vIryAntarAya karma aura mati-zruta jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga nAma karma ke udaya se AtmA meM jo bolane kI zakti hotI hai use bhAva vacana kahate haiN| pudgala ke nimitta se hone ke kAraNa yaha bhI paudgalika hai| tathA bolane kI zakti se yukta jIva ke kaNTha, tAlu vagairaha ke saMyoga tattvArtha sUtra ***************adhyAya - se jo pudgala zabda rUpa banate haiM vaha dravya vacana hai| vaha bhI paudgalika hI haiM; kyoMki kAnoM se sunAI detA hai| dUsare mata vAle zabda ko amUrtika mAnate haiM kintu yaha ThIka nahIM hai; kyoMki zabda mUrtimAn zrotrendriya se jAnA jAtA hai, mUrtimAn vAyu ke dvArA eka dizA se dUsarI dizA meM le jAyA jAtA hai, zabda kI Takkara se pratidhvani hotI hai, zabda mUrtika ke dvArA ruka jAtA hai / ataH zabda mUrtika hI hai| mana bhI do prakAra kA hai- bhAva mana aura dravya mana / guNa doSa ke vicAra kI zaktiko bhAva mana kahate haiM, vaha zakti padagalakoM ke kSayopazama se prApta hotI hai ataH vahaH bhI paudgalika hai / tathA jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karma ke kSayopazama se aura aMgopAMga nAma karmake udaya se hRdayasthAna meM jo pudgala mana rUpa se pariNamana karate haiM, unheM dravyamana kahate haiN| yaha dravya mana to padagaloM se hI banatA hai isalie yaha bhI paudgalika hai / andara kI vAyu ko bAhara nikAlanA ucchvAsa yA prANa hai| aura bAharakI vAya ko andara le jAnA nizvAsa yA apAna hai| ye donoM bhI paudgalika haiM kyoMki hathelI ke dvArA nAka aura mu~ha ko banda kara lene se zvAsa ruka jAtA hai| tathA ye AtmA ke upakArI haiM; kyoMki zvAsa-nizvAsa ke binA sazarIrI AtmA jIvita nahIM raha sakatA / inhIM se AtmA kA astitva mAlUma hotA hai; kyoMki jaise kisI mazIna ko kArya karatI huI dekhakara yaha mAlUma hotA hai ki isakA koI saMcAlaka hai usI taraha zvAsa-nizvAsa kI kriyA se AtmA kA astitva pratIta hotA hai // 19 // pudgala tavyakA aura bhI upakAra batalAte haiM sukh-du:kh-jiivit-mrnnopgrhaashv||10|| artha- sukha-duHkha, jIvana, maraNa bhI pudgala kRta upakAra haiN| vizeSArtha -sAtA vedanIya ke udaya se aura bAhya dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke nimitta se AtmA ko jo prasannatA hotI hai bahu sukha hai| aura **** * 1090 ********* Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (68) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya asAtAvedanIya ke udayase jo saMklezarUpa bhAva hotA hai vaha duHkha hai / Ayu karma ke udaya se eka bhava meM sthita jIva ke zvAsocchavAsa kA jArI rahanA jIvana hai aura usakA uccheda ho jAnA maraNa hai| ye bhI pudgala ke nimitta se hI hote haiM ataH paudgalika haiN| yahA~ upakAra kA prakaraNa hone para bhI sUtra meM jo 'upagraha' pada diyA hai vaha yaha batalAne ke lie diyA hai ki pudgala jIvakA hI upakAra nahIM karatA, kintu pudgala pudgala kA bhI upakAra karatA hai / jaise rAkha se kAMse ke bartana sApha kiye jAte haiM yA nirmalI DAlane se mailA pAnI sApha ho jAtA hai| tathA yahA~ upakAra kA matalaba kevala bhalAI nahIM lenA cAhiye, balki kisI bhI kArya meM sahAyaka honA upakAra hai // 20 // Age jIvakRta upakAra batalAte haiM parasparopagraho jIvAnAm ||21|| artha- Apasa meM eka dUsare kI sahAyatA karanA jIvoM kA upakAra hai| jaise, svAmI dhana vagairaha ke dvArA apane sevaka kA upakAra karatA hai aura sevaka hita kI bAta kaha kara aura ahita se bacAkara svAmI kA upakAra karatA hai / isI taraha guru ucita upadeza dekara ziSya kA upakAra karatA hai| aura ziSya guru kI AjJA ke anusAra AcaraNa karake guru kA upakAra karatA hai / upakAra kA prakaraNa hote hue bhI isa sUtra meM jo upagraha pada diyA hai vaha yaha batalAne ke lie diyA hai ki pahale sUtra meM batalAye gaye sukhaduHkha Adi bhI jIva kRta upakAra haiN| arthAt eka jIva dUsare jIva ko sukha - duHkha bhI detA hai aura jIvana maraNa meM bhI sahAyaka hotA hai|| 21 // anta meM kAla kA upakAra batalAte haiM vartanA - pariNAma-kriyAH paratvAparatve ca kAlasya ||22|| artha- vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAla dravya ke upakAra haiN| *******++++111+++++****** tattvArtha sUtra + *******+adhyAya vizeSArtha prati samaya chahoM dravyoM meM jo utpAda, vyaya aura dhrauvya hotA rahatA hai isIkA nAma vartanA hai / yadyapi sabhI dravya apanI apanI paryAya rUpa se prati samaya svayaM hI pariNamana karate haiM kintu binA bAhya nimitta ke koI kArya nahIM hotaa| aura usameM bAhya nimitta kAla hai| ataH vartanA ko kAla kA upakAra kahA jAtA hai| apane svabhAva ko na chor3akara dravyoM kI paryAyoM ke badalane ko pariNAma kahate haiN| jaise jIva ke pariNAma krodhAdi haiM aura pudgala ke pariNAma rUpa rasAdi haiN| eka sthAna se dUsare sthAna meM gamana karane kA nAma kriyA hai| yaha kriyA jIva aura pudgaloM meM hI pAyI jAtI hai| jo bahuta dinoM kA hotA hai use para kahate haiM aura jo thor3e dinoM kA hotA hai use apara kahate haiN| ye saba kAlakRta upakAra haiN| yadyapi pariNAma vagairaha vartanA ke hI bheda haiM kintu kAla ke do bheda batalAne ke lie una sabakA grahaNa kiyA hai| kAla dravya do prakAra kA hai- nizcaya kAla aura vyavahAra kAla / nizcaya kAla kA lakSaNa vartanA hai aura vyavahAra kAla kA lakSaNa pariNAma vagairaha hai| jIva pudgaloM meM hone vAle pariNamana meM hI vyavahArakAla ghar3I, ghaMTA vagairaha jAne jAte haiN| usake tIna bheda haiM bhUta, vartamAna aura bhaviSya / isa ghar3I, mUhurta, dina, rAta, vagairaha meM honevAle kAla ke vyavahAra se mukhya nizcayakAla kA astitva jAnA jAtA hai; kyoMki mukhya ke hone se hI gauNa vyavahAra hotA hai / ata: lokAkAza ke pratyeka pradeza para jo eka-eka kAlANu sthita hai vahI nizcaya kAla hai / usI ke nimitta se vartanA vagairaha upakAra hote haiM // 22 // aba pudgaloM kA lakSaNa batalAte haiM sparza-rasa- gandha-varNavanta: pud galAH ||23|| artha - jinameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAte haiM unheM pudgala kahate haiN| samasta pudgaloM meM ye cAroM guNa avazya pAye jAte haiN| vizeSArtha- sparza guNa ATha prakAra kA hai- snigdha-rUkSa, zIta ++++ ++++++112++++++++++++ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (69) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya uSNa, komala-kaThora, aura halkA- bhArI / rasa pA~ca prakAra kA hotA haikhaTTA, mIThA, kaDuA, kasailA, aura ciraparA / gandha do prakArakI haisugandha aura durgandha / varNa pA~ca prakAra kA hai- kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura sapheda / isa taraha bIsa bheda haiN| ina bhedoM ke bhI avAntara bheda bahuta haiN| ye saba guNa pudgaloM meM pAye jAte haiM // 23 // Age pudgala dravya kI paryAya batalAte haiM zabda- bandha-saukSmya- sthaulya-saMsthAna -bhedatamazchAyA-tapodyotavantazca ||24|| artha - zabda, bandha, sUkSmapanA, sthUlapanA, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota se saba pudgala kI hI paryAya haiN| vizeSArtha - zabda do prakAra kA hai- bhASA rUpa aura abhASA rUpa / bhASA rUpa zabda bhI do prakAra kA hai akSara rUpa aura anakSara rUpa / manuSyoM ke vyavahAra meM Ane vAlI aneka boliyAM akSara rUpa bhASAtmaka zabda haiN| pazu-pakSiyoM vagairaha kI TeM TeM, meM meM anakSara rUpa bhASAtmaka zabda haiM / a-bhASA rUpa zabda do prakAra kA hai- eka jo puruSa ke prayatna se paidA hotA hai use prAyogika kahate haiN| jo binA puruSake prayatna ke megha Adi kI garjanA se hotA hai use svAbhAvika kahate haiM / prAyogika ke bhI cAra bheda haiM- camar3e ko mar3hakara Dhola nagAre vagairaha kA jo zabda hotA hai| vaha tata hai / sitAra vagairaha ke zabda ko 'vitata' kahate haiN| ghaNTA vagairaha ke zabdako ghana kahate haiN| bAMsurI zaMkha vagairaha ke zabda ko 'suSira' kahate haiN| ye saba zabda ke bheda haiN| bandha bhI do prakAra kA hai- vaisrasika aura prAyogika / jo bandha binA puruSa ke prayatna ke svayaM hotA hai use vaistrasika kahate haiN| jaise pudgaloM ke snigdha aura rUkSa guNake nimitta se svayaM hI bAdala, bijalIM aura indradhanuSa vagairaha bana jAte haiN| puruSa ke prayatna se hone vAlA bandha prAyogika hai| usake bhI do bheda haiM- eka ajIva- ajIva kA *****++++113 ++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++adhyAya bandha; jaise lakar3I aura lAkha kA bandha / dUsarA jIva aura ajIva kA bandha, jaise AtmA se karma aura nokarmakA bandha / sUkSmapanA do prakAra kA hai- eka sabase sUkSma, * jaise prmaannu| dUsarA ApekSika sUkSma, jaise bela se sUkSma AMvalA aura AMvale se sUkSma bera / sthUlapanA bhI do prakAra kA hai - eka sabase adhika sthUla-jaise baira se sthUla AMvalA aura AMvalA se sthUla bela / jaise samasta jagata meM vyApata mahAskandha taraha kA hai- gola, caukora, lambA; caur3A Adi AkAroM ko 'ittha lakSaNa' kahate haiM kyoMki unheM kahA jA sakatA hai / jisa AkAra ko kaha sakanA zakya na ho, jaise bAdaloM meM aneka prakAra ke AkAra banate bigar3ate rahate haiM, unheM 'anitya lakSaNa' kahate haiN| bheda chaha prakAra kA hai- ArA se lakar3I ko cIrane para jo burAdA nikalatA hai usakA nAma utkara hai| jo gehUM ke ATe ko cUrNa kahate haiN| ghar3e ke ThIkaroM ko khaNDa kahate haiN| ur3ada- mUMga vagairaha kI dAla ke chilakoM ko cUrNikA kahate haiN| megha vagairaha ke paTalakA nAma pratara hai| lohe ko garma karake pITane para jo phuliMge nikalate haiM unheM aNu-caTana kahate haiN| ye saba bheda yAnI Tukar3oM ke prakAra haiN| tama andhakAra kA nAma hai| chAyA do prakAra kI hotI hai- eka to jisa vastu kI chAyA ho usakA rUpa raMga jyoM kA tyoM usameM A jAye, jaise darpaNa meM mukha kA rUpa raMga vagairaha kA tyoM A jAtA hai| dUsare pratibimba mAtra, jaise dhUpa meM khar3e hone se chAyA mAtra par3a jAtI hai| sUrya ke prakAza ko Atapa yA ghAma kahate haiN| candramA vagairaha ke zItala prakAza ko udyota kahate haiN| ye saba pudgala kI hI paryAe~ haiM // 24 // Age pudgala ke bheda kahate haiM aNavaH skandhA ||25|| artha - pudgala ke do bheda haiM- aNu aura skandha / jisakA dUsarA bhAga nahIM ho sakatA, usa avibhAgI ekapradezI pudgala dravya ko aNu yA *********114++++++ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (70) tattvArtha sUtra * *** ******###adhyAya .) paramANu kahate haiM / aura jo sthUla ho, jise uThA sakeM, rakha sakeM, vaha skandha haiM / yadyapi aise bhI skandha haiM jo dikhAyI nahIM dete / phira bhI ve skandha hI kahalAte haiM kyoMki do yA do se adhika paramANaoM ke mela se jo pudgala banatA hai vaha skandha kahA jAtA hai| vizeSArtha- pudgala bahuta taraha ke hote haiM kintu ve saba do jAti ke hote haiM / ataH aNu aura skandha meM una sabhI kA antarbhAva ho jAtA hai| Upara kahe hue bIsa guNoM meM se eka paramANuoM meM koI eka rasa, eka gandha, eka varNa aura zIta-uSNameM se eka tathA snigdha rUkSa meM se eka isa taraha do sparza rahate haiM / Upara jo zabdAdi ginAye haiM ve saba skandha haiN| skandhoM meM aneka rasa, aneka rUpa vagairaha pAye jAte haiM // 25 // aba skandhoM kI utpatti kaise hotI hai yaha batalAte haiM bheda-saMghAtebhya: utpadyante / / 16 / / artha- bheda, saMghAta aura bheda saMghAta se skandhoM kI utpatti hotI hai| skandhoM ke TUTane ko bheda kahate haiM / bhinna bhinna paramANuoM yA skandhoM ke milakara eka ho jAne kI saMghAta kahate haiN| jaise do paramANuoM ke milane se dvipradezI skandha banatA hai| isI taraha tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANuoM ke mela se utanA hI pradezI skandha banatA hai| tathA eka skandha meM dUsare skandha ke milane se yA anya paramANuoM ke milane se bhI skandha banatA hai| inhIM skandhoM ke TUTane se bhI do pradezI skandha taka skandhoM kI utpatti hotI hai| isI taraha eka skandha ke TUTa kara dUsare skandha meM mila jAne se bhI skandha kI utpatti hotI hai // 26 // aba aNu kI utpatti batalAte haiM bhedAdaNuH // 27 // artha - aNu kI utpati skandhoM ke TUTane se hotI hai saMghAta se nahIM hotI // 27 // *** 41150 tattvArtha sUtra ** *********adhyAya :D zaMkA - jaba saMghAta se hI skandhoM kI utpati hotI hai to bheda saMghAta se skandho kI utpati kyoM batalAI? isa zaMkA ke samAdhAna ke liye Age kA sUtra kahate haiM bheda-saMghAtAbhyAM cAkSuSaH ||28|| artha- bheda aura saMdhAta donoM se skandha cakSu indriya kA viSaya hotA hai| vizeSArtha-Azaya yaha hai ki ananta paramANuoM kA skandha hone se hI koI skandha cakSu indriya ke dvArA dekhane yogya nahIM ho jAtA / kintu unameM bhI koI dikhAI dene yogya hotA hai aura koI dikhAI dene yogya nahIM hotA / aisI sthiti meM yaha prazna paidA hotA hai ki jo skandha adRzya hai vaha dRzya kaise ho sakatA hai| to usake samAdhAna ke liye yaha sUtra kahA gayA hai, jo batalAyA hai ki kevala bheda se hI koI skandha cakSu indriya se dekhane yogya nahIM ho jAtA kintu bheda aura saMdhAta donoM se hI hotA hai| jaise, eka sUkSma skandha hai / vaha TUTa jAtA hai| TUTane se usake do Tukar3e ho jAne para bhI vaha sUkSma hI banA rahatA hai aura isa taraha vaha cakSu indriya ke dvArA nahIM dekhA jA sktaa| kintu jaba vaha sUkSma skandha dUsare skandha me milakara apane sUkSmapane ko chor3a detA hai aura sthUla rupa ko dhAraNa kara letA hai to cakSu indriya kA viSaya hone lagatA hai-use A~kha se dekhA jA sakatA hai // 28 // aba dravya kA lakSaNa kahate haiM sad dravyalakSaNam ||19|| artha- dravya kA lakSaNa sat hai| arthAt jo sat hai vahI dravya hai // 29 // aba sat kA lakSaNa kahate hai utpAda-vyaya-dhauvyayuktaM sat ||30|| artha- jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hai, vahI sat hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (71) (tattvArtha sUtra adhyAya .D vizeSArtha - apanI jAti ko na chor3akara cetana yA acetana dravya meM naI paryAya ke hone ko utpAda kahate haiN| jaise miTTI ke piNDe meM ghaTa paryAya hotI hai| pahalI paryAya ke naSTa hone kA vyaya kahate haiN| jaise, ghaTa paryAya ke utpanna hone para miTTI kA piNDa rUpa AkAra naSTa ho jAtA hai| tathA pUrva paryAya kA nAza aura naI paryAya kA utpAda hone para bhI apane anAdi svabhAvako na choDanA dhrauvya hai| jaise piNDa AkAra ke naSTa ho jAne para aura ghaTa paryAya ke utpanna hone para bhI miTTI kAyama rahatI hai| pratyeka dravya meM ye tInoM dharma eka sAtha pAye jAte haiM; kyoMki naI paryAya kA utpanna honA hI pahalI paryAya kA nAza hai aura pahale kI paryAya kA nAza honA hI naI paryAya kA utpAda hai| tathA utpAda hone para bhI dravya vahI rahatA hai aura vyaya hone para bhI dravya vahI rahatA hai| jaise kumhAra miTTI kA laudA lekara aura usako cAka para rakha kara jaba ghumAtA hai to kSaNa-kSaNa meM usa miTTI kI pahalI- pahalI hAlata badalakara naI-naI hAlata hotI jAtI hai aura miTTI kI miTTI banI rahatI hai| aisA nahIM hai jo miTTI kI naI hAlata to ho jAye aura pahalI hAlata na badale / yA pahalI hAlata naSTa ho jAye aura naI hAlata paidA na ho / athavA ina hAlatoM ke adalane-badalane se dravya bhI aura kA aura ho jAye / yadi kevala utpAda ko hI mAnA jAye aura vyaya tathA dhrauvya ko na mAnA jAye to naI vastu kA utpanna honA hI zeSa rahA / aisI sthiti meM binA miTTI ke hI ghaTa bana jAyegA / tathA yadi vastu kA vinAza hI mAnA jAya aura utpAda tathA dhrauvya ko na mAnA jAye to ghar3e ke phUTa jAne para ThIkare yA miTTI kucha bhI zeSa na rheNge| isI taraha yadi kevala dhrauvya ko hI mAnA jAye aura utpAda-vyaya ko na mAnA jAya to jo vastu jisa hAlata meM hai vaha usI hAlata meM banI rahegI aura usameM kisI bhI taraha kA parivartana nahIM ho sakegA / kintu ye sabhI bAteM pratyakSa viruddha haiN| pratyakSa dekhA jAtA hai ki pratyeka vastu parivartanazIla hai- usameM prati samaya raddobadala hotI hai| phira bhI jo sat hai usakA sarvathA vinAza nahIM hotA aura jo (tattvArtha sUtra adhyAya -D sarvathA asat hai usakA utpAda nahIM hotA / tathA parivartana ke hote hue bhI vastu kA mUla svabhAva aparivartita rahatA hai- jar3a cetana nahIM ho jAtA aura na cetana jar3a ho jAtA hai| ataH jo sat hai vaha utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa hI hai| use hI dravya kahate haiM // 30 // Age nityakA svarUpa batalAte haiM tadbhAvAvyayaM nityam ||31|| artha- vastu ke svabhAva ko tadbhAva kahate haiM aura usakA nAza na honA nityatA hai| vizeSArtha - yadyapi pratyeka vastu parivartanazIla hai kiMtu parivartana ke hote hue bhI vastu meM kucha aisI eka rUpatA banI rahatI hai jisake kAraNa hama use kAlAntara meM bhI pahacAna lete haiM ki yaha vahI vastu hai jise hamane pahale dekhA thA / usa ekarUpatA kA nAma hI nityatA hai| Azaya yaha hai ki jaina dharma meM pratyeka vastu ko jaba pratisamaya parivartanazIla batalAyA to yaha prazna paidA huA ki jaba pratyeka vastu parivartana zIla hai to vaha nitya kaise hai? isakA samAdhAna karane ke lie sUtrakAra ne batalAyA ki nityakA matalaba yaha nahIM hai ki jo vastu jisa rUpa meM hai vaha sadA usI rUpa meM banI rahe aura usameM kucha bhI pariNamana na ho / balki pariNamana ke hote hue bhI usameM aisI ekarUpatA kA banA rahanA hI nityatA hai jise dekhakara hama turanta pahacAna leM ki yaha vahI vastu hai jise pahale dekhA thA // 31 // ukta kathana kA yaha abhiprAya huA ki vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai| aisI sthiti meM yaha zaMkA hotI hai ki jo nitya hai vaha anitya kaise? isake samAdhAna ke lie Age kA sUtra kahate haiM arpitAnarpitasiddheH ||3|| artha- mukhyako arpita kahate haiM aura gauNa ko arpita kahate haiN| 117DA # Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (72) (tattvArtha sUtra ****** * *# adhyAya :D mukhyatA aura gauNatA se hI aneka dharmavAlI vastu kA kathana siddha hotA hai| vizeSArtha-vasta meM aneka dharma hai| una aneka dharmoM meM se vaktA kA prayojana jisa dharma se hotA hai vaha dharma mukhya ho jAtA hai, aura prayojana na hone se bAkI ke dharma gauNa ho jAte haiN| kintu kisI eka dharma kI pradhAnatA se kathana karane kA yaha matalaba nahIM lenA cAhiye ki vastu meM anya dharma haiM hI nahIM / ataH kisI dharma kI pradhAnatA aura kisI dharma kI apradhAnatA se hI vastu kI siddhi hotI hai| jaise, eka devadatta nAma ke puruSa meM pitA, putra, bhAI, jamAI, mAmA, bhAnajA Adi aneka sambandha bhinna bhinna apekSAoM se pAye jAte haiN| putra kI apekSA vaha pitA hai| pitA kI apekSA putra hai / bhAI kI apekSA bhAI hai| zvasura kI apekSA jamAI hai| bhAnaje kI apekSA mAmA hai aura mAmA kI apekSA bhAnajA hai| isameM koI bhI virodha nahIM hai / isI taraha vastu sAmAnya kI apekSA nitya hai aura vizeSa kI apekSA anitya hai| jaise ghaTa, ghaTa paryAya kI apekSA anitya hai kyoMki ghar3e ke phUTa jAne para ghaTa paryAya naSTa ho jAtI hai| aura miTTI kI apekSA nitya hai; kyoMki ghar3e ke phUTa jAne para bhI miTTI kAyama rahatI hai| isI taraha sabhI vastuoM ke viSaya meM samajha lenA cAhiye // 32 // Upara yaha batalAyA hai ki skandhoM kI utpatti bheda, saMghAta, aura bhedasaMghAta se hotI hai| isameM yaha zaMkA hotI hai ki do paramANuoM kA saMyoga ho jAne se hI kyA skandha bana jAtA hai isakA uttara yaha hai ki do paramANuoM kA saMyoga ho jAne para bhI jaba taka unameM rAsAyanika prakriyA ke dvArA bandha nahIM hotA jo donoM ko ekarUpa kara de, taba taka skandha nahIM bana sktaa| isa para punaH yaha zaMkA hotI hai ki aneka pudgaloM kA saMyoga hotA dekhA jAtA hai parantu unameM kinhIM kA paraspara meM bandha hotA hai aura kinhIM kA bandha nahIM hotA, isakA kyA kAraNa hai ? isake samAdhAna ke lie Age kA kathana karate haiM snigdha-rukSatvAdabandhaH ||33|| (tattvArtha sUtra adhyAya :D artha-snigdhatA arthAt cikkaNapanA aura rUkSatA arthAt ruukhaapnaa| ina donoM ke kAraNa hI pudgala paramANuoM kA paraspara meM bandha hotA hai| vizeSArtha- pudgaloM meM sneha aura rUkSa ke guNa pAye jAte haiN| kinhIM paramANuoM meM rUkSa guNa hotA hai aura kinhIM paramANuoM meM sneha guNa hotA hai / sneha guNa ke avibhAgI praticcheda bahuta se hote haiM / isI taraha rUkSa guNa ke avibhAgI praticcheda bhI bahuta se hote haiM / zakti ke sabase jaghanya aMza ko avibhAgI praticcheda kahate haiN| eka- eka paramANu meM ananta avibhAgI praticcheda hote haiM aura ve ghaTate bar3hate rahate haiN| kisI samaya ananta avibhAgo praticcheda se ghaTate ghaTate asaMkhyAta athavA saMkhyAta athavA aura bhI kama avibhAgI praticcheda raha jAte haiN| aura kabhI bar3hakara saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta avibhAgI praticcheda ho jAte haiM / isa taraha paramANuoM meM snigdhatA aura rUkSatA hIna yA adhika pAyI jAtI hai, jisakA anumAna hama skandhoM ko dekhakara kara sakate haiM / jaise, jala se bakarI ke dUdha ghI meM, bakarI ke dUdha ghI se gau ke dUdha ghI meM gau ke dUdha ghI se bhaiMsa ke dUdha ghI meM aura bhaiMsa ke dadha ghI se UMTanI ke dadha ghI meM cikanAI adhika pAyI jAtI hai| isI taraha dhUla se reta meM aura reta se bajarI meM rUkhApana adhika pAyA jAtA hai| vaise hI paramANuoM meM bhI cikanAI aura rukhAI kamatI bar3hatI hotI hai| vahI pudgaloM ke bandha meM kAraNa haiM // 33 // ukta kathana se sabhI paramANuoM meM bandha kI prApti huii| ata: jina paramANuoM kA baMdha nahIM hotA unakA kathana karate haiM na jaghanyaguNAnAm ||34|| artha- jaghanya guNa vAle paramANuoM kA baMdha nahIM hotaa| vizeSArtha- yahA~ guNa se matalaba avibhAgI praticcheda se hai / ata: jina paramANuoM meM snigdhatA athavA rUkSatA kA eka avibhAgI praticcheda Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (73) tattvArtha sUtra *************** adhyAya raha jAtA hai unakA baMdha nahIM hotA ||34|| isa taraha jaghanya guNavAle paramANuoM ke sivA zeSa sabhI paramANuoM kA bandha prApta huA / unameM bhI aura niyama karate haiM, ki baMdha kaba nahIM hotA? guNasAmye saddazAnAm ||37|| artha- guNoM kI samAnatA hone para sajAtIya paramANuoM kA bandha nahIM hotA / vizeSArtha - yadi ba~dhane vAle do paramANu sajAtIya hoM aura unameM barAbara avibhAgI praticcheda hoM, to unakA bhI bandha nahIM hotA / jaise do guNa sneha vAle paramANu kA do guNa sneha vAle paramANu ke sAtha bandha nahIM hotA / do guNa rUkSatA vAle paramANu kA do guNa rUkSatA vAle paramANu ke sAtha bandha nahIM hotaa| isI taraha do guNa rukSatAvAle paramANu kA do guNa snigdhatAvAle paramANuke sAtha bandha nahIM hotA / hA~, yadi guNoM meM samAnatA na ho to sajAtiyoM kA bhI bandha hotA hai| Azaya yaha hai ki 'snigdharUkSatvAd bandha:' isa sUtrase kevala snigdhatA aura rUkSatA guNavAle paramANuoM kA hI bandha siddha hotA hai, snigdhatA-snigdhatAvAloM kA yA rUkSatA rUkSatAvAloM kA bandha siddha nahIM hotA / ataH guNoM meM viSamatA hone para sajAtIyoM kA bhI bandha batalAne ke lie yaha sUtra banAyA gayA hai // 35 // ukta kathana se yaha siddha huA ki viSamaguNa vAle sabhI sajAtIya aura vijAtIya paramANuoM kA bandha hotA hai / ataH usameM niyama karate haiM, ki baMdha kaba hotA haiM dvayadhikAdiguNAnAM tu||36|| artha- jinameM do guNa adhika hote haiM unhIM paramANuoM kA paraspara meM bandha hotA haiM / ****++++++121+++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya vizeSArtha -sajAtIya athavA vijAtIya jisa paramANu meM snigdhatA do guNa hote haiM usa paramANu kA eka guNa snigdhatA vAle athava guNa snigdhatA vAle athavA tIna guNa snigdhatA vAle paramANuoM ke sAtha bandha nahI hotA, kintu jiname cAra guNa snigdhatA ke hote haiM, usake sAtha bandha hotA haiM / tathA usa do guNa snigdha paramANu kA pA~ca, chai, sAta, ATha, nau, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta guNa snigdha paramANu ke sAtha bhI bandha nahIM hotA / isI taraha tIna guNa snigdhatA vAle paramANu kA pAtra guNa snigdhatA vAle paramANu ke sAtha hI bandha hotA hai, na usake kama guNa vAloM ke sAtha bandha hotA hai aura na usase adhika guNa vAle paramANuoM ke sAtha bandha hotA hai / tathA do guNa rUkSa paramANu kA cAra guNa rUkSa paramANu ke sAtha hI bandha hotA hai usase kama yA adhika guNa vAle ke sAtha nahIM hotA / isI taraha tIna guNa rUkSa paramANu kA pAMca guNa rUkSa paramANu ke sAtha hI bandha hotA hai usase kama yA adhika ke sAtha baMdha nahIM hotaa| yaha to huA sajAtiyo kA bNdh| isI taraha bhinna jAtiyoM meM bhI lagA lenA cAhiye / arthAta do guNa snigdha paramANu kA cAra guNa rUkSa paramANu ke sAtha hI baMdha hotA hai| tathA tIna guNa snigdha paramANu pA~ca guNarUkSa paramANu ke sAtha hI baMdha hotA hai usase kama yA adhika guNa vAle ke baMdha nahI hotA / na jadhanyaguNAnAma' isa sUtra se lagAkara Age ke sUtro meM jo baMdha kA niSedha calA AtA thA usakA nivAraNa karane ke lie isa sUtra meM 'tu' pada lagA diyA hai, jo niSedha ko haTAkara baMdha kA vidhAna karatA hai // 36 // aba yaha zaMkA hotI hai ki adhika guNa vAloM kA hI baMgha kyoM batalAyA, samAna guNa vAloM kA kyoM nahI batalAyA? ataH usake samAdhAna ke lie Age kA sUtra kahate haiM bandhe'dhiko pAriNAmikau ca ||37|| artha-bandha hone para adhika guNa vAlA paramANu apane se kama guNa +++++++++++122 +++++++++++ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (74) (tattvArtha sUtra * ****** *****adhyAya -D vAle paramANu ko apane rUpa kara letA hai| vizeSArtha - jaba do paramANu apanI- apanI pUrva avasthA ko chor3a kara eka tIsarI avasthA ko apanAte haiM tabhI skandha banatA hai| yadi aisA na ho aura jaise vastra me kAle aura sapheda dhAge Apasa me saMyakta hokara bhI jude-jude hI rahate haiM vaise hI yadi paramANu bhI raheM to kabhI bhI skandha nahIM 'bana sakatA / ataH bandha hone para adhika guNavAlA paramANu apane se kama guNavAle paramANu ko apane rUpa kara letA hai| isase donoM milakara eka ho jAte haiM aura unake rUpa rasa Adi guNoM meM bhI parivartana hokara skandha bana jAtA hai| isI se baMdhane vAle paramANuoM meM do guNa kA antara rkkhaa| isase adhika antara hone se eka paramANu dUsare meM laya to ho sakatA hai kintu phira tIsarI avasthA paidA nahIM ho sakatI; kyoMki alpa guNavAlA apane se adhika guNavAle para kucha bhI prabhAva nahIM DAla sakatA / isI taraha antara na rakhane se bhI donoM samAna balazAlI hone se eka dUsare ko apane rUpa meM pariNamA kara alaga-alaga hI raha jAte // 37 // aba dUsarI taraha se dravya kA lakSaNa kahate haiM - guNaparyayavat dravyam ||38|| artha-jisameM guNa aura paryAya pAyI jAtI hai use dravya kahate haiN| vizeSArtha - dravya meM aneka pariNamana hone para bhI jo dravya se bhinna nahIM hotA, sadA dravya ke sAtha hI rahatA hai vaha guNa hai| isI se guNa ko anvayI kahA gayA hai aura jo dravya meM AtI jAtI rahatI hai vaha paryAya hai: isI se paryAya ko vyatirekI kahA hai / guNa paryAya rUpa hI dravya hai / jaise, jJAna Adi jIva ke guNa haiM aura rUpa Adi pudagala ke guNa haiM / na jJAna jIva ko choDakara raha sakatA hai ora na rUpa Adi guNa pudagala ko choDakara raha sakate haiN| hA~, jJAnaguNa meM bhI pariNamana hotA hai jaise ghaTajJAna, paTajJAna / rUpa Adi meM bhI pariNamana hotA hai| yaha pariNamana hI paryAya hai| tattvArtha sUtra ***************adhyAya - pahale dravya kA lakSaNa sat kahA thA aura sat kA lakSaNa 'utpAdavyaya aura prauvya se jo yukta ho vahI sata hai' aisA kahA thA / yahA~ guNa paryAyavAn ko dravya kahA hai| ina donoM lakSaNoM meM koI antara nahIM hai| eka ke kahane se dUsare kA antarbhAva ho jAtA hai kyoki gaNa dhruva hote haiM aura paryAya utpAda -vinAzazIla hotI hai| yadi dravya meM gaNa na ho to vaha dhrauvya yukta nahIM ho sakatA aura yadi paryAya na ho to vaha utpAda-vyaya yukta nahIM ho sakatA / ataH jaba hama kahate haiM ki dravya dhrauvyayukta hai to usakA matalaba hotA hai ki dravya guNavAna hai| aura jaba use utpAda vinAzavAlA kahate haiM to usakA matalaba hotA hai ki vaha paryAyavAna hai / ataH donoM lakSaNa prakArAntara se eka hI bAta ko kahate haiM / yahA~ itanA aura samajha lenA cAhiye ki dravya, guNa aura paryAya kI sattA judI judI nahIM haiM kintu sabakA astitva athavA sattA eka hI hai jo dravya ke nAma se kahI jAtI hai / isI se sat ko dravya kahate haiMaba kAla dravya ko kahate haiM kAlava ||39|| artha-kAla bhI dravya hai| vizeSArtha -Upara dravya ke do lakSaNa batalAye haiM / ve donoM lakSaNa kAla meM pAye jAte haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai- pahalA lakSaNa hai ki jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya pAye jAveM vaha dravya hai / so kAla dravyameM dhrauvya pAyA jAtA hai kyoMki kAla kA svabhAva sadA sthAyI hai / tathA utpAda aura vyaya para ke nimitta se bhI hote haiM aura svanimittaka bhI hote haiM; kyoMki kAla dravya prati samaya ananta padArthoM ke pariNamana meM karaNa hai, ataH kArya ke bheda se kAraNa meM bhI prati samaya bheda honA jarUrI hai yaha paranimittaka utpAda-vyaya hai / tathA kAlameM agurulaghu nAma ke guNa bhI pAye jAte haiN| unakI vRddhi hAni hone kI apekSA se usameM svayaM bhI utpAda, Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Gong 13Nian Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (75) tattvArtha sUtra *************** adhyAya vyaya prati samaya hotA rahatA hai| dUsarA lakSaNa hai jo guNa paryAya vAlA ho vaha dravya hai / so kAla dravya meM sAmAnya guNa bhI pAye jAte haiM aura vizeSa guNa bhI pAye jAte haiN| kAla dravya samasta dravyoM ko vartanA meM hetu hai| yaha usakA vizeSa guNa haiM; kyoMki yaha guNa anya kisI bhI dravya meM nahIM pAyA jAtA / acetanapanA, amUrtikapanA, sUkSmapanA, aghurulaghupanA Adi sAmAnya guNa haiM jo anya dravyoM meM bhI pAye jAte haiM / utpAda - vyayarUpa paryAya bhI kAla meM hotI hai| ataH donoM lakSaNoM se sahita hone ke kAraNa kAla bhI dravya hai / yaha kAla dravya amUrtika hai kyoMki usameM rUpa, rasa vagairaha guNa nahIM pAye jAte / tathA jJAna darzana Adi guNoM se rahita hone se acetana hai / kintu kAla dravya bahu pradezI nahIM hai; kyoMki lokAkAza ke pratyeka pradeza para eka eka kAlANu ratnoM kI rAzi kI taraha alaga alaga sthita haiN| ve ApasameM milate nahIM haiN| ataH kAla dravya kAya nahIM hai| aura pratyeka kAlANu eka- eka kAla dravya hai| isase kAla dravya eka nahIM haiM kintu jitane lokAkAza ke pradeza haiM utane hI kAla dravya haiM / ataH kAla dravya asaMkhyAta haiM aura ve niSkriya haiM- eka pradeza se dUsare pradeza para nahIM jAte jahA~ ke tahA~ hI bane rahate haiM // 39 // aba vyavahAra kAla kA pramANa batalAte haiM so'nantasamayaH ||40|| artha - vaha kAla dravya ananta samaya vAlA hai- arthAt kAla ke samayoM kA aMta nahIM hai / vizeSArtha - bhUta, bhaviSyat aura vartamAna- ye vyavahAra kAla ke bheda haiM / so vartamAna kAla kA pramANa to eka samaya hai; kyoMki eka samayake samApta hone para vaha bhUta ho jAtA hai aura jo dUsarA samaya usakA sthAna letA hai vaha vartamAna kahalAtA hai, kiMtu bhUta aura bhaviSyat kAla ananta samaya vAlA hai / isIse vyavahAra kAla kI anaMta samaya vAlA kahA hai| ***++++ 125++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++adhyAya athavA yaha sUtra mukhya kAla kA hI pramANa batalAtA hai; kyoMki eka kalANu ananta paryAyoM kI vartanA meM kAraNa hai isalie upacAra se kAlANu ko anaMta kaha sakate haiN| kAla ke sabase sUkSma aMzakA nAma samaya hai| aura samayoM ke samUha kA nAma AvalI ghar3I Adi hai / vaha saba vyavahAra kAla hai, jo mukhya kAla dravya kI hI paryAya rUpa hai // 40 // aba guNa kA lakSaNa kahate haiM dravyAzrayA nirguNA guNAH ||41|| artha - jo dravya ke Azraya se rahate haiM tathA jinameM anya guNa nahIM rahate, unheM guNa kahate haiM / zaMkA- guNa kA yaha lakSaNa paryAya meM bhI pAyA jAtA hai; kyoMki paryAya bhI dravya ke Azraya se hI rahatI hai aura usameM guNa bhI nahIM rahate / ataH yaha lakSaNa ThIka nahIM hai ? samAdhAna- guNa to sadA hI dravya ke Azraya se rahatA hai, kabhI bhI dravya ko nahIM chor3atA / kintu paryAya anitya hotI hai eka jAtI hai dUsarI AtI hai| ataH guNa kA ukta lakSaNa paryAya meM nahIM rahatA // 41 // aneka jagaha pariNAma zabda AyA hai| ataH usakA lakSaNa kahate haiM tadbhAvaH pariNAmaH ||4|| artha - dharmAdi dravya jisa svarUpa se hote haiM use tadbhAva kahate haiN| aura usa tadbhAva kA hI nAma pariNAma hai| vizeSArtha - jisa dravya kA jo svabhAva hai vahI pariNAma hai| jaise dharma dravyakA svabhAva jIva pudgaloM kI gatimeM nimitta honA hai| vahI tadbhAva hai| dharma dravya kA pariNamana sadA usI rUpa se hotA hai| isI prakAra anya dravyoM meM bhI samajha lenA cAhie // 42 // iti tattvArthAdhigame mokSazAstre paJcamo'dhyAyaH // 5 // ++++++ 126+++******+ ++++ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (76) tattvArtha sUtra ++++++++++++adhyAya SaSThama adhyAya ajIva tatva kA vyAkhyAna karake aba Asava tatva kA kathana karate haiM kAya-vAG mana:karmayogaH ||9|| artha kAya, vacana aura mana kI kriyA ko yoga kahate haiN| vizeSArtha - vAstava meM to AtmA ke pradezoM meM jo halana calana hotI hai usakA nAma yoga hai| vaha yoga yA to zarIra ke nimitta se hotA hai yA vacana ke nimitta se hotA hai athavA mana ke nimitta se hotA hai| isalie nimitta ke bheda se yoga ke tIna bheda ho jAte haiM- kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga / pratyeka yoga ke hone meM do kAraNa hote haiM- eka antaraMga kAraNa, dUsarA bAhya kAraNa alpa jJAniyoM meM antaraMga kAraNa karmoM kA kSayopazama hai aura kevala jJAniyoM meM antaraMga kAraNa karmoM kA kSaya hai tathA bAhya kAraNa ve no karma vargaNAe~ haiM jinameM zarIra, vacana aura manakI racanA hotI hai tathA jinheM jIva hara samaya grahaNa karatA rahatA hai| ataH vIryAntarAya karmakA kSayopazama hone para sAta prakArakI kAya vargaNAoM meM se kisI eka vargaNA kI sahAyatA se jo Atma pradezoM meM halana calana hotA hai use kAyayoga kahate haiN| vIryAntarAya aura matyakSarAvaraNa Adi karmoM kA kSayopazama hone se jaba jIva meM vAglabdhi prakaTa hotI hai aura vaha bolane ke lie tatpara hotA hai taba vacana vargaNA ke nimitta se jo Atma pradezoM meM halana calana hotA hai use vacana yoga kahate haiN| vIryAntarAya aura no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama rUpa manolabdhi ke hone para tathA manovargaNA kA Alambana pAkara cintana ke lie tatpara hue AtmA ke pradezoM meM jo halana calana hotA hai use manoyoga kahate haiM / ukta karmoM kA kSaya hone para tInoM vargaNAoM kI apekSA se sayoga kevalI ke Atma pradezoM meM jo halana calana hotA hai vaha karma kSaya nimittaka yoga hai| isa +++++++++127+++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya taraha yoga terahaveM guNasthAna taka hI rahatA hai| isI se caudahaveM guNasthAna kA nAma ayoga- kevalI hai| ayoga kevalI ke tInoM prakAra kI vargaNAoM kA AnA ruka jAtA hai isase vahA~ yoga kA abhAva ho jAtA hai // 1 // yaha yoga hI Asava hai sa AsravaH ||2|| artha - yaha yoga hI Asrava hai| arthAt sarovara meM jisa dvAra se pAnI AtA hai vaha dvAra pAnI ke Ane meM kAraNa hone se Asrava kahA jAtA hai / vaise hI yoga ke nimitta se AtmA ke karmoM kA Agamana hotA hai isalie yoga hI Asrava hai| Asrava kA artha Agamana hai / yoga ke dvArA jo karma AtA hai vaha karma do prakAra kA hai- puNya karma aura pApa karma / ataH vaha yaha batAte haiM ki kisa yoga se kisa karma kA Asrava hotA hai| zubhaH puNyasyAzubha: pApasya ||3|| artha- zubha yoga se puNya karma kA Asrava hotA hai aura azubha yoga se pApa karma kA Asrava hotA hai| vizeSArtha kisI ke prANoM kA ghAta karanA, corI karanA, maithuna sevana karanA Adi azubha kAya yoga hai| jhUTha bolanA, kaThora asabhya vacana bolanA Adi azubha vacana yoga hai| kisI ke mArane kA vicAra karanA, kisIse IrSyA rakhanA Adi azubha manoyoga hai| inase pApa karma kA Asrava hotA hai / tathA prANiyoM kI rakSA karanA, hita-mita vacana bolanA, dUsaroM kA bhalA socanA Adi zubha yoga haiN| inase puNya karma kA Asrava hotA hai| zaMkA- yoga zubha azubha kaise hotA hai ? samAdhAna - zubha pariNAma se hone vAlA yoga zubha hai aura azubha pariNAma se hone vAlA yoga azubha hai| ******++++ 128+++++++ Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (77) (tattvArtha sUtra * * * **** adhyAya - zaMkA - jo zubha karma kA kAraNa hai vaha zubha yoga hai aura jo pApa karmoM ke Agamana meM kAraNa hai vaha azubha yoga hai| yadi aisA lakSaNa kiyA jAya to kyA hAni hai? samAdhAna - yadi aisA lakSaNa kiyA jAyagA to zubha yoga kA abhAva hI ho jAyegA; kyoMki Agama meM likhA hai ki jIva ke Ayu karma ke sivA zeSa sAta karmoM kA Asrava sadA hotA rahatA hai| ataH zubha yoga se bhI jJAnAvaraNa Adi pApakarmoM kA bandha hotA hai / isaliye upara kA lakSaNa hI ThIka hai| zaMkA-jaba zubha yoga se bhI ghAtikarmoM kA bandha hotA hai to sUtrakAra ne aisA kyoM kahA ki zubhayoga se puNyakarma kA bandha hotA hai? samAdhAna - yaha kathana ghAti karmoM kI apekSA se nahIM hai| kintu aghAti karmokI apekSA se hai| aghAtiyA karma ke do bheda haiM- puNya aura paap| so unameM se zubha yoga se puNya karma kA Asrava hotA hai aura azubha se pApa karma kA Astrava hotA hai| zubhayoga ke hote hae bhI ghAtiyA karmoM kA astitva rahatA hai unakA udaya bhI hotA hai usI se ghAtiyA karmoM kA bandha hotA hai // 3 // Age svAmI kI apekSA se Asava ke bheda kahate haiMsakaSAyAkaSAyayo: saampraayikeryaapthyo://4|| artha- kaSAya sahita jIvoM ke sAmparAyika Asrava hotA hai| aura kaSAya rahita jIvoM ke IryApatha Asrava hotA hai| vizeSArtha- svAmI ke bheda se Asrava meM bheda haiM / Asrava ke svAmI do haiM- eka sakaSAya jIva, dUsare kaSAya rahita jIva / jaise vaTa Adi vRkSoM kI kaSAya yAnI goMda vagairaha cipakAne meM kAraNa hotI hai usI taraha krodha Adi bhI AtmA se karmoM ko cipaTA dete haiM isalie unheM kaSAya kahate haiN| tathA jo Asrava saMsArakA kAraNa hotA hai use sAmparAyika Asrava kahate haiM aura jo Asrava kevala yoga se hI hotA hai use IryApatha Asrava kahate haiN| isa tattvArtha sUtra adhyAya - IryApatha Asrava ke dvArA jo karma Ate haiM unameM eka samaya kI bhI sthiti nahIM par3atI; kyoMki kaSAya ke na hone se karma jaise hI Ate haiM vaise hI cale jAte hai| isIse kaSAya se sahita jIvoM ke jo Asrava hotA hai usakA nAma sAmparAyika hai kyoMki vaha saMsAra kA kAraNa hai / kaSAya rahita jIvoM ke arthAt gyArahaveM guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka jo Astrava hotA hai vaha kevala yoga se hI hotA hai isalie use IryApatha Astrava kahate haiM // 4 // sAmparAyika Asava ke bheda kahate haiM indriya-kaSAyavatakriyA: paJca-catu:-paJcapaJca visaMtisaMkhyA: pUrvasya bhedAH ||7|| artha-indriya pA~ca, kaSAya cAra, avrata pA~ca, kriyA paccIsa, ye saba sAmparAyika Asrava ke bheda haiN| vizeSArtha-pA~ca indriyA~ pahale kaha Aye haiN| cAra kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha haiM / hiMsA, asatya vagairaha pA~ca avrata Age kaheMge / yahA~ paccIsa kriyAeM batalAte haiM / deva, zAstra aura guru kI pUjA Adi karane rUpa jina kriyAoM se samyaktvakI puSTi hotI hai unheM samyaktva kriyA kahate haiN| kudeva AdikI pUjA Adi karane rUpa jina kriyAoM se mithyAtvakI vRddhi hotI hai unheM mithyAtva kriyA kahate haiM / kAya Adi se gamanaAgamana karanA prayoga kriyA hai| saMyamI hote hae asaMyama kI ora abhimukha honA samAdAna kriyA hai jo kriyA IryApatha meM nimitta hotI hai vaha IryApatha kriyA hai||5|| krodha ke Aveza meM jo kriyA kI jAtI hai vaha prAdoSikI kriyA hai| duSTatApUrvaka udyama karanA kAyikI kriyA hai| hiMsA ke upakaraNa lenA AdhikaraNikI kriyA hai| jo kriyA prANiyoM ko duHkha pahuMcAtI hai vaha pAritApikI kriyA hai| kisIkI Ayu, indriya, bala Adi prANoM kA viyoga karanA yAnI jAna le lenA prANAtipAtikI kriyA hai||10|| pramAdI * ** ***1300 ** ***** Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPUL\BO01.PM65 (78) (tattvArtha sUtra adhyAya :D jIva rAgake vaza meM hokara jo sundara rUpa ko dekhane kA prayatna karatA hai vaha darzana kriyA hai| pramAda se AliMgana karane kI bhAvanA spazana kriyA hai| viSaya kI naI-naI sAmagrI juTAnA prAtyayikI kriyA hai| strI, puruSa, pazu Adi ke uThane baiThane ke sthAna para mala mUtra Adi karanA samantAnupAtana kriyA hai| binA dekhI binA sApha kI huI jamIna para uThanA-baiThanA anAbhoga kriyA hai // 15 // dUsare ke karaneyogya kAma ko svayaM karanA svahasta kriyA hai| jo pravRtti pApa kA kAraNa hai usameM sammati denA nisarga kriyA hai| dUsare ke dvArA kiye gaye pApako prakaTa kara denA vidAraNa kriyA hai / cAritra moha ke udayase zAstra vihita Avazyaka kriyAoM ko pAlane meM asamartha hone para unakA anyathA kathana karanA AjJAvyApAdikI kriyA hai| zaThatA athavA Alasya se Agama meM kahI huI vidhi kA anAdara karanA anAkAMkSa kriyA hai // 20 // chedana- bhedana Adi kriyA meM tatpara rahanA aura dUsarA koI vaisA karatA ho to dekhakara prasanna honA Arambha kiyA hai| parigraha kI rakSA meM lage rahanA parigrAhikI kriyA hai / jJAna- darzana vagairaha ke viSaya meM kapaTa vyavahAra karanA mAyA kriyA hai| koI mithyAtva kriyA karatA ho yA dasare se karAtA ho to usakI prazaMsA karake use usa kAma meM dRr3ha kara denA mithyAdarzana kriyA hai / saMyama ko ghAtanevAle karmake udaya se saMyama kA pAlana nahIM karanA apratyAkhyAna kriyA hai ||25||ye paccIsa kriyAeM haiM jo sAmparAyika Asrava ke kAraNa haiM // 5 // saba saMsArI jIvoM meM yoga kI samAnatA hote hue bhI Asava meM bheda hone kA hetu batalAte haiM tIva-manda-jJAtAjJAta-bhAvAdhikaraNa vIryavizeSebhyastadvizeSaH ||6|| artha- tIvra bhAva, manda bhAva, jJAta bhAva, ajJAta bhAva adhikaraNa aura vIrya, inakI vizeSatA se Astrava meM bheda ho jAtA hai| (tattvArtha sUtra ***************adhyAya - vizeSArtha- krodhAdi kaSAyoM kI tIvratA ko tIvra bhAva kahate haiN| kaSAyoM kI mandatA ko manda bhAva kahate haiM / amuka prANI ko mAranA cAhiye aisA saMkalpa karake use mAranA jJAta bhAva hai| athavA prANI kA ghAta ho jAne para yaha jJAna honA ki maiMne use mAra diyA yaha bhI jJAta bhAva hai| mada se yA pramAda se binA jAne hI kisI kA ghAta ho jAnA ajJAta bhAva hai| Asrava ke AdhAra dravya ko adhikaraNa kahate haiM aura dravya kI zakti vizeSa ko vIrya kahate haiN| inake bhedase Asrava meM antara par3a jAtA hai| ye jahA~ jaise hote haiM vaisA hI Asrava bhI hotA hai // 6 // adhikaraNa ke bheda batalAte haiM adhikaraNaM jIvAjIvA: ||7|| artha- Asrava ke AdhAra jIva aura ajIva haiM / yadyapi jIva aura ajIva do hI haiM phira bhI jisa tisa paryAya se yukta jIva ajIva hI adhikaraNa hote haiM, aura paryAya bahuta haiM / isalie sUtra meM jIvAjIvAH bahuvacanakA prayoga kiyA hai // 7 // aba jIvAdhikaraNa ke bheda kahate haiMAdyaM saMrambha-samArambhArambha-yoga-kRta-kAritAnumata kaSAyavizeSaitri stristrizcatuzcaikaza: ||8| artha-saMrambha-samArambha-Arambha ye tIna, mana-vacana-kAya ye tIna, kRta-kArita--anumodana ye tIna, krodha-mAna- mAyA aura lobha ye cAra ina sabako paraspara meM guNA karane se jIvAdhikaraNa ke eka sau ATha bheda hote haiN| vizeSArtha - pramAdI hokara hiMsA vagairaha karane kA vicAra karanA samaraMbha hai / hiMsA vagairaha kI sAdhana sAmagrI juTAnA samArambha hai| hiMsA vagairaha karanA AraMbha hai| svayaM karanA kata hai| dUsare se karAnA kArita hai| koI karatA ho to usakI sarAhanA karanA anumodanA hai| #*#* *131 **** ** **132 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (79) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya isameM mUla vastu samaraMbha, samArambha aura Arambha haiN| ina tInoM meM se pratyeka ke kAya, vacana aura mana ke bheda se tIna-tIna prakAra haiN| ina tIna-tIna prakAroM meM se bhI pratyeka bheda ke kRta, kArita aura anumodanA kI apekSA se tIna-tIna bheda haiN| isa prakAra saMrambha, samArambha aura Arambha ke nau nau prakAra hue| ina nau-nau prakAroM meM se bhI pratyeka prakAra cAra kaSAyoM kI apekSA se cAra-cAra prakArakA hotA hai| ataH pratyekake 36-36 bheda hone se tInoM ke milakara 108 bheda hote haiN| ye hI jIvAdhikaraNa ke bheda haiM // 8 // isake anantara ajIvAdhikaraNa ke bheda kahate haiMnirvartanA-nikSepa-saMyoga-nisargA dvi-caturdvi-tribhedAH param ||9|| artha - nirvartanAke do bheda, nikSepa ke cAra bheda, saMyogake do bheda aura nisarga ke tIna bheda, saba ajIvAdhikaraNa ke bheda haiN| vizeSArtha - utpanna karane, racanA karane athavA banAne kA nAma nirvartanA hai| usI ke do bheda haiM- mUla guNa nirvartanA aura uttaraguNa nirvartanA / zarIra, vacana, mana aura zvAsa- nizvAsa kI racanA karanA mUlaguNa-nirvartanA hai aura lakar3I vagairaha para citra Adi banAnA uttara guNa - nirvartanA hai / nikSepa nAma rakhane kA hai| usake cAra bheda haiM- binA dekhe vastu ko rakha denA apratyavekSita nikSepa hai| duSTatAvaza asAvadhAnI se vastu ko rakhanA duHpramRSTa nikSepa hai| kisI bhaya se yA kisI anya kArya karane kI zIghratA se vastu ko jamIna para jaldI se paTaka denA sahasA nikSepa hai| binA sApha kI huI tathA binA dekhI huI bhUmi meM par3a rahanA anA- bhoganikSepa hai / aneka vastuoM ke milAne ko saMyoga kahate haiN| usake do bheda haiM- zIta aura uSNa / upakaraNoM ko milA denA yA zuddha aura azuddha upakaraNoM ko milAnA upakaraNa saMyoga hai| sacitta aura acitta khAnapAna ko eka meM milA denA bhaktapAna saMyoga hai / nisarga nAma pravRtti karane kA hai| usake tIna bheda ****++++++133+++++++ tattvArtha sUtra +++++++adhyAya haiM- duSTatA pUrvaka mana kI pravRtti karanA manonisarga hai| duSTatApUrvaka vacana kI pravRtti karanA vAgnisarga hai aura duSTatApUrvaka kAya kI pravRtti karanA kAyanisarga hai // 9 // isa prakAra jIva aura ajIva dravya ke Azraya se hI karma kA Asrava hotA hai| aba sAmAnya Asrava ko kahakara vizeSa Asrava kA kathana karate haiN| prathama hI jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke Asava ke kAraNa kahate haiM tatpradoSa-nihnava mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH ||10|| artha- jJAna aura darzana ke viSaya meM pradoSa, ninhava, mAtsarya, antarAya, AsAdanA aura upaghAta ke karane se jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma kA Asrava hotA hai| vizeSArtha- koI puruSa mokSa ke sAdhana tattvajJAna kA upadeza karatA ho to mukha se kucha bhI na kahakara hRdaya meM usase IrSyA Adi rakhanA pradoSa hai| apane ko zAstra kA jJAna hote hue bhI kisI ke pUchane para yaha kaha denA ki maiM nahIM jAnatA, niva hai| apane ko zAstra kA jJAna hote hue bhI dUsaroM ko isalie nahIM denA ki ve jAna jAyeMge to mere barAbara ho jAyeMge- mAtsarya hai / kisI ke jJAnAbhyAsa meM vighna DAlanA antarAya hai| samyagjJAna kA samAdara na karanA, ulTe usake upadeSTA ko roka denA AsAdanA hai / samyagjJAna ko ekadama jhUThA batalAnA upaghAta hai| inase jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma kA Asrava hotA hai| // 10 // Age asAtAvedanIya karma ke Asava ke kAraNa kahate haiMduHkha-zoka- tApAkrandana-vadha- paridevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasadedyasya ||99|| +++++++++++134 +++++++++++ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBOO1.PM65 (80) (tattvArtha sUtra adhyAya .) artha- duHkha, zoka, tApa, Akrandana, vadha aura parivedana inheM svayaM karane se, dUsaroM meM karane se tathA donoM meM karane se asAtA vedanIya karma kA Asrava hotA hai| vizeSArtha - pIr3A rUpa pariNAma ko duHkha kahate haiM / apane kisI upakAroM kA viyoga ho jAne para mana kA vikala honA zoka hai| loka meM nindA vagairaha ke hone se tIvra pazcAtApa kA honA tApa hai / pazcAtApa ke du:khI hokara ronA dhonA Akrandana hai| kisI ke prANoM kA ghAta karanA vadha hai / atyanta dukhI hokara aisA rudana karanA jise sunakara sunane vAloM ke hRdaya dravita ho jAyeM parivedana hai| isa prakAra ke pariNAma jo svayaM karatA hai yA dUsaroM ko dukhI karatA yA rulAtA hai athavA svayaM bhI dukhI hotA hai aura dUsaroM ko bhI dukhoM karatA hai usake asAtAvedanIya karma kA Asrava hotA hai| zaMkA - yadi svayaM duHkha uThAne aura dUsaro ko duHkha meM DAlane se asAtAvedanIya karmakA Asrava hotA hai, to tIrthaGkaroM ne kezaloMca, upavAsa tathA dhUpa vagairaha meM khar3e hokara tapasyA kyoM kI aura kyoM dUsaroM ko vaisA karane kA upadeza diyA? kyoMki ye saba bAteM duHkha denevAlI haiN| samAdhAna - krodha Adi kaSAya ke Aveza meM Akara jo duHkha svayaM uThAyA jAtA hai athavA dUsaroM ko diyA jAtA hai usase asAtA vedanIya karmakA Asrava hotA hai| jaise eka dayAla DAkTara kisI rogI kA phor3A cIratA hai| phor3A cIrane se rogI ko bar3A kaSTa hotA hai phira bhI DAkTara ko usase pApa bandha nahIM hotA; kyoMki usakA prayatna to rogI kA kaSTa dUra karane ke lie hI hai| isI taraha tIrthaGkara bhI saMsAra ke dukhoM se trasta jIvoM ke kalyANa kI bhAvanA se hI unheM muktikA mArga batalAte haiM / ataH unheM asAtA kA Asrava nahIM hotA // 11 // tattvArtha sUtra adhyAya - sAtAvedanIya karma ke Asava ke kAraNa kahate haiMbhUta-vratyanukampA-dAna-sarAgasaMyamAdiyoga: kSAntiH zaucamiti saddhedyasya ||11| artha- prANiyoM para aura vratI paruSoM para dayA karanA yAnI unakI pIDAko apanI pIr3A samajhanA, dUsaroM ke kalyANakI bhAvanA se dAna denA, rAga sahita saMyamakA pAlanA, Adi zabda se saMyamAsaMyama, (eka deza saMyama kA pAlanA); akAma nirjarA (apanI icchA na hote hue bhI paravaza hokara jo kaSTa uThAnA par3e use zAnti ke sAtha sahana karanA), bAlatapa (Atma jJAna rahita tapasyA karanA), inako manoyoga pUrvaka karanA, kSAnti (kSamA bhAva rakhanA), zauca (saba prakAra ke lobhako chor3anA) isa prakArake kAryoM se sAtAvedanIya karmakA Asrava hotA hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki yadyapi prANiyoM meM vratI bhI A jAte haiM phira bhI jo vratiyoM kA alaga grahaNa kiyA hai so unakI aura vizeSa lakSya dilAne ke uddezya se kiyA hai // 12 // Age darzana mohanIya karmake Asava ke kAraNa kahate haiMkevali-zruta-saMgha-dharma-devAvarNavAdo darzanamohasya ||13|| artha- kevalI, zruta, saMgha, dharma aura devoM ko jhUThA doSa lagAne se darzanamoha kA Asrava hotA hai| vizeSArtha-jinakA jJAna pUrA prakaTa hotA hai una arhanta bhagavAna ko kevalI kahate haiM / arhanta bhagavAna bhUkha-pyAsa Adi doSoM se rahita hote haiN| ata: yaha kahanA ki ve hama logoM kI taraha hI grAsAhAra karate haiM aura unheM bhUkha pyAsakI bAdhA satAtI hai to yaha unako jhUThA doSa lagAnA hai| una kevalI ke dvArA jo upadeza diyA jAtA hai use yAda rakhakara gaNadhara jo grantha racate haiM unheM zruta kahate haiN| usa zruta meM mAMsa bhakSaNakA vidhAna hai aisA ******* **41350 **###### Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (81) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - kahanA zruta ko jhUThA doSa lagAnA hai / ratnatraya ke dhArI jaina zramaNoM ke samudAya ko saMgha kahate haiM / ve jaina sAdhu naMge rahate haiM, snAna nahIM karate; ataH unheM zUdra, nirlajja, apavitra Adi kahanA saMghako jhUThA doSa lagAnA hai| jina bhagavAna ke dvArA kahA haA jo ahiMsAmayI dharma hai usakI nindA karanA dharma meM jhUThA doSa lagAnA hai / devoM ko mAMsabhakSI, madirA premI, parastrIgAmI Adi kahanA devoM meM jhUThA doSa lagAnA hai / ina kAmoM se darzana mohakA Asrava hotA hai // 13 // Age cAritra moha ke Asava kA kAraNa kahate haiMkaSAyodayAtIvrapariNAmazcAritramohasya ||14|| artha- kaSAya ke udaya se pariNAmoM meM kaluSatA ke hone se cAritra mohanIya karma kA Asrava hotA hai // 14 // isake bAda Ayu karma ke Asava ke kAraNa batalAte hue pahale narakAyu ke Asava ke kAraNa kahate haiM bahvArambha-parigrahatvaM nArakasyAyuSa: / / 17 / / artha- bahuta Arambha aura bahuta parigraha narakAyu ke Asrava ke kAraNa haiM // 15 // tiryaza Ayu ke Asava ke kAraNa kahate haiM mAyA vairyagyonasya ||16|| artha- mAyAcAra tiryaJca Ayuke Asrava kA kAraNa hai // 16 // manuSyAyu ke Asava ke kAraNa kahate haiM alpArambha-parigrahatvaM mAnuSasya ||17|| artha- thor3A Arambha aura thor3A parigraha manuSyAyu ke Asrava kA kAraNa hai // 17 // (tattvArtha sUtra **** ********adhyAya - manuSyAya ke Asava ke aura bhI kAraNa haiM svabhAvamArdavaJca ||18|| artha- svabhAva se hI pariNAmoM kA komala honA bhI manuSyAyu ke Astrava kA kAraNa hai // 18 // aura bhI vizeSa kahate haiM ni:zIla-vratatvaM ca sarveSAm ||19|| artha- yahA~ 'ca' zabda se thor3A Arambha aura thor3A parigraha lenA cAhie / ata: thor3A Arambha aura thor3A parigraha hone se tathA zIla aura vratoM kA pAlana na karane se cAroM hI Ayu kA Asrava hotA hai| zaMkA - kyA devAyu kA bhI Asrava hotA hai? samAdhAna - hA~, hotA hai| bhogabhUmiyA jIvoM ke vrata aura zIla nahIM haiM phira bhI unake devAyu kA hI Asrava hotA hai // 19 // devAyu ke Asava ke kAraNa kahate haiMsarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarA-bAlatapAMsidaivasya ||20|| artha-sarAga, saMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAla tapa, ye devAyu ke Astrava ke kAraNa haiN| rAgapUrvaka saMyama ke pAlane ko sarAga saMyama kahate hai| trasa hiMsA kA tyAga karane aura sthAvara hiMsA ke tyAga na karane ko saMyamAsaMyama kahate haiM / parAdhInatA vaza jelakhAne vagairaha meM icchA na hote hue bhI bhUkha pyAsa vagairaha ke kaSTa ko zAMti pUrvaka sahanA akAmanirjarA hai| AtmajJAna rahita tapa ko bAla tapa kahate haiM / inase devAyu kA Astrava hotA hai // 20 // devAyu ke Asava kA aura bhI kAraNa haiM samyaktvaJca // 21 // Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo 137Zuo Ben Lai Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li 138Ben Ben Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (82) tattvArtha sUtra #***** adhyAya artha- samyaktva bhI devAyu ke Asrava kA kAraNa hai| yahA~ yadyapi yaha nahIM kahA hai ki samyaktva amuka devAyu kA kAraNa hai phira bhI alaga sUtra banAne se yaha artha nikalatA hai ki samyaktva se vaimAnika devoM kI Ayu kA Asrava hotA hai; kyoMki samyagdRSTi jIva mara kara bhavana- trika meM janma nahIM letA / zaMkA- to kyA sarAgasaMyama Adi sUtra meM jo devAyu ke Astrava ke kAraNa batalAye haiM ve saba prakAra kI devAyu ke Asrava ke kAraNa haiM? yadi aisA hai taba to sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama bhI bhavanavAsI, Adi devoMkI Ayuke kAraNa hue ? samAdhAna nahIM hue, kyoMki binA samyaktvake sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama nahIM hote / ataH jaba samyaktva vaimAnika devAyu kA kAraNa hai to ve donoM bhI usI ke kAraNa hue // 21 // isake bAda nAma karma ke Asava ke kAraNa batalAte hue pahale azubha nAma karma ke Asava ke kAraNa batalAte haiMyogavakratA- visaMvAdanaJcAzubhasya nAmnaH ||22|| artha - mana-vacana aura kAyakI kuTilatA se tathA kisI ko dharmake mArgase chur3A kara adharma ke mArgameM lagAne se azubha nAma karma kA sva hotA hai| zaMkA- yogavakratA aura visaMvAdana meM kyA aMtara hai ? samAdhAna- jo manuSya kisIko dhokhA detA hai usameM to yogavakratA hotI hai tabhI to vaha dUsare ko dhokhA detA hai aura dUsare ko dhokhA denA visaMvAdana hai| arthAt donoM meM eka kAraNa hai, dUsarA kArya hai // 22 // zubha nAmakarma ke Asava ke kAraNa batalAte haiM tadviparItaM zubhasya ||23|| artha- jo azubha nAma karmake Asravake kAraNa kahe haiM unase ulTe ******+++++139 +++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya zubha nAmakarmake Asrava ke kAraNa haiN| arthAt mana-vacana aura kAyakI saralatAse aura kisI ko dhokhA na dene se zubha nAmakarmakA Ava hotA hai // 23 // nAma karmake bhedoM meM eka tIrthaGkara nAma karma hai usakA Asrava kucha vizeSa kAraNoM se hotA hai| ataH use alagase batalAte haiMdarzanavizuddhirvinayasampannatA zIlavra teSvanavicA ro'bhIkSNajJAnopayoga-saMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhu samAdhi-vaiyAvRtyakaraNa-marhadAcArya - bahuzrutapravacana bhaktirAvazyakAparihANirmArga prabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthaMkaratvasya || 24|| artha - darzana vizuddhi (bhagavAn arhanta devake dvArA kahe gaye nirgranthatA rUpa mokSa mArga meM ATha aMga sahita rucikA honA ), vinaya sampannatA (mokSa ke sAdhana samyagjJAna vagairahakA aura samyagjJAna ke sAdhana guru vagairahakA Adara satkAra karanA), zIlavrateSu anaticAra (ahiMsA Adi vratoM kA aura vratoM kA pAlana karane ke lie batalAye gaye zIloM kA aticAra rahita pAlana karanA), abhIkSNa jJAnopayoga (sadA samyagjJAna ke paThana-pAThanameM lage rahanA), saMvega (saMsAra ke duHkhoM se sadA udvigna rahanA) zaktita:tyAga (zakti ke anusAra vidhi pUrvaka dAna denA ), zaktitaH tapa ( apanI zaktike anusAra jaina mArgake anukUla tapasyA karanA ), sAdhu samAdhi (tapasvI munike tapameM kisI kAraNa se koI vighna A kara nA jAye to use dUra karake unake saMyama kI rakSA karanA, vaiyAvRtyakaraNa (guNavAn sAdhujanoM para vipatti Ane para nirdoSa vidhi se usako dUra karanA ), arhadbhakti, AcArya bhakti, bahuzruta bhakti pravacana bhakti (arhanta deva AcArya upAdhyAya aura Agamake viSayameM vizuddha bhAva pUrvaka anurAga honA), AvazyakAparihANi ( sAmAyika, stavana, **********140 ++++++++ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (83) (tattvArtha sUtra ++++++++++++++++ adhyAya vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina chaha Avazyaka karmo meM kabhI hAni na Ane denA aura pratidina niyata samaya para unheM barAbara karanA) mArga prabhAvanA (samyagjJAna ke dvArA, tapake dvArA yA jinapUjA ke dvArA jagata meM jainadharmakA prakAza phailAnA), pravacana vatsalatva (jaise gau ko apane bacce se sahaja sneha hotA hai vaise hI sAdharmI jana ko dekhakara citta kA praphullita ho jAnA) ye solaha bhAvanAe~ tIrthaMkara nAma karmake Asrava meM kAraNa haiM / ina sabakA athavA inameM se kucha kA pAlana karane se tIrthaMkara nAma karma kA Asrava hotA hai kintu unameM eka darzanavizuddhi kA honA Avazyaka hai // 24 // nIca gotra ke Asava ke kAraNa kahate haiMparAtmanindA - prazaMse sadasadguNocchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya ||25|| artha - dUsaroM kI nindA karanA, apanI prazaMsA karanA, dUsaroM ke maujUdA guNoM ko bhI DhAMkanA aura apane meM guNa nahIM hote hue bhI unako prakaTa karanA, aise bhAvoM se nIca gotra kA Asrava hotA hai // 25 // isake bAda ucca gotra ke Asava ke kAraNa kahate haiMtadviparyayo nIcairvRtyanutsekau cottarasya ||26|| artha - nIca gotra ke Asrava ke kAraNoM se viparIta kAraNoM se tathA nIcairvRtti aura anutseka se uccagotra kA Asrava hotA hai| arthAt dUsaroM kI prazaMsA karanA, apanI nindA karanA, dUsaroM ke acche guNoM ko pragaTa karanA, aura asamIcIna guNoM ko DhAMkanA kintu apane samIcIna guNoM ko bhI prakaTa na karanA, guNI janoM ke sAmane vinaya se namra rahanA aura utkRSTa jJAnI tapasvI hote hue bhI ghamaMDa kA na honA, ye saba ucca gotra ke Asrava ke kAraNa haiM // 26 // ******++++141+++++++ tattvArtha sUtra + + +adhyAya krama prApta antarAya karma ke Asava ke kAraNa kahate haiMvighnakaraNamantarAyasya || 27// artha- dAna, lAbha bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna DAlane se antarAya karma kA Asrava hotA hai| arthAt dAna dene meM vighna karane se dAnAntarAya karma kA Asrava hotA hai| kisI ke lAbha meM bAdhA DAlane se lAbhAntarAya karma kA Astrava hotA hai| isI taraha zeSa meM bhI jAnanA cAhiye / zaMkA- Agama meM kahA hai ki jIva ke Ayu karma ke sivA zeSa sAta karmoM kA Asrava sadA hotA rahatA hai| taba pradoSa Adi karane se jJAnAvaraNa Adi karma kA hI Asrava kaise ho sakatA hai? samAdhAna - yadyapi pradoSa Adi se jJAnAvaraNa Adi sabhI karmoM kA pradeza bandha hotA hai / arthAt pradeza Adi se eka samaya meM jisa samaya prabaddha kA Asrava hotA hai usake paramANu Ayu ke sivA zeSa sAtoM karmoM meM ba~Ta jAte haiM, tathApi yaha kathata anubhAga kI apekSA se hai / arthAt pradoSa Adi karane se jJAnAvaraNa karma meM phala dene kI zakti adhika par3atI hai| duHkha dene se asAtAvedanIya karma meM phala dene kI zakti adhika par3atI hai| vaise baMdha sAtoM hI karmoM kA hotA hai| iti tattvArthAdhigame mokSazAstre SaSTho'dhyAyaH // 6 // krodha saMtApa paidA karatA hai, vinaya aura dharma kA nAza karatA hai, mitratA kA aMta karatA hai aura udvega paidA karatA hai| yaha nIca vacana kahalAtA hai, kleza karAtA hai, kIrti kA nAza tathA durgati utpanna karatA hai| yaha puNya kA nAza karatA hai aura mAnava ko kugati detA hai| aise aneka doSa isa krodha se utpanna hote haiN| krodha se hAni pratyakSa hai para lAbha eka bhI nahIM / mahAtmA kahate haiM ki krodha tyAga se mokSa bhI sulabha hai| **********142++++++++ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (84) (tattvArtha sUtra adhyAya .D saptama adhyAya Asrava tattvakA kathana ho cukA / usameM puNyakarma ke Asrava kA mAmUlI-sA kathana kiyA thA / isa adhyAyameM usakA vizeSa kathana karane ke lie vrata kA svarUpa batalAte haiMhiMsA'nRta-steyAbahA-parigrahebhyo viratirvatam ||1|| artha-hiMsA, anRta, steya, abrahma aura parigrahase virata honeko vrata kahate haiN| vizeSArtha - hiMsA Adi pApoM kA buddhipUrvaka tyAga karane ko vrata kahate haiM / ina pA~coM pApoM kA svarUpa Age batalAyeMge / unako tyAgane se ahiMsA, satya acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca vrata hote haiM / ina sabameM pradhAna ahiMsA vrata hai isIse use saba vratoM ke pahale rakhA hai| zeSa cAroM vrata to usI kI rakSAke lie haiM / jaise kheta meM dhAna bone para usakI rakSA ke liye cAroM aura bAr3A lagA dete haiM vaise hI satya Adi cAra vrata ahiMsA vrata kI rakSA ke lie bAr3a rUpa haiN| zaMkA - ina vratoM ko Asrava kA hetu batalAnA ThIka nahIM haikyoMki Age nauveM adhyAya meM saMvara ke kAraNa batalAyeMge / unameM jo daza dharma haiM una daza dharmoM meM se saMyama dharma meM vratoM kA antarbhAva hotA hai| ataH vrata saMvarake kAraNa haiM Asrava ke kAraNa nahIM haiM ? samAdhAna - yaha ThIka nahIM hai, saMvara to nivRtti rUpa hotA hai, usakA kathana Age kiyA jAyegA / aura ye vrata nirvatti rUpa nahIM haiM kiMta pravatti rUpa haiM / kyoMki inameM hiMsA, jhUTha, corI vagairaha ko tyAgakara ahiMsA karane kA, saca bolane kA, dI huI vastuko lene kA vidhAna hai| tathA jo ina vratoM kA acchI taraha se abhyAsa kara letA hai vahI saMvara ko AsAnI se kara sakatA hai| ataH vratoM ko alaga ginAyA hai // 1 // tattvArtha sUtra adhyAya - aba vratoM ke bheda batalAte haiM deza-sarvato'Nu-mahatI ||2|| artha- ina pA~coM pApoM ko eka deza se tyAga karane ko aNuvrata kahate haiM, aura pUrI taraha se tyAga karane ko mahAvrata kahate haiM // 2 // ina vratoM kI rakSA ke liye Avazyaka bhAvanAoM ko batalAte haiM tatsthai ryArtha bhAvanA: paJca paJca ||3|| artha- ina vratoM ko sthira karane ke lie pratyeka vratakI pA~ca pA~ca bhAvanAe~ haiN| una bhAvanAoM kA sadA dhyAna rahane se vrata dRr3ha ho jAte haiM // 3 // sarva prathama ahiMsA vrata kI bhAvanAe~ kahate haiMvAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityA lokitapAnabhojanAnipaJca ||4|| artha-vacana gupti, mano gupti, IryAsamiti, AdAna-nikSepaNa samiti aura Alokita-pAnabhojana ye pAMca ahiMsA vratakI bhAvanAe~ haiN| vizeSArtha - vacanakI pravRttiko acchI rItise rokanA vacana gupti hai| manakI pravRttiko acchI rItise rokanA manogupti hai| pRthvI ko dekhakara sAvadhAnatA pUrvaka calanA IryAsamiti hai| sAvadhAnatA pUrvaka dekhakara vastuko uThAnA aura rakhanA AdAna nikSepaNa samiti hai| dina meM acchI taraha dekha bhAla kara khAnA pInA Alokita-pAna bhojana hai| ina pAca bAtoM kA dhyAna ahiMsA vratI ko rakhanA cAhie // 4 // dUsare satyavrata kI bhAvanAe~ kahate haiMkrodha-lobha-bhIrutva-hAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca paMca ||7|| artha-krodha kA tyAga, lobhakA tyAga, bhayakA tyAga, haMsI dillagI ##########41430 *** * ** Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (85) tattvArtha sUtra ++++++++++adhyAya kA tyAga aura hita- mita vacana bolanA, ye pA~ca satya vrata kI bhAvanA haiN| Azaya yaha hai ki manuSya krodha se, lAlaca se, bhaya se, aura haMsI karane ke lie jhUTha bolatA hai / ataH inase bacate rahanA cAhiye aura jaba bole to sAvadhAnI se bole jisase koI bAta aisI na nikala jAye jo dUsare ko kaSTa kara ho // 5 // tIsare acaurya vrata kI bhAvanAeM kahate haiM zUnyAgAra - vimocitAvAsa-paroparodhAkaraNabhaikSyazuddhisadharmAvisaMvAdA: paMca ||6|| artha - zUnyAgAra arthAt parvata kI guphA, vana aura vRkSoM ke koTaroM meM nivAsa karanA, vimocitavAsa arthAt dUsaroM ke chor3e hue Ujar3a sthAna meM nivAsa karanA, paroparodhAkaraNa arthAt jahA~ Apa Thahare vahA~ yadi koI dUsarA ThaharanA cAhe to use rokanA nahIM aura jahA~ koI pahale se ThaharA hoto use haTAkara svayaM Thahare nahIM, bhaikSya zuddhi arthAt zAstrokta rIti se zuddha bhikSA lenA aura sadharmAvisaMvAda arthAt sAdharmI bhAiyoM se lar3AI jhagar3A nahIM karanA ye pA~ca acauryavrata kI bhAvanAyeM haiM // 6 // isake bAda brahmacaryavrata kI bhAvanAe~ kahate haiMstrIrAgakathAzravaNa- tanmanoharAGganirIkSaNa-pUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasa - svazarIra saMskAratyAgA: paMca 11611 artha - striyoM ke viSaya meM rAga utpanna karane vAlI kathA ko na sunanA, striyoM ke manohara aMgoM ko na tAkanA, pahale bhoge hue bhogoM kA smaraNa na karanA, kAmoddIpana karane vAle rasoM kA sevana na karanA aura apane zarIra ko itra tela vagairaha se na sajAnA, ye pA~ca brahmacaryavrata kI bhAvanAe~ haiM // 7 // anta meM parigraha tyAga vrata kI bhAvanA kahate haiMmanojJAmanojJendriya-viSaya-rAga-dveSa-varjanAni paMca // ell ++++++ 145 +++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya artha - pA~coM indriyoM ke iSTa viSayoM se rAga nahIM karanA aura aniSTa viSayoM se dveSa nahIM karanA ye pA~ca parigraha tyAga vrata kI bhAvanAe~ haiM // 8 // jaise ina vratoM ko dRr3ha karane ke lie bhAvanAe~ kahI haiM vaise hI ina vratoM ke virodhI jo hiMsA Adi haiM unase vimukha karane ke lie bhI bhAvanAeM kahate haiMhiMsAdISvihAmutrApAyAvadyadarzanam ||9|| artha - hiMsA Adi pA~ca pApa isa loka aura paraloka meM vinAzakArI tathA nindanIya haiM, aisI bhAvanA karanI cAhiye / vizeSArtha - arthAt hiMsA ke viSaya meM vicAranA cAhiye ki jo hiMsA karatA hai, loga sadA usake bairI rahate haiN| isa loka meM use phAMsI vagairaha hotI hai aura marakara bhI vaha naraka Adi meM janma letA hai ataH hiMsA se bacanA hI zreSTha hai| isI taraha jhUTha bolane vAle kA koI vizvAsa nahIM karatA / isI loka meM pahale rAjA usakI jIbha kaTA letA thaa| tathA usake jhUTha bolane se jina logoM ko kaSTa pahu~catA hai ve bhI usake duzmana ho jAte haiM aura use bharasaka kaSTa dete haiN| tathA marakara vaha azubhagati meM janma letA hai, ataH jhUTha bolane se bacanA hI uttama hai| isI taraha cora kA saba tiraskAra karate haiM / isI lokameM use rAjA kI ora se kaThora daNDa milatA hai tathA marakara bhI azubhagati meM jAtA hai| ataH corIse vacanA hI uttama hai / tathA vyabhicArI manuSyakA citta sadA bhrAnta rahatA hai| jaise jaMgalI hAthI jAlI hathinI ke dhokhe meM par3a kara pakar3A jAtA hai vaise hI vyabhicArI bhI jaba pakar3A jAtA hai to usakI pUrI durgati loga kara DAlate haiN| purAne jamAne meM to ese AdamI kA liMga hI kATa DAlA jAtA thA / Ajakala bhI use kaThora daNDa milatA hai| mara kara bhI vaha durgati meM jAtA hai ataH vyabhicArase bacanA hI hitakara hai| tathA jaise koI pakSI mA~sakA Tukar3A liye ho to anya pakSI usake pIche par3a jAte haiM, vaise hI parigrahI manuSya ke pIche cora lage rahate haiN| use dhanake kamAne, jor3ane aura ++++146 ++++ ** Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (86) (tatvArtha sUtra adhyAya .D usakI rakhavAlI karane meM bhI kama kaSTa nahIM uThAnA par3atA / phira bhI usakI tRSNA kabhI zAnta nahIM hotI, tRSNA ke vazIbhUta hokara use nyAyaanyAyakA dhyAna nahIM rahatA / isIse mara kara vaha durgati meM jAtA hai| yahA~ bhI lobhI-lobhI kahakara loga usakI nindA karate haiM / ataH parigraha se vacanA hI zreSTha hai / isa taraha hiMsA Adi pApoM kI burAI bhI socate rahanA cAhiye // 9 // aura bhI kahate haiM du:khameva vA ||10|| artha- hiMsA Adi pApa duHkha rUpa hI haiM aisI bhAvanA rakhanA caahie| kyoMki hiMsAdi duHkha ke kAraNa haiM isalie duHkha rUpa hI haiM // 10 // isake sivA anya bhAvanAe~ bhI batAte haiMmaitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthAni ca sattva guNAdhika-klizyamAnA-vineyeSu / / 11 / / artha - samasta prANiyoM meM aisI (maitrI) bhAvanA rakhanA cAhiye ki kisI bhI prANIko duHkha na ho / guNavAna puruSoM ko dekhakara harSita honA cAhiye aura apanI bhakti prakaTa karanA cAhiye / duHkhI prANiyoM ko dekhakara unakA duHkha dUra karane kA prayatna karanA cAhiye, aura jo uddhata loga haiM unameM mAdhyastha bhAva rakhanA cAhiye / aisA karane se ahiMsA Adi vrata paripUrNa hote haiM // 11 // anya bhAvanAoM kA nirdeza karate haiMjagatkAyasvabhAvau vA saMvega-vairAgyArtham ||1|| artha-saMvega aura vairAgyake lie jagat kA aura zarIrakA svabhAva vicArate rahanA caahiye| (tattvArtha sUtra *************** adhyAya - vizeSArtha-yaha loka anAdi-nidhana hai / vetake Asana ke Upara eka gola jhAMjha rakho aura usapara mRdaMga khar3A karo, aisA hI loka kA AkAra hai| isameM bhaTakate hue jIva anantakAlase nAnA yoniyoM meM duHkha bhoga rahe haiN| yahA~ kucha bhI niyata nahIM hai| jIvana jalake bulabule ke samAna hai, bhoga sampadA bijalI kI taraha caJcala hai| isa taraha jagat kA svabhAva vicArane se saMsAra se aruci paidA hotI hai| isI taraha yaha zarIra anitya hai, duHkha kA kAraNa hai, nisAra hai, apivatra hai, ityAdi kAyakAsvarUpa vicArane se viSayoM meM rAga nahIM hotA / ataH vratIko jagat kA aura kAyakA svabhAva bhI vicArate rahanA cAhiya // 12 // aba hiMsAkA lakSaNa kahate haiM pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA ||13|| artha-pramAdIpane se prANoM ke ghAta karane ko hiMsA kahate haiN| vizeSArtha - hiMsA do prakArakI hai- eka dravya hiMsA, dUsarI bhAva hiMsA / saMsArameM sarvatra jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI haiN| kiMtu unake mara jAnese hI hiMsA nahIM ho jAtI / isIse sUtra meM 'pramatta yogAt' pada diyA hai| yaha batalAtA hai ki jo manuSya jIvoM kI hiMsA karane ke bhAva nahIM rakhatA, balki unako bacAne ke bhAva rakhatA hai usake dvArA jo hiMsA hotI hai usakA pApa use nahIM lagatA / isIse kahA hai ki 'prANoM ko ghAta kara dene para bhI hiMsA kA pApa nahIM lgtaa|' zAstrakAroMne isa bAtako eka dRSTAMta ke dvArA aura bhI spaSTa kiyA hai| ve likhate haiM- eka manaSya dekha dekhake cala rahA hai| usake paira uThAne para koI kSadra jantu usake paira ke nIce acAnaka A jAtA hai aura kucala kara mara jAtA hai to usa manuSyako usa jIvake mArane kA thor3A sA bhI pApa nahIM lagatA / isake viparIta yadi koI asAvadhAnI se mArga meM calatA hai to usake dvArA kisI jIvakA ghAta ho yA na ho, use hiMsAkA pApa avazya lagatA hai| jaisA ki * ***** **41470 * 22**** Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Shi 148Zuo Ben Ben Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (87) (tattvArtha sUtra *************** adhyAya - kahA hai- jIva jiye yA mare jo atyAcArI hai use hiMsA kA pApa avazya lagatA hai| kiMtu jo yatnAcAra se kAma karatA hai use hiMsA hone para bhI hiMsAkA pApa nahIM lagatA / ataH hiMsA rUpa pariNAma hI vAstava meM hiMsA hai| dravya hiMsA ko to kevala isalie hiMsA kahA hai ki usakA bhAva hiMsA ke sAtha saMbaMndha haiM / kintu dravyA hiMsA hone para bhAva-hiMsAkA honA anivArya nahIM haiM / jainetara dharmo meM dravya-hiMsA aura bhAva-hiMsA ko alaga alaga na mAnane se hI nimna zaMkA kI gayI hai ki jala meM jantu haiM thala meM jantu haiM, aura pahAr3a kI coTI para cale jAo to vahA~ bhI jantu haiM / isa taraha jaba samasta loka jantuoM se bharA huA hai to koI ahiMsaka kaise ho sakatA hai? jaina dharmameM isakA uttara isa prakAra diyA gayA hai-"jIva do prakArake hote haiM sUkSma aura sthUla / sUkSma to na kisIse rukate haiM aura na kisIko rokate haiM ataH unakA to koI prazna hI nahIM / rahe sthUla, so jinakI rakSA karanA saMbhava hai unakI rakSA kI jAtI hai| ataH saMyamI puruSa ko hiMsA kA pApa kaise laga sakatA hai ?" // 13 // anRtakA lakSaNa kahate haiM asadabhidhAnamanRtam ||14|| artha- jisase prANiyoM ko pIr3A pahu~catI ho, vaha bAta saccI ho athavA jhUThI ho usakA kahanA anRta athavA asatya hai| jaise kAne manuSyako kAnA kahanA jhUTha nahIM hai phira bhI isase usako pIr3A pahu~catI hai isalie aisA kahanA asatya hI hai| Azaya yaha hai tathA jaisA pahale hI likha Aye haiM ki pradhAna vrata ahiMsA hai| bAkI ke cAra vrata usIke poSaNa aura rakSaNa ke lie haiN| ataH jo vacana hiMsAkAraka hai vaha asatya hai // 14 // krama prApta corIkA lakSaNa kahate haiM adattAdAnaM steyam ||17|| artha- binA dI huI vastukA lenA corI hai| yahA~ bhI pramatta yogAt tattvArtha sUtra *************adhyAya .) ityAdi sUtra se pramattayoga padakI anuvRtti hotI hai| ata: bure bhAva se jo parAyI vastuko uThA lene meM pravRtti kI jAtI hai vaha corI hai| usa pravRtti ke bAda cAhe kucha hAtha lage yA na lage, hara hAlata meM use corI hI kahA jAyegA // 15 // isake bAda abrahAkA lakSaNa batalAte haiM maithunamabrahma / / 16 / / artha-cAritra mohanIya kA udaya hone para rAga bhAva se prerita hokara strI-purUSa kA joDA jo rati sukha ke lie ceSTA karatA hai use maithuna kahate haiN| maithuna ko hI abrahma kahate haiN| kabhI-kabhI do purUSoM meM athavA do striyoM meM bhI isa prakAra kI kuceSTA dekhI jAtI hai| kabhI-kabhI akelA eka purUSa hI kAma se pIDita hokara kuceSTA kara baiThatA hai| vaha saba abrahma hai| jisake pAlana se ahiMsA Adi dharmo kI vRddhi hotI hai use brahma kahate haiM aura brahma kA nahIM honA abrahma hai| yaha abrahma saba pApoM kA poSaka hai; kyoki maithuna karanevAlA hiMsA karatA hai, usake lie jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, aura vivAha karake gRhasthI basAtA hai // 16 // aba parigraha kA lakSaNa kahate haiM - mUrchA parigraha : ||17|| artha-bAhya gAya, bhaiMsa, maNi, muktA, vagairaha cetana-acetana vastuoM 'meM tathA Antarika rAga, dveSa, kAma, krodhAdi vikAroM meM jo mamatva bhAva hai, ki ye mere haiM, isa bhAva kA nAma mUrchA hai aura mUrchA hI parigraha hai| vAstava meM abhyantara mamatva bhAva hI parigraha hai kyoMki pAsa me eka paisA na hone para bhI jise duniyA bhara kI tRSNA hai vaha parigrahI hai| bAhya vastuoM ko to isalie parigraha kahA hai ki ve mamatva bhAva ke hone me kAraNa hotI hai| aba vratI kA svarUpa kahate haiM **********1500*** ** *** Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (88) (tatvArtha sUtra ************adhyAya-D ni:zalyo vratI / / 18 / / artha- jo zalya rahita ho use vratI kahate haiN| vizeSArtha - zarIra meM ghusakara takalIpha denevAle kIla kAMTe Adi ko zalya kahate haiN| jaise kIla kAMTA kaSTa detA hai vaise hI karma ke udaya se honevAlA vicAra bhI jIva ko kaSTadAyaka hai, isalie use zalya nAma diyA gayA hai| ve zalya tIna haiM- mAyA, mithyAtva aura nidAna / mAyAcAra yA dhUrtatA ko mAyA kahate haiM / mithyA tatvoM kA zraddhAna karanA kudevoM ko pUjanA mithyAtva hai| viSayabhoga kI cAha ko nidAna kahate haiM / jo ina tInoM zalyoM ko hRdaya se nikAla kara vratoM kA pAlana karatA hai vahI vratI hai| kintu jo duniyA ko Thagane ke lie vrata letA hai, yA vrata le kara yaha socatA rahatA hai ki vrata dhAraNa karane se mujhe bhogane ke lie acchI acchI devAMganAe~ mileMgI, yA jo vrata lekara bhI mithyAtva meM par3A hai vaha kabhI bhI vratI nahI ho sakatA // 18 // Age vratoM ke bheda batalAte haiM agAryanagArazca ||19|| artha-vratI ke do bheda haiM - eka agArI yAnI gRhastha zrAvaka aura dUsarA anagArI yAnI gRha tyAgI sAdhu / zaMkA - eka sAdhu kisI devAlaya meM yA khAlI par3e ghara meM Akara Thahara gaye to ve agArI ho jaayeNge| kyA eka gRhastha apanI strI se jhagar3a kara jaMgala meM jA basA to vaha anagArI kahalAyegA? samAdhAna - agAra yadyapi makAna ko kahate haiM kintu yahA~ bAharI makAna na lekara mAnasika makAna lenA cAhiye / ataH jisa manuSya ke mana meM ghara basA kara rahane kI bhAvanA hai vaha bhale hI jaMgala me calA jAye, agArI hI kahA jAyegA / aura jisake maname vaisI bhAvanA nahIM hai vaha kucha samaya ke liye kisI makAna meM Thaharane para bhI agArI nahI kahA jAyegA // 19 // Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Ben 151Zuo Ben Lai Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo tattvArtha sUtra **************adhyAya - kramaza: agArI vratI kA svarUpa batalAte haiM - aNuvrato'gArI ||20|| artha- jo pA~co pApoM kA eka deza se tyAga karatA hai usa aNuvratI ko agArI kahate haiM / arthAta trasa jIvoM kI hiMsA karane kA tyAga karanA prathama aNuvrata hai| rAga, dveSa athavA moha ke vazIbhUta hokara aisA vacana na bolanA jisase kisI kA ghara barabAda ho jAye yA gAMva para musIbata A jAye, dUsarA aNuvrata hai / jisase dUsare ko kaSTa pahu~ce athavA jisameM rAjadaNDa kA bhaya ho aisI binA dI huI vastu ko na lene kA tyAga tIsarA aNuvrata hai| vivAhita yA avivAhita para strI ke sAtha bhoga kA tyAga cauthA aNuvrata hai| dhana, dhAnya, jamIna jAyadAda vagairaha kA AvazkayatA ke anusAra eka pramANa nizcita kara lenA pA~cavA aNavrata hai| jo ina pA~coM aNuvratoM ko bhI niyama pUrvaka pAlatA hai vahI agArI vratI hai // 20 // agArI vratI ke jo aura vrata haiM unhe kahate haiM - digdezAnarthaNDavirati-sAmAyika-proSadhopavAsopabhoga paribhogaparimANA tithisaMvibhAgavatasampannazca / / 11 / / artha- digvirati, dezavirati, anartha-daNDa virati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhoga-paribhoga parimANa aura atithi-saMvibhAga ina sAta vratoM se sahita gRhastha aNuvratI hotA hai| vizeSArtha- pUrva Adi dizAoM meM nadI grAma, nagara Adi prasiddha sthAnoM kI maryAdA bAMdha kara jIvana paryanta usase bAhara na jAnA aura usIke bhItara lena dena karanA digvirati vrata hai| isa vrata ke pAlane se gRhastha maryAdA ke bAhara kisI bhI taraha kI hiMsA nahIM karatA / isalie usa kSetra kI apekSA se vaha mahAvratI sA ho jAtA hai| tathA maryAdA ke bAhara vyApAra karane se prabhUta lAbha hone para bhI vyApAra nahIM karatA hai ataH lobha kI bhI kamI hotI hai| digvirati vrata kI maryAdA ke bhItara kucha samaya ke Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (89) (tattvArtha sUtra adhyAya .D lie deza kA parimANa kara lene ko deza-virati vrata kahate haiN| isameM bhI utane samaya ke lie zrAvaka maryAdA se bAhara ke kSetra meM mahAvratI ke tulya ho jAtA hai| jisase apanA kucha lAbha to na ho ora vyartha hI pApa kA saMcaya hotA ho aise kAmoM ko anartha-daNDa kahate haiM aura unake tyAga ko anartha-daNDa virati kahate haiM / anartha daNDa ke pA~ca bheda haiM-apadhyAna, pApodeza, pramAdAcarita, hiMsAdAna ora azubhazruti / dUsaroM kA burA vicAranA ki amuka kI hAra ho, amuka ko jelakhAnA ho jAye, usakA laDakA mara jAye, yaha saba apadhyAna hai| dUsaroM ko pApa kA upadeza denA yAnI aise vyApAra kI salAha denA jisase prANiyoM ko kaSTa pahu~ce athavA yuddha vagairaha ke lie protsAhana mile, pApopadeza hai / binA jarUrata ke jaMgala kaTavAnA, jamIna khudavAnA, pAnI kharAba karanA Adi pramAdAcarita hai| viSailI gaisa, astra, zastra Adi hiMsA kI sAmagrI denA hiMsAdAna hai| hiMsA aura rAga Adi ko baDhAne vAlI duSTa kathAoM kA sunanA, sunAnA Adi azubhazruti hai| isa prakAra ke anartha-daNDoM kA tyAga karanA anarthadaNDa virati hai| tIno sandhyAyoM meM samasta pApa ke karmoM se virata hokara niyata sthAna para niyata samaya ke lie mana, vacana aura kAya ke ekAgra karane ko sAmAyika kahate haiN| jitane samaya taka gRhastha sAmAyika karatA hai utane samaya ke lie vaha mahAvratI ke samAna ho jAtA hai| proSadha nAma parva kA hai| jisameM pA~coM indriyA~ apane-apane viSaya se nivRtta hokara upavAsI rahatI haiM, use upavAsa kahate haiM / proSadha arthAta parva ke dina upavAsa karane ko proSadhopavAsa kahate haiM / moTe taura para to cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA upavAsa kahalAtA hai kintu yarthAtha meM to sabhI indriyoM kA viSaya bhoga se nivRtta rahanA hI upavAsa hai| isI ke lie bhojana kA tyAga kiyA jAtA hai| ata: upavAsa ke dina zrAvaka ko saba Arambha chor3a kara aura snAna, tela, phalela, Adi na lagA kara caitAlaya meM athavA sAdhuoM ke nivAsa sthAna para yA apane hI ghara ke kisI ekAnta sthAna para dharmacarcA tattvArtha sUtra ******** ****** adhyAya - karate hue upavAsa kA samaya bitAnA cAhiye / khAnapAna, gandha mAlA vagairaha ko upabhoga kahate haiM aura vastra, AbharaNa alaMkAra, savArI, makAna vagairaha ko paribhoga kahate haiN| kucha samaya ke lie athavA jIvanta paryanta ke lie upabhoga aura paribhoga kA parimANa karanA ki maiM itane samaya taka itanI vastuoM se hI apanA kAma calAU~gA, upabhoga paribhoga parimANa vrata hai| jo apane saMyama kI rakSA karate hue vihAra karatA hai use atithi kahate haiM / athavA jisake Ane kA koI dina nizcita nahIM haiM vaha atithi hai| mokSa ke lie tatpara saMyamI atithi ko zuddha citta se nirdoSa bhikSA denA atithi saMvibhAga vrata hai| aise atithiyoM ko AvazyakatA par3ane para yogya auSadhi denA, rahane ko sthAna denA, dharma ke upakaraNa pIchI, kamaNDalu aura zAstra vagairaha denA bhI isI vrata meM sammilita haiN| isa sUtra meM 'ca' zabda gRhastha ke Age kahe jAnevAle sallekhanA dharma ko grahaNa karane ke lie diyA hai // 21 // ataH salleravanA kA nirUpaNa karate haiM mAraNAntikI sallekhanAM joSitA ||2|| artha-maraNa kAla upasthita hone para gRhastha ko prIti pUrvaka sallekhanA karanA caahiye| vizeSArtha - samyaka rIti se kAya ko aura kaSAya ko kSINa karane kA nAma sallekhanA hai| jaba maraNa kAla upasthita ho to gahastha ko sabase moha chor3akara dhIre-dhIre khAnA pInA bhI choDa denA cAhiye aura isa taraha zarIra ko kRza karane ke sAtha hI kaSAyoM ko bhI kRza karanA cAhiye tathA dharmadhyAna pUrvaka mRtyu kA svAgata karanA cAhiye / zaMkA-isa taraha jAna bUjhakara mauta ko bulAnA kyA Atmavadha nahIM kahA jAyegA? samAdhAna - nahIM, jaba manuSya yA strI rAgavaza yA dveSavaza jahara khA * *** 4153 * Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (90) tattvArtha sUtra *************adhyAya -D kara, ku~e yA nadI me DUbakara yA phA~sI lagA kara apanA ghAta karate haiM taba AtmaghAta hotA hai| kintu sallekhanA meM yaha bAta nahIM hai / jaise, koI vyApArI nahIM cAhatA ki jisa ghara meM baiTha kara vaha subaha se zAma taka dhana saMcaya karatA hai vaha naSTa ho jAye / yadi usake ghara me Aga laga jAtI hai to bharasaka usako bajhAne kI ceSTA karatA hai| kintu jaba dekhatA hai ki ghara ko bacAnA asambhava hai to phira ghara kI paravAha na karake dhana ko bacAne kI koziza karatA hai / isI taraha gRhastha bhI jisa zarIra ke dvArA dharma ko sAdhatA hai usakA nAza nahIM cAhatA / yadi usake nAza ke kAraNa roga Adi use satAte haiM, apane dharma ke anukUla sAdhanoM se una roga Adi ko dUra karane kI bharasaka ceSTA karatA hai| kintu jaba koI upAya kAragara hotA nahI dikhAyI detA aura mRtyu ke spaSTa lakSaNa dikhAyI dete haiM taba vaha zarIra kI paravAha na karake apane dharma kI rakSA karatA hai / aisI sthiti meM sallekhanA ko Atmavadha kaise kahA jA sakatA hai ? // 22 // isake Age vrata dUSaka kAryoM kA vivecana karane ke lie saba se pahile samyaktva ke pA~ca aticAra kahate haiM zaMkA- kAMkSA-vicikitsA'nyaddaSTiprazaMsAsaMstavA: samyagddaSTe ravicArAH // 13 / / artha- zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyaddaSTi- prazaMsA, anya dRSTi - saMstava, ye samyagdarzana ke pA~ca aticAra haiN| vizeSArtha - arahanta bhagavAna ke dvArA kahe gaye tatvoM meM yaha zaGgA honA ki ye ThIka haiM yA nahIM, zaGkA hai| athavA apanI AtmA ko akhaNDa avinAzI jAna kara bhI mRtyu vagairaha se DaranA so zaGkA hai / isa loka yA paraloka meM bhogoM kI cAha ko kAMkSA kahate haiM / duHkhI, daridrI, rogI, Adi ko dekhakara usase dhRNA karanA vicikitsA hai / mithyA dRSTi ke jJAna, tapa vagairaha kI mana me sarAhanA karanA anyadRSTi prazaMsA hai aura vacana (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - se tArIpha karanA saMstava hai| ye pA~ca samyagdarzana ke aticAra yAnI doSa haiN| isI taraha vrata aura zIloM ke aticAroM kI vidhi kahate haiM - vrata-zIleSu paMca paMca yathAkram ||24|| artha- ahiMsAdika aNuvratoM meM aura digvirati Adi zIloM me krama se pA~ca-pA~ca aticAra kahate haiN| zaMkA - vrata aura zIla meM kyA antara hai? samAdhAna - jo vratoM kI rakSA ke lie hote haiM unhe zIla kahate haiM // 24 // prArambha me ahiMsA aNuvrata ke aticAra kahate haiMbandha-vadha-cchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH ||27|| artha- bandha, vadha, ccheda, atibhAra-AropaNa aura annapAna-nirodha ye pA~ca ahiMsA aNuvrata ke aticAra haiN| vizeSArtha - prANI ko rassI sAMkala vagairaha se bAMdhanA yA piMjare me banda kara denA, jisase vaha apanI icchAnusAra na jA sake so baMdha hai| lAThI, DaNDe aura koDe vagairaha se pITanA vadha hai| pUMcha kAna Adi avayavoM ko kATa DAlanA cheda hai| manuSya yA pazuoM para unakI zakti se adhika bhAra lAdanA athavA zakti se bAhara kAma lenA ati-bhArAropaNa hai| unheM samaya para khAnA pInA na denA anna-pAna-nirodha hai| ye ahiMsA aNuvrata ke pA~ca aticAra haiM // 25 // aba satya aNuvata ke aticAra kahate haiMmithyopadeza- rahobhyAkhyAna- kUTalekhakriyA_ nyAsApahAra- sAkAramaMtrabhedAH ||26|| artha - mithyopadeza, rahobhyAkhyAna, kUTalekha-kriyA, nyAsA pahAra aura sAkAra-mantra bheda ye pA~ca satyANuvrata ke aticAra haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (91) (tattvArtha sUtra *************** adhyAya - vizeSArtha- jhUTha aura ahitakara upadeza denA mithyopadeza hai / strI aura puruSa ke dvArA ekAnta meM kI gayI kriyA ko prakaTa kara denA rahobhyAkhyAna hai| kisI kA dabAva par3ane se aisI jhUThI bAta likha denA, jisase dUsarA pha~sa jAye so kUTalekha kriyA hai| koI AdamI apane pAsa kucha dharohara rakha jAye aura bhUla se kama mAMge to usako usakI bhUla na batAkara jitanI vaha mA~ge utanI hI de denA nyAsApahAra hai| carcA vArtA se athavA mukha kI AkRti vagairaha se dUsare ke mana kI bAta ko jAna kara logoM para isalie prakaTa kara denA ki usakI badanAmI ho so sAkAra-maMtra bheda hai / ye satyANuvrata ke pA~ca aticAra haiN|||26|| Age acauryANuvrata ke aticAra kahate haiMstenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikramahInAdhika mAnonmAna-pratirUpakavyavahArAH ||27|| artha- stena prayoga, tadAhRtAdAna, viruddha-rAjyAtikrama, hInAdhikamanonmAna aura pratirUpaka-vyavahAra ye pA~ca acauryANu vrata ke aticAra haiN| vizeSArtha - cora ko corI karane kI svayaM preraNA karanA, dUsare se preraNA karavAnA, karatA ho to usakI sarAhanA karanA, stena prayoga hai| jisa cora ko corI karane kI na to preraNA hI kI aura na anumodanA hI kI aise kisI cora se corI kA mAla kharIdanA tadAhRtAdAna hai / rAja niyama ke viruddha corabAjArI vagairaha karanA viruddha rAjyAtikrama hai / tolane ke bA~ToM ko mAna kahate hai aura tarAju ko unmAna kahate haiM / bATa tarAju do taraha ke rakhanA,kamatI se dUsaro ko denA aura adhika se svayaM lenA hInAdhika mAnonmAna hai / jAlI sikke DhAlanA athavA kharI bastu meM khoTI vastu milAkara becanA pratirUpaka vyavahAra hai| ye pA~ca acauryANuvrata ke aticAra haiM // 27 // (tattvArtha sUtra ********** * adhyAya :) krama prApta bahAcaryANuvrata ke aticAra kahate haiM - paravivAhakaraNe tvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnakrIDA kAmatIvAbhinivezA: ||28|| artha - para vivAha karaNa, aparigRhIta itvarIkA gamana, parigRhIta itvarikA gamana, anaGgakrIDA aura kAma tIvrAbhiniveza, ye pA~ca brahmacaryANuvrata ke aticAra haiN| vizeSArtha- kanyA ke varaNa karane ko vivAha kahate haiM / dUsaroM kA vivAha karanA para-vivAha karaNa hai / vyabhicAriNI strI ko itvarikA kahate haiM / vaha do prakAra kI hotI hai - eka jisakA koI svAmI nahIM hai aura dUsarI jisakA koI svAmI hai| ina donoM prakAra kI vyabhicAriNI striyo ke yahA~ jAnA, unase bAtacIta lena-dena vagairaha karanA aparigRhIta aura parigRhIta itvarikA gamana hai| kAma sevana ke aMgo ko choDakara anya aMgo se rati karanA anaGgakrIr3A hai| kAma sevana kI atyadhika lAlasA ko kAma tIvrAbhiniveza kahate hai| ye pA~ca aticAra brahmaryANuvrata ke haiN| parigraha parimANa vata ke aticAra kahate haiM - kSetra-vAstu-hiraNya-suvarNa-dhana-dhAnya dAsIdAsa-kupya-pramANAtikramAH ||19|| artha- kSetra (kheta), vAstu (makAna), hiraNya (cA~dI), suvarNa (sonA), dhana (gAya baila),dhAnya (anAja), dAsI dAsa (Tahala cAkarI karanevAle strI puruSa) aura kuSya (sUtI, UnI, rezamI vastra va vartana vagairaha) ina saba ke kiye hue parimANa ko lobha meM Akara bar3hA lenA parigraha -parimANa vrata ke aticAra haiN| sabhI vratoM ke aticAra choDane para hI vratoM kA nirdoSa pAlana ho sakatA hai // 29 // * ***** **4152*22** **********1580 * 22** *** Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (92) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya anya vratoM meM digvirati ke aticAra kahate hai rdhvAdhastiryagvyatikrama- kSetravRddhi - smRtyantarAdhAnAni 113011 artha - UrdhvAtikrama, adho'tikrama, tiryagatikrama, kSetravRddhi aura smRtyantarAdhAna ye pA~ca digvirati vrata ke aticAra haiM / vizeSArtha - dizAoM kI parimita maryAdA ke lA~ghane ko atikrama kahate haiN| saMkSepa se usake tIna bheda haiM- parvata yA amerikA ke aise U~ce makAna vagairaha para car3hane se UrdhvAtikrama aticAra hotA hai| kue~ vagairaha meM utarane se adho'tikrama hotA hai aura parvata kI guphA vagairaha meM cale jAne se tiryagatikrama hotA hai| dizAoM kA jo parimANa kiyA hai, lobha meM Akara usase adhika kSetra meM jAne kI icchA karanA kSetravRddhi nAma kA aticAra hai kI huI maryAdA ko bhUla jAnA smRtyantarAdhAna hai // 30 // isake bAda dezavrata ke aticAra kahate haiM - Anayana-preSyaprayoga-zabda-rUpAnupAta - pudgalakSepAH ||31|| artha- Anayana (apane saMkalpita deza meM rahate hue maryAdA se bAhara ke kSetra kI vastu ko kisI ke dvArA maMgAnA), preSya prayoga (maryAdA se bAhara ke kSetra meM kisI ko bhejakara kAma karA lenA), zabdAnupAta (maryAdA se bAhara ke kSetra meM kAma karane vAle puruSoM ko lakSya karake khAMsanA vagairaha, jisase ve AvAja sunakara jaldI jaldI kAma kareM, rUpAnupAta ( maryAdA ke bAhara kAma karane vAle puruSoM ko apanA rUpa dikhAkara kAma karAnA), pudgalakSepa (maryAdA ke bAhara patthara vagairaha pheMkakara apanA kAma karA lenA) ye pA~ca dezavirati vrata ke aticAra haiM // 31 // Age anartha daNDa virati vrata ke aticAra kahate haiM - kandarpa- kautkucya- mau kharyA samIkSyAdhikaraNopabhoga paribhogAnarthakyAni ||32|| ******+++++159 +++++++++++ U tattvArtha sUtra + + +adhyAya artha - kandarpa ( rAga kI adhikatA hone se hAsya ke sAtha aziSTa vacana bolanA ), kautkucya (hAsya aura aziSTa vacana ke sAtha zarIra se bhI kuceSTA karanA ), maukharya (dhRSTatApUrvaka bahuta bakavAsa karanA ), asamIkSyAdhikaraNa( binA vicAre adhika pravRti karanA ), upabhogaparibhogAnarthakya ( jitane upabhoga aura paribhoga se apanA kAma cala sakatA ho usase adhika kA saMgraha karanA) ye pA~ca anarthadaNDavirati vrata ke aticAra haiM // 32 // krama prApta sAmAyika ke aticAra kahate haiMyogaduSpraNidhAnAnAdara- smRtyanupasthAnAni ||33|| artha - kAya duSpraNidhAna (sAmAyika karate samaya zarIra ko nizcala na rakhanA), vAgduSpraNidhAna ( sAmAyika ke maMtra ko azuddha aura jaldI jaldI bolanA ), mano duSpraNidhAna, (sAmAyika meM mana ko na lagAnA), anAdara (anAdara pUrvaka sAmAyika karanA), smRtyanupasthApana ( cita kI caMcalatA se pATha vagairaha ko bhUla jAnA) ye pA~ca sAmAyika ke aticAra haiM ||33|| Age proSadhopavAsa vrata ke aticAra kahate haiM apratyavekSitApramArjitotsargAdAna saMstaro pakra maNAnAdara - smRtyanupasthAnAni ||34|| artha - apratyavekSita apramArjita utsarga ( jantu haiM yA nahIM, yaha binA dekhe aura bhUmi ko komala kUMcI vagairaha se binA sApha kiye jamIna para mala mUtra vagairaha karanA), apratyavekSita apramArjita AdAna (binA dekhe aura binA zodhe pUjA kI sAmagrI aura apane pahinane ke vastra vagairaha uThA lenA), apratyavekSita apramArjita saMstaropakramaNa (binA dekhI aura binA sApha kI huI bhUmi para caTAI vagairaha bichAnA), anAdara (upavAsa ke +++++++++++160+++++++++++ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIBO01.PM65 (93) (tattvArtha sUtra adhyAya :D kAraNa bhUkha pyAsa ke kAraNa pIDita hone se Avazyaka kriyAo meM utsAha na honA), smRtyanupasthApana (Avazyaka kriyAoM ko bhUla jAnA), ye pA~ca proSadhopavAsa vrata ke aticAra haiN||34|| isake bAda bhogapabhoga parimANa vrata ke aticAra kahate haiMsacita-sambandha-sammizrAbhiSava-du:pakkAhAraH / / 37|| artha- sacitta AhAra (sacetana puSpa patra phala vagairaha kA khAnA), sacittasambandha AhAra (sacitta se milI huI vastu ko khAnA), abhiSava AhAra (indriyoM ko mada karanevAlI vastu ko khAnA), duSpakkAhAra (ThIka rItise nahIM pake hue bhojana ko karanA), ye pA~ca bhogapabhoga parimANa vrata ke aticAra haiN| isa taraha kA AhAra karane se indriyA~ prabala ho sakatI haiM, zarIra meM roga ho sakatA hai, jisase upabhoga-paribhoga ke kiye hue parimANa meM vyatikrama hone kI saMbhAvanA hai // 35 // krama prApta atithi saMvibhAga vrata ke aticAra kahate haiMsacittanikSepApidhAna-paravyapadeza- mAtsarya kAlAtitra mA: ||36|| artha - sacittanikSepa (sacitta kamala ke patte vagairaha para rakha kara AhAra dAna denA), sacitta apidhAna (AhAra ko sacitta patte vagairaha se Dhaka denA), paravyapadeza (svayaM dAna na dekara dUsare se dilavAnA athavA dUsare kA dravya uThA kara svayaM de denA), mAtsarya (Adara pUrvaka dAna na denA athavA anya dAtAoM se IrSyA karanA), kAlAtikrama (muniyoM ko ayogya kAla meM bhojana karAnA), ye pAca atithi-saMvibhAga vrata ke aticAra haiM // 36 // anta me sallekhanA ke aticAra kahate haiM (tattvArtha sUtra **** ***4 adhyAya - jIvita-maraNAzaMsA-mitrAnurAga sukhAnubandha-nidAnAni ||37 / / artha- jIvitAzaMsA (sallekhanA karake jIne kI icchA karanA), maraNAzaMsA (roga Adi ke kaSTa se ghabarA kara jaldI marane kI icchA karanA), mitrAnurAga (jinake sAtha khele the una mitroM kA smaraNa karanA), sukhAnubandha (bhoge hue sukhoM ko yAda karanA), nidAna (Age ke bhogoM kI cAha honA), ye pA~ca sallekhanA ke aticAra haiM // 37 // aba dAna kA lakSaNa kahate haiM anugrahArtha svasyAtisargo dAnam / / 38|| artha- apane aura dUsaroM ke upakAra ke lie dhana vagairaha kA denA so dAna hai| arthAt dAna dene se dAtA ko puNya bandha hotA hai aura jise dAna diyA jAtA hai usa pAtra ke dharma sAdhana meM usase sahAyatA milatI hai| inhIM do bhAvanAoM se diyA gayA dAna vAstava me dAna hai // 38 // dAna ke phala me vizeSatA kaise hotI hai so batalAte haiM - vidhi-dravya-dAtR-pAtravizeSAtadvizeSaH ||39|| artha-vidhi dravya, dAtA aura pAtra kI vizeSatA se dAna me vizeSatA hotI hai| AdarapUrvaka navadhA bhakti se AhAra denA vidhi kI vizeSatA hai| tapa, svAdhyAya Adi meM jo sahAyaka ho aisA sAtvika AhAra Adi denA dravya kI vizeSatA hai| kisI se IrSyA na karanA, dete hue kheda na honA Adi dAtA kI vizeSatA hai aura pAtra kA viziSTa jJAnI, dhyAnI aura tapasvI honA, ye pAtra kI vizeSatA hai| ina vizeSatAoM se dAna me vizeSatA hotI hai| aura dAna meM vizeSatA hone se usake phala meM vizeSatA hotI hai|||39|| iti tatvArthAdhigame mokSazAstre saptamo'dhyAya: // 7 // * *** 41610 2 2 ** ****162 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (94) tattvArtha sUtra ********* adhyAya aSTama adhyAya Asrava tattva kA vyAkhyAna ho cukaa| aba bandha kA vyAkhyAna karanA hai ataH pahale bandha ke kAraNoM ko batalAte haiM mithyAdarzanAvirati -pramAda-kaSAya-yogA bandhahetavaH ||1|| artha - mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca bandha ke kAraNa haiN| vizeSArtha - pahale kaha Aye haiM ki tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| usase ulTA yAnI atattvoM ke zraddhAna ko yA tattvoM ke azraddhAna ko mithyAdarzana kahate haiN| usake do bheda haiM- mithyAtva karma ke udaya se dUsare ke upadezoM ke binA hI jo mithyA zraddhAna hotA hai vaha naisargika mithyAtva hai / isako agRhIta mithyAtva bhI kahate haiM, yaha mithyAtva ekendriya Adi jIvoM ke pAyA jAtA hai| jo mithyAtva dUsaroM ke upadeza se hotA hai vaha paropadeza pUrvaka yA gRhIta mithyAtva kahalAtA hai| isake pA~ca bheda haiM- ekAnta, viparIta, saMzaya, vainayika aura ajJAna / aneka dharmarUpa vastu ko eka dharmarUpa hI mAnanA ekAnta mithyAtva hai| jaise, vastu sat hI hai, yA asat hI hai, yA nitya hI hai athavA anitya hI hai aisA mAnanA ekAnta mithyAtva hai / hiMsA meM dharma mAnanA, parigraha ke hote hue bhI apane ko niSparigrahI kahanA viparIta mithyAtva hai / samyagdarzana, samayagjJAna aura samyak cAritra mokSa ke mArga haiM yA nahIM isa dvividhA ko saMzaya mithyAtva kahate haiM / saba devatAoM ko, saba dharmoM ko aura saba sAdhuoM ko samAna mAnanA vainayika mithyAtva hai| hita aura ahita kA vicAra na kara sakanA ajJAna mithyAtva hai| chaha kAya ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga na karanA aura pA~ca indriyoM kA tathA mana ko viSayoM meM jAne se nahIM rokanA, so bAraha ***+++++++163++++++++++ tattvArtha sUtra + + +adhyAya prakAra kI avirati hai| zubha kAryoM meM Alasya karane ko pramAda kahate haiM / usake pandraha bheda haiM- strI kathA, bhojana kathA, deza kathA aura rAja kathA ye cAra kukathAe~, krodha, mAna, mAyA aura lobha me cAra kaSAyeM, pA~ca indriyA~, nidrA, aura sneha solaha kaSAya aura nava nokaSAya ye paccIsa kaSAyeM haiN| cAra manoyoga, cAra vacana yoga aura sAta kAya yoga ye pandraha yoga haiN| ye saba milakara bhI tathA alaga-alaga bhI bandha ke kAraNa hote haiM / so pahale mithyAtva guNasthAna meM to pA~co ho baMdha ke kAraNa hote haiM / sAsAdana, mizra aura avirata samyagddaSTi nAma ke dUsare tIsare aura cauthe guNasthAna meM mithyAtva ko choDa kara zeSa cAra bandha ke kAraNa haiN| saMyatAsaMyata nAma ke pA~cave guNasthAna meM avirati aura virati to milI huI hai, kyoki usameM trasa hiMsA kA tyAga tathA yathAzakti indriya nirodha hotA hai kintu zeSa tIna kAraNa pUre haiN| pramatta saMyata nAma ke chaThe guNasthAna meM pramAda, kaSAya aura yoga tIna kAraNa rahate haiN| apramatta nAma ke sAtaveM guNasthAna se lekara dasaveM taka kaSAya aura yoga do hI kAraNa rahate haiM / upazAMta kaSAya, kSINa kaSAya aura sayogakevalI nAma ke gyArahaveM, bArahaveM, aura terahaveM guNasthAnoM meM kevala eka yoga hI hotA hai| caudahave ayoga kevalI guNasthAna me baMdha kA eka bhI kAraNa nahIM haiM // 1 // aba bandha kA svarUpa kahate haiM sakaSayAtvAjjIva: karmaNo yogyAn pudagalAnAdatte sabandhaH ||2|| artha - kaSAya sahita hone se jIva jo karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai use bandha kahate haiN| vizeSArtha samasta loka pudgalo se ThasAThasa bharA huA hai / ve pudgala aneka prakAra ke haiN| unameM anantAnanta pudagala paramANu karma rUpa hone ke yogya haiN| jaba kaSAya se saMtapta saMsArI jIva yoga ke dvArA halana +++++++++++164+++++++++++ Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBO01.PM65 (95) (tattvArtha sUtra ************* adhyAya -) calana karatA hai to saba ora se karmayogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| jaise Aga se tapA huA lohe kA golA jala me paDa kara saba ora se pAnI ko khIMcatA hai vaise hI AtmA yoga aura kaSAya ke dvArA karma yogya pudagaloM ko grahaNa karatA hai isIkA nAma bandha hai| isa sUtra me 'karmayogyAna' na kahakara jo 'karmaNo yogyAna' kahA hai usase isa sUtra meM eka vizeSa bAta batalAyI hai| vaha yaha hai ki jIva karma kI jagaha se sakaSAya hotA hai aura kaSAya sahita hone se karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| isase yaha batalAyA hai ki jIva aura karma kA sambandha anAdi kAla se hai| parva baddha karma kA udaya Ane para jIva meM kaSAya paidA hotI hai aura kaSAya paidA hone se navIna karmoM kA bandha hotA hai| isa taraha karma ko kaSAya aura kaSAya se karma kI paramparA anAdi kAla se calI AtI hai| yadi aisA na mAnakara bandha ko sAdi mAnA jAye, arthAta yaha mAnA jAye ki pahale jIva atyanta zuddha thA, pIche usake karma bandha huA to jaise atyanta zuddha mukta jIvoM ke karma bandha nahIM hotA vaise hI jIva ke bhI karma bandha nahIM ho skegaa| ataH yaha mAnanA par3atA hai ki jIva aura karma kA sambandha anAdi hai / jaise khAyA huA bhojana udarAgni ke anusAra khala bhAga aura rasa bhAga rUpa ho jAtA hai vaise hI tIvra, manda yA madhyama jaisI kaSAya hotI hai usI ke anusAra karmoM meM sthiti aura anubhAga par3atA hai| tathA jaise AtazI kA~ca ke vartana meM par3e aneka prakAra ke rasa, bIja, phUla aura phala garmI khA kara zarAba rupa ho jAte haiM vaise hI AtmA meM sthita pudagala paramANu yoga aura kaSAya kI vajaha se karma rUpa ho jAte haiN| isI ko bandha kahate haiM // 2 // isake bAda bandha ke bheda kahate haiMprakRti-sthityanubhAga-pradezAstadvidhayaH ||3|| artha - prakRti bandha, sthitibandha, anubhAga bandha aura pradeza bandha ye baMdha ke cAra bheda haiN| (tatvArtha sUtra adhyAya :D vizeSArtha- prakRti svabhAva ko kahate haiM / jaise nIma kA svabhAva kaDuApana hai, guDa kA svabhAva mIThApana hai| isI taraha jJAnAvaraNa karma kA svabhAva jJAna ko DhA~kanA hai , darzanAvaraNa kA svabhAva vastu ke sAmAnya pratibhAsa ko na hone denA hai, vedanIya kA svabhAva sakha-daHkha kA vedana hai| darzana moha kA svabhAva tatvArtha kA zraddhAna na hone denA hai| cAritra moha kA svabhAva saMyama ko rokanA hai| Aya kA svabhAva jIva ko kisI eka bhava meM roke rakhanA hai, nAma karma kA svabhAva nAraka tiryaJca Adi kahalAnA hai| gotra kA svabhAva U~ca nIca vyavahAra karAnA hai| antarAya kA svabhAva dAna vagairaha me vighna DAlanA hai| karmarUpa pudgala paramANuoM meM isa prakAra ke svabhAva par3anA prakRti bandha hai / tathA isa svabhAva kA na chUTanA sthiti hai| jaise bakarI, gAya, bhaiMsa, vagairaha kA dUdha jaba taka apane miSTa svabhAva ko nahIM choDatA taba taka usakI sthiti kahalAtI hai| vaise hI jJAnAvaraNa Adi karma jitane samaya taka apane svabhAva ko nahIM choDate taba taka karmarUpa bane rahate haiM, utanI unakI sthiti hotI hai| isa sthiti ke baMdhane ko sthiti baMdha kahate haiN| tathA jaise bakarI, go aura bhaiMsa ke dUdha me kama jyAdA zakti hotI hai vaise hI karmoM meM jo tIvra yA manda phala dene kI zakti par3atI hai use anubhava yA anubhAga baMdha kahate haiM / jo pudagala skandha karmarUpa hote hai paramANu ke dvArA unakA pramANa nizcaya honA ki itane karma paramANuoM kA bandha huA so pradeza-bandha hai| isa taraha bandha ke cAra bheda haiN| inameM se prakRti bandha aura pradeza bandha to yoga se hote hai aura sthiti baMdha tathA anubhAga baMdha kaSAya se hote haiM / yoga aura kaSAya ke tIvra yA maMda hone se ina bandho meM antara paDa jAtA hai // 3 // Age prakRti bandha ke bheda kahate haiM Adyo jJAna- darzanAvaraNa-vedanIyamohanIyAyu-rnAma-gotrAntarAyA: ||4|| ******* **41650 **###### Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (96) (tattvArtha sUtra #############adhyAya -D artha- prakRti baMdhake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, nAma gotra aura antarAya ye ATha bheda haiN||4|| ina AThoM karmoM kI uttara prakRtiyA~ batalAte haiMpaJca-nava-ddhayaSTAviMzati-catu-ddhicatvAriMzad-ddhi paJcabhedA yathAkramam / / 7 / / artha - jJAnAvaraNa ke pA~ca bheda haiN| darzanAvaraNa ke nau bheda haiN| vedanIya ke do bheda haiN| mohanIya ke aThAIsa bheda haiN| Ayuke cAra bheda haiN| nAma ke bayAlIsa bheda haiN| gotra ke do bheda haiM aura antarAya ke pA~ca bheda haiM // 5 // prathama jJAnAvaraNa ke pA~ca bheda ginAte haiM mati-zrutAvadhi-mana:paryaya-kevalAnAm ||6|| artha- mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, manaHparyaya jJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa ye jJAnAvaraNa ke pA~ca bheda haiN| zaMkA-abhavya jIvake manaHparyaya jJAna zakti aura kevalajJAna zakti haiM yA nahIM? yadi haiM to vaha abhavya nahIM aura yadi nahIM hai to usake manaH paryaya jJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa mAnanA vyartha hai ? samAdhAna - dravyArthika nayakI apekSA se abhavya ke bhI donoM jJAna zaktiyA~ haiN| kintu paryAyArthika nayakI apekSA se nahIM haiN| zaMkA - yadi abhavya ke bhI donoM jJAna zaktiyA~ haiM to bhavya aura abhavya kA bheda nahIM banatA, kyoMki donoM ke hI manaHparyaya jJAnazakti aura kevala jJAna zakti hai| samAdhAna - zakti ke hone aura na hone kI apekSA bhavya aura tattvArtha sUtra ***************adhyAya - abhavya bheda nahIM haiM, kintu zakti ke prakaTa hone kI apekSA se haiN| jisake samyagdarzana Adi guNa prakaTa hoMge vaha bhavya hai aura jisake kabhI prakaTa nahIM hoMge vaha abhavya hai // 6 // darzanAvaraNa ke bheda kahate haiMcakSuracakSuravadhi-kevalAnAM nidrA-nidrAnidrApracalA-pracalA-pracalA-styAnagRddhayazva ||7|| artha-cakSu darzanAvaraNa, acakSu darzanAvaraNa, avadhi darzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracala-pracalA, satyAnagRddhi, ye darzAnavaraNa karma ke nau bheda haiN| vizeSArtha- jo cakSu ke dvArA vastu kA sAmAnya grahaNa na hone de vaha cakSu darzanAvaraNa hai / jo cakSuke sivA anya indriyoM ke dvArA vastukA sAmAnya grahaNa na hone de vaha acakSu darzanAvaraNa hai / jo avadhidarzana ko roke vaha avadhi-darzanAvaraNa aura jo kevala darzana ko na hone de vaha kevala darzanAvaraNa hai / mada, kheda aura thakAna dUra karane ke lie sonA nidrA hai / gaharI nIMda ko, jisameM jIva kA Akhe kholanA azakya hotA hai, nidrAnidrA kahate haiM / raMja mehanata aura thakAna ke kAraNa baiThe-baiThe hI U~ghane laganA pracalA hai aura pracalA kI adhikatA ko pracalA- pracalA kahate haiN| jisake udaya se jIva sotesote hI uTha kara koI bar3A bhArI kAma kara DAle use satyAnagRddhi kahate haiM // 7 // aba tRtIya karma vedanIya ke bheda kahate haiM sadasaddhedye // ll artha-vedanIya ke do bheda haiM sAtA aura asAtA / jinake udaya se jIva deva Adi gatiyoM meM zArIrika aura mAnasika sukha kA anubhava *23******#1680 *** **** Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\B001.PM65 (97) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya karatA hai use sAtA vedanIya kahate haiM aura jisake udaya se aneka prakAra ke dukhakA anubhava karatA hai use asAtA vedanIya kahate haiM // 8 // aba mohanIya ke bheda kahate haiM darzana- cAritramohanIyAkaSAya- kaSAyavedanIyAkhyAstri - dvi-nava SoDazabhedAH samyaktva- mithyAtva - tadubhayAnya kaSAya- kaSAyau hAsya- ratyarati-zoka-bhaya-jugupsA-strIpuM- napuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAna- pratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodha-mAna-mAyA lobhA: ||9|| artha - mohanIya karma ke do bheda haiM- darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / darzana mohanIya ke tIna bheda haiM- samyaktva, mithyAtva aura samyak - mithyAtva | cAritra mohanIya ke do bheda haiM- akaSAya vedanIya aura kaSAya vedanIya / akaSAya vedanIya ke nau bheda haiM- hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda / kaSAya vedanIya ke solaha bheda haiM- anantAnubandhI krodha-mAna- mAyA-lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna- mAyA-lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha- mAnamAyA- lobha aura saMjvalana krodha-mAna- mAyA-lobha / isa taraha mohanIyake aTThAIsa bheda haiM / vizeSArtha - darzana mohanIya karmake tIna bhedoM meM se baMdha to kevala eka mithyAtva kA hI hotA hai| kiMtu jaba jIvako prathamopazama samyakatva hotA hai to usa mithyAtva ke tIna bhAga ho jAte haiN| ataH sattA aura udaya kI apekSA darzana mohanIya ke tIna bheda haiM jisake udaya se jIva sarvajJa ke dvArA kahe gaye mArga se vimukha, tattvArtha ke zraddhAnake prati udAsIna aura hita ahitake vicArase zUnya mithyAdRSTi hotA hai use mithyAtva kahate haiM / jaba zubha pariNAma ke dvArA usa mithyAtvakI zakti ghaTA dI jAtI hai aura *+++++169++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya vaha AtmA ke zraddhAna ko rokane meM asamartha ho jAtA hai to use samyaktva mohanIya kahate haiM aura jaba usI mithyAtvakI zakti AdhI zuddha ho pAtI hai taba use samyakmithyAtva mohanIya kahate haiN| usake udayase jIvake zraddhAna aura azraddhAna rUpa mile hue bhAva hote haiN| caritra mohanIya ke do bheda haiMakaSAya vedanIya aura kaSAya vedanIya / akaSAya kA artha ISat kaSAya yAnI kiJcit kaSAya hai| isIse akaSAya ko nokaSAya bhI kahate haiM / krodha Adi kaSAya kA bala pAkara hI hAsya Adi hote haiM, usake abhAvameM nahIM hote / isalie inheM akaSAya kahA jAtA hai| jisake udaya se ha~sI AtI hai use hAsya kahate haiN| jisake udayase kinhIM viSayoM meM dveSa hotA hai use arati kahate haiN| jisake udaya se raMja hotA hai use zoka kahate haiM / jisake udaya se Dara lagatA hai use bhaya kahate haiN| jisake udayase jIva apane doSoM ko DhAMkatA hai aura dUsaroM ko doSa lagAtA hai use jugupsA kahate haiN| jisake udayase strItvasUcaka bhAva hote haiM use strI veda kahate haiM / jisake udayase puruSatvasUcaka bhAva hote haiM use puruSa veda kahate haiN| jisake udaya se strItva aura puruSatva donoM se rahita eka tIsare prakAra ke bhAva hote haiM use napuMsaka veda kahate haiN| ye nau bheda akaSAya vedanIya ke haiN| kaSAya vedanIya ke solaha bheda isa prakAra haiM- mUla kaSAya cAra haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM se pratyekakI cAra-cAra avasthAe~ hotI haiM / mithyAtva ke rahate hue saMsArakA aMta nahIM hotA isalie mithyAtva ko anaMta kahate haiM aura jo krodha, mAna, mAyA yA lobha ananta yAnI mithyAtva se baMdhe hue haiM unheM anaMtAnubaMdhI kahate haiN| jisa krodha, mAna, mAyA yA lobha ke udaya se thor3A-sA bhI deza cAritra rUpa bhAva prakaTa nahIM ho sakatA, unheM apratyAkhyAnAvaraNa kahate haiN| jisa krodha mAna, mAyA yA lobha ke udaya se jIva ke sakala cAritra rUpa bhAva nahIM hote unheM pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiM aura jisa krodha, mAna, mAyA yA lobha ke udaya se zuddhopayoga rUpa yathAkhyAta cAritra nahIM prakaTa hotA use saMjvalana kahate haiN| ye kaSAya +++++++++++170+++++++++++ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (98) tattvArtha sUtra +++++++++++++ adhyAya vedanIya ke solaha bheda haiN| isa taraha mohanIya ke kula aTThAIsa bheda haiM // 9 // aba Ayu karma ke bheda kahate haiM nAraka-teryagyona - mAnuSya- daivAni ||10|| artha -- nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ye cAra Ayu karma ke bheda haiN| jisake udaya se naraka meM dIrghakAla taka rahanA par3e vaha narakAyu hai| jisake udayase tiryaJca yoni meM rahanA par3e vaha tiryagAyu hai| jisake udaya se manuSya paryAya meM janma lenA par3e vaha manuSyAyu hai aura jisake udaya se devoM meM janma ho vaha devA hai // 10 // aba nAma karma kI prakRtiyA~ kahate haiMgati-jAti-zarIrAGgepAGga-nirmANa-bandhana-saMghAta - saMsthAnasaMhanana- sparza-rasa-gandha-rNAnupUrvyAgurulaghUpaghAta- paraghAtAtapodyotocchvAsa-vihAyogataya: pratyekazarIra- trasa -subhaga susvara - zubha-sUkSma-paryApti-sthirAdeya-yaza: kIrti- setarANi tIrthaMkaratvaM ca ||11|| artha- gati, jAti, zarIra, AMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnUpUrvya, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchavAsa, vihAyogati, tathA pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, sUkSma, paryApti, sthira, Adeya yazaH kIrti aura ina dasoM ke pratipakSI arthAt sAdhAraNa zarIra, sthAvara, durbhaga, dusvara, azubha, bAdara, aparyApta, asthira, anAdeya aura ayazaH kIrti, tathA tIrthaMkara ye bayAlIsa bheda nAma karma ke haiN| inhIM ke avAntara bhedoM ko milAne se nAma karma ke tirAnaveM bheda ho jAte haiN| vizeSArtha jisake udaya se jIva dUsare bhava meM jAtA hai use gati kahate haiN| usake cAra bheda haiM- naraka gati, tiryaggati, manuSya gati aura deva +++++++++++171+++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya gati jisake udaya se nAraka bhAva hoM vaha naraka gati hai| aisA hI anya gatiyoM kA bhI svarUpa jAnanA / una narakAdi gatiyoM meM avyabhicArI samAnatA ke AdhAra para jIvoMkA ekIkaraNa jisake udaya se ho vaha jAti nAma karma hai| usake pA~ca bheda haiM- ekendriya jAti nAma, do indriya jAti nAma, teindriya jAti nAma, cauindriya jAtinAma aura paJcendriya jAtinAma | jisake udayase jIva ekendriya kahA jAtA hai vaha ekendriya jAtinAma hai / isI taraha zeSa meM bhI lagA lenaa| jisake udayase jIvake zarIra kI racanA hotI hai vaha zarIra nAma hai| usake pA~ca bheda haiM audArika zarIra nAma, vaikrayika zarIra nAma, AhAraka zarIra nAma, taijasa zarIra nAma aura kArmaNa zarIra naam| jisake udayase audArika zarIrakI racanA ho vaha audArika zarIra nAma hai / isa taraha zeSa ko bhI samajha lenaa| jisake udaya se aMga upAMga kA bheda prakaTa ho vaha aMgopAMga nAma karma hai| usake tIna bheda haiMaudArika zarIra aMgopAMga nAma, vaikriyika zarIra aMgopAMga nAma, AhAraka zarIra aMgopAMga naam| jisake udayase aMga upAMga kI racanA ho vaha nirmANa hai / isake do bheda haiM- sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa / nirmANa nAma karma jAti udaya ke anusAra cakSu AdikI racanA apane apane sthAna meM tathA apane apane pramANa meM karatA hai| zarIra nAma karma ke udaya se grahaNa kie hue pudgaloM kA paraspara meM milana jisa karma ke udaya se hotA hai vaha bandhana nAma hai| jisake udayase audArika Adi zarIroM ke pradezoM kA paraspara meM chidra rahita ekamekapanA hotA hai vaha saMyama nAma hai| jisake udaya se audArika Adi zarIroM kI AkRti banatI hai vaha saMsthAna nAma hai / usake chaha bheda haiM- jisake udayase Upara, nIce tathA madhya meM zarIra ke avayavoM kI samAna vibhAga ke lie racanA hotI hai use samacaturastra saMsthAna nAma kahate haiN| jisake udaya se nAbhi ke Upara kA bhAga bhArI aura nIce kA patalA hotA hai| jaise vaTakA vRkSa, use nyagrodha parimaNDala saMsthAna nAma kahate haiN| svAti yAnI bAmbI kI taraha nAbhise nIcekA bhAga bhArI ++++++172++++++++++ Xiao Xiao Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBOO1.PM65 (99) tattvArtha sUtra *************** adhyAya - aura UparakA dubalA jisa karmake udaya se ho vaha svAti saMsthAna nAma hai| jisake udaya se kubar3A zarIra ho vaha kubjaka saMsthAna nAma hai / jisake udayase baunA zarIra ho vaha vAmana saMsthAna nAma hai| jisake udaya se virUpa aMgopAMga hoM vaha huMDaka saMsthAna nAma hai| jisake udaya se haDDiyoM ke bandhana meM vizeSatA ho vaha saMhanana nAma hai| usake bhI chaha bheda haiM- vajra vRSabha nArAca saMhanana, vajra nArAja saMhanana, nArAca saMhanana, ardha nArAca saMhanana, kIlita saMhanana aura asaMprAptA sRpATikA saMhanana nAma / jisake udaya se vRSabha yAnI veSTana, nArAca yAnI kIleM aura saMhanana yAnI haDDiyA~ vajrakI taraha abhedya hoM vaha vajra vRSabha nArAca saMhanana nAma hai / jisake udaya se kIla aura har3iyoM vajakI taraha hoM aura veSThana sAmAnya ho vaha vana nArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se hADoM ke jor3oM meM kIleM hoM vaha nArAca saMhanana nAma hai / jisake udaya se hAr3oM kI sandhiyAM ardhakIlita ho vaha ardhanArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3a paraspara meM hI kIlita hoM alaga se kIla na ho, vaha kIlita saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3a kavala nasa, snAyu vagairahase baMdhe hoM vaha asaMprAptAsRpATikA saMhanana hai| jisake udaya se zarIra meM sparza prakaTa ho vaha sparza nAma hai / usake ATha bheda haiM- karkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghunAma, snigdhanAma, rUkSanAma, zItanAma, uSNanAma / jisake udayase zarIrameM rasa prakaTa ho vaha rasa nAma hai| usake pA~ca bheda haiM- tiktanAma, kaTukanAma, kaSAyanAma, AmlanAma, madhuranAma / jisake udayase zarIrameM gandha prakaTa ho vaha gandhanAma hai| usake do bheda haiM- sugandhanAma aura durgandhanAma / jisake udayase zarIra meM varNa yAnI raMga prakaTa ho vaha varNanAma hai| usake pA~ca bheda haiM- kRSNa varNa nAma, zukla varNanAma, nIla varNanAma, raktavarNa nAma aura harita karma nAma hai| jisake udayase pUrva zarIrakA AkAra banA rahe vaha AnUpUrvya nAma karma hai| usake cAra bheda haiM- naraka gati prAyogyAnupUrvyanAma, tiryaggati prAyogyAnupUrvyanAmA, manuSya gati prAyogyAnupUrvyanAma, aura devagati tattvArtha sUtra ***************adhyAya - prAyogyAnupUrvyanAma / jisa samaya manuSya yA tiryaJca mara karake naraka gati kI ora jAtA hai to mArga meM usakI AtmA ke pradezoM kA AkAra vaisA hI banA rahatA hai jaisA usake pUrva zarIrakA AkAra thA jise vaha chor3akara AyA hai, yaha narakagati prAyogyAnupUrvya nAma karma kA kArya hai| isI taraha anya AnupUrviyoM kA kArya jAnanA / AnaparvI karmakA udaya vigraha gati meM hI hotA hai| jisake udaya se zarIra na to lohe ke gole kI taraha bhArI ho aura na Aka kI ruIkI taraha halkA ho vaha agurulaghu nAma hai / jisake udaya se jIva svayaM hI apanA ghAta kara ke mara jAye vaha upaghAta nAma hai| jisake udaya se dUsare ke dvArA calAye gaye zastra Adi se apanA ghAta ho vaha paraghAta nAma hai| jisake udaya se AtapakArI zarIra ho vaha Atapa nAma hai| isakA udaya sUrya ke bimbameM jo bAdara paryApta pRthivI kAyika jIva hote haiM unhIM ke hotA hai| jisake udaya se udyotarUpa zarIra ho vaha udyota nAma hai / isakA udaya candramAke bimbameM rahanevAle jIvoM ke tathA juganu vagairaha ke hotA hai / jisake udaya se uchvAsa ho vaha uchvAsa nAma hai| vihAya yAnI AkAza / AkAza meM gamana jisa karma ke udaya se hotA hai vaha vihAyogati nAma hai| hAthI baila vagairaha kI sandara gati ke kAraNa karma ko prazasta vihAyogati nAma kahate haiM aura U~Ta, gadhe vagairaha kI kharAba gati ke kAraNa karma ko aprazasta vihAyogati nAma kahate haiN| yahAM aisA nahIM samajha lenA cAhiye ki pakSiyoM kI hI gati AkAzameM hotI hai| AkAza dravya sarvatra hai ataH sabhI jIva AkAza meM hI gamana karate haiN| siddha jIva aura pudgaloM kI gati svAbhAvika hai karmake udayase nahIM haiN| jisake udaya se zarIra eka jIva ke hI bhogane yogya hotA hai vaha pratyeka zarIra nAma hai| jisake udayase bahuta se jIvoMke bhogane yogya sAdhAraNa zarIra hotA hai vaha sAdhAraNa zarIra nAma hai / arthAt sAdhAraNa zarIra nAma karma ke udaya se eka zarIra meM ananta jIva eka avagAhanA rUpa hokara rahate haiN| ve saba eka sAtha hI janma lete haiM, eka sAtha hI marate haiM aura eka sAtha **** * * 1730 ********* Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPUL\BOO1.PM65 (100) (tattvArtha sUtra adhyAya .D hI zvAsa vagairaha lete haiN| unheM sAdhAraNa vanaspati kahate haiN| jisake udaya se dvIndriya Adi meM janma ho vaha trasanAma hai / jisake udaya se ekendriyoM meM janma ho vaha sthAvara nAma hai| jisake udaya se dUsare jIva apane se prIti kareM vaha subhaganAma hai| jisake udaya se sundara surUpa hone para bhI dUsare apane se prIti na kareM athavA ghRNA kareM vaha durbhaganAma hai| jisake udaya se svara manojJa ho jo dUsaroM ko priya lage vaha susvara nAma hai| jisake udaya se apriya svara ho vaha dusvara nAma hai| jisake udaya se zarIra ke avayava sundara hoM vaha zubha nAma hai| jisake udaya se zarIra ke avayava sundara na hoM vaha azubha nAma hai| jisake udaya se sUkSma zarIra ho jo kisI se na ruke vaha sUkSma nAma hai| jisake udaya se sthUla zarIra ho vaha bAdara nAma hai| jisake udaya se AhAra Adi paryAptikI pUrNatA ho vaha paryApti nAma hai| usake chaha bheda haiM- AhAra paryApti nAma, zarIra paryApti nAma, indriya paryApti nAma, prANApAna paryApti nAma, bhASA paryAptinAma aura manaH paryApti naam| jisake udaya se paryAptiyoM kI pUrNatA nahIM hotI vaha aparyApti nAma hai| jisake udaya se zarIra ke dhAtu upadhAta sthira hote haiM jisase kaThina zrama karane para bhI zarIra zithila nahIM hotA vaha sthira nAma hai| jisake udaya se dhAtu upadhAtu sthira hote haiM jisase kaThina zrama karane para bhI zarIra zithila nahIM hotA vaha sthira nAma hai| jisake udaya se dhAtu upadhAtu sthira nahIM hote, jisase thor3A-sA zrama karane se hI yA jarA sI garmI-sardI lagane se hI zarIra mlAna ho jAtA hai vaha asthira nAma hai| jisake udaya se zarIra prabhA sahita ho vaha Adeya nAma hai aura jisake udaya se zarIra prabhA rahita ho vaha anAdeya nAma hai| jisake udaya se saMsAra meM jIva kA yaza phaile vaha yaza:kIrti nAma hai| jisake udaya se saMsAra meM apayaza phaile vaha ayazaskIrti nAma hai| jisake udayase apUrva prabhAvazAlI arhanta padake sAtha dharmatI kA pravartana hotA hai vaha tIrthakara nAma hai| isa taraha nAmakarma kI bayAlIsa prakRtiyoM ke hI tirAnaveM bheda ho jAte haiM // 1 // (tattvArtha sUtra adhyAya - aba gotra karma kI prakRtiyA~ kahate haiM uccainIcaizca / / 1 / / artha- gotrakarma ke do bheda haiM- ucca gotra aura nIca gotra / jisake udaya se loka meM apane sadAcAra ke kAraNa pUjya kula meM janma hotA hai use ucca gotra kahate haiM aura jisake udaya se nindanIya AcaraNa vAle kula meM janma ho vaha nIca gotra hai // 12 // aba antarAya karma ke bheda kahate haiM dAna-lAbha-bhogopabhoga-vIryANAm ||13|| artha-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogantarAya aura vIryAntarAya ye pA~ca bheda antarAya karma ke haiN| jisake udaya se dene kI icchA hote hue bhI nahIM detA hai vaha dAnAntarAya hai| lAbha kI icchA hote hue bhI tathA prayatla karane para bhI jisake udaya se lAbha nahIM hotA hai vaha lAbhAntarAya hai / bhoga aura upabhoga kI cAha hote hue bhI jisake udaya se bhoga upabhoga nahIM kara sakatA vaha bhogAntarAya aura upabhogAntarAya hai / utsAha karane para bhI jisake udaya se utsAha nahIM ho pAtA vaha vIryAntarAya hai // 13 // prakRti bandha ke bheda batalAkara aba sthiti bandha ke bheda batalAte haiN| sthiti do prakAra kI hai - utkRSTa aura jadhanya / pahale karmo kI utkRSTa sthiti kahate haiM AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH ||14|| artha-Adi ke tIna arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karmoM kI utkaSTa sthiti tIsa koTAkoTI sAgara pramANa hai| yaha utkRSTa sthiti bandha saMjJI paMcedriya paryAptaka mithyAiSTi jIva ke hotA hai // 14 // ###########_1750* * * *** Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (101) tattvArtha sUtra +******++ adhyAya aba mohanIya kI utkRSTa sthiti kahate haiMsaptatirmo hanIyasya ||17|| artha - mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgara pramANa hai / yaha utkRSTa sthiti bhI sainI paJcendriya paryAptaka mithyAddaSTi jIva ke hI hotI hai // 15 // aba nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti kahate haiM - viMzatirnAmagotrayoH ||16|| artha - nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgara pramANa hai| yaha utkRSTa sthiti bhI sainI paJcendriya paryAptaka mithyAddaSTi jIva ke hI hotI hai // 16 // aba Ayukarma kI utkRSTa sthiti kahate haiM trayastriMzatsAgaropamANyAyuSa: ||17|| artha- Ayukarma kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgara pramANa hai| yaha sthiti saMjJI paJcendriya paryAptaka ke hI hotI hai // 17 // aba jadhanya sthiti-bandha ko batalAte hue pahale vedanIya kI jadhanya sthiti batalAte haiM aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya ||18|| artha- vedanIya karma kI jadhanya sthiti bAraha muhurta hai| yaha sthiti sUkSma sAmparAya nAma ke dasaveM guNa sthAna me hI ba~dhatI hai // 18 // aba nAma aura gotra kI jadhanya sthiti kahate haiM nAmagotrayoraSTau ||19|| artha - nAma aura gotra karma kI jaghanya sthiti ATha muhurta hai| yaha bhI *****++++++177 +++++++++++ tattvArtha sUtra +++++adhyAya sUkSma sAmparAya guNa sthAna me hI baMdhatI hai // 19 // aba zeSa pA~ca karmoM kI jaghanya sthiti kahate haiM zeSAraNAmantarmuhurtA ||20|| artha - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, Ayu aura antarAya karma kI jaghanya sthiti antamuhurta hai| inameM se mohanIya kI jadhanya sthiti nauveM guNasthAna meM hI baMdhatI hai| Ayu kI jaghanya sthiti saMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmiyA~ manuSya aura tiryaJcoM ke baMdhatI hai| zeSa tIna karmoM kI jaghanya sthiti sUkSmasAmparAya guNasthAna meM baMdhatI hai // 20 // isa taraha sthiti bandha ko kahakara aba anubhava bandha ko kahate haiM vipAko'nubhavaH ||21|| artha - viziSTa athavA nAnA prakAra ke pAka yAnI udaya ko vipAka kahate haiM / aura vipAka ko hI anubhava kahate haiN| vizeSArtha - chaThe adhyAya meM batalAyA hai ki kaSAya kI tIvratA yA mandatA ke hone se karma ke Asrava meM vizeSatA hotI hai aura usakI vizeSatA se karma ke udaya meM antara paDatA hai| athavA dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhavake nimitta se bhI karma ke phala dene meM vividhatA hotI hai / ataH karma jo aneka prakAra kA phala detA hai usa phala dene kA nAma hI anubhava yA anubhAga hai| zubha pariNAmoM kI adhikatA hone se zubha prakRtiyoM meM adhika rasa par3atA hai aura azubha prakRtiyoM meM manda rasa par3atA hai / tathA azubha pariNAmoM kI adhikatA hone se azubha prakRtiyoM meM adhika rasa par3atA hai aura zubha prakRtiyoM kA manda rasa par3atA hai| isa taraha pariNAmoM kI vicitratA se anubhAga bandha meM bhI antara par3atA hai| karmoM kA yaha anubhAga do rUpa se hotA hai eka svamukha se aura dUsare paramukha se / ++++++178++++++ * Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (102) (tattvArtha sUtra ++******+******+adhyAya AThoM mUla karmoM kA anubhAga svamukha hI hotA hai| arthAt pratyeka karma apane rUpa me hI apanA phala detA hai, eka mUla karma dUsare mUla karma rUpa hokara phala nahIM detA / kintu AThoM mUlakarmoM kI jo uttara prakRtiyA~ haiM unameM jo prakRtiyA~ eka jAti kI hai ve Apasa meM adala badalakara bhI phala detI haiN| jaise, asAtAvedanIya sAtAvedanIya rUpa se bhI phala de sakatA hai| matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa rUpa se udaya me AtA hai| isako paramukha se phala denA kahate haiM / parantu kucha uttara prakRtiyA~ bhI aisI haiM jo svamukha se hI apanA phala detI hai / jaise, darzana mohanIya, cAritra mohanIya, rUpa se phala nahIM detA aura na cAritra mohanIya darzana mohanIya rUpa se phala detA hai| isI taraha cAroM Ayu bhI apane rUpa hI phala detI haiM, paraspara meM adala badala kara phala nahIM detI / arthAt kisI ne narakAyu kA bandha kiyA ho aura usakA phala manuSyAyu yA tiryaJcAyu ke rUpa me mile, yaha sambhava nahIM hai| use naraka meM hI jAnA hogA // 21 // Age isI bAta ko kahate haiM sa yathAnAma ||22|| artha - karma kA jaisA nAma hai vaisA hI usakA phala hai| jaise, jJAnAvaraNa kA phala jJAna zakti ko DhA~kanA hai, darzanAvaraNa phala darzana zakti ko DhA~kanA hai| isI taraha sabhI karmoM aura unake bhedoM kA nAma sArthaka hai aura nAma ke anusAra hI unakA phala bhI hotA hai // 22 // aba yaha batalAte haiM ki jo karma udaya meM Akara apanA tIvra yA manda phala detA hai, phala dene ke bAda bhI vaha karma AtmA se cipaTA rahatA hai yA chUTa jAtA hai| tatazca nirjarA ||23|| artha - phala de cukane para karma kI nirjarA ho jAtI hai, kyoki sthii pUrI ho cukane para karma AtmA ke sAtha eka kSaNa bhI cipaTA nahI raha +++++179+++++++++ tattvArtha sUtra ++++++++++++++adhyaayjaataa| AtmA se chUTakara vaha kisI aura rUpa se pariNamana kara jAtA hai / isIkA nAma nirjarA hai| vizeSArtha - nirjarA do prakAra kI hotI hai- savipAka nirjarA aura avipAka nirjarA / krama se udaya kAla Ane para karma kA apanA phala dekara jhar3a jAnA savipAka nirjarA hai aura jisa karma kA udaya kAla to nahIM AyA, kintu tapasyA vagairaha ke dvArA jabaradastI se use udaya meM lAkara jo khirAyA jAtA hai vaha avipAka nirjarA hai| jaise Ama per3a para lagA lagA jaba svayaM hI paka kara Tapaka jAtA hai to vaha savipAka hai aura use per3a se tor3akara pAla me dabAkara jo jaldI pakA liyA jAtA hai vaha avipAka hai // 23 // aba pradeza bandha ko kahate haiMnAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaika kSetrAvagAha sthitAH sarvAtmapra dezeSvanantAnantapradezAH || 24 // artha - isa sUtra meM pradeza bandhakA svarUpa batalAte hue ba~dhane vAle karma pradezoM ke bAre meM itanI bAteM batalAI haiM ve karma pradeza kisake kAraNa haiM? kaba baMdhate haiM? kaise baMdhate hai ? unakA svabhAva kaisA hai ? baMdhane para ve rahate kahA~ haiM ? aura unakA parimANa kitanA hotA hai ? pratyeka prazna kA uttara isa prakAra diyA hai - ve karma pradeza jJAnAvaraNa Adi sabhI karma prakRtiyoM ke kAraNa haiM / arthAta jaise hI ve baMdhate haiM vaise hI Ayu ko choDakara zeSa sAta karma rUpa ho jAte haiM aura yadi usa samaya Ayu karma kA bhI bandha hotA hai to AThoM karma rUpa ho jAte haiN| dUsarA prazna hai ki kaba bandhate haiM ? usakA uttara hai ki saba bhavoM meM baMdhate haiN| aisA koI bhava nahIM, aura eka bhava meM aisA koI kSaNa nahIM jaba karmabandha na hotA ho ? tIsarA prazna hai ki kaise baMdhate haiM ? usakA uttara hai- yoga vizeSa ke nimitta se baMdhate haiN| yoga kA varNana chaThe adhyAya meM ho cukA hai vahI karmoM ke bandha me nimitta hai| cauthA Zhong Guo ***+++180+++++++ Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIB001.PM65 (103) tattvArtha sUtra * *** ******###adhyAya .) prazna hai ki unakA svabhAva kaisA hai ? usakA uttara hai ki ve sUkSma hote haiMsthUla nahIM hote, tathA jisa AkAza pradeza meM Atma pradeza rahate haiM usI AkAza pradeza me karma yogya pudagala bhI Thahara jAte haiM / pA~cavA prazna hai ki ve kisa AdhAra se rahate haiM ? isakA uttara hai ki karma pradeza AtmA ke kisI eka hI bhAga meM Akara nahIM rahate / kintu AtmA ke samasta pradezoM meM aise ghulamila jAte haiM jaise dUdha me pAnI / chaThA prazna hai ki unakA parimANa kitanA hotA hai? to uttara hai ki anaMtAnanta paramANu pratisamaya baMdhate rahate haiN| sArAMza yaha hai ki eka AtmA ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| pratyeka pradeza me prati samaya anantAnanta pradezI pudagala skandha bandha rUpa hote rahate haiM / yahI pradeza bandha hai // 24 // aba karmoM kI puNya prakRtiyoM ko batalAte haiM saddhedya-zubhAyunAma-gotrANi puNyam ||27|| artha -sAtA vedanIya, tiryagAyu, manuSyAyu aura devAyu ye tIna Ayu eka uccagotra aura nAma karma kI saiMtIsa prakRtiyA~ ye bayAlIsa puNya prakRtiyA~ haiN| nAma karma kI saiMtIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM - manuSya gati, devagati, paJcendriya jAti, pA~ca zarIra, tIna aMgopAMga, samacaturastrasaMsthAna, vajra, vRSabhanArAca saMhanana, prazasta, varNa, gandha, rasa aura sparza, manuSya gatyAnupUrvI, deva gatyAnupUrvI, anuruladhu, paraghAta, uchavAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira,zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza-kIrti, nirmANa aura tIrthaGgara / ye saba puNya prakRtiyA~ haiM // 25 // aba pApa prakRtiyoM ko kahate haiM - atonyat pApam ||26|| artha - ina puNya karma prakRtiyoM ke sivA zeSa karmaprakRtiyA~ pApa tattvArtha sUtra ******* ***** adhyAya - prakRtiyA~ haiM / so jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI nau, mohanIya kI chabbIsa, antarAya kI pA~ca, ye ghAtiyAkarmoM kI prakRtiyA~ pApa prakRtiyA~ haiN| naraka gati, tiryaJca gati, ekendriya Adi cAra jAtiyA~, pA~ca saMsthAna, pA~ca saMhanana, aprazasta varNa gandha, rasa, sparza, naraka gatyAnupUrvya, tiryaggatyAnupUrvya, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa zarIra, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayaza:kIrti ye nAma karma kI cauMtIsa prakRtiyA~, asAtA vedanIya, narakAyu aura nIca gotra / isa taraha bayAsI prakRtiyA~ pApa prakRtiyA~ haiN| vizeSArtha - ghAtiyA karma to cAroM azubha hI haiM aura aghAtiyA karmoM kI prakRtiyA~ puNya rUpa bhI haiM aura pApa rUpa bhI haiN| uname bhI sparza, rasa, gandha, varNa puNyarUpa bhI haiM aura pAparUpa bhI haiM / isalie unakI gaNanA puNya prakRtiyoM meM bhI kI jAtI hai aura pApa prakRtiyoM meM bhI kI jAtI hai| isase U para ginAI gayI puNya aura pApa prakRtiyoM kA jor3a 82+42-124 hotA hai| kintu bandha prakRtiyA~ 120 hI hai| jabaki AThoM karmoM kI kula prakRtiyA~ 5+9+2+28+4+13+2+5=148 haiN| iname pA~ca baMdhana aura pA~ca saMghAta to zarIra ke sAthI haiM- arthAta yadi audArika zarIra kA bandha hogA to audArika bandhana aura audArika saMghAta kA avazya bandha hogaa| isalie bandha prakRtiyoM meM pA~ca zarIroM kA hI grahaNa kiyA hai| ataH pA~ca bandhana aura pA~ca saMghAta ye 10 prakRtiyA~ kama huii| varNa gandha Adi ke bIsa bhedoM meM se kevala varNa, gandha, rasa aura sparza ina -cAra ko hI grahaNa kiyA hai, isase 16 prakRtiyA~ ye kama huI / tathA darzana mohanIya kI tIna prakRtiyoM meM se kevala eka mithyAtva kA hI bandha hotA hai| ataH do ye kama huI / isa taraha aThAIsa prakRtiyoM ke kama hone se bandha yogya prakRtiyA~ 120 hI rahatI haiN| isa taraha bandha kA varNana samApta huA // 26 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstre'STamodhyAyaH // 8 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (104) tattvArtha sUtra *************** adhyAya navama adhyAya aba bandha tattva kA varNana karane ke bAda bandha ke vinAza ke lie saMvara tattva kA varNana karate haiN| prathama hI saMvara kA lakSaNa kahate haiMAsravanirodhaH saMvaraH ||9|| artha - naye karmoM ke Ane meM jo kAraNa hai use Asrava kahate haiM / Asrava ke rokane ko saMvara kahate haiN| saMvara ke do bheda haiM- bhAva saMvara aura dravya saMvara / jo kriyAe~ saMsAra meM bhaTakane meM hetu haiM una kriyAoM kA abhAva honA bhAva saMvara hai aura una kriyAoM kA abhAva hone para kriyAoM ke nimitta se jo karma pudgaloM kA Agamana hotA thA unakA rukanA dravya saMvara hai // 1 // aba saMvara ke kAraNa batalAte haiM sagupti-samiti-dharmAnuprekSA-pariSahajayacAritraiH ||2|| artha - vaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSaha jaya aura cAritra se hotA hai| saMsAra ke kAraNoM se AtmAkI rakSA karanA gupti hai| prANiyoM ko kaSTa na pahu~ce isa bhAvanAse yatnAcArapUrvaka pravRtti karanA samiti haiN| jo jIvako usake iSTa sthAnameM dharatA hai vaha dharma hai / saMsAra zarIra vagairaha kA svarUpa bAra-bAra vicAranA anuprekSA hai| bhUkha pyAsa vagairaha kA kaSTa hone para usa kaSTa ko zAMti pUrvaka sahana karanA pariSahajaya hai| saMsAra bhramaNa se bacane ke lie, jina kriyAoM se karma bandha hotA hai una kriyAoM ko chor3a denA cAritra hai / vizeSArtha - saMvara kA prakaraNa hote hue bhI jo isa sUtra meM saMvarakA grahaNa karane ke lie 'sa' zabda diyA hai vaha yaha batalAtA hai ki saMvara gupti vagairaha se hI ho sakatA hai, kisI dUsare upAya se nahIM ho sakatA; kyoMki jo karma rAgadveSa yA mohake nimittase baMdhatA hai vaha unako dUra kiye binA ++++++ 183 +++++++++ tattvArtha sUtra nahIM ruka sakatA // 2 // aba saMvara kA pramukha kAraNa batalAte haiM tapasA nirjarA ca ||3|| artha - tapa se saMvara bhI hotA hai aura nirjarA bhI hotI hai| vizeSArtha - yadyapi dasa dharmoM meM tapa A jAtA hai phira bhI tapa kA alaga se grahaNa yaha batalAne ke lie kiyA hai ki tapa se navIna karmoM kA AnA rukatA hai aura pahale ba~dhe hue kamo kI nirjarA bhI hotI hai| tathA tapa saMvara kA pradhAna kAraNa hai| yadyapi tapa ko sAMsArika abhyudaya kA bhI kAraNa batAyA hai kintu tapakA pradhAna phala to karmoMkA kSaya honA hai aura gauNa phala sAMsArika abhyudayakI prApti hai / ataH tapa aneka kAma karatA hai || 3 || +++++++++++adhyAya aba gupti kA lakSaNa kahate haiM samyagyoga - nigraho gupTi : 11811 artha - yoga arthAt mana vacana aura kAyakI svecchAcAritA ko rokanA gupti hai| laukika pratiSThA athavA viSaya sukha kI icchA se manavacana aura kAya kI prakRti ko rokanA gupti nahIM hai yaha batalAne ke liye hI sUtra meM samyaka pada diyA hai| ataH jisase pariNAmoM meM kisI taraha kA saMkleza paidA na ho isa rIti se mana, vacana aura kAyakI svecchAcAritA ko rokane se usake nimitta se honevAlA karmoM kA Astrava nahI hotA / usa gupti ke tIna bheda haiM- kAyagupti, vacanagupti aura manogupti // 4 // yadyapi gupti kA pAlaka muni mana, vacana aura kAyakI pravRti ko rokatA hai kintu AhAra ke liye, vihAra ke liye aura zauca Adi ke liye use pravRti avazya karanI paDatI hai| pravRti karate hue bhI jisase Astrava nahI ho aisA upAya batalAne ke liye samiti ko kahate haiM - +++++++++++ 184 +++++++++++ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (105) (tattvArtha sUtra adhyAya .) IryA- bhASaiSaNAdAna-nikSepotsargAH samitayaH / / 7 / / artha - IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa aura utsarga ye pA~ca samitiyA~ haiN| yahA~ pUrva sUtra se 'samyaka' pada kI anuvRti hotI hai; ataH pA~co meM samyak pada lagA lenA cAhiye / arthAta samyak IryA, samyak eSaNA, samyak AdAna nikSepa aura samyak utsarga / sUrya kA udaya ho jAne para jaba prakAza itanA phaila jAye ki A~kho se pratyeka vasta sApha dikhAyI dene lage, usa samaya manuSya ke pada saMcAra se jo mArga prAsuka ho usa mArga para cAra hAtha jamIna Age dekhate hue, saba ora se mana ko roka kara dhIredhIre gamana karanA IryA samiti hai / hita-mita aura sandeha rahita vacana bolanA bhASA samiti hai| arthAta mithyA vacana, nindAparaka vacana, apriya vacana, kaSAya ke vacana, bheda DAlane vAle vacana, nissAra athavA alpa sAravAle vacana sandeha se bhare hue vacana, bhrama paidA karanevAle vacana, hAsya vacana, ayukta vacana, asabhya vacana, kaThora vacana, adharmaparaka vacana aura ati prazaMsA paraka vacana sAdhu ko nahI bolanA cAhiye / dina meM eka bAra zrAvaka ke ghara jAkara navadhAbhaktipUrvaka tathA kata,kArita, anumodanA Adi doSoM se rahita diyA huA nirdoSa AhAra khar3e ho kara apane pANi pAtra me hI grahaNa karanA eSaNA samiti hai| zAstra, kamaNDala Adi dharma ke upakaraNoM ko dekha bhAlakara tathA pIchI se sApha karake rakhanA uThAnA AdAna nikSepaNa samiti hai| trasa aura sthAvara jIvoM ko jisase bAdhA na pahuMce isa taraha se zuddha jantu rahita bhUmi meM mala mUtra Adi karanA utsarga samiti hai| isa taraha ye pA~co samitiyA~ saMvara kI kAraNa haiN| zaMkA-ye samitiyA~ to vacana gupti aura kAyagupti ke hI antarbhUta haiM, inheM alaga kyoM kahA? samAdhAna - kAla kA pramANa karake samasta yogoM kA nigraha karanA to gupti hai, aura jo adhika samaya taka gupti kA pAlana karane meM asamartha tattvArtha sUtra *************** adhyAya - haiM unakA zubha kriyAoM meM sAvadhAnI pUrvaka pravRti karanA samiti hai| yahI donoM meM bheda hai // 5 // aba dasa dharmoM ko kahate haiM - uttamakSamA-mArdavADava-satya-zauca-saMyamatapastyAgA-kiMcanya-brahAcaryANi dharma: ||6|| artha - uttamakSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama satya, uttama zauca, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya aura uttama brahmacarya, ye dasa dharma ke bheda haiM / krodha kI utpati ke nimitta hote hue bhI pariNAmoM meM malinatA na honA kSamA hai| uttama jAti, kala, rUpa, vijJAna, aizvarya vagairaha ke hote hue bhI unakA ghamaNDa nahI karanA mArdava hai| mana, vacana aura kAya kI kuTalitA kA na honA Arjava hai| lobha kA atyanta abhAva zauca hai| lobha cAra prakAra kA hotA hai- sajjana puruSoM ke bIca meM hita mita vacana bolanA satya dharma hai / jIvana kA lobha, nIrogatA lobha. indriyo kA lobha aura bhogya sAmagrI kA lobha / ina cAroM hI lobhoM kA abhAva honA zauca dharma hai| IryA samiti vagairaha kA pAlana karate samaya ekendriya Adi jIvoM ko pIr3A na pahu~cAnA prANi saMyama hai aura indriyoM ke viSayoM meM rAga kA na honA indriya saMyama hai| isa taraha saMyama do prakAra kA hai| karmoM kA kSaya karane ke liye anazana Adi karanA tapa hai| cetana aura acetana parigraha ko choDanA tyAga hai, zarIra vagairaha se bhI mamatva na karanA AkiMcanya hai| pahale bhogI huI strI ko smaraNa na karake tathA strI mAtra kI kathA ke sunane se virata hokara strI se saMyukta zayyA Asana para bhI na baiThanA aura apanI AtmA meM hI lIna rahanA brahmacarya hai| ye dasa dharma saMvara ke kAraNa haiN| inake pahale jo uttama vizeSaNa lagAyA hai vaha yaha batalAne ke liye lagAyA hai ki kisI laukika prayojana kI siddhi ke liye kSamA Adi ko apanAnA uttama * *** *4185 * *** * ** ***** ** *1860 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBO01.PM65 (106) (tatvArtha sUtra ************* adhyAya -D kSamA nahIM hai // 6 // zaMkA - satya dharma aura bhASA samiti meM kyA antara hai ? samAdhAna - saMyamI manuSya sAdhujanoM se yA asAdhujanoM se bAtacIta karate samaya hita-mita hI bolatA hai anyathA yadi bahuta bAtacIta kare to rAga aura anarthadaNDa Adi doSoM kA bhAgI hotA hai| yaha bhASA samiti hai| kintu satya dharma meM saMyamI janoM ko athavA zrAvakoM ke jJAna cAritra Adi kI zikSA dene ke uddezya se adhika bolanA bhI burA nahIM hai| isake bAda bAraha anuprekSAoM ko kahate haiM - anityAzaraNa-saMsAraikatvAnyatvAzucyAsava-saMvara nirjarA-loka-bodhidularbhadharmasvAkhyAtattvAnucintanamanuprekSA: ||7|| artha-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Astrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhi-dularbha, dharmasvAkhyAta ina bArahoM ke svarUpa kA bArabAra cintana karanA anuprekSA hai / indriyoM ke viSaya, dhana, yauvana,jIvana, vagairaha jala ke bulabule ke samAna kSaNabhaMgura haiM aisA vicAranA anityAnuprekSA hai| aisA vicArate rahane se inakA viyoga hone para bhI duHkha nahIM hotA // 1 // isa saMsAra meM koI zaraNa nahIM hai| pAla poSakara puSTa huA zarIra bhI kaSTa meM sAtha nahIM detA, balki ulTA kaSTa kA hI kAraNa hotA hai| bandhu bAndhava bhI mRtyu se nahIM bacA sakate / isa prakAra kA vicAra karanA azaraNAnuprekSA hai // 2 // saMsAra ke svabhAva kA vicAra karanA saMsArAnuprekSA hai // 3 // saMsAra meM anAdi kAla se akelA hI ghUmatA rahA hU~ / na koI merA apanA hai aura na koI parAyA / dharma hI eka merA sahAyaka hai aisA vicAranA ekatvAnuprekSA hai // 4 // zarIra vagairaha se apane ko bhinna vicAranA anyatvAnuprekSA hai // 5 // zarIra kI apavitratA kA vicAra karanA azucitvAnuprekSA hai|6||aasrv ke doSoM kA vicAra karanA AstravAnuprekSA tattvArtha sUtra ***************adhyAya - hai // 7 // saMvara ke guNoM kA vicAra karanA saMvarAnuprekSA hai // 8 // nirjarA ke guNa doSoM kA vicAra karanA nirjarAnuprekSA hai // 9 // loka ke AkAra vagairaha kA vicAra karanA lokAnuprekSA hai| isakA vicAra karane se jJAna kI vizuddhi hotI hai // 10 // jJAna kI prApti bahuta durlabha hai ataH jJAna ko pAkara viSaya sukha meM nahIM DUbanA cAhiye ityAdi vicAranA bodhidurlabha anuprekSA hai // 11 // arhanta bhagavAna ke dvArA kahA gayA dharma mokSa kI prApti kA kAraNa hai, ityAdi vicAra karanA dharmAnuprekSA hai // 12 // ina bAraha anuprekSAoM kI bhAvanA karane se manuSya uttama kSamA Adi daza dharmoM ko bhI acchI rIti se pAlatA hai aura Age kahI jAnevAlI piraSahoM ko bhI jItane kA utsAha karatA hai| isIse anuprekSAoM ko dharma aura parigrahoM ke bIca meM rakhA hai // 7 // pariSaha kyoM sahanA cAhiye ? yaha prazna hone para pariSahoM ko sahane kA uddezya batalAte haiMmArgAcyavana-nirjarArtha pariSoDhavyA: parISahAH ||8|| artha-saMvara ke mArga se cyuta na hone ke lie tathA karmoM kI nirjarA ke lie pariSahoM ko sahanA cAhiye / arthAta jo svecchA se bhUkha pyAsa vagairaha ke pariSaha ko sahate haiM unake Upara jaba koI upasarga AtA hai to kaSTa sahana karane kA abhyAsa hone se ve una upasargoM se ghabarA kara apane mArga se Digate nahIM haiN| aura inake sahana karane se karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| ataH vipatti ke samaya mana ko sthira rakhane ke lie parISahoM ko sahanA hI ucita hai // 8 // uddezya batalAkara parISahoM ke svarUpa ko kahate haiM - kSutpipAsA - zItoSNa -dazaMmazaka-nAgnyArati-strI-caryAniSadyA-zayyAkroza-vadha-yAcanA'lAbha-roga-tRNasparzamala-satkAra puraskAra-prajJAjJAnAdarzanAni ||9|| Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Lao 188 Zuo Ben Ben Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (107) tattvArtha sUtra ++++++++++++adhyAya artha - kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka, nAgnaya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra- puraskAra, prajJA, ajJAna, aura adarzana ye bAIsa parISaha haiM / mokSArthI ko inheM sahanA cAhiye / atyaMta bhUkha kI pIr3A hone para dhairya ke sAtha use sahanA kSudhA parISaha kA jaya hai // 1 // pyAsa kI kaThora vedanA hote hue bhI pyAsa ke vaza meM nahIM honA pipAsA parISaha jaya hai // 2 // zIta se pIr3ita hote hue bhI zIta kA pratikAra karane kI bhAvanA bhI mana meM na honA zIta parISaha jaya hai // 3 // grISmaRtu Adi ke kAraNa garmI kA ghora kaSTa hote hue bhI usase vicalita na honA uSNa parISaha jaya hai // 4 // DAMsa, macchara, makkhI, pissu vagairaha ke kATane para bhI pariNAmoM meM viSAda kA na honA daMza mazaka parISaha jaya hai // 5 // mAtA ke garbha se utpanna hue bAlaka kI taraha nirvikAra nagnarUpa dhAraNa karanA nagna parISaha jaya hai // 6 // arati utpanna hone ke aneka kAraNa hote hue bhI saMyama me atyanta prema honA arati parISaha jaya hai // 7 // striyoM ke dvArA bAdhA pahu~cAyI jAne para bhI unake rUpa ke dekhane kI athavA unakA AliMgana karane kI bhAvanA kA bhI na honA strI parISaha jaya hai // 8 // pavana kI taraha ekAkI bihAra karate hue bhayAnaka vana me bhI siMha kI taraha nirbhaya rahanA aura naMge pairoM me kaMkara patthara cubhane para bhI kheda khinna na honA caryA parISaha jaya hai // 9 // jisa Asana se baiThe hoM usase vicalita na honA niSadyA parISaha jaya hai // 10 // rAtri meM U~cI-nIcI kaThora bhUmi para pUrA badana sIdhA rakhakara eka karavaTa se sonA zayyA parISaha jaya hai // 11 // atyanta kaThora vacanoM ko suna kara bhI zAnta rahanA Akroza parISaha jaya hai // 12 // jaise candana ko jalAne para bhI vaha sugandha hI detA hai vaise hI apane ko mArane pITane vAloM para bhI krodha na karake unakA bhalA hI vicAranA vadha parISaha jaya hai // 13 // AhAra vagairaha ke na milane se bhale hI prANa cale jAyeM kintu kisI se yAcanA karanA to dUra, mu~ha para dInatA kA bhAva bhI na lAnA yAcanA parISaha jaya hai ***++++++++ 189 +++++++++++ "tattvArtha sUtra + + + *****+adhyAya // 14 // AhArAdi kA lAbha na hone para bhI vaisA hI santuSTa rahanA jaisA lAbha hone para yaha alAbha parISaha jaya hai // 15 // zarIra meM aneka vyAdhiyA~ hote hue bhI unakI cikitsA kA vicAra bhI na karanA roga parISaha jaya hai // 16 // tRNa- kAMTe vagairaha kI vedanA ko sahanA tRNa sparza parISaha jaya hai // 17 // apane zarIra me lage hue mala kI ora lakSya na dekara Atma bhAvanA me hI lIna rahanA mala parISaha jaya hai // 18 // sammAna aura apamAna meM samabhAva rakhanA aura Adara satkAra na hone para khedakhinna na honA, satkAra puraskAra jaya hai // 19 // apane pAMDitya kA garva na honA prajJA parISaha jaya hai // 20 // yadi koI tiraskAra kare, tU ajJAnI hai, kucha jAnatA nahIM hai- to usase khinna na hokara jJAna kI prApti kA hI barAbara prayatna karate rahanA ajJAna parISaha jaya hai // 21 // zraddhA se cyuta hone ke nimitta upasthita hone para bhI muni mArga meM barAbara AsthA banAye rakhanA adarzana parISaha jaya hai // 22 // isa taraha ina bAIsa parISahoM ko saMkleza rahita citta se sahana karane se mahAn saMvara hotA hai // 9 // kisa guNasthAna me kitanI pariSaha hotI haiM yaha batalAte haiMsUkSmasAmparAya-chadmasthavItarAgayozcaturdaza ||10|| artha-sUkSmasAmparAya nAma ke dasaveM guNasthAna meM aura chadmastha vItarAga yAnI gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, alAbha, roga, tRNa sparza, mala, prajJA aura ajJAna ye caudaha parISaha hotI haiN| mohanIya karma ke udaya se hone vAlI ATha pariSaha nahIM hotIM, kyoki gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM mohanIya karma kA udaya hI nahIM hai| dasaveM meM kevala lobha saMjvalana kaSAya kA udaya hai| vaha bhI atyanta sUkSma hai ataH dasavA~ guNasthAna bhI vItarAga chadmastha ke hI tulya hai| isalie usameM bhI mohajanya ATha pariSaha nahIM hotIM // 10 // +++++++++++190 +++++++ ++ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (108) tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya ekAdaza jine ||11|| artha - cAra ghAtiyA karmoM ke rahita jina bhagavAn meM vedanIya karma kA sadabhAva hone se gyAraha parISaha hotI haiN| zaMkA- yadi kevalI bhagavAna me gyAraha parISaha hotI haiM to unheM bhUkha pyAsa bAdhA bhI honA cAhiyeya! samAdhAna - mohanIya karma kA udaya na hone se vedanIya karma meM bhUkha pyAsa kI vedanA ko utpanna karane kI zakti nahIM rahatI / jaise, mantra aura auSadhi ke bala se jisakI mArane kI zakti naSTa kara dI jAtI hai usa viSa ko khAne se maraNa nahI hotA hai, vaise hI ghAtiyA karmoM kA naSTa ho jAne se ananta catuSTaya se yukta kevalI bhagavAna ke antarAya karma kA bhI abhAva ho jAtA hai aura lagAtAra zubha nokarma vargaNAoM kA saMcaya hotA rahatA hai| ina kAraNoM se niHsahAya vedanIya karma apanA kAma nahIM kara sktaa| isI se kevalI ke bhUkha pyAsa kI vedanA nahI hotii| phira bhI unake vedanIya kA udaya hai ataH gyAraha parISaha upacAra se kahI haiM // 11 // anya guNasthAno meM parISaha kahate haiM bAdara sAmparAye sarve ||12|| artha- bAdara sAmparAya arthAt chaThe se lekara nIce guNasthAna taka saba parISaha hotI haiN| vizeSArtha - yadyapi nauMve guNasthAna kA nAma bAdara sAmparAya hai / kintu yahA~ bAdara sAmparAya se nauvA~ guNasthAna na lekara 'bAdara sAmparAya zabda kA artha lenA cAhiye arthAta bAdara yAnI sthUla, aura sAmparAya yAnI kaSAya kA udaya hone se sabhI parISaha hotI haiM // 12 // kisa karma ke udaya se kauna parISaha hotI hai yaha bhI batalAte haiM jJAnAvaraNe prajJA'jJAne ||13|| *****++++++191 +++++++++++ tattvArtha sUtra + + +adhyAya artha - jJAnAvaraNa ke hone para prajJA aura ajJAna parISaha hotI haiM / zaMkA - jJAnAvaraNa kA udaya hone para ajJAna parISaha kA honA to ThIka hai parantu prajJA kA artha hai jJAna, aura jJAna AtmA kA svabhAva hai ? samAdhAna - prajJA parISaha kA artha hai jJAna kA mada ho to use na hone denA / so mada jJAnAvaraNa ke udaya meM hI hotA hai; jinake samasta jJAnAvaraNa naSTa ho jAtA hai unake jJAna kA mada nahIM hotaa| ataH prajJA parISaha jJAnAvaraNa ke udaya meM hI hotI hai // 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau ||14|| artha- darzana moha ke hone para adarzana parISaha hotI hai aura antarAya karma ke udaya se alAbha parISaha hotI hai // 14 // cAritramohe nAgnAyArati- strI- niSadyAkrozayAcanA-satkAra puraskArAH 119811 artha cAritra mohanIya ke udaya meM nAgnaya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, aura satkAra puraskAra ye sAta parISaha hotI haiM // 15 // vedanIye zeSAH ||16|| artha - zeSa gyAraha parISaha arthAta kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNa sparza aura mala parISaha vedanIya karma ke udaya meM hotI haiM // 16 // eka vyakti me eka sAtha kitanI parISaha ho sakatI hai yaha batalAte haiM ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnai konaviMzate: ||17|| artha - eka jIva ke eka sAtha eka se lekara unnIsa parISaha taka ho sakatI haiM ; kyoki zIta aura uSNa meM se eka samaya meM eka hI hogI / tathA ***++++++++192 +++ Xiao Xie Xie Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (109) (tattvArtha sUtra ************** adhyAya - caryA, zayyA aura niSadyA meM se eka hI hogii| ataH tIna ke kama ho jAne se zeSa unnIsa parISaha eka sAtha eka vyakti meM ho sakatI haiM // 17 // aba cAritra ke bheda kahate haiM - sAmAyika-chedopasthApanA-parihAravizuddhisUkSmasAmparAya-yathA-khayAtamiti cAritram ||18|| artha - sAmAyika, chedopasthApanA, parIhAravizuddhi, sUkSma sAmparAya aura yathAkhyAta, isa taraha pA~ca prakAra kA cAritra hai| samasta sAvadyayoga kA eka rupa se tyAga karanA sAmAyika cAritra hai| sAmAyika cAritra se Digane para prAyazcita ke dvArA sAvadha vyApAra meM lage hue doSoM ko cheda kara punaH saMyama dhAraNa karanA chedopasthApanA cAritra hai athavA samasta sAvadha yoga kA bheda rUpa se tyAga karanA chedopasthApanA cAritra hai| arthAta maiMne samasta pApa kAryoM kA tyAga kiyA; yaha sAmAyika cAritra kA rUpa hai aura maine hiMsA, jhaTha, corI, kazIla aura parigraha kA tyAga kiyA, yaha chedopasthApanA cAritra kA rUpa hai / jisa cAritra meM prANI hiMsA kI pUrNa nivRti hone se viziSTa vizuddhi pAyI jAtI hai use parihAra vizuddhi kahate haiM / jisane apane janma se tIsa varSa kI avasthA taka sukha pUrvaka jIvana bitAyA ho, aura phira jina dIkSA lekara ATha varSa taka tIrthaMkara ke nikaTa pratyAkhyAna nAma ke nauveM pUrva ko par3hA ho aura tInoM sandhayA kAloM ko chor3a kara do kosa vihAra karane kA jisake niyama ho, usa durddhara caryA ke pAlaka mahAmuni ko hI parihAra vizuddhi cAritra hotA hai| isa cAritra vAle ke zarIra se jIvoM kA ghAta nahIM hotA isI se isakA nAma parihAra vizuddhi hai|atynt sUkSma kaSAya ke hone se sUkSma sAmparAya nAma ke dasaveM guNasthAna meM jo cAritra hotA hai use sUkSma sAmparAya cAritra kahate haiN| samasta mohanIya karma ke upazama se athavA kSaya se jaisA AtmA kA nirvikAra svabhAva hai vaisA hI svabhAva ho jAnA yathAkhyAta cAritra hai| isa cAritra ko athAkhyAta tattvArtha sUtra ***************adhyAya - bhI kahate haiM kyoki atha zabda kA artha anantara hai aura yaha samasta mohanIya ke kSaya athavA upazama hone ke antara hI hotA hai / tathA ise yathAkhyAta bhI kahate haiM kyoMki jaisA AtmA kA svabhAva hai vaisA hI isa cAritra kA svarUpa hai| sUtra meM jo yathAkhyAta ke bAda 'iti' zabda hai vaha yaha batalAtA hai ki yathAkhyAta cAritra se sakala karmo kA kSaya kI pUrti ho jAtI hai // 18 // Age tapa kA kathana karate haiM / tapa ke do bheda hai - bAhya tapa aura abhyantara tapa / iname bhI pratyeka ke chaha bheda haiN| pahale bAhya tapa ke chaha bheda kahate haiManazAnAvamaudarya- vRtiparisaMkhyAna - rasaparityAgavivikta zayyAsana- kAyaklezA: bAhya tapaH ||19|| artha-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza ye chaha bAhya tapa ke bheda haiM / khyAti, pUjA, mantra siddhi, vagairaha laukika phala kI apekSA na karake, saMyama kI siddhi, rAga kA uccheda, karmo kA vinAza, dhyAna tathA svAdhyAya kI siddhi ke lie bhojana kA tyAga karanA anazana tapa hai| saMyama ko jAgRta rakhane ke lie, vicAroM kI zAnti ke lie, saMtoSa aura svAdhyAya Adi kI sukha pUrvaka siddhi ke lie alpa AhAra karanA avamaudarya tapa hai| jaba muni bhikSA ke lie nikale to gharoM kA niyama karanA ki maiM AhAra ke lie itane ghara jAU~gA athavA amukarIti se AhAra milegA to lUMgA, ise vRttiparisaMkhyAna tapa kahate hai| yaha tapa bhojana kI AzA ko rokane ke lie kiyA jAtA hai|indriyoN ke damana ke lie, nidrA para vijaya pAne ke lie tathA sukhapUrvaka svAdhyAya karane ke lie ghI, dUdha, dahI, tela, mIThA, aura namaka kA yathAyogya tyAga karanA rasa parityAga tapa hai / bahmacarya svAdhyAya, dhyAna Adi kI siddhi ke lie ekAnta sthAna meM zayana karanA tathA Asana * ***** **41930 * 22**** Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01.PM65 (110) (tattvArtha sUtra ++******++++++++adhyAya lagAnA vivikta zayyAsana tapa hai| kaSTa sahane ke abhyAsa ke lie, ArAma talabI kI bhAvanA ko dUra karane ke lie aura dharma kI prabhAvanA ke lie grISma Rtu meM vRkSa ke nIce dhyAna lagAnA, zIta Rtu meM khule hue maidAna meM sonA, aneka prakAra ke Asana lagAnA Adi kAyakleza tapa hai / bAhya dravya khAna pAna Adi kI apekSA se ye tapa kiye jAte haiM, tathA ina tapoM kA patA dUsare logoM ko bhI laga jAtA hai isalie inheM bAhya tapa kahate haiN| zaMkA- parISaha meM aura kAyakleza tapa meM kyA antara hai ? samAdhAna - kAyakleza svayaM kiyA jAtA hai aura parISaha acAnaka A jAtI hai // 19 // aba abhyantara tapa ke bheda kahate haiM - prAyacitta - vinaya - vaiyAvRtya- svAdhyAyavyutsarga - dhyAnAnyuttaram ||20|| artha prattazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga, aura dhyAna chaha abhyantara tapa haiN| ye tapa mana ko vaza meM karane ke lie kiye jAte haiM isalie inheM abhyaMtara tapa kahate haiN| pramAda se lage hue doSoM ko dUra karanA prAyazcitta tapa hai| pUjya puruSoM kA Adara karanA vinaya tapa hai| zarIra vagairaha ke dvArA sevA suzruSA karane ko vaiyAvRtya kahate haiM / Alasya tyA kara jJAna kA ArAdhana karanA svAdhyAya hai| mamatva ke tyAga ko vyutsarga kahate haiN| aura citta kI caMcalatA ke dUra karane ko dhyAna kahate haiM // 20 // isake bAda ina abhyantara tapoM ke upa-bhedoM kI saMkhyA kahate haiMnava-catudarza-paMca-dvi bhedA yathAkramaM prAgdhyAnAt ||21|| artha- prAyazcita ke nau bheda haiN| vinaya ke cAra bheda hai| vaiyAvRtya ke dasa bheda haiM / svAdhyAya ke pA~ca bheda haiM aura vyutsarga ke do bheda haiN| isa taraha *****++++++195+++++++++++ tattvArtha sUtra +++++adhyAya dhyAna se pahale pA~ca prakAra ke tapoM ke ye bheda haiM // 21 // aba prAyacitta ke nau bheda kahate haiM - AlocanA-pratikramaNa-tadubhaya-vivekavyutsarga-tapa-ccheda- parihAropasthApanAH ||22|| artha - Alocana, pratikramaNa, tadubhaya yAnI Alocana aura pratikramaNa donoM, viveka, vyutsarga, tapa, ccheda, parihAra aura upasthApanA ye nau bheda prAyazcitta ke haiN| guru se apane pramAda ko nivedana karane kA nAma AlocanA hai| vaha AlocanA dasa doSoM ko bacAkara karanI caahiye| ve doSa isa prakAra ke haiM - AcArya apane Upara dayA karake thoDA prAyazcita deM, isa bhAva se AcArya ko pIchI kamaNDalu Adi bheMTa karake doSa kA nivedana karanA Akampita doSa hai| guru kI bAtacIta se prAyazcitta kA anumAna lagAkara doSa kA nivedana karanA anumApita doSa hai| jo doSa kisI ne karate nahI dekhA use chipA jAnA aura jo doSa karate dekha liyA use guru se nivedana karanA dRSTa doSa hai / kevala sthUla doSa kA nivedana karanA bAdara doSa hai / mahAn prAyacita ke bhaya se mahAna doSa ko chipA lenA aura choTe doSa kA nivedana karanA sUkSma doSa hai| doSa nivedana karane se pahale guru se pUchanA ki mahArAja! yadi koI aisA doSa kare to usakA kyA prAyazcitta hotA hai, yaha channa doSa hai / pratikramaNa ke dina jaba bahuta se sAdhu ekatra hue hoM aura khUba hallA ho rahA ho usa samaya doSa kA nivedana karanA, jisase koI suna na sake, zabdAkulita doSa hai| guru ne jo prAyazcita diyA hai vaha ucita hai yA nahIM, aisI AzaMkA se anya sAdhuoM se pUchanA bahujana nAma kA doSa hai| guru se doSa na kahakara apane sahayogI anya sAdhuoM se apanA doSa kahanA avyakta nAma kA doSa hai| guru se pramAda kA nivedana na karake, jisa sAdhune apane samAna aparAdha kiyA ho usase jAkara pUchanA ki tujhe guru ne +++++++++++ 195 ++++++ Shou Zhong Zhong Zhong Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPUL\BOO1.PM65 (111) (tatvArtha sUtra ******* * **adhyAya kyA prAyazcita diyA hai, kyoki tere samAna hI merA bhI aparAdha hai| jo prAyazcita tujhe diyA hai vahI mere lie bhI yukta hai, yaha tatsevI nAma kA doSa hai| isa taraha doSa rahita pramAda kA nivedana karanA AlocanA prAyazcita hai| pramAda se jo doSa mujha se huA vaha mithyA ho isa taraha apane kiye hue doSa ke viruddha apanI mAnasika pratikriyA ko prakaTa karanA pratikramaNa hai| koI aparAdha to kevala AlocanA se hI zuddha ho jAtA hai aura koI pritakramaNa se zuddha hotA hai aura koI AlocanA aura pratikramaNa dono se zuddha hotA hai yahI tadubhaya prAyazcita hai| sadoSa AhAra tathA upakaraNoM kA saMsarga hone para usakA tyAga karanA viveka prAyacita hai| kucha samaya ke lie kAyotsarga karanA vyutsarga prAyazcita hai / anazana Adi karanA tapa prAyazcita hai / dIkSA ke samaya ko cheda denA, jaise koI bIsa varSa kI dIkSita sAdhu hai, aparAdha karane ke kAraNa usakI dasa varSa kI dIkSA cheda dI gayI ataH aba vaha dasa varSa kA dIkSita mAnA jAyegA aura jo dasa varSa ke eka dina adhika ke bhI dIkSita sAdhu hai unheM ise namaskAra Adi karanA hogA / yaha cheda prAyazcitta hai| kucha samaya ke lie saMgha se nikAla denA parihAra prAyazcita hai| aura purAnI dIkSA ko chedakara phira se dIkSA denA upasthApanA prAyazcita hai // 22 // aba vinaya tapa ke bheda kahate haiM - jJAna- darzana- caritropacArAH ||23|| artha- jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya aura upacAra vinaya ye cAra bheda vinaya ke haiN| Alasya tyAgakara AdarapUrvaka samyagjJAna kA grahaNa karanA, abhyAsa karanA Adi jJAna vinaya hai / tatvArtha kA zaGkA Adi doSarahita zraddhA karanA darzana vinaya hai| apane mana ko cAritra ke pAlana meM lagAnA cAritra vinaya hai| AcArya Adi pajya puruSoM ko dekhakara tattvArtha sUtra ############# adhyAya - unake lie uThanA, sanmukha jAkara hAtha jor3akara vandanA karanA tathA parokSa meM bhI unheM namaskAra karanA, unake guNoM kA smaraNa karanA, unakI AjJA kA pAlana karanA, ye saba upacAra vinaya haiM // 23 // aba vaiyAvRtya tapa ke bheda kahate haiMAcAryopAdhyAya-tapasvi-zaikSa-glAna-gaNa kula-saMgha-sAdhu-manojJAnAm ||24|| artha- AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa, ina dasa prakAra ke sAdhuoM kI apekSA se vaiyAvRtya ke dasa bheda haiN| jinake pAsa jAkara saba muni vratAcaraNa karate haiM unhe AcArya kahate haiN| jinake pAsa jAkara munigaNa zAstrAbhyAsa karate haiM unhe upAdhyAya kahate haiM / jo sAdhu bahuta vrata upavAsa Adi karate haiM unhe tapasvI kahate haiN| jo sAdhu zruta kA abhyAsa karate haiM unhe zaikSa kahate haiN| rogI sAdhuoM ko glAna kahate haiM / vRddha muniyoM kI paripATI meM jo muni hote haiM unheM gaNa kahate haiM / dIkSA denevAle AcArya kI ziSya paramparA ko kula kahate haiN| RSi, yati aura anagAra ke bheda se cAra prakAra ke sAdhuoM ke samUha ko saMgha kahate haiM / athavA muni, AryikA kA aura zrAvaka-zrAvikA ke samUha ko saMgha kahate haiN| bahuta samaya ke dIkSita muni ko sAdhu kahate haiN| jisakA upadeza lokamAnya ho athavA jo loka meM pUjya ho usa sAdhu ko manojJa kahate haiN| inako koI vyAdhi ho jAye yA koI upasarga A jAye yA kisI kA zraddhAna vicalita hone lage to usakA pratikAra karanA, yAnI roga kA ilAja karanA, saMkaTa ko dUra karanA, upadeza Adi ke dvArA zraddhAna ko dRDha karanA vaiyAvRtya hai // 24 // aba svAdhyAya tapa ke bheda kahate haiMvAcanA-pRcchanA'nuprekSA'mnAya-dharmopadezAH ||27|| artha-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ye pA~ca **********41970 *** * ** Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (112) tattvArtha sUtra ++++++++++++++++ adhyAya svAdhyAya ke bheda haiN| dharma ke icchuka vinayazIla pAtroM ko zAstra denA, zAstra kA artha batalAnA tathA zAstra bhI denA aura usakA artha bhI batalAnA vAcanA hai| saMzaya ko dUra karane ke liye athavA nizcaya karane ke lie viziSTa jJAniyoM se prazna karanA pRcchanA hai| jAne hue artha kA mana se abhyAsa karanA arthAt usakA bAra-bAra vicAra karanA anuprekSA hai / zuddhatA pUrvaka pATha karAnA AmnAya hai| dharma kA upadeza karanA dharmopadeza hai| isa taraha svAdhyAya ke pA~ca bheda haiN| svAdhyAya karane se jJAna bar3hatA hai, vairAgya bar3hatA hai, tapa bar3hatA hai, vratoM meM aticAra nahIM lagane pAtA tathA svAdhyAya se bar3hakara dUsarA koI sarala upAya mana ko sthira karane kA nahIM hai / ataH svAdhyAya karanA hitakara hai // 25 // aba vyutsarga tapa ke bheda kahate haiM bAhyAbhyantaropadhyo : ||26|| artha - tyAga ko vyutsarga kahate haiN| usake do bheda haiM- bAhya upi tyAga aura abhyantara upAdhi tyAga / AtmA se jude dhanadhAnya vagairaha kA tyAga karanA bAhya upadhi tyAga hai aura krodha, mAna, mAyA Adi bhAvoM kA tyAga karanA abhyantara upadhi tyAga hai| kucha samaya ke lie athavA jIvana bharake lie zarIra se mamatva kA tyAga karanA bhI abhyantaropadhi tyAga hI kahA jAtA hai / isake karane se manuSya nirbhaya ho jAtA hai, vaha halkApana anubhava karatA hai tathA phira jIvana kI tRSNA use nahIM satAtI // 26 // aba dhyAna kA varNana karate haiM uttama saMhananasyaikAgra cintAnirodho dhyAnAntarmuhUrtAt 112611 artha - uttama saMhanana ke dhAraka manuSya kA apane cita kI vRti ko saba ora se rokakara eka hI viSaya me lagAnA dhyAna hai yaha dhyAna adhika se adhika antarmuhUrta taka hI hotA hai / ****++++++199 +++++++ tattvArtha sUtra + + +adhyAya vizeSArtha - Adi ke tIna saMhanana uttama haiN| ve hI dhyAna ke kAraNa haiN| kintu unameM se mokSa kA kAraNa eka vajravRSabha nArAca saMhanana hI hai| anya saMhanana vAle kA mana antarmuhUrta bhI ekAgra nahI raha sakatA / zaMkA- yadi dhyAna antamuhurta taka hI ho sakatA hai to AdinAtha bhagavAna ne chaha mAsa taka dhyAna kaise kiyA? samAdhAna- dhyAna kI santAna ko bhI dhyAna kahate hai / ataH eka viSaya meM lagAkara dhyAna to antarmuhUrta taka hI hotA hai| usake bAda dhyeya badala jAtA hai / aura dhyAna kI santAna calatI rahatI hai / astu / isa sUtra me tIna bAteM batalAyI haiM- dhyAtA, dhyAna kA svarUpa aura dhyAna kA kAla / so uttama saMhanana kA dhArI puruSa to dhyAtA ho sakatA hai| eka padArtha ko lekara usI meM cita ko sthira kara denA dhyAna hai| jaba vicAra kA viSaya eka padArtha na hokara nAnA padArtha hote haiM taba vaha vicAra jJAna kahalAtA hai| jaba vaha jJAna eka hI viSaya meM sthira ho jAtA hai taba use hI dhyAna kahate haiN| usa dhyAna kA kAla antarmuhUrta hotA hai // 27 // aba dhyAna ke bheda kahate haiM Arta- raudra-dharmya - zuklAni ||28|| artha - dhyAna ke cAra bheda hote haiM- Arta, raudra, dharmya aura zukla / inameM se Adi ke do dhyAna azubha haiM, unase pApa kA bandha hotA hai| zeSa do dhyAna zubha haiM, unake dvArA karmoM kA nAza hotA hai // 28 // yahI bAta kahate haiM pare mokSahetU ||29|| artha - anta ke dharmya aura zukla dhyAna mokSa ke kAraNa haiN| isase yaha matalaba nikalA ki Adi ke Arta aura raudra dhyAna saMsAra ke kAraNa haiM / / 29 // aba Arta dhyAna ke bheda aura unake lakSaNa kahate haiM **********200+++++++ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (113) tattvArtha sUtra ************* adhyAya ArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH ||30|| artha - viSa, kAMTA, zatru, Adi apriya vastuoM kA samAgama hone para unase apanA pIchA chur3Ane ke lie bAra bAra cintavana karanA aniSTa saMyoga nAmaka Arta dhyAna hai // 30 // dUsarA bheda kahate haiM viparItaM manojJasya ||31|| artha - putra, dhana, strI, Adi priya vastuoM kA viyoga ho jAne para unase milana hone kA bAra bAra cintana karanA iSTa viyoga nAmaka ArtadhyAna hai ||31|| tIsarA bheda kahate haiM vedanAyAz ||32|| artha- vAta Adi ke vikAra zarIra me kaSTa hone para rAta dina usI kI cintA karanA vedanA nAmaka ArtadhyAna hai // 32 // nidAnaM ca ||33|| artha - bhogoM kI tRSNA se pIr3ita hokara rAta dina AgAmI bhogoM ko prApta karane kI hI cintA karate rahanA nidAna ArtadhyAna hai| isa taraha ArtadhyAna ke cAra bheda haiM // 33 // aba, ArtadhyAna kisako hotA hai, yaha batalAte haiM - tadavirata - dezavirata - pramattasaMyatAnAm ||34|| artha - vaha ArtadhyAna avirata yAni pahale, dUsare, tIsare, aura caturtha guNasthAna vAloM ke, deza virata zrAvakoM ke aura pramattasaMyata guNasthAna vAle muniyoM ke hotA hai| parantu pramattasaMyata guNasthAna vAle muniyoM ke nidAna nahIM hotA / bAkI ke tIna ArtadhyAna pramAda ke udaya se jaba kabhI +++++++++++201+++++++++++ tattvArtha sUtra +++++++++++++++adhyAya ho jAte haiM ||34|| aba raudradhyAna ke bheda aura unake svAmiyo ko batAte haiMhiMsA'nRta- steya-viSaya saMrakSaNebhyo rodramavirata - dezaviratayoH ||37|| artha - hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha saMcaya karane kI cintA karate rahane se raudradhyAna hotA hai| yaha raudradhyAna pahale, dUsare, tIsare aura cauthe guNasthAna vAloM ke tathA deza virata zrAvako ke hotA hai / kintu saMyamI muni ke nahIM hotA; kyoMki yadi kadAcita muni ko bhI raudradhyAna ho jAye to phira ve saMyama se bhraSTa samajhe jAyeMge / zaMkA- jo vratI nahIM haiM unake raudradhyAna bhale hI ho, kintu dezavratI zrAvaka ke kaise ho sakatA hai ? samAdhAna - zrAvaka para apane dharmAyatanoM kI rakSA kA bhAra hai, strI, dhana vagairaha kI rakSA karanA use abhISTa hai, ataH inakI rakSA ke lie jaba kabhI hiMsA ke Aveza meM A jAne se raudradhyAna ho sakatA hai| kintu samyagddaSTi hone ke kAraNa usake aisA raudradhyAna nahIM hotA jo usako naraka meM le jAye || 35 // aba dharma dhyAna kA svarUpa batalAte haiMAjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmyam ||36|| artha - AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya, ye dharma dhyAna ke cAra bheda haiN| acche upadeSTA ke na hone se, apanI buddhi ke manda hone se aura padArtha ke sUkSma hone se jaba yukti aura udAharaNa kI gati na ho to aisI avasthA meM sarvajJa deva ke dvArA kahe gaye Agama ko pramANa mAnakara gahana padArtha kA zraddhAna kara lenA ki yaha aisA hI hai, AjJA vicaya hai / athavA svayaM tattvoM kA jAnakAra hote hue bhI +++++++++++202 ++++ * Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVIPULIBO01.PM65 (114) (tattvArtha sUtra *************** adhyAya - dUsaroM ko una tattvoM ko samajhAne ke lie yukti dRSTAnta Adi kA vicAra karate rahanA, jisase dUsaroM ko ThIka-ThIka samajhAyA jA sake, AjJA vicaya hai; kyoMki usakA uddezya saMsAra meM jinendra deva kI AjJA kA pracAra karanA hai| jo loga mokSa ke abhilASI hote hue bhI kumArga meM par3e hue haiM unakA vicAra karanA ki kaise ve mithyAtva se chaTeM, ise apAya vicaya kahate haiM / karma ke phalakA vicAra karanA vipAka vicaya hai / loka ke AkAra kA tathA usakI dazA kA vicAra karanA saMsthAna vicaya hai| ye dharma dhyAna avirata, deza virata, pramatta saMyata aura apramatta saMyata guNasthAna vAle jIvoM ke hI hote haiM // 36 // aba zukla dhyAna ke svAmI batalAte haiM zukle cAdye pUrvavidaH ||37|| artha-Adi ke do zukla dhyAna sakala zruta ke dhAraka zruta kevalI ke hote haiN| 'ca' zabda se dharmadhyAna bhI le lenA cAhie / ataH zreNi para caDhane se pahale dharmadhyAna hotA hai aura zreNi car3hane para krama se donoM zukla dhyAna hoteM haiM // 37 // aba bAkI ke do zukla dhyAna kisake hote haiM, yaha batalAte haiM pare kevalina: ||38|| artha- anta ke do zukla dhyAna sayoga kevalI aura ayoga kevalI ke hote haiM // 38 // aba zukla dhyAna ke bheda batalAte haiM - pRthaktvaikatvavitarka-sUkSmakriyApratipAti vyuparata-kriyAnivartIni ||39|| artha - pRthaktvavitarka, ekatva vitarka, sUkSma kriyA pratipAti aura vyuparata kriyAnivarti ye cAra zukladhyAna ke bheda haiN| ye saba nAma sArthaka haiN| Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo 203 Zuo Li Li Li Li Li Li Li Li Li tattvArtha sUtra * *********adhyAya - inakA lakSaNa Age kaheMge // 39 // aba zukladhyAna kA Alambana batalAte haiM - tryekayogakAyayogAyogAnAm ||4|| artha- pahalA zukladhyAna tInoM yogoM meM hotA hai| dUsarA zukladhyAna tInoM yogoM meM se eka yoga meM hotA hai| tIsarA zukladhyAna kAya yoga meM hI hotA hai // 40 // aba Adi ke do zukla dhyAnoM kA vizeSa kathana karate haiM ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41|| artha-Adi ke donoM zukla dhyAna pUrNa zrutajJAnI ke hI hote haiM; ataH donoM kA AdhAra eka hI hai| tathA donoM vitarka aura vIcAra se sahita hai // 41 // isa kathana meM thor3A apavAda karate haiM avIcAraM dvitIyam ||4|| artha- kintu dUsarA zukladhyAna vIcAra rahita hai / arthAt pahalA zukladhyAna to vItarka aura vIcAra donoM se sahita hai / kintu dUsarA zukladhyAna vItarka se sahita hai para vIcAra se rahita hai // 42 // aba vItarka kA lakSaNa kahate haiM - vItarka: zrutam ||43|| artha-vizeSa rUpa se tarka arthAt vicAra karane ko vitarka kahate haiN| vitarka nAma zrutajJAna kA hai // 43 // aba vIcAra kA lakSaNa kahate haiM vIcAro'rtha-vyaMjana-yogasaMkrAMnti: // 44|| artha-artha se matalaba usa dravya yA paryAya se hai jisakA dhyAna kiyA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BOO1. PM65 (115) tattvArtha sUtra ++++++++++++ adhyAya jAtA hai| vyaMjana kA artha vacana hai aura mana-vacana-kAya kI kriyA ko yoga kahate haiM / tathA saMkrAnti kA artha parivartana hai| dhyAna karate samaya dravya ko chor3akara paryAya kA dhyAna karanA aura paryAya ko choDakara dravya kA dhyAna karanA arthAt dhyAna ke viSaya kA badalanA artha saMkrAnti hai| zruta ke kisI eka vAkya ko chor3akara dUsare vAkya kA sahArA lenA, use bhI chor3akara tIsare vAkya kA sahArA lenA, isa taraha dhyAna karate samaya vacana ke badalane ko vyaMjana saMkrAnti kahate haiN| kAyayoga ko chor3akara anya yoga kA grahaNa karanA, use bhI chor3akara kAyayoga ko grahaNa karanA yoga saMkrAnti hai| ina tIno prakAra kI saMkrAnti ko vIcAra kahate haiN| jisa dhyAna meM isa taraha kA vIcAra hotA hai vaha vIcAra sahita hai aura jisame vIcAra nahIM hotA vaha vIcAra rahita hai| vizeSArtha - abhyasta sAdhu hI isa cAra prakAra ke zukla dhyAna ko saMsAra se chUTane ke lie dhyAte haiN| usakA vizeSa khulAsA isa prakAra haisaba se prathama dhyAna ke lie aisA sthAna cunanA cAhiye jo ekadama ekAnta ho, jahA~ na manuSya kA saMcAra ho, na sarpa, siMha Adi pazuoM kA utpAta ho, jo na ati garama ho aura na ati zItala, havA aura varSA kI bhI bAdhA jahA~ na ho / sArAMza yaha hai ki cita ko caMcala karane kA koI sAdhana jahA~ na ho, aise sthAna para kisI sApha sutharI jamIna meM palyaMkAsana lagAkara apane zarIra ko sIdhA rakkheM aura apanI godI me bAe hAtha kI hathelI para dAyeM hAtha kI hathelI rkkheN| netra na eka dama banda hoM aura na ekadama khule hoM / ddaSTi saumya aura sthira ho / dAMta se dAMta mile hoM / mukha thoDA uThA huA ho, prasanna ho / zvAsocchavAsa manda manda calatA ho / aisI sthiti me mana ko nAbhi deza meM, hRdaya meM athavA mastaka vagairaha meM ekAgra karake mumukSu ko zubha dhyAna karanA caahiye| so jaba sAdhu sAtaveM guNasthAna se AThaveM guNasthAna meM jAtA hai taba dravya paramANu athavA bhAva paramANu kA dhyAna karatA hai / usa samaya usakA mana dhyeya meM aura vAkya meM tathA +++++++++++205 +++++++++++ tattvArtha sUtra ++++++++++++adhyAya kAya yoga aura vacana yoga me ghUmatA rahatA hai| arthAt artha, vyaMjana aura yoga kI saMkrAti rUpa vIcAra calatA rahatA hai| jaise koI bAlaka hAtha meM ThUMThI talavAra lekara use aise utsAha se calAtA hai mAnoM vRkSa ko kATa DAlatA hai vaise hI vaha dhyAtA bhI mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazama athavA kSaya karatA huA pRthaktva vitarka vIcAra nAma ke zukla dhyAna ko karatA hai / vahI dhyAtA jar3amUla se mohanIya karma ko naSTa karane kI icchA se pahale se ananta guNA vizuddha dhyAna kA AlaMbana lekara, artha vyaMjana aura yoga kI saMkrAnti ko haTAkara mana ko nizcala karake jaba bArahaveM guNasthAna ko prApta hotA hai to phira dhyAna lagAkara pIche nahIM haTatA isalie use ekatva vitarka vIcAra dhyAna vAlA kahate haiN| isa ekatvavitarka dhyAna rUpI agni ke dvArA ghAtiyA karma rUpI IMdhana ko jalA dene para, jaise megha paTala ke haTa jAne para meghoM meM chipA huA sUrya prakaTa hotA hai vaise hI karmoM kA AvaraNa haTa jAne para kevala jJAnarUpI sUrya prakaTa ho jAtA hai| usa samaya vaha tIrthakara kevalI athavA sAmAnya kevalI hokara apanI paryanta Ayu deza meM vihAra karate haiN| jaba Ayu antarmuhurta bAkI rahatI hai aura vedanIya nAma tathA gotrakarma kI sthiti bhI antarmuhurta hI zeSa hotI hai to vaha samasta vacana yoga, manoyoga aura bAdara kAya yoga ko chor3akara sUkSma kAya yoga kA Alambana lekara sUkSma kriyA-pratipAti dhyAna ko karate haiM / kintu yadi Ayu karma kI sthiti antarmuhurta zeSa ho aura zeSa tIna karmoM kI sthiti adhika ho to kevalI samudghAta karate haiN| usameM ATha samaya lagate haiN| pahale samaya meM Atma pradezoM ko phailAkara daNDa ke AkAra karate haiM, dUsare samaya meM kapATa ke AkAra karate haiM, tIsare samaya me pratararUpa karate haiM. aura cauthe samaya meM apane Atma pradezoM se loka ko pUra dete haiN| pA~cave samaya meM loka pUraNa se pratararUpa, chaThe samaya me pratara se kapATa rUpa aura sAtaveM samaya me kapATa se daNDa rUpa karate haiN| AThaveM samaya meM bAhara nikale hue Atma pradeza phira zarIra meM praviSTa hokara jyoM ke tyoM ho jAte haiN| +++++++++++206 +++++ ++++++ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIB001.PM65 (116) tattvArtha sUtra * *** ****###adhyAya - isa taraha cAra samaya meM pradezoM kA vistAra aura cAra samaya meM pradezoM kA saMkoca karane se zeSa tIna karmoM kI sthiti bhI Ayu ke samAna antarmuhurta zeSa raha jAtI hai / usa samaya ve sUkSmakriyA-pratipAti nAma kA tIsarA zukladhyAna karate haiN| isake bAda samucchina-kriyA-nivarti nAma kA cauthA zukladhyAna karate haiN| isa dhyAna ke samaya zvAsocchavAsa kA saMcAra,samasta manoyoga, vacanayoga, kAyayoga aura samasta pradezoM kA halana calana Adi kriyA ruka jAtI hai| isIlie ise samucchinna kriyAnivarti kahate haiN| isake hone para samasta bandha aura Asrava ruka jAtA hai aura samasta bace hue karmoM ko naSTa karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| ata: mokSa ke sAkSAt kAraNa yathAkhyAta cAritra, darzana aura jJAna pUrNa ho jAte haiM / taba vaha ayoga kevalI samasta karmoM ko dhyAna rUpI agni se jalAkara kiTTakAlimA se rahita zaddha suvarNa kI taraha nirmala Atma rUpa hokara nirvANa ko prApta karate haiN| isa taraha donoM prakAra kA tapa navIna karmoM ke Asrava ko rokane ke kAraNa saMvara kA bhI kAraNa hai aura pUrvabaddha karmoM ko naSTa karane kA kAraNa hone se nirjarA kA bhI kAraNa hai // 44 // Age batalAte haiM ki saba samyagdaSTiyoM ke samAna nirjarA nahIM hotIsamyagdaSTi-zrAvaka-viratAnanta viyojakadarzanamohakSapakopazama-kopazAntamoha-kSapaka-kSINamohajinA: kramazo'saMkhyeya-guNanirjarAH // 47|| artha- samyagdRSTi, paMcama guNasthAna-vartI zrAvaka, mahAvratI muni, anantAnubandhI kA visaMyojana karane vAle, darzana moha kA kSaya karanevAle, cAritra moha kA upazama karanevAle, upazAntamoha yAnI gyArahaveM guNasthAna vAle, kSapaka zreNI car3hanevAle, kSINa-moha yAnI bArahaveM guNasthAnavAle aura jina bhagavAna ke pariNAmoM kI vizuddhatA adhika- adhika hone se tattvArtha sUtra adhyAya - prati samaya krama se asaMkhyAta guNI, asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| vizeSArtha- jaba mithyAdRSTi jIva prathamopazama samyaktva ko prApta karane ke lie tIna karaNa karatA hai usa samaya usake Ayukarma ke sivA zeSa sAta karmoM kI bahuta nirjarA hotI hai| vaha jaba samyagdRSTi ho jAtA hai to usake pahale se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| vaha jaba zrAvaka ho jAtA hai to usake samyagdRSTi se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| zrAvaka se jaba vaha saptama guNasthAnavartI muni ho jAtA hai to usake zrAvaka se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| jaba vaha muni hokara anantAnubandhI kaSAya ko zeSa kaSAya rUpa pariNamA kara usakA visaMyojana karatA hai to usake muni se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| usake bAda jaba vaha darzana mohanIya karma kA kSaya karatA hai to usake visaMyojana kAla se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| jaba vaha upazama zreNI caDhatA hai to usake darzana moha kSapaka se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| usake bAda jaba vahasamasta mohanIya karma kA upazama karake upazAnta kaSAya guNasthAnavAlA ho jAtA hai to usake upazama avasthA meM bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| vahI jIva jaba upazama zreNI se girane ke bAda kSapaka zreNI para caDhatA hai to usake gyArahaveM guNasthAna se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| vahI jaba samasta mohanIya karma kA kSaya karake kSINa kaSAya ho jAtA hai to usake kSapaka avasthA se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| vahI jaba samasta ghAtiyA karmoM ko naSTa karake kevalI ho jAtA hai to usake kSINa kaSAya se bhI asaMkhyAta gunI nirjarA hotI hai| sArA~za yaha hai ki ina dasa sthAnoM ko prApta hone vAle jIvoM ke pariNAma uttarottara adhika-adhika vizuddha hote haiM ataH inake karmoM kI nirjarA bhI asaMkhyAta gunI hotI hai| itanA hI nahIM jahAM uttarottara nirjarA asaMkhyAta gunI hotI jAtI hai| vahIM nirjarA kA kAla asaMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga ghaTatA jAtA hai| jaise, jina bhagavAna ke nirjarA kA kAla saba se kama hai usase saMkhyAta ganA *** 4207D * *** ****208 ** *** Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (117) (tattvArtha sUtra ############## adhyAya -D (tattvArtha sUtra **************+adhyAya - kAla kSINa kaSAya kA hai| isa taraha yadyapi nirjarA kA kAla sAtizaya mithyAdRSTi taka adhika adhika hotA hai kintu sAmAnya se pratyeka kA nirjarA kAla antamuhurta hI hai| isa uttarottara kama kama kAla meM karmoM kI nirjarA uttarottara adhika adhika hotI hai| aba nirgantho ke bheda kahate haiM - pulAka-bakuza-kuzIla-nirgrantha-snAtakA nirgranthAH // 46|| ___ artha-pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka ye pA~co nirgrantha kahe jAte haiN| jinake uttara guNoM kI to bhAvanA bhI na ho aura mUla guNoM meM bhI kabhI kabhI doSa lagA lete hoM una sAdhuoM ko pulAka kahate haiN| pulAka nAma puvAla sahita cAvala kA hai / puvAla sahita cAvala kI taraha malina hone se aise sAdhuko pulAka kahate haiM / jo bAhya aura Abhyantara parigraha kA tyAga karane ke lie sadA tatpara hoM aura jinake mUla gaNa nirdoSa hoM kintu zarIra, pIchI vagairaha upakaraNoM se jinheM moha ho una muni ko bakuza muni kahate haiN| bakuza kA artha citakabarA hai| jaise sapheda para kAle dhabbe hote haiM vaise hI una muniyoM ke nirmala AcAra meM zarIra Adi kA moha dhabbe kI taraha hotA hai / isIse ve bakuza kahe jAte haiM / kuzIla sAdhu ke do bheda haiM-pratisevanA-kuzIla aura kssaay-kushiil| jinake mUla guNa aura uttara guNa dono hI pUrNa hoM kintu kabhI-kabhI uttara gaNoM meM doSa laga jAtA ho una sAdhuoM ko pratisevanA-kuzIla kahate haiM / jinhoMne anya kaSAyoM ke udaya ko to vaza me kara liyA hai kintu saMjvalana kaSAya ke udaya ko vaza me nahIM kiyA hai una sAdhuoM ko kaSAya-kuzIla kahate haiN| jinake mohanIya karma kA to udaya hI nahI haiM aura zeSa ghAtikarmoM kA udaya bhI aisA hai jaise jala meM lAThI se khIMcI huI lakIra / tathA antarmuhurta ke bAda hI jinheM kevala jJAna aura kevala darzana prakaTa hone vAlA hai unheM nigrantha kahate haiN| jinake ghAtikarma naSTa ho gaye haiM una kevaliyoM ko snAtaka kahate haiN| ye pA~coM hI samyagdraSTi hote haiM aura bAhya tathA abhyantara parigraha ke tyAgI hote haiN| isalie cAritra kI hInAdhikatA hone para bhI ina pA~coM ko hI nirgrantha kahA hai // 43 // ina pulAka Adi muniyoM kI aura bhI vizeSatA batalAte haiM saMyama-zruva-pratisevanA-tIrtha-liGgale zyopapAda-sthAna vikalpata: sAdhyA://47|| artha- saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liGga, lezyA, upapAda aura sthAna ke bheda se pulAka Adi muniyoM meM bheda jAnanA caahiye| vizeSArtha - pulAka, bakuza aura pratisevanA-kuzIla muni ke sAmAyika aura chedopasthApanA, saMyama hotA hai / kaSAya ko zIta bhUmi ke sAmAyika chedoM para parihAra vizuddhi aura sUkSmasAmparAya saMyama hI hotA hai| nirgrantha aura snAtaka ke eka yathAkhyAta saMyama hI hotA hai / pulAka, bakuza aura pratisevanA-kuzIla muni adhika se adhika pUre dasa pUrvake jJAtA hote haiM / kaSAya kuzIla aura nirgrantha caudaha pUrvo ke jJAtA hote haiN| aura kama se kama pulAka muni AcArAMga ke jJAtA hote haiM, bakuza, kuzIla aura nirgrantha pA~ca samiti aura tIna guptiyoM ke jJAtA hote haiN| snAtaka to kevalajJAnI hote haiM ata: unake zrutAbhyAsa kA prazna nahIM hai| pratisevanA kA matalaba vratoM meM doSa lagAnA hai| pulAka muni pA~ca mahAvratoM meM tathA rAtri bhojana tyAgavata meM se kisI eka meM paravaza hokara kabhI kadAcit doSa lagA lete haiM / bakuza muni ke do bheda haiM-upakaraNa-bakuza aura zarIra bakuza / upakaraNa-bakuza muni ko sundara upakaraNoM meM Asakti rahane se virAdhanA hotI hai| aura zarIra-bakaza mani kI apane zarIra meM Asakti hone se virAdhanA hotI hai| pratisevanA-kuzIla muni uttara guNoM meM kabhI kadAcit doSa lagA lete haiN| kaSAya-kuzIla nirgrantha aura snAtaka ke **********4209 * ***** **** Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D: IVIPUL\BO01.PM65 (118) tattvArtha sUtra ***** adhyAya pratisevanA nahI hotI; kyoMki tyAgI huI vastu kA sevana karane se pratisevanA hotI hai, so ye karate nahIM haiN| tIrtha yAnI sabhI tIrthaMGkaroM ke tIrtha meM pA~co prakAra ke nirgrantha pAye jAte haiN| liMga ke do bheda haiM- dravyaliMga aura bhAvaliMga / bhAvaliMga kI apekSA to pA~co hI nigraeNntha bhAvaliMgI haiMkyoMki sabhI samyagdRSTi aura saMyamI hote haiN| dravya liMga kI apekSA sabhI nirgrantha digambara hote hue bhI snAtaka ke pIchI kamaNDalu upakaraNa nahI hote zeSa ke hote haiN| ataH dravya liMga meM thor3A antara par3a jAtA hai| pulAka ke tIna zubha lezyAe~ bhI hotI haiM kyoki upakaraNo meM Asakti hone se kabhI azubha lezyAe~ bhI ho sakatI haiN| kaSAya, kuzIla ke kRSNa aura nIla ke sivA bAkI kI cAra lezyAe~ hotI haiN| nirgrantha aura snAtaka ke eka zukla lezyA hI hotI hai| ayoga kevalI kI lezyA hI nahIM hotI / upapAda pulAka muni bhUmi se adhika bakuza aura pratisevanA kuzIla bAIsa sAgara kI sthitivAle AraNa aura acyuta svarga me utpanna hote haiN| kaSAya kuzIla aura gyArahaveM guNasthAna vAle nirgrantha taiMtIsa sAgara kI sthitivAle sarvArthasiddhi vimAna meM utpanna hote haiN| ina sabakI utpati kama se kama saudharma kalpa meM hotI hai, aura snAtaka to mokSa jAtA hai| isI taraha saMyama ke sthAnoM kI apekSA bhI inameM antara hotA hai // 46 // iti tatvArthAdhigame mokSazAstrenavamo'dhyAyaH // 9 // hamAre bhAvoM ko vyakta karatA hai mastiSka nAr3I taMtra vicAra se bhAva nahIM banatA kintu bhAva se vicAra banatA hai| jisa lezyA kA bhAva hotA hai, vaisA hI vicAra bana jAtA hai| bhAva aMtaraMga taMtra hai aura vicAra karma taMtra / isalie hameM vicAroM kI apekSA bhAvoM para adhika dhyAna dene kI jarUrata hai| ******++++211+++++++ tattvArtha sUtra + adhyAya dazama adhyAya aba antima tattva mokSa kA kathana kiyA jAtA hai| kintu mokSa kI prApti kevala jJAna pUrvaka hotI hai ataH pahale kevala jJAna kI utpatti kA kAraNa batalAte haiM mohakSayAtjJAna- darzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam ||1|| artha- mohanIya karma ke kSaya se aura phira jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA eka sAtha kSaya hone se kevala jJAna prakaTa hotA hai / sArAMza yaha hai ki pahale mohanIya karma ko kSaya karake antamuhurta taka kSINa kaSAya nAma ke guNasthAna se jIva rahatA hai| phira usake anta meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ko eka sAtha naSTa karake kevala jJAna ko prApta kara letA hai| isI se 'mohakSayAt' pada alaga likhA hai // 1 // aba mokSa kA lakSaNa aura mokSa ke kAraNa batalAte haiMbandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsana- karmavipramokSo mokSaH ||2|| artha - bandha ke kAraNoM kA abhAva hone se tathA nirjarA se samasta karmoM kA atyanta abhAva ho jAnA mokSa hai / vizeSArtha - mithyAdarzana Adi kAraNoM kA abhAva ho jAne se naye karmoM kA bandha honA ruka jAtA hai aura tapa vagairaha ke dvArA pahale baMdhe hue karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| ataH AtmA samasta karma bandhanoM se chUTa jAtA hai| isIkA nAma mokSa hai| so karma kA abhAva do prakAra se hotA hai| kucha karma to aise haiM jinakA abhAva carama zarIrI ke svayaM ho jAtA hai| jaise, narakAyu, tiryaJcAyu aura devAyu kA satva carama zarIrI ke nahIM hotA ataH ina tIna prakRtiyoM kA abhAva to binA yatna ke hI rahatA hai zeSa ke lie prayatna karanA par3atA hai| ataH cauthe, pA~cave, chaThThe aura sAtaveM guNasthAna meM se kisI eka guNasthAna meM mohanIya karma kI sAta prakRtiyoM kA kSaya **********212+++++++ Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01.PM65 (119) tattvArtha sUtra ++++++++++++++++adhyAya karake jIva kSAyika samyagddaSTi ho jAtA hai| usake bAda kSapaka zreNI para car3hakara nauveM guNasthAna meM krama se 16+8+1+1+6+1+1+1+1=36 chattIsa prakRtiyoM ko naSTa karake dasaveM guNasthAna meM A jAtA hai / vahA~ sUkSma lobha saMjvalana ko naSTa karake bArahaveM guNasthAna se jA pahu~catA hai| bArahaveM meM jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI 6 aura antarAya kI 5 prakRtiyoM ko naSTa karake kevalI ho jAtA hai / isa taraha usake 3+7+36+1+16=63 tresaTha prakRtiyoM kA abhAva ho jAtA hai jinameM 47 ghAti karmoM kI aura 16 aghAti karmoM kI prakRtiyA~ haiM zeSa 85 prakRtiyA~ rahatI haiM jinameM se 72 prakRtiyoM kA vinAza to ayoga kevala nAmaka caudahaveM guNasthAna ke upAntya samaya meM karatA hai / 13 kA vinAza usI ke antima samaya me karake mukta ho jAtA hai // 2 // aba prazna yaha hai ki paudagalika dravya karmoM kA nAza hone se hI mokSa hotA hai yA bhAva karmoM ke nAza se bhI ? isakA uttara dete haiM aupazamikAdibhavyatvAnAJca ||3|| artha- jIva ke aupazamika Adi bhAva tathA pAriNAmika bhAvoM meM se bhavyatva bhAva ke abhAva se mokSa hotA hai| Azaya yaha hai ki aupazamika bhAva, kSAyopazamika bhAva, audayika bhAva to pUre naSTa ho jAte haiM aura pAriNAmika bhAvoM meM se abhavyatva bhAva to mokSa gAmI jIva ke pahale se hI nahIM hotA, jIvatva nAma kA pAriNAmika bhAva muktAvasthA meM bhI rahatA hai / ataH kevala bhavyatva kA abhAva ho jAtA hai // 3 // kSAyika bhAva zeSa rahate haiM so hI kahate haiManyatra kevala - samyaktva-jJAna- darzanasiddhatvebhyaH ||4|| artha- kSAyika samyaktva, kevala jJAna, kevala darzana aura siddhatva ko chor3akara anya bhAvoM kA mukta jIva ke abhAva ho jAtA hai| +++++213 ++++++++++ tattvArtha sUtra adhyAya zaMkA- yadi mukta jIva ke ye cAra hI kSAyika bhAva zeSa rahate haiM to anantavIrya, ananta sukha Adi bhAvoM kA bhI abhAva kahalAyA ? samAdhAna- nahIM kahalAyA; kyoMki ananta vIrya Adi bhAva ananta jJAna aura ananta darzana ke avinAbhAvI haiN| arthAt ananta jJAna aura ananta darzana ke sAtha hI ananta vIrya hotA hai| jahA~ ananta vIrya nahIM hotA vahA~ ananta jJAna aura ananta darzana bhI nahIM hote| rahA ananta sukha, so vaha ananta jJAnamaya hI hai; kyoMki binA jJAna ke sukha kA anubhava nahIM hotA / zaMkara - mukta jIvoM kA koI AkAra nahIM hai ataH unakA abhAva hI samajhanA cAhiye; kyoMki jisa vastu kA AkAra nahIM vaha vastu nahIM? samAdhAna- jisa zarIra se jIva mukta hotA hai usa zarIra kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI mukta jIva kA AkAra rahatA hai| zaMkA- yadi jIva kA AkAra zarIra ke anusAra hI hotA hai to zarIrakA abhAva ho jAne para jIva ko samasta lokAkAza meM phaila jAnA cAhiye; kyoMki usakA svAbhAvika pariNAma to lokAkAza ke pradezoM ke barAbara batalAyA hai ? samAdhAna- yaha Apatti ThIka nahIM hai; kyoMki AtmA ke pradezoM meM saMkoca aura vistAra kA kAraNa nAmakarma thaa| nAmakarma ke kAraNa jaisA zarIra milatA thA usIke anusAra Atma pradezoM meM saMkoca aura vistAra hotA thA mukta hone para nAma karma kA abhAva ho jAne se saMkoca aura vistAra kA bhI abhAva ho gayA ||4|| zaMkA - yadi kAraNa kA abhAva hone se mukta jIva meM saMkoca vistAra nahIM hotA to gamana kA bhI koI kAraNa hone se; jaise mukta jIva nIce ko nahIM jAtA yA tirachA nahIM jAtA vaise hI Upara ko bhI use nahIM jAnA cAhiye, balki jahA~ mukta huA hai vahIM sadA use rahanA cAhiye ? Xiao Xiao ++++++ +++214++++ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:IVIPULIB001.PM65 (120) tattvArtha sUtra * ******* ## adhyAya :D isakA samAdhAna karane ke lie Age ke sUtra kahate haiM tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt ||7|| artha-samasta karmoM se chUTane ke bAda hI jIva lokake anta taka Upara ko jAtA hai // 5 // aba Ara ko jAne kA kAraNa batalAte haiMpUrvaprayogAdasatvAddhandhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6|| artha- pahala ke saMskAra se, karma ke bhAra se halkA ho jAne se, karma bandhana ke kaTa jAne se aura Upara ko jAne kA svabhAva hone se mukta jIva Upara ko hI jAtA hai // 6 // isameM dRSTAMta dete haiMAviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbuvaderaNDa bIjavadagnizikhAvacca |||7|| artha- Upara ke sUtra meM kahe hue hetuoM ko aura isa sUtra meM kahe gaye dRSTAntoM ko krama se lagAnA cAhiye / jo isa prakAra hai| jaise kumhAra hAtha meM DanDA lekara aura use cAkapara rakhakara ghumAtA hai to cAka ghUmane lagatA hai| usake bAda kumhAra DaMDe ko haTA letA hai phira bhI cAka jaba taka usameM purAnA saMskAra rahatA hai, ghUmatA hai| isItaraha saMsArI jIva mukti kI prApti ke lie bAra-bAra prayatna karatA thA ki kaba mukti gamana ho / mukta ho jAne para vaha bhAvanA aura prayatna nahIM rahA / phira bhI purAne saMskAra vaza jIva mukti kI ora gamana karatA hai| jaise miTTI ke bhArase ladI huI tumbI jala meM DUbI rahatI hai| kintu miTTI kA bhAra dUra hote hI jalake Upara A jAtI hai| vaise hI karma ke bhAra se ladA huA jIva karma ke vaza ho kara saMsAra meM DUbA rahatA hai| kintu jyoM hI usa bhArase mukta hotA hai to Upara ko hI jAtA hai / jaise eraNDake bIja eraNDa ke Dor3hA meM banda rahate haiM / jaba Dor3hA (tattvArtha sUtra * ** **adhyAya - sUkhakara phaTatA hai to uchala kara Upara ko hI jAte haiN| vaise hI manuSya Adi bhavoM meM le jAnevAle gati nAma, jAti nAma Adi samasta karma bandha ke kaTa jAne para AtmA Uparako hI jAtA hai| jaise vAyuke na hone para dIpaka kI lau Upara ko hI jAtI hai vaise hI mukta jIva bhI aneka gatiyoM meM le jAne vAle karmoM ke abhAva meM Upara ko hI jAtA hai; kyoMki jaise Aga kA svabhAva Upara ko jAne kA hai vaise hI jIva kA svabhAva bhI Urdhva gamana hI hai // 7 // aba prazna yaha hotA hai ki jaba jIva kA svabhAva Urdhva gamana hai to phira mukta jIva loka ke anta taka hI kyoM jAtA hai? Age kyoM nahIM jAtA? isa prazna kA samAdhAna karate haiM dharmAstikAyAbhAvAt ||8|| artha-gatirUpa upakAra karanevAlA dharmAstikAya dravya loka ke anta taka hI hai, Age nahIM hai / ataH mukta jIva loka ke anta taka hI jAkara Thahara jAtA hai, Age nahIM jAtA // 9 // aba mukta jIvoM meM paraspara meM bheda vyavahAra kA kAraNa batalAte haiMkSetra-kAla-gati-liMga-tIrtha-cAritra-pratyekabuddha-bodhitajJAnAvagAhanAntara-saMkhyAlpabahutvata: sAdhyA: ||9|| artha-kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyeka buddha, bodhita, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpabahutva, ina bAraha anuyogoM ke dvArA siddhoM meM bheda kA vicAra karanA caahiye| vizeSArtha- pratyutpanna naya aura bhUtaprajJApana nayakI vivakSA se bAraha anuyogoM kA vivecana kiyA jAtA hai| jo naya kevala vartamAna paryAya ko grahaNa karatA hai athavA yathArtha vastusvarUpa ko grahaNa karatA hai use pratyutpanna naya kahate haiN| jaise RjusUtranaya yA nizcaya ny| aura jo naya atIta paryAya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (121) tattvArtha sUtra *************adhyAya -D tattvArtha sUtra * *********adhyAya - ko grahaNa karatA hai use bhUta-prajJApana naya kahate haiM / jaise vyavahAra naya / kSetra meM isa bAta kA vicAra kiyA jAtA hai ki mukta jIva kI mukti kisa kSetra se huI / pratyutpanna naya kI apekSA se siddhi kSetra meM, apane Atma pradezoM meM athavA jisa AkAza pradezoM meM mukta honevAlA jIva muktise pUrva sthita thA / una AkAza pradezoM meM mukti hotI hai| bhUta prajJApana naya kI apekSA pandraha karma bhUmiyoM meM utpanna huA manuSya hI mukti prApta karatA hai| kintu pandraha karma bhUmiyoM meM se kisI bhI karmabhUmi ke manuSya ko yadi koI hara kara le jAye to samasta manuSya loka ke kisI bhI sthAna se usakI mukta ho sakatI hai| kAla kI apekSA yaha vicAra kiyA jAtA haiM ki kisa kAla meM mukti huI- so pratyutpanna nayakI apekSA to eka samaya meM hI mukti hotI hai| aura bhUtaprajJApana nayakI apekSA sAmAnya se to utsarpiNI aura avasarpiNI donoM hI kAloM meM mukti hotI hai; vizeSa se avasarpiNI kAla ke sukhamAdukhamA nAmaka tIsare kAla ke anta meM janme jIva aura duSamA-saSamA nAmaka cauthe kAla meM janme jIva mokSa jAte haiN| gati meM yaha vicAra kiyA jAtA hai ki kisa gati se mukti huI ? so pratyutpanna nayakI apekSA to siddhi gati meM hI mukti milatI hai aura bhUtaprajJApana nayakI apekSA manuSya gati se hI mukti milatI hai| liMgameM vicAra kiyA jAtA hai ki kisa liMga se mukti huI ? so pratyutpanna nayakI apekSA to veda rahita avasthA meM hI mukti hotI hai / bhUtaprajJApana nayakI apekSA tInoM hI bhAva vedoM se mukti hotI hai, kinta dravya se pulliMga hI honA cAhiye / athavA pratyutpanna nayase nigrartha liMgase hI mukti milatI hai aura bhUtaprajJApana nayase saMgraMtha liMgase bhI mukti hotI hai| tIrthakA vicAra karate haiM, koI to tIrthakara hokara mokSa prApta karate haiN| koI sAmAnya kevalI hokara mokSa prApta karate haiN| unameM bhI koI tIrthaMkara ke vidyamAna rahate hue mokSa jAte haiM, koI tIrthakara ke abhAva meM mokSa jAte haiM / kisa cAritra se mukti milatI haiM ? pratyutpanna nayakI apekSA to jisa bhAvase mukti hotI hai usa bhAva ko na to cAritra bhI kahA jA sakatA hai aura na acAritra hI kahA jA sakatA hai| bhUtaprajJApana nayakI apekSA avyavahita rUpase to yathAkhyAta cAritra se mokSa prApta hotA hai aura vyavahita rUpa se sAmAyika, chedopasthApanA, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra se mokSa prApta hotA hai| jinake parihAra vizuddhi cAritra bhI hotA hai unako pA~coM hI cAritroM se mokSa prApta hotA hai| jo apanI zaktise hI jJAna prApta karate haiM unheM pratyeka buddha kahate haiM aura jo parake upadeza se jJAna prApta karate haiM unheM bodhita buddha kahate haiM / so koI pratyeka buddha hokara mokSa prApta karate haiM aura koI bodhita buddha hokara mokSa prApta karate haiM / kisa jJAnase mukti hotI hai? pratyutpanna nayakI apekSA to kevalajJAna se hI mukti prApta hotI hai / aura bhUtaprajJApana nayakI apekSA kinhIM ko matijJAna aura zrutajJAnapUrvaka kevala jJAna hotA hai aura kinhIM ko mati, zruta aura avadhijJAnapUrvaka kevalajJAna hotA hai| kinhIM ko mati, zruta, avadhi aura manaH paryAya jJAna pUrvaka kevalajJAna botA hai taba mokSa jAte haiM / AtmapradezoM ke phailAva kA nAma avagAhanA hai| utkRSTa avagAhanA pA~casau paccIsa dhanuSa hotI hai aura jaghanya avagAhanA kucha kama sAr3he tIna hAtha hotI hai| madhyama avagAhanA ke bahuta se bheda haiM / bhUtaprajJApana nayakI apekSA se ina avagAhanoM meM se kisI eka avagAhanA se mukti prApta hotI hai aura pratyutpanna nayakI apekSA isase kucha kama avagAhanA se mukti hotI hai; kyoMki mukta jIvakI avagAhanA usake antima zarIra se kucha kama hotI hai / antara mukti prApta karanevAle jIva lagAtAra bhI mukti prApta karate haiM aura bIca bIca meM antara de dekara bhI mukti prApta karate haiN| yadi jIva lagAtAra mokSa jAyeM to kama se kama do samaya taka aura adhika se adhika ATha samaya taka mukta hote rahate haiN| isake bAda antara paDa jAtA hai| so yadi koI bhI jIva mukta na ho to kama se kama eka samaya aura adhika se adhika chaha mAha kA antara par3atA hai| saMkhyA eka samaya meM se kamase kama eka jIva makta hotA hai aura adhika se adhika 108 jIva mukta hote haiN| alpabahutva ********* *210 *** ** *23*****#2180 *** **** Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D:\VIPUL\BO01. PM65 (122) tattvArtha sUtra +++++++++++ adhyAya kSetra Adi kI apekSA se jude-jude mukta jIvoM kI saMkhyA ko lekara paraspara meM tulanA karanA alpa- bahutva hai| so batalAte haiM pratyutpanna nayakI apekSA se saba jIva siddhi kSetra se hI mukti prApta karate haiM ataH alpabahutva nahIM hai| bhUtaprajJApana nayakI apekSA jo kisI ke dvArA hare jAkara mukta hue, aise jIva thor3e haiN| unase saMkhyAta gune janma siddha haiN| tathA Urdhva loka se mukta hue jIva thor3e haiN| unase asaMkhyAta gune jIva adholoka se mukta hue haiM aura unase bhI asaMkhyAta gune jIva madhyaloka se mukta hue haiN| tathA samudra se mukta hue jIva sabase kama haiN| unase saMkhyAta gune jIva dvIpa se mukta hue haiN| yaha to huA sAmAnya kathana / vizeSa kathana kI apekSA lavaNa samudra se mukta hue jIva sabase thor3e haiN| unase saMkhyAta gu jIva kAlodadhi samudra se mukta hue haiN| unase saMkhyAta gune jambudvIpa se mukta hue haiN| unase saMkhyAtagune dhAtakIkhaNDa se mukta hue haiN| unase saMkhyA puSkarArdha se mukta hue haiN| yaha kSetra kI apekSA alpabahutva huaa| apekSA - utsarpiNI kAla meM mukta hue jIva sabase thor3e haiM / avasarpiNI kAla meM mukta hue jIva unase adhika haiN| aura binA utsarpiNI-avasarpiNI kAlameM mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiM; kyoMki pAMcoM mahAvidehoM meM na utsarpiNI kAla hai aura na avasarpiNI kAla hai phira bhI vahA~ se jIva sadA mukta hote haiN| pratyutpanna naya kI apekSA eka samaya meM hI mukti hotI hai ataH alpabahutva nahIM hai| gati kI apekSA - pratyutpanna nayakI apekSA to alpabahutva nahIM hai / bhUtaprajJApana naya se tiryaJca gati se Akara manuSya ho, mukta gaye jIva sabase thor3e haiN| manuSya gati se Akara manuSya ho mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiM / naraka gati se Akara manuSya ho mukta gaye jIva unase saMkhyAta gune haiM / aura devagati se Akara manuSya ho mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiM / veda kI apekSA - pratyutpanna nayakI apekSA to veda rahita jIva hI mukti prApta karate haiN| ataH alpabahutva nahIM haiN| bhUtaprajJApana nayakI apekSA napuMsaka liMga se zreNI car3hakara mukta hue jIva sabase thor3e haiN| strI veda se zreNI car3hakara mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiN| aura puruSa veda *****++++++219 +++++++++++ tattvArtha sUtra +++++adhyAya ke udaya se zreNI car3hakara mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiN| tIrtha apekSA - tIrthaMkara hokara mukta hue jIva thor3e haiN| sAmAnya kevalI hokara mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiM / cAritrakI apekSA - pratyutpanna nayakI apekSA to alpabahutva nahIM hai| bhUtagrAhI nayakI apekSA bhI avyavahita cAritra sabake yathAkhyAta hI hotA hai, ataH alpabahutva nahIM hai / antara sahita cAritra kI apekSA pA~coM cAritra dhAraNa karake mukta hue jIva sabase thor3e haiM aura cAra cAritra dhAraNa karake mukta hue jIva unase saMkhyAtagune haiN| pratyeka buddha thor3e hote haiN| bodhita buddha unase saMkhyAtagune haiN| jJAna kI apekSA - pratyutpanna nayakI apekSA saba jIva kevala jJAna prApta karake hI mukta hote haiM ata: alpabahutva nahIM haiN| avagAhanA jaghanya avagAhanA se mukta hue jIva thor3e haiN| bhUtagrAhI nayakI apekSA do jJAna se mukta hue jIva sabase thor3e haiN| cAra jJAnase mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiN| vizeSakathana kI apekSA mati, zruta aura mana:paryaya jJAna prApta karake mukta hue jIva sabase thor3e haiN| mati, zruta jJAna prApta karake mukta hue jIva unase saMkhyAtagune haiN| mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya jJAna prApta karake mukta hue jIva unase saMkhyAtagune haiM / mati, zruta aura avadhi jJAna prApta karake mukta hue jIva unase saMkhyAtagune haiN| utkRSTa avagAhanAse mukta hue jIva unase saMkhyAta gune haiN| aura madhyama avagAhanA se mukta hue jIva unase saMkhyAtagune haiM / saMkhyA eka samaya meM eka sau AThakI saMkhyA meM mukta hue jIva thor3e haiM, eka samaya meM eka sau sAtase lekara pacAsa taka kI saMkhyA meM mukta hue jIva unase ananta gune haiN| eka samaya meM unacAsa se lekara paccIsa taka kI saMkhyA meM mukta hue jIva asaMkhyAta gune haiN| eka samaya meM caubIsa se lekara eka taka kI saMkhyA meM mukta jIva unase saMkhyAta gune haiN| isa prakAra mukta hue jIvoM meM vartamAnakI apekSA to koI bheda nahIM hai| jo bheda hai vaha bhUtaparyAya kI apekSA hI hai| iti tattvArthAdhigame mokSazAstredazamo'dhyAyaH // 10 // **********220+++++++ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (123) (tatvArtha sUtra ************adhyAya-D (tattvArtha sUtra adhyAya AdhyAtmika bhajana aisA yogI kyoM na abhayapada pAvai, so phera na bhava meM Avai |ttek|| saMzaya-vibhrama-moha vivajita sva-para svarupa lkhaavai| lakha paramAtama cetana ko puni karma-kalaMka miTAvai // 1 // bhava-tana-bhoga virakta hoya tana nagana sabheSa bnaavai| moha vikAra nivAra nijAtama anubhava meM citta lAvai // 2 // trasa-thAvara vadha tyAga sadA paramAda dazA chittkaavai| rAgAdika vaza jhUTha na bhAkheM tRNahu na adatta gahAvai // 3 // bAhira nAri tyAga antara cidabrahma sulIna rhaavai| paramAkiMcana dharma sAra so dvividha prasaMga bhaavai||4|| paJca samiti traya gupti pAla vyavahAra-carana maga dhaavai| nizcaya sakala kaSAya-rahita hai zuddhAtama thira thaavai||5|| kuMku-paMka dAsa-ripu tRNa-maNi vyAla-mAla sama bhAvai / Arata raudra kudhyAna viDAre dharma-zukala ko dhyaavai||6|| jAke sukhasamAja kI mahimA kahata indra akulaavai| daula tAsa pada hoya dAsa so avicala Rddhi lhaavai||7|| AdhyAtmika bhajana khela le aisI horI / mile sukha saMpati torI |ttek|| aSTa karma IMdhana saMcaya meM, tapa kI agni lgaao| zukla dhyAna kI pavana calAkara, U~cI jvAla bddh'aao| ho prakAza cahu~ orI // 1 // nizcaya carita sudhA sarasA kara, sArI bhasma bahAo / nija pariNAma thAna nirmala kara, suSamA sarva sjaao| ho prasanna ziva gaurI // 2 // sAdharmI jana sAMce parijana, tina meM prIti bddh'aao| pheMka pramoda gulAla jJAna se, nija para aMga rNgaao| namo jina ziva rati jorI // 3 // Atama anubhava bhojana racakara, khAo aura khilaao| nityAnanda amaMda manohara, sAra amara pada pAo / rame citta maMgala orI // hU~ svatantra nizcala niSkAma / jJAtA dRSTA AtamarAma ||ttek|| maiM vaha hU~ jo haiM bhagavAna, jo maiM hU~ vaha haiM bhagavAna / antara yahI UparI jAna, ve virAga yaha~ rAga vitAna // 1 // mama svarUpa hai siddha samAna, amita zakti sukha jJAna nidhAna / kintu Azavaza khoyA jJAna, banA bhikhArI nipaTa ajAna // 2 // sukha dukha dAtA koI na Ana, moha rAga ruSa dukha kI khAna / nija ko nija para ko para jAna, phira dukha kA nahiM leza nidAna // 3 // jina ziva Izvara brahmA rAma, viSNu buddha hari jisake nAma / rAga tyAgi pahu~cU~ jinadhAma, AkulatA kA phira kyA kAma // 4 // hotA svayaM jagata pariNAma, maiM jaga kA karatA kyA kAma / dUra haTo parakRta pariNAma, sahajAnanda rahU~ abhirAma // 5 // Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo 221Zuo Ben Lai Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Zuo Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIVIPULIBOO1.PM65 (124) (tattvArtha sUtra adhyAya) tattvArtha sUtra **** ********adhyAya -D Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEVIPULIBOO1.PM65 (125) (tatvArtha sUtra adhyAya) (tattvArtha sUtra *** ********adhyAya -