Book Title: Tarkamrutam
Author(s): Jagdish Tarkalankar, Jivankrishna Tarktirth
Publisher: Asiatic Society
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020809/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra / / anaMtalabdhinidhAna zrI gautamasvAmine namaH // // yoganiSTha AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarebhyo namaH // // kobAtIrthamaMDana zrI mahAvIrasvAmine namaH / / www.kobatirth.org www.kobatirth.org AcArya zrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira Websiet : www.kobatirth.org Email: Kendra@kobatirth.org punitapreraNA va AzIrvAda rASTrasaMta zrutoddhAraka AcAryadeva zrImat padmasAgarasUrIzvarajI ma. sA. mahAvIra zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara - zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kovA, gAMdhInagara-382007 (gujarAta) (079) 23276252, 23276204 pheksa: 23276249 jaina mudrita graMtha skeniMga prakalpa graMthAMka : 1 jaina / / gaNadhara bhagavaMta zrI sudharmAsvAmine namaH / / // cAritracUDAmaNi AcArya zrImad kailAsasAgarasUrIzvarebhyo namaH // amRtaM ArAdhanA tu vidyA kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only kobA. zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira traNa baMgalA, Tolakanagara parivAra DAiniMga haoNla kI galI meM pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 (079) 26582355 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org TARKAMRTA OF MM. JAGADISA TARKALAMKARA jA. bhI BY mahAbIra bi. With VIVRITI COMMENTARY Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SIRWILLIAMJONES MAHOPADHYAYA JIBAN KRISHNA TARKATIRTHA MDCCXLVI-MDCCXCM sAgara sUri jAnama di ArAdhanA kendra, koNA pina-382009. 1974 THE ASIATIC SOCIETY For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org tarkA mRtam For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org BIBLIOTHECA INDICA-A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS TARKAMRTA OF MM. JAGADISA TARKALAMKARA With VIVRITI COMMENTARY BY Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir MAHOPADHYAYA JIBAN KRISHNA TARKATIRTHA SIR WILLAMJONES MDCCXLVI-MDCCXCM THE ASIATIC SOCIETY 1974 For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir BIBLIOTHECA INDICA-A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS mahAmahopAdhyAyazrIjagadIzatarkAlaGkAraviracitam tAmRtam mahopAdhyAya zrIjIvanakRSNatarpha tIrthaviracitayA vivRtyA sahitam SIR WILLAMJONES MDCCXLVI-MDCCXCM di e zi yA Tika so sA I TiM For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Wort Number-902 The Asiatio Society First Published in 1974 Published by ; Dr Sisir Kumar Mitra General Secretary The Asistio Society 1 Park Street Caloutta 16 Printed by : Shri Lakshmi Kanta Panda Adi Mudrani 71 Kailash Bose Street Caloutta 6 Price : Rs. 20.00 $ 3.50 PS 1:50 For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org PREFACE THE Tarkamita is one of the original texts on Navya Nyaya (Neo-logic) from the pen of Mahamahopadhyaya Jagadisa Tarkalamkara Bhattacharyya, who flourished in Navadvipa (West Bengal) towards the end of 16th and early 17th century. The illustrious Mahamahopadhyaya in a lucid style analysed critically the categories (Padartha) accepted by the Navya-Nyaya school in this concise treatise. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Mahopadhyaya Jivan Krishna Tarkatirtha deserves our congratulations for preparing an elaborate commentary on this important text not attempted before. It removes a long felt want of the students of logic and philosophy. The commentary bears the stamp of profound knowledge of Pandit Jivan Krishna as well as his capacity of elucidating the abstruse themes of modern logic. We are also thankful to Dr. H. K. De Choudhuri for his kind co-operation in the publication of the volume. May 1974 The Asiatic Society undertook publication of the text with commentary on the suggestion of late Mm. Pandit Kalipada Tarkacharyya and is pleased to present it to the scholars. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only S. K. MITRA General Secretary Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // tarkAmRtam // brahmAdyA nikhilAJcitAstridazasandohAH sadAbhISTadA ajJAnaprazamAya yatra manaso vRtti samastAM dadhuH / zrIviSNozcaraNAmbujaM bhavabhayadhvaMsaikavIjaM paraM hRtpadma vinidhAya tannirupamaM tarkAmRtaM tanyate // 1 // - // vivRtiH // zrIkRSNacaraNAmbhojamajJAnadhvAntanAzanam / jJAnajyotiHpradaM samyagvighnavidhvaMsakAraNam // nidhAya mAnase bhaktyAkSapAdapratimaM gurum / mahAmahopAdhyAyaM taM navadvIpadivAkaram // samujjvalaprazAlokAlokitakSitimaNDalam / praNamya kAmAkhyAnAthatarkavAgIzamaccitam / / tarkAmRtAkhyo yo grantho jagadIzena nimmitaH / vipro jIvanakRSNastaM vivRNoti yathAmati / / tatra tAvatarkAmRtArakhya granthaM cikIrSustatrabhavAn jagadIzatarkAlaGkAro nimvighnaparisamAptaye ziSTAcArAnumitayA 'samAptikAmo maGgalamAcaret' iti zrutyA bodhitakarttanyatAkamiSTadevatAnamaskRtirUpaM maGgalaM samAcaran ziSyazikSAyai nibadhnAti brahmAdyA ityaadi| ajnyaanprshmaayeti| jJAnasAdhye granthapraNayane pratibandhakaM madIyAjJAnaM vinazyatviti tAtparyyam / yatakiJcinmAnasattidhAraNasyAjJAnAnivartakatvAduktaM samastAmiti / svagranthe prekSAvatpravRttaye'bhidheyaM pradarzayati tarkAmRtamiti / nAtra tarkapadamApattimAtraparaMtanmAtrasya pradarzane nyUnatApatteH kintu taya'nte pratipAdyante iti-vyutpattyA bhAvAdiparamiti bodhyam / granthAbhidheyayo: jJApyajJApakabhAvaH smbndhH| prayojanantu bhAvAdipadArthatattvajJAnadvArAmokSa ityavadheyam / tathA ca 'jJAtAthaM jJAtasambandha zrotuM zrotA prvrtte| zAstrAdau tena vaktavyaH sambandhaH saprayojanaH' // iti prekSA- vatpravartakaM vacanam // 1 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 2 ] // tarkAmRtam // ataH 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' iti / asyArthaH- mumukSuNA AtmA draSTavyaH, mumukSorAtmadarzanamiSTasAdhanamiti yAvat / AtmadarzanopAyaH ka ityatrAha zrotavya ityAdi / tenArtha krameNa zAbdakramastyakto bhavati 'agnihotra N juhoti' 'yavAgUM pacati' ityAdivat / tathA ca zravaNamanana nididhyAsanAni tattvajJAnajanakAnItyuktaM bhavati / atra zrutitaH kRtAtmazravaNasya manane'dhikAraH mananaJca Atmana itarabhinnatvenAnumAnaM tacca bhedapratiyogItarajJAnasAdhyam, tathAcetaradeva kiyadityetadarthaM padArtha nirUpaNam // 2 // // vivRtiH // dharmArthakAmAnAmakhiladuHkhanidAnAnivarttakatvena paramapuruSArthatvAbhAvAniHzrayasasya ca sarvAnarthoparamasyAtmatattvasAkSAt kAra sAdhyatvAdAtmatattvasAkSAtkArasya ca zravaNAdisAdhyasya nikhilaprapaMcadhammikAnAtmatvanizcayaM vinA'sambhavAt padArtha - nirUpaNadvArA mananopayogitvena prapaMcaM prapaJcayiSyan vRhadAraNyakazru tyopayAtaM prakramate atha zrutiriti / draSTavya iti / mAnasasAkSAt kAraviSayIbhUtaH kartavya ityarthaH / AtmamAnasasAkSAtkAre AtmazravaNAdInAM kAraNatvAdAha zrotavya ityAdi / zrotavyaHzAbdabodhaviSayIbhUtaH karttavyaH / mantavyaH - itarabhinnatvenAnumAtavyaH / nanu kathametat saMgacchate zAbdasiddha ranumitiprati bandhikAyAH sattvAditi cenna sisAdhayiSAvirahaviziTAyA eva siddheranumitipratibandhakatvAta / atra tu mumukSoH sisAdhayiSAsattvenAnupapattivirahAt / nididhyAsitavya iti / satataM dhyAnaviSayobhUtaH karttavya ityarthaH / tathAcokta N 'zrotavyaH zrutivAkyebhyaH mantavyazcopapattibhiH / mattvA ca satataMdhyeya ete darzanahetavaH ' // iti // draSTavya ityatra tavyapratyayArthaM vivRNoti iSTasAdhanamiti / zravaNAdInAmAtmadarzane kiMvidhayopayogitvamiti pratipAdayitumAhAtmadarzanopAya iti / nanu zravaNAdInAmAtmadarzanaM prati hetutvAt 'nididhyAsitavyaH' ityasyAnantarameva 'draSTavyaH' ityasyAbhidhAnamucitam / tathA ca 'brIhIna prokSati' 'brIhIn avahanti' ityAdivacchabdArthakamayoravyabhicAra upapadyate / uktazrutau tu tathAnabhidhAnAt zabdArtha kramayorvyabhicAra ityAzaGkAmapanetumAhArtha kameNetyAdi / ayambhAvaH - arthAH - Atmadarzanantaddhe tavaH zravaNAdayazca tatsambandhI yaH kramaH - paurvAparyam - kAryasya kAraNottarabhAvitvaM, tenArtha krameNa, zabdAH - draSTavyaH zrotavya ityAdayaH, tatsambandhI yaH kramaH draSTavyazabdasya pazcAdabhidhIyatvamAnatrUpaH zAbdakramaH parityakto bhavatIti / tathAcAkramataH zabdAbhi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 3 . dhAne apyArthakramasyAnyathAkantu mazakyatvAcchandakramo'kiMcitkara iti bhAvaH / imamevArthamanurUpadRSTAntena draDhayati agnihotramityAdi / yavAgUpacanAbhidhAyakavAkyasyAkramataH pazcAdabhihitatve'pi agnihotrahavane homadravya-yavAgUpAkAnantarabhAvitAyA avyabhicArAdArthakrama upapanna iti tAtparyyam / zruteHparyavasitArthamAha zravaNetyAdi / tattvajJAnajanakAnIti / tattvajJAnaM dehAdibhinnatvenAtmasAkSAtkArastajjanakAnItyarthaH / tatra nididhyAsanasya sAkSAjjanakatvamitarayostu paramparayeti bodhyam / zrutita iti / atra zrutipadaM smRtItihAsAderapyupalakSakam / taduktamAcAryaiH 'zrato hi bhagavAn vahuzaH zrutismRtItihAsapurANAdiSu' iti / kRtAtmazravaNasyeti / kRtamAtmazravaNamAtmaviSayakazAbdabodharUpaM yenetyrthH| zrutau yo mananapadArthastamAha mananaM ceti| anumiteH pakSapradarzanAyAhAtmana iti / tathA cAtmA itarebhyo bhidyate AtmatvAt, ya itarebhyo na bhidyate sa na AtmA yathA ghaTAdiH, na tathA cAyam, tasmAnna tatheti vyatirekiprayogo veditavyo ya AtmA sa itarebhyo bhidyate ityAdyanvayiprayogo na sambhavatyAtmamAttrasya pksstvaat| padArthajJAnaM vinA tAdRzAnumAnasyAsambhavAdAha tcceti| uktAnumAnaM cetyrthH| padArthajJAnasya sAdhyajJAnasAdhakatvAdAha itarajJAnasAdhyamiti / abhAvavodhamAtrasyaiva viziSTavaiziSTyAvagAhibodhAtmakatvAt sutarAM viziSTajJAnatvAcca pratiyogijJAnasya vizeSaNatAvacche dakaprakArakanirNayatvena vA vizeSaNajJAnatvena vA pratiyogijJAnatvena vA'bhAvabuddhau kAraNatAyAH kalpanAdini bhAvaH / viSayatayA jJAnaM prati tAdAtmyena viSayatvena hetutvAditarajJAnasya viSayaM darzayitumAha tathAcetyAdi / itaradeva kiyadityetadarthamiti / itaradeva kiyditijijnyaasaavinivRttyrthmityrthH| ziSyAvadhAnAya pratijAnIte padArthanirUpaNamiti / kriyata iti zeSaH / padArthAH-vakSyamANabhAvAdipadapratipAdyA arthAsteSAM nirUpaNaM-pratipattyanukUlavyApAra ityarthaH / nanu kathametat saMgacchate'gre 'AtmA dvividho jIvAtmA paramAtmA ca' ityanenAtmano nirUpaNAdarthAntarAditi cenna anAtmapadArthAnAmanirUpaNe sAdhyajJAnAbhAvAdivAtmano'nirUpaNe pakSajJA. navirahAdapi mananAnupapatterAtmana AkAMkSitatvAt / tathA ca sAdhyaghaTakatvenAnAtmanAM pakSatvena cAtmano nirUpaNamiti hRdayam // 2 // // tarkAmRtam / . sAmAnyataH padArtho dvividho bhAvo'bhAvazca / bhAvaH SaDUvidho dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyabhedAt / tatra dravyatvaguNatvakarmatvAni jAtayaH, sAmAnyatvAdIni upaadhyH| dravyANi nava pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi / AkAzatvakAlatvadiktvAnyupAdhayaH, anyAni jAtayaH // 3 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 4 ] // vivRtiH // yadyapi sUtrakArairdravyatvAdinaiva padArthavibhajanaM vihitaM na tu bhAvatvAdinA tathApi dravyAdiSvanugatabhAvatvAdisattvAd bhAvatvAdinA vibhAgaH samucitaH satyanugatavibhAjaka - vyApaka dharmAntare tatparityAgasyAnucitatvAdityAzayenAha sAmAnyata iti / vizeSarUpeNAvivakSAta ityarthaH / padArthavibhAjakAvAntaropAdhidvaya viziSTa ityarthastena padArthAnAmAnantye'pi na kSatiH / atra vidhapratyayArthastu uddezyatAvacchedakasamaniyatavastumadanyasaMkhyAvattvam / uddezyatAvacchedakaM ca padArthatvam / samaniyatatvaM ca vyApakatve sati vyApyatvam / vyApakatvaM vyApyatvaM ca svAzrayAzrayatvasambandhena / vastumadanyatvaM saMkhyAvizeSaNam / tAdRzI ca saMkhyA mAvatvAbhAvatvagatA dvitvarUpA / vastumattvaM ca svavRttitvasvAnyasvasamAnAdhikaraNavRttitvobhayasambandhena grAhyam / bhAvo'bhAvazceti / tatra bhAvatvaM dravyAdiSaTkAnyatamatvamabhAvatvaM ca dravyAdiSaT kAnyonyAbhAvavattvamakhaNDopAdhirvvA / nanu kathaM bhAvatvena padArtha vibhAgaH saGgacchate sarvveSAmeva padArthAnAmabhAvAtmakatvAt tathAhi yathA dravyAbhAvo'bhAvastathA dravyamapi dravyAbhAvAbhAvasyaiva dravyAtmakatvAt / evaM guNAdAvapi / ucyate / kutracidbhAvatvasyAsiddhatve'bhAvatvasyApyasiddhirbhAvaniSThapratiyogitA nirUpakasyaivAbhAvatvaniyamAt / tathA cAbhAvatvasyopapattaye bhAva - tvasyAmyupagama AvazyakaH / na cAbhAvatvasyAkhaNDIpAdhirUpatvAnnAnupapattiriti vAcyaM tathAtve vinigamanAvirahAd bhAvatvasyApi tadrUpatAyA abhyupagamAt / kiJca 'ghaTena jalamAhara' ityAdivyavahArAt 'ghaTAbhAvAbhAvena jalamAhara' ityAdyavyavahArAcca jalAharaNAdihetutvasyAbhAvatvAsahacaritatvenAnubhUyamAnasya bhAvatvasAdhakatvopagamAt / nanu kaNAdaizcaturthasUtra bhAvasyAnuddezAt kathamabhAvatvasya padArthavibhAjakatvamiti cennAbhAvatvasya sAkSAdanuddiSTatve'pi bhAvavirodhitayAnubhUyamAnasyApalapitumazakyatvAt / tadukta' 'abhAvazca vaktavyo niHzreyasopayogitvAdbhAvaprapaJcavat / kAraNAbhAvena kAryAbhAvasya sarvvamatasiddhatvAdupayogitvAsiddha:' itivallabhAcAryaiH / zrAcAryairapi 'abhAvastu svarUpavAnapi noddiSTaH pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNatvAnnatu tucchasvAt' iti / bhAvaM vibhajate Savidha iti / tadvidhAH pradarzayati dravyaguNakarmetyAdi / tatra zAstrasya paramaprayojanApavargabhAgitvAditarapadArthAzrayatvAJcAdau dravyasya tato dravyAzritatvAd dravyAbhivyaGgyatvAcca guNasya tato dravyajanyatvAd guNajanyatvAJca karmmaNastato dravyaguNakarmAzritatvAt sAmAnyasya tato dravye sAmAnyasamAnAdhikaraNatvAdvizeSasya tato vizeSa sambandhatvAt samavAyasyollekha iti bodhyam / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAvAzritAnAM dravyatvAdInAM SaNNAmasAdhAraNadharmANAmekarUpatvavirahAd bhedaM pradarzayitumAha tatra dravyatvetyAdi / jAtaya iti / jaatitvntaavnnityaaneksmvettvruupm| tatra dravyatvasya saMyogAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA guNatvasya karmatvasya ca guNakarmaniSThakAraNatAvacchedakatayAnugatapratyakSaviSayatayA vA jAtitvamavaseyam / na hi tattaniSThasya kAraNatvasya niravacchinnatvamanyadharmAvacchinnatvamvA niravacchinnakAraNatvasya tatrAsiddhatvAdanyadharmasya ca nyuunaatiriktvRttitvenaanvcchedktvaat| sAmAnyatvAdInIti / AdinA vishesstvaaderupgrhH| upAdhaya iti / akhaNDadharmA ityrthH| na ca sAmAnyatvAdena kathaM jAtitvamiti vAcyam bAdhakaSaTkAbhAvasya jAtitvaniyAmakatvAdatra tvanavasthAdebarbAdhakasya sattvAt / taduktaM 'vyakterabhedastulyatvaM sngkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaMgrahaH' // iti // ___bhAveSu dravyaM vibhajate dravyANi nvetyaadi| pRthivyAdyAzriteSu sAdhAraNadharmeSu jAtInAmupAdhyapekSayA bAhulyAllAghavata AdAvupAdhIneva viziSya nirdizatyAkA zatvetyAdi / etenoddezakramamaGga iti nirstm| upAdhaya iti / akhaNDadharmA ityrthH| ekavyaktivRttikatvena jAtitvavirahAditi bhaavH| anyAnoti / AkAzasvAdibhyo bhinnAni pRthivItvAdInItyarthaH / teSAJca gandhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA jAtitvaM siddham / AtmatvajAtistu sukhAdisamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhApIzvare na vartate sukhAdya tapAdaprasaGgAnnityasya svarUpayogyatve phalAvazyambhAvaniyamAdityeke / anye tuktaniyamasyAprayoyakatvAdadRSTAdirUpakAraNavirahAdeva sukhAdyanutpAdopapatterIzvare'pyAtmanvaM vidyata eva / ataeva 'AtmA vA'redraSTavyaH' ityAdizrutau 'ahamAtmA gur3AkezaH sarvabhUtAzayasthitaH' iti bhagavadvAkye cezvaramabhipretyAtmazabdaprayogaH saGgacchata iti prAhuH // 3 // // tarkAmRtam // tatra rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvadravatvasaMskArAzcaturdazaguNAH pRthivyAm / tatraiva gandhaM vihAya snehaM viniyojya caturdazaguNA jlsy| rUpasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvadravatvasaMskArA ekAdaza gunnaastejsH| sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasaMskArA nava guNA vaayoH| zabdasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH SaDU guNA AkAzasya / saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH paJca guNAH kaaldishoH| saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArAzcaturdaza guNA aatmnH| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 6 ] saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasaMskArA aSTau guNA mnsH| jJAnecchAkRtisaMkhyAdipaJcakamaSTau guNA Izvarasya / tathAca 'vAyorna vaikAdaza tejaso guNA jalakSitiprANabhRtAM caturdaza / dikkAlayoH paJca Sar3eva cAmbare mahezvare'STau manasastathaiva' // 4 // ___ - // vivRtiH // atha sAdharmyavaidhammyaMpradarzanArthaM kasya dravyasya kiyatsaMkhyakaguNavattvaM sAdharmyamiti nirUpayati tatra ruuprsetyaadi| na cAtra kathaM guNAnAmuddezavyatikrama iti zaGakyaM dravyavicArasyAvaziSyamAnatvAdana guNoddezasya kriyamANatvAcca / Atmana iti / jiivsyetyrthH| Izvarasya sukhAdivirahAt pRthgvkssymaanntvaacc| svoktaM tattadravye tattadguNavattvaMsAdhayaM prAcInasaMvAdena drar3hayati vAyorityAdi / prANabhRtAM-jIvAnAm / mahezvare-paramAtmani // 4 // // tarkAmRtam // pRthivIjalatejovAyavo dvividhAH paramANavaH sAvayavAzca / AkAzakAlAtmadizo vibhuruupaaH| manaH paramANurUpam / tatra sAvayavA anityA itarANi nityAni / sAvayavA api trividhAH shriirendriyvissybhedaat| mAnuSaM zarIraM pArthivam / jalIyaM zarIraM varuNaloke prasiddham / taijasaM zarIramAdityaloke / vAyavIyaM zarIraM vAyuloke / ghrANendriyaM pArthivam / rasanendriyaM jalIyam / cakSurindriyaM taijasam / tvagindriyaM vAyavIyam / zrotra ndriyaM karNazaSkulyavachinnaM nabha prdeshH| etAni paJca bhirindriyaanni| mano'ntarindriyam / tena ssddindriyaanni| viSayAzca zabdAdirUpeNa prsiddhaaH| AtmA dvividho jIvAtmA paramAtmA ca / tatra jIvAtmAnaH pratizarIraM bhinnA bndhmokssyogyaaH| paramAtmA IzvaraH // 5 // ||vivRtiH|| athoddiSTadravyANi vicArayitumupakramate tatra pRthivIjaletyAdi / paramANavaiti eteSAM ye'vibhAjyAH paramasUkSmatamAzcaramopAdAnabhUtAstaityarthaH / sAvayavA iti / avayavAH samavAyikAraNaM tatra samavetA dU yaNukAdyA antyAvayavyantA ityrthH| AkAzAdonAmavayavAvayavibhAvAsiddha rAha vibhurUpA iti| paramamahatparimANaviziSTA ityarthaH / sarvatra zabdotpatterAkAzasya, mUrttamAtre jyeSThatvakaniSThatvotpattaH kAlasya, sarvatra jJAnItpatterAtmanaH, sarvamUrte dUratvasAmIpyotpattezca dizo vibhutvamabhyupeyamiti bhAvaH / manaso vibhutve vibhudvayasaMyogAnupagame AtmamanaHsaMyogAsiddhayA'samavAyi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 7 ] kAraNAmAvAjjJAnAnutpAdaprasaGgena suSuptyucchedApattizca syAdata Aha mnHprmaannuruupmiti| na coktadUSanAnmanaso vibhutvaM na syAt kintu ghaTAdivanmadhyamaparimANe kA kSatiriti vAcyam, tathA sati tasmin yugapannAnendriyasannikarSasambhavAcAkSuSAdivijAtIyajJAnAnAM saangkyNprsnggaat| na ca cAkSuSAdya kajAtIyajJAnaM prati tadvijAtIyajJAnasAmagyAH pratibandhakatvakalpanAnnaiSa doSa iti vAcyaM kaarnntaavcchedkgaurvaaptteH| sAvayavA anityA iti / kaarnnnaashjnynaashprtiyogitvaadityrthH| itarANi-niravayavAni / nityAnIti / kAraNAsattvAditi bhaavH| punavibhajate sAvayavA apiityaadi| vidhAtrayamAha zarIretyAdi / tatra zarIratvaM ceSTendriyArthAzrayatvaM prayatnavadAtmasaMyogAsamavAyikAraNakakriyAvadantyAvayavitvaJceSTAvadantyAvayavitvamvA na jAtiH pRthivItvAdinA saha sAGkaryaprasaGgAt / indriyatvaM smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyogAzrayatvaM zabdenarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaHsaMyogAzrayatvamvA na jAtiH pRthivItvAdinA saha sAGkaryaprasaGgAt / viSayatvantu dehendriyabhinnatvam / sAvayavabhedaM zarIraM nirdizati mAnuSazarIramiti / mAnuSAdInAM shriirmityrthH| pArthivamiti / pRthivImAtropAdAnakamityarthaH / pratyakSasiddhamiti shessH| pArthivatve pramANantu gandhAdimattvamitibhAvaH / - yadyapi mAnuSAdizarIre snehoSNasparzAdeH sattvAjjalIyatvAderapyApattiH sambhavati tathApi pRthivyA eva tatropAdAnatvamaparacaturbhUtAnAntUpabhogasAdhakatayA nimittatvamekatra vijAtIyAnekadravyopAdAnakatvabAdhAdityadoSaH / evameva jalIyAdizarIrANyapi vyAkhyeyAni / pArthivAdibhedena zarIrasya catuvidhatvAjjalIyAdizarIrANi niddizati jliiymityaadinaa| varuNaloke prasiddhamiti / AgamAdiprasiddha riti shessH| vAyuloke iti / tathAcaitaccatuvidhazarIreSu 'dvidhA vidhAya caikaikaM caturdA prathamaM punH| svasve. taradvitIyAMzairyojanAt paJca paJca te|| iti paJcadazokAroktamaviruddhamitti mantavyam / sAvayavabhedAntaramindriyaM nirUpayati ghraannendriymityaadi| pArthivamiti / gandhamAtrAbhivyaJjakadravyatvAditi shessH| jalIyamiti / rasamAtrAbhivyaJjakatvAditi shessH| tejsmiti| sparzAdyavyaJjakatve sati rUpavyaJjakadravyatvAditi shessH| vAyavIyamiti / vijAtIyasparzAbhivyaJjakadravyatvAditi shessH| zravaNendriyasya svarUpapradarzanena tasyAkAzatvamAha karNazaSkulyetyAdi / tathA ca karNazaSkulyavacchedenaiva zabdagrahAcchabdAzrayatvasyaiva AkAzatvAcchotrasyAkAzAtmakatvaM spaSTamiti bhaavH| upasaMhartta mAha etAnItyAdi / vahirindriyANIti / atra vahiSTa na tAvanmahadgrAhakatvamAtmano'pi mahattvAt, nApyAtmabhinnadravyagrAhakatvamAkAzAderapi tAdRzadravya For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [8] tvAt / nApi vimvanyadravyagrAhakatvaM paramANvAdermanasazca tathAvidhadravyatvAt, kitvAtmabuddhi-sukha-duHkha-icchA-dveSa-prayatna-tattanmAtravRttijAtyanyapadArthalaukikapratyakSakaraNatvarUpaM bodhyam / tathA ca paramANuda yaNukagaganAdipaJcakagurutvAdInAmatIndriyatvAllaukikapratyakSAviSayatayA na kaacidnuppttiH| atha vA ghrANAdipaJcakAnyatamatvameva lAghavAdvahiSTvaM vAcyam / manasa indriyatve'pyuktapaJcakabhinnatvAdAha mano'ntarindriya miti / atrAntastvaM nAmoktabhedapratiyogipadArthalaukikapratyakSakaraNatvaM prANAdyanyatve stiindriytvmvaa| . niravayavatvenAkAzAdInAM tulyatve'pi teSvAtmana eva pratyakSaviSayatvAt pratyakSakaraNendriyanirUpaNaprasaGge nAhAtmA dvividha iti| jIvAnAM pratidehaM bhinnatvAbhAve caitramaitrAderbhogAdivaicitryaM bandhamokSavyavasthAdizca nopapadyate'ta Aha pratizarIraM bhinnA iti / vandhamokSayogyA iti / bandho mithyaajnyaanmnaatmnyaatmtvprkaarkmaatmnynaatmtvprkaarkmvaa| mokSastvAtyantikIduHkhanivRttiriti bodhyam / paramAtmAIzvara iti / IzvarAtmanaH paramatvaJca sukhaduHkhAdirAhityam / tathA cezvarAjjIvo bhidyate sukhAdimattvAditi bhaavH| atrai kavacananirdezAdIzvarasyaikatvaM bodhyamanyathA vaiphalyApattiH sRSTAdyanupapattizca draSTavyA // 5 // // tarkAmRtam // atha pratyakSApratyakSadravyANi / paramANuda yaNu ke prtyksse| mahadudbhUtarUpavattvaM yatra tAni pRthivIjalatejAMsi prtykssaanni| AtmA ca prtykssH| vAyvAkAzakAladiGa manAMsi tu aprtykssaanni| vahirdravyazapratyakSaM prati mahattve satyudbhUtarUpavantvaM prayojakam // 6 // // vivRtiH // atha vizeSapratipattyarthaM punardravyaM vicArayitumupakramate prtykssaaprtyksseti| apratyakSe iti| laukikapratyakSAyogye ityartho yoginAmalaukikapratyakSagocaratvAditi bhaavH| bahilaukikapratyakSakAraNamAha mhdudbhuutetyaadi| aNudva yapNukayorativyAptivAraNAya mahaditi / prANAdAvanatiprasaktaye udbhUteti / vAyAvatiprasaGganirAsArthamAha rUpeti / vastutastu atra 'tAni pRthivIjalatejAMsi' ityuktervAyoralakSyatvamevAto mahattvamAtrasya prayojakatvAmidhAne'pi na doSastryaNukAdArabhyAntyAvayaviparyyantAnAM sarveSAmeva pRthivyAditrayANAM mahattvavattvAditi dhyeyam / vahirindriyajanyapratyakSAviSayatve'pi AtmanaH 'ahaM sukhI' ityAdirItyA pratyakSatvAdAhAtmA ceti / pratyakSa iti / svazarIrAvacchedena For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [1] mAnasalaukikapratyakSaviSaya ityrthH| parakIyazarIrAvacchedena tu pravRttyAdinAnumeyatvaM tasya bodhyam / pratyakSadravyANyuktvA'pratyakSadravyANi nirUpayati vAyvAkAzeti / yadyapyaNuda yaNukayorapratyakSatvAbhidhAnenaiva bAyavIyaparamANvAderapratyakSatvamuktameva tathApi sarveSAmevAntyAvayavyantAnAM vAyUnAmapratyakSatvasUcanAyAtra vAyoH prveshH| apratyakSANoti / bhirindriykrnnklaukikprtykssaavissyiibhuutaaniityrthH| tena nikhilapadArtheSu yoginAmalaukikapratyakSaviSayatvasattve'pi na ksstiH| idamatra bhAvyaM 'cakSuSA rUpeNa ghaTaM pazyAmi' 'tvacA sparzena vAyugRhNAmi' ityAdivyavahArAt svatantrAnvayavyatirekAbhyAM cAkSuSapratyakSa rUpasya, tvAcapratyakSe sparzasya kAraNatvamupetavyanna tu vahirindriyajadravyapratyakSamAtra rUpasya hetutvaM maanaabhaavaat| tathA ca vAyorapi pratyakSatvameveti nvyaaH| itthaJca tanmate vAyurapratyakSo nIrUpavahivyatvAdityatra hetorbAdhitatvamuktarItyA vAyoH pratyakSatvasya siddhatvAt / yatta dvitIyAdhyAye kaNAdena 'sparzazca vAyoH' itisUtraNa vAyoranumeyatvamupapAditaM tacca vAyupratyakSe vipratipannaM vodhayitumiti dik / pRthivyAditrayANAmAtmanazca pratyakSatve'pi kAryakAraNatAvacchedakabhedasya tatrAvazyakatvAttathaivopasaMharati bhirdrvyetyaadi| vahi vvatvaM AtmAnyadravyatvam / AtmapratyakSe vyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedakakukSau vahiSTra nivezitam / guNAdipratyakSe'vyabhicArArtha / tatra va drvypdm| na ca pratyakSasyAtmani jAyamAnatvAttatra ca rUpavattvavirahAnna kAryakAraNasAmAnAdhikaraNyamiti vAcyaM laukikaviSayatvasyaiva kAryyatAvacchedakasambandhatvAt // 6 // ||trkaamRtm / / atha drvyotpttiprkriyaa| tatrotpattiH kaarnnvtH| annythaasiddhniytpuurvvttikaarnnm| tattvaM kAraNatvam / trividhAni kAraNAni-samavAyikAraNAsamavAyikAraNanimittakAraNAni / yat samavetaM kAryamutpadyate tat samavAyikAraNam, yathA paramANudvaryaNukasya, kapAlaM ghaTasya / samavAyikAraNe sambaddha kAraNamasamavAyikAraNam, yathA paramANudvayasaMyogo dva yaNukasya, kapAlarUpaM ghaTarUpasya / etadubhayabhinnaM yat kAraNaM tannimittakAraNam, yathA dU yaNuke IzvaraH, ghaTe dnnddH| etat kAraNatrayaM bhaavkaarymaatrsy| tatra samavAyikAraNaM sarvatra dravyameva / asamavAyikAraNaM dravye guNo guNe guNaH karma c| kAryamAtra prati sAdhAraNakAraNAni-IzvarastajjJAnecchAkRtayaH praagbhaavkaaldigdRssttaani| tatra paramANudvayasaMyogAd r yaNukamutpadyate, saMyuktadva yaNukatrayAtrasareNuH / evaM caturaNukAdikapAlAntaM, kapAladvayasaMyogena ghaTo jAyate, ghaTastvantyAvayavI // 7 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 10 / // vivRtiH|| prakArAntareNa dravyasAdharmyavaidharmya nirUpya nyUnatAparihArAya janyadravyANAmutpattiprakAramupapAdayitumavatArayati atha drvyotpttiriti| tatreti / dravyeSu madhye ityarthaH / utpattiriti / AdyakSaNasambandha ityrthH| tadAdyakSaNatvaJca tadadhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatve sati tadadhikaraNakSaNatvarUpam / nityAnAmanAdyanantatvAdutpattyasambhavAdAha kAraNavata iti / prAgabhAvapratiyogina ityarthaH / kAraNasvarUpaM nikti ananyathAsiddha ti / anugatasyAnyathAsiddhatvasya dunnivacatvAd yatra yatra yadyat kArye'nyathAsiddhatvavyavahAraH prAmANikastattatkAyeM tattabhedakUTavadityarthaH / anyathAsiddhizca 'yena saha pUrvabhAvaH kAraNamAdAya vA yasya anyaM prati pUrvabhAve jJAte yat pUrvabhAvavijJAnam / janakaM prati pUrvavattitAmaparijJAya na yasya gRhyate, atiriktamathApi yadbhavenniyatAvazyakapUrvabhAvinaH / / ityanenAbhihitA drssttvyaa| maNikRtastu anyathAsiddhasya traividhymaahuH| niytpuurvvrtiiti| na ca niyatapUrvavattitvanivezanaM vyarthamanyathAsiddhabhinnatvasyaiva lAdhavataH kAraNatvAditi vAcyaM bhedakUTalAghavArtha tannivezasyAvazyakatvAdanyathA'niyatapUrvavattinAmanyathAsiddhAnAM bhedasyApyanyathAsiddhabhedakUTamadhye pravezAd gaurvaapttH| niyatapUrvapattitvaJca kA-vyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpaM bodhyam / tathA ca ghaTAdikAyeM daNDatvAdyanyathAsiddha 'tivyAptivAraNAyAnanyathAsiddheti / vizeSavibhAgasya sAmAnyalakSaNajJAnApekSatvAta kAraNasAmAnyalakSaNamukta vA kAraNavibhAgamAha trividhAni kAraNAnIti / vidhAtrayaM darzayati samavAyItyAdi / vibhaktAnAmapi kAraNAnAmitaretaravyAvRttijJAnasya pratyekalakSaNajJAnAdhInatvAt samavAyikAraNalakSaNamuddezakameNAdAvAha yat samavetamiti / yasmin samavAyasambandhena vRttimat sdityrthH| samavAyikAraNamiti / samavAyasambandhena kAryAdhikaraNavRttibhedapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM samavAyikAraNatvamiti bhaavH| na ca samavAyena ghaTAyadhikaraNe kapAlAdau dravyatvAdinA bhedasyApyasattvAdativyAptiriti vAcyaM tadrapeNAnyathAsiddhanvAt / atra kAryatAvacchedakasambandhatvaM samavAyasya kAraNatAvacchedakasambandhatvaM tAdAtmyasyeti bodhyam / athavA samavAyasambandhAvacchinnakAryyatAvacchedakAvacchinnAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvacchedakadharmavattvaM samavAyikAraNatvamiti bodhyam / lakSyaM pradarzayati yathA paramANuriti / nitye lakSyatvamuktvA'nitye tadAha kapAlamiti / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 11 ] asamavAyikAraNaM lakSayati samavAyikAraNe smbddhmiti| samavAya-svasamavAyisamavetatvAnyatarasambandhena vRttimat sdityrthH| tathA ca samavAyasambandhena kAryAdhikaraNavRttiproktAnyatarasambandhAvacchinnAtyantAbhAvapratiyogitAnavacche dakadharmavattvamasamavAyikAraNatvamiti bhAvaH / na ca samavAyasambandhena ghaTAdhikaraNe proktAnyatarasambandhena dravyatvAderapyabhAvasyAsattvAdatiprasaGga iti vAcyaM drvytvtvaadipursskaarennaanythaasiddhtvaat| athavAtra sarvatra kAraNatAvachedakaH sambandhaH samavAyaH, kAryyatAvacchedakasambandhastu kvacit samavAyaH kvacicca svsmvaayismvaayH| tathA ca samavAyasvasamavAyisamavAyAnyatarasambandhena kAryAdhikaraNavRttisamavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaM taditi jJeyam / atrApi tAdRzapratiyogitAnavacchedakadharmAntarapuraSkAreNAnyathAsiddhatvAdadoSa iti dhyeyam / samavAyasambandhena lakSyamudAharati paramANudvayeti / paramparayodAharati kpaalruupmiti| samavAyikAraNe sambaddhatvasyAsamavAyikAraNatvaghaTakatve kapAlAdisambaddhAnAM kapAlacakrasaMyogAdInAmapi ghttaadysmvaayikaarnntvaapttiH| na ceSTApattiH, tannAze ghaTAdyanAzAdasamavAyikAraNanAzasya kAryadravyanAzakatvaniyamAt / evaM vegAderabhidhAtAdyasamavAyikAraNatvApattiH / atastattatkAr2yAMsamavAyikAraNalakSaNe tattabhinnatvaM nivezanIyannatu sAmAnyalakSaNe tattaddedo nivezyastasya tasya kAryAntarAsamavAyikAraNatvAt kintu jJAnAdericchAdyasamavAyikAraNatvaM vArapitu sAmAnyalakSaNe jJAnAdibhinnatvaM pravezyamAtmavizeSaguNAnAM kutrApi kArye'samavAyikAraNatvavirahAditi saMkSepaH / nimittakAraNaM lkssytyetdubhybhinnmiti| tattat kArya prati tattatsamavAyyasamavAyibhinnamityarthastenobhayabhinnatvasya pratyekaM sattve'pi samavAyikAraNatvasya asamavAyikAraNatvasya cAnugatasya virahe'pi ca na ksstiH| yatra ca dhvaMsAdikArthe samavAyikAraNAdyaprasiddhistatra bhinnAntamanupAdeyameva / tatratyanimittakAraNalakSaNantu kAraNasAmAnyalakSaNameva lakSyabhedena lkssnnbhedsyaadosstvaat| ataeva vakSyati granthakAraH 'etat kAraNatrayaM bhAvakAryyamAtrasya' iti / kecitta, etadubhayabhinnamityasya svAzrayasamavAyitvasambandhAvacchinnakAryatApratiyogikAbhAvavattve sati svaashryaasmvaayitvsmbndhaavcchinnkaaryytaaprtiyogikaabhaavvdityrthH| evaJca dhvaMsAdikArthe samavAyyasamavAyikAraNayoraprasiddhatve'pi anyatra prasiddhoktasambandhadvayAvacchinnakAryyatApratiyogikAbhAvadvayavattvAt pratiyogyAnimittakAraNatvamupapadyata iti vadanti / jagannimittatvAdIzvarasya nimittakAraNatvamudAharati dvayaNuke Izvara iti| sargAdyakAlInadvayaNukArambhakaparamANudvayasaMyogajanakakarmaNo'smadAdiprayatnajanyatvabAdhAdIzvarasya nimittatvasiddhiriti bhaavH| nityasya nimittakAraNatvamuktvA'nityasya tadudAharati ghaTe daNDa iti / abhAvasya For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 12 ] vizeSaNatAvizeSasambandhena vRttimataH samavAyyasamavAyikAraNayoraprasiddha rupasaMharati etaditi / bhAvakAryamAtrasyeti mAtrapadenAbhAvAtmakakAryavyavacchedaH / tadetatrividhakAraNatvaM kasya kasya sAdharmyamityAkAGa kSayAha tatra samavAyikAraNamityAdi / tatra-kAraNatrayeSu mdhye| guNAdau janyasyAsamavetatvAt samavAyi-kAraNatAyA asambhavAdAha dravyameveti / atra vakArasyAnyayogavyavacchedArthakatvena guNAdivyavacchedakatvaM bodhyam / ataevoktaM vizvanAthena 'samavAyikAraNatvaM dravyasyaiveti vijJa yam' iti / maharSiNApi 'kAraNamiti dravye kAryasamavAyAt iti' sUtraNa tathaivAbhihitaM draSTavyam / na cotpattikAlAvacchedena ghaTAdau samavAyikAraNatvamavyAptamiti vAcyaM samavAyikAraNavRttisattAnyajAtimattvasya vivakSitatvAt / asamavAyikAraNatvaM na dravyasAdhamyaM dravye'samavAyikAraNatAyA asambhavAdata Aha dravye guNa iti| yathA kapAlasaMyogAdeghaTAdyasamavAyikAraNatvamiti / dravyamiva guNaM pratyapi guNAderasamavAyikAraNatvAdAha guNe guNa iti / yathA ghaTarUpAdau kapAlarUpAderasamavAyikAraNatvamavayavaguNAnAmavayaviniSThaguNAsamavAyikAraNatvAttAdRzAvayaviguNAnAM kAraNaguNaprakramajanyatvaniyamAt / tadukta vizvanAthena 'apAkajAstu sparzAntA dravatvaJca tathAvidham / snehavegagurutvaikapRthaktva parimANakam // sthitisthApaka ityete syuH kAraNaguNodbhavAH // iti / karma ceti / saMyogavibhAgAdeH kriyAjanyatvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM karmaNyapi guNasyAsamavAyikAraNatvamavadheyam / yathA zaraspandAdau zaravegAdikam / sarvatra va padArthe nimittakAraNatAyAH sambhavAnimittakAraNatvaM kasya sAdharmyamiti vispaSTaM nirdeSTumazakyatve'pi kAryyasAmAnyaM prati kAraNanirUpaNena tadAha kAryamAtra pratIti / kAryatvAvacchinna prtiityrthH| sAdhAraNakAraNAnIti / sAdhAraNatvaM nAma janyatvavyApakakAryatAnirUpitatvam / tathA ca yAdRzakAraNatAnirUpitakAryyatA janyatvavyApikA taadRshkaarnntaashryiibhuutaaniityrthH| Izvara iti / kAryamAtra evezvarasya niyatapUrvavattitvena kAraNatvamiti bhAvaH / na cezvarasyAnyathAsiddhatvaM syAditi vAcyaM kSityAGka - rAdikAryavizeSe sakata katvAnyathAnupapattyezvarasyAnanyathAsiddhatve vAcye vinigamanAviraheNa kArya mAtra evAnanyathAsiddhatvasya vaktavyatvAt / tasya ca sarvvamUrttasaMyogitvAd dravyAtmakakAyeM taniSThakAraNatAvacchedakaH sambandhastAdAtmyam, tannirUpitakAryyatAvacchedakaH sambandhastu saMyogaH / guNAdau tu kArye svAzrayasaMyogAdeH kAryyatAvaccha dakasambandhatvaM tAdAtmyasya ca kAraNatAvacchedakasambandhatvam / athavA samavAyasvarUpAnyatarasambandhena kAyaM prati svajJAnaviSayatvasambandhenezvarasya kAraNatvamityAdikamUhyam / Izvarasya kAraNatve siddha vinigamakAbhAvena tadIyajJAnecchAkRtInAM nityAnAM kAra For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 13 ] NatvamAvazyakamityAha tajjJAnetyAdi / viSayitAsambandhena kAryyamAtra prati tAdAtmye-naiSAM kAraNatvamiti bhAvaH / janyamAtrasyaivotpatteH prAgabhAva utpatyA ca tasya vinAzosnubhavasiddho'taH svatantrAnvayavyatirekAbhyAM prAgabhAvasya kAraNatAyA abhyupagantavya -- tvAdAha prAgabhAveti / svaniSThapratiyogitAnirUpakatvaM kAryyatAvacchedakastAdAtmyaJca kAraNatAvacchedakaH sambandha iti bodhyam / 'iha tantau paTo bhUtaH' ityAdipratyayAttantvAdekhi 'idAnIM paTo bhavati' 'tadAnIM paTa utpadyate' 'yugapad ghaTapaTAdaya utpadyante' ityAdi pratyayAt tattat kAryotpattyadhikaraNatvaM tattatkAlasyAnubhUyate / tatazca tadutpattyadhikaraNasya tadutpattikAraNatvaniyamAt tadutpattikAraNatvasya ca tatkAraNatvavyApyatvAttatkAryyaM kAraNatvaM tattatkAlasya siddham / evaJca yadvizeSayoritinyAyena kAryyasAmAnye kAlasAmAnyasya kAraNatvasiddhirityAzayenAha kAleti / taduktaM maharSiNA kaNAdena 'nityeSvabhAvAdanityeSu bhAvAt kAraNe kAlAkhyeti' iti / atra kAryyatAvacchedakaH sambandhaH kAlikaH, kAraNatAvacchedakaH sambandhastu tAdAtmyam / 'iha kapAle ghaTo jAtaH' ityAdipratyayena yathA kapAlasya ghaTotpattyadhikaraNatayA ghaTakAraNatvaM tathA 'pUrvvasyAM paTo jAtaH' 'pratIcyAM ghaTa utpannaH' ityAdipratyayena pUrvvA - didizastattatkAryyotpattyadhikaraNatayA tattatkAryyakAraNatvamanubhavasiddham / tathAcoktanyAyena kAryyasAmAnye diksAmAnyasya kAraNatA kalpanIyetyAzayenAha digiti / atra kAraNatAvaccha dakaH sambandhastAdAtmyam, kAryyatAvaccha edakaH sambandhastu daizikavizeSaNatA / adRSTasya jIvavizeSaguNatvAjjIvAnAJcAsaMkhyatvAjjanyotpAdamAtrasya savIjaprayojanakatvAdupabhogasyaiva ca prayojanatvAd yatkAyyaM yenopabhujyate tatkAryyasya tadadRSTavIjakatvaM vAcyam / evaJca dAnIntanotpannaghaTAderapi bhoktradRSTajanyatvAt sarvvatra kArye'dRSTasya kAraNatAbhyupeyA, kathamanyathA caitra Naitat kAryyamupabhujyate natu maitraNeti dRzyate ityAzayenAhAdRSTAnIti / vastutastvidamupalakSaNaM 'sApekSatvAdanAditvAdvai -- citryAdvizvavRttitaH / pratyAtmaniyamAd bhukterasti heturalaukikaH // ityAcAyryyoktamapyatrAnusandheyam / atra tu kAlikasambandhenaiva kAryyakAraNabhAvasya suvacatvAt kAryyakAraNatAvacchedakasambandhatvaM kAlikasyeti dhyeyam / dravyotpattiprakriyAyAH pratijJAtatvAdutpattinirvvAhakatayA kAraNAni nirUpyedAnIM pratijJAtArthamupapAdayitumAha paramANudvayasaMyogAditi / IzvarIyacikIrSAjanitaparamANukiyayetyAdiH / saMyuktadvayaNukadvayAt trasareNorutpAdo na sambhavati trasareNorma- For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 14 ] hattvAttanmahattvasya ca dva yaNukagatatritvasaMkhyAjanyatvAnmahattvAnupapatteH, nApi da yaNukaM vinaiva saMyuktaparamANutrayAt, mahadArambhakatvena trasareNvavayavasya sAvayavatvaniyamAdata Aha saMyuktadvayaNukatrayAditi / cturnnukaadoti| saMyukta shcturbhistrsrennubhirityaadiH| AdinA pnycaannukaaderupgrhH| ghaTasyAvayavatvAsiddha rAha ghaTastvantyAvayavIti / crmaavyviityrthH| tattvaJca samavAyena dravyavadbhinnatvam / idamupalakSaNamanayA rItyA caturaNukAdikrameNa mahatI pRthivI, mahajjalam, mahat tejaH, mahAnvAyurutpadyate iti kAryarUpapRthivyAdicatuSTayAtmakaM jgjjaayte| evaM vrAhmazatavarSAnte paramezvarasya saJjihIrSayA paramANukriyayA paramANudvayasaMyoganAzato dvayaNukAdinAzakameNa mahatAM pRthivyAdicatuSkANAmantyAvayavyantAnAM nAzAt paramANuparyavasAnaM jagad bhvti| tadeva pralaya ityucyate / punazcAnAdinIvavicitrakarmavazAdIzvaraH sRSTyAdikaM jagato vidhAya tanmitakAle pralayaM karoti 'brahmaNo varSazatamAyuH' iti shruteH| sa eva sRSTipralayapravAha ityucyate / evaM pravAhe pracalati sati kvacittathAbhUtaH kAlaH samAyAti yatroktapravAhasya mahAvizrAmastatra kAlena yAvatAM jIvakarmaNAM nAzAt punaH sRSTivIjAbhAvAt sakalajanyAtyantopuramaH / sa eva mahApralaya itymidhiiyte| dIdhitikRtastu pramANAbhAvAnmahApralayo nAbhyupagantavya iti prAhuH // 7 // || tarkAmRtam // atha dravye pramANaM kthyte| pratyakSadravye pratyakSameva pramANamatIndriye'numAnam / tatpakSahetusAdhyadRSTAntajJAnasAdhyam / vizeSo vakSyate / paramANudvayaNukAnumAnaM yathAtrasareNuH sAvayavadravyArabdho bahirindriyavedyadravyatvAt, vahirindriyavedyadravyaM yadyat tat sAvayavadravyArabdhaM yathA ghttH| atra trasareNuH pakSaH, sAvayavadravyArabdhatvaM sAdhyaM, vahirindriyavedyadravyatvAditi hetuH, ghaTo dRSTAntaH / anena dvayaNukaM paramANuzca sidhyati // 8 // ||vivRtiH // pramANAgocare'rthe prekSAvatAmapravRtte veSu prathamoddiSTe dravye pramANAbhidhitsayA pratijAnIte'tha dravye ityAdi / pramANamiti / pramANatvaM pramitikaraNatvaM, taccAne vyaktIbhaviSyati / dravyatvasya paramANvAdAvapi sattvAdAha pratyakSadravya iti| laukikapratyakSaviSayobhUte mahattvAdiviziSTadravya ityarthaH / anyathA'tIndriye'pyalaukikapratyakSasya pramANatvasambhavena tatrAnumAnasya pramANatvaM vakSyamANamasaGgataM syAditi bhaavH| pratyakSaviSaye vahna yAdAvanumitsAsattve'numAnagamyatvadarzane'pi tatra tadanumAnasya na tatsattvaM prati pramANatvaM kintu pUrvotpannasya pratyakSasyaiva, ekapramANena prameyasiddhau tatra pramA For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 15 ]. NAntarasya sAdhakatva kalpanAnaucityAzayenAha pratyakSameveti / laukikapratyakSamevetyarthaH / evakAreNAlaukikapratyakSAnumAnAdervyavacche daH / dravyANAM pratyakSApratyakSadravyabhedabhinnAnAM madhye pratyakSadravye pramANamuktvA'pratyakSadravye tadAhAtIndriye iti / asmadAdIndiyAgrAhya mahattvAdizUnye ityrthH| tena paramANvAderyogimAnasapratyakSagocaratve'pi na ksstiH| sambhavadindriyasannikarSe viSaya eva pratyakSasya pramANatvAdatIndriye cendriyasannikarSasyAsambhavena pratyakSasya pramANatvAsambhavAdAhAnumAnamiti / pramANamityatrAnveti / taditi / anumaanmityrthH| viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya hetutvAt svArthAnumAna iva parArthAnumAne'pi pakSahetusAdhyajJAnaM kAraNaM vAcyaM 'vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanyaM jJAnamanumitistatkaraNamanumAnaM, tacca liGgaparAmarzaH' iti maNikRtoktatvAt, kiJca sahacAradarzanAdhiSThAnatayA svArthAnumAna ivodAharaNopayogitayA parArthAnumAne'pi dRSTAntasya hetutvAttadviSayakajJAnasya hetutvamupetavyamityetat pa-locyAha pksshetvityaadi| siSAdhayiSitasAdhyadharmA dharmoM pkssH| paJcamyantaM liGgapratipAdakaM vacanaM hetuH| sAdhanIyaM-sAdhyatAkhyavilakSaNaviSayatAvat sAdhyam / yatrArthe laukikaparIkSakAnA buddhisAmya so'rtho haSTAnnaH / svArthaparArthabhedenAnumAna vidhyasya vakSyamANatvAdAha vizeSa iti / vakSyataiti / anumAnakhaNDe iti shessH| aNudvayaNukayoratIndriyatvAttatrAnumAnamabhilapati trasareNuriti / yadyapi trasareNvAdyAtmakasyApi vAyorgaganAdInAJcAtIndriyatvAnnatrAnumAnasya pramANatvaM pradarzayitu yuktaM na kevalamaNudrayaNukayostathApi pRthivyAdicatuSTayasyaivANudvayaNukayoH sattvAt prathamatastayorevAnumAnamabhihitam / ataevottaragranthe 'AkAzavAyU' ityAdinA teSAmanumeyatvaM vakSyati / trasareNvAdyantyAvayavyanteSu dravyeSu pratyakSasyaiva pramANatvAttrasareNoH pakSatayollekhaH / trasareNuzca jAlasUryamarIcistho dRzyate mahattvodbhUtarUpavattvAditi bhaavH| sAvayavadravyArabdha iti / sAvayavatvamavayavasamavetatvamavayavatvaJca dravyasamavAyikAraNatvam / dravyArabdhatvaJca dravyaniSThasamavAyikAraNatAnirUpitadravyaniSThakAryatAvattvam / dravyArabdhatvasya sAdhyatve'rthAntaraM syAdataH sAvayaveti / sAvayavatvasya sAdhyatve paramANusiddhirnasyAdato drvyaarbdheti| sAvayavArabdhatvasyAdvye vaadhaadrvyeti| vastutastu sAvayavatvasya vA dravyArabdhatvasya vA sAvayavArabdhatvasyavA'bhAvavati paramANvAdau hetvadhikaraNatAyA asattvAvyamicArAprasaktestattanmAtramya sAdhyatve vyarthavizeSaNatvaM doSa iti na zaGkayaM sAdhyAMze vyarthaviroSaNatAyA adoSatvAditi dhyeyam / bhirindriyvedydrvytvaaditi| manobhinnendriyagrAhyadravyatvAdityarthaH / Atmani vyabhicAravAraNAya bahiH padam / rUpAdau vyabhicAravAraNAya dravyapadam / na ca For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 16 ] rUpAdau dravyArabdhatvamastviti vAcyaM rUpAdeguNatvena svasamavAyiniSTha-svasajAtIyaguNArabdhatvaniyamAt / ataeva kaNAdasUtram 'dravyaguNayoH sajAtIyArambhakatvaM sAdharmyam' 'dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram' iti / pakSahetusAdhyAn pradarzya dRSTAnnaM pradarzayitumudAharaNamupanyasyati bahirindriyavedya yadityAdi / udAharaNaghaTakavidhayaiva dRSTAntopanyAsasya sambhavAditi bhAvaH / pakSahetusAdhyadRSTAntajJAnasAdhyamityuktaM, tatra ke pakSAdaya ityAkAMkSAyAM tAnirdizati atra trasareNuH pakSa ityaadi| - trasareNupakSakoktAnumAnena siddha kaSThato'bhidadhAti anenetyAdi / sidhyatIti / siddhiranumitistadviSaya ityrthH| sAdhyaghaTakasAvayavadravyatvena dvayaNukasya tadavayavatvena ca paramANoH siddhiriti bhAvaH // 8 // // sarkAmatam // AkAzavAyU zabdena sparzena caanumiiyete| zabdo dravyAzrito guNatvAt yathA ghaTa(rUpam / anena dravyAntaravAdhAt zabdAzrayatvenAkAzaM sidhyati / pRthivyAdizyAvRttirayaM sparzo dravyAzrito guNatvAdityanumAnena dravyAntaravAdhAt sparzAzrayatvena vAyuH sidhyati // 6 // vivRtiH // pRthivyaptejasAM siddhiprakAramabhidhAya vAyvAkAzayorudbhUtarUpAdirAhityena pratyakSasya pramANatvAsambhavAdanumAnasAdhyatvaM pradarzayitumAhAkAzavAyU iti| yadyapyatra 'alpasvarataraM tatra pUrvam' ityanuzAsanAdvAyuzabdasya pUrvanipAtaH samucitastathApi 'yaccAJcitaM dvayoH' iti vizeSAnuzAsanAdvibhutvenAkAzasyArcitatvAdAkAzazabdaH prAgabhihita ini bodhyam / vAyoH paramANvAdibhedasattve'pyapratyakSatvAnoktarItyA siddhiH sambhavatItyatra vaayonniveshH| zabdena sparzena cAnumIyete iti / atra tRtIyArthaH prayojyatvaM, sparzazabdazca vijAtIyasparzaparaH / ataevAgre pRthivyAditrayAvRttiH sparzaH pakSatayA prveshitH| tathA ca zabda-vijAtIyasparzapAkSike ye'numitI tadviSayIbhUtAvAkAzavAyU iti smuditaarthH| tena tayorvAyvAkAzAnumAne liGgatvAsambhave'pi na ksstiH| tatrAkAzasAdhakAnumAnaprakAramAha zabdo dravyAzrita iti / AzritatvamAtrasya sAdhyatve siddhasAdhanaM syAdato dravyapadam / etenAnumAnena pRthivyAdisiddhiH kathaM na syAdityAzaGkA nirasitumAha dravyAntarabAdhAditi / tathAhi zabdasyAkAraNaguNapUrvakapratyakSatvAt kssityptejovaayugunntvbaadhH| na cAtrAprayojakatvamiti vAcyaM zabdo yadi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 17 ] sparzavadviroSaguNaH syAnnadA nAramandAdibhedenAnubhUyamAno na syAdekasminnavayavini rUpAdecitryeNAnanubhUtatvAdityanukUlatakasambhavAt / evaM vizeSaguNatvAt kAladiGa manoguNatvasya vahirindriyagrAhyatvAdAtmaguNatvasya ca zabde vaadhonyjyH| tatra kAlAdiguNatvAbhAvasAdhane zabdo yahi kAladiGa manoguNaH syAdvizeSaguNo na syaaditynukuulstrkH| na ca zabde vizeSaguNatvAbhAva dRSTa iti vAcyaM cakSurgrahaNAyogyavahirindriyagrAhyajAtimattvena tasya vishessgunntvsiddhH| AtmaguNatvAbhAvasAdhane ca zabdo yadyAtmaguNaH syAdahaM surkhAtyAdivadahaM pUrye'haM zabdavAnityAdibuddhiH syAdityanukUlastoM bodhyH| na ca zubhamAkAzaM nIlaM tama ityAdi pratIteH zuklAdirUpavattvasya gagaNasAdharmyatve tasya pratyakSapramANameyatvameva syAt kimanumAnaprayAseneti vAcyaM Uddha vaM vicchuritAnAM zuklabhAsvarANAmaruNatejasAmupallammanena zru bhUtvasya, tathA sumerudakSiNAMzAvasthitendranIlamaNimayazikharavicchuritaprabhayAca nIlatvasya namasi dUratvadoSeNa bhuumaat| zabdAzrayatveneti / pArizeSyAdityAdiH / atha pavanasAdhakaM vijAtIyasparza pakSakamanumAnamabhinIyadarzayati pRthivyAditrayAvRttirayaM sparza iti| apAkajAnuSNAzotasparza ityrthH| etadamiprAyeNaivAyamiti padamupAttam / pRthivIsparzasya pAkajatvAjjalIyatejasasparzayostu zItoSNatvAttatparicAyakataiva pRthivyAditrayAbRttirityukta siddhasAdhanavAraNAya / tatra sAdhyamAha dravyAzrita iti / siddhasAdhanavAraNAya dravyeti / vAdhAdivAraNAyAzrita iti / dravyAntaravAdhAditi / anubhUyamAnavijAtIyasparzasyotAnumAnena dravyAzritatva siddhau tadAzrasya rUparAhityAtUkSityAditrayAtmakatvasya sparzavatvAdgagaNAdi paJcakAtmakatvasya ca vAdhAdvAdhAtmakasyASTadravyAtiriktadravyasya siddhiritibhAvaH / na ca vAyuH pratyakSaH sparzAzrayatvAdityanumAnena kAyoH pratyakSapramANasAdhyatvasiddharanumAnasya tatra pramANatvAnudhAvanaM vyarthamiti vAcyaM uddhRtarUpavattvasyopAdhitvAt / na ca rUpAdyantarbhAveNa sAdhyAvyApakatvAnnAsyopAdhitvamitivAcyaM pakSadharmavahivyatvAvacchinna saadhyvyaapktvenopaadhitvsmbhvaat| vAyuH sidhyatIti / vilakSaNazabdadhRtyAdinApi vAyusiddhiritibodhyam // 6 // || tarkAmRtam // kAle pramANaM yathA-paratvAparatve dvividhe kAlike daizike ca 1 paratvotpattizca bahunararavikiyAviziSTazarIrajjAnAt / aparatvotpattizca svalpatararavikriyAviziSTazarIraJAnAt / tatparatvaM jyeSThatvamaparatvaM kaniSThatvam / tadanumAnaM yathA-paratvajanakaM bahutararavikriyAviziSTazaroraJAnamidaM paramparAsambandhaghaTakasApekSaM sAkSAtsambandhAbhAve sati viziSTajJAnatvAllohitaH sphaTika iti prtyyvtuH| paramparAsambandhazca For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 18 svsmvaayisNyuktsNyogH| tena sambandhaghaTakaH kAlaH sidhyati / tanu kAlasya bhUtabhaviSyadvarttamAnabhedena bahutvAt kuta ekatvamiti cenna upAdhibhedena bhedapratyayAt / kAlopAdhayo ravikriyAdirUpA bhinnA eva // 10 // // vivRtiH // * atha bhAveSu kramaprAptasyApratyakSasya kAlasyAnumAnasAdhyAtvamupAdapitu bhUmikAmAracayannAha paratvAparatve ityAdi / dvividhayorapitayoragre vibhAgasyAvakSyamANatvAna yUnatvaM parihartumatra va prasaGgato vibhAgamAha dvividhe iti / vidyAdvayaM darzayati kAlike daizikaM ceti / kAlike kaalniyntrite| daizike-diGa niyantrite / kAlasAdhakavakSyamANAnumAne pakSIbhUtasya paratvotpAdakatayAbhyupeyatvamAha prtvotpttishcetyaadi| kaaliketyaadiH| utpannau nimittamAha bahutaretyAdi / ravikriyA-mArtaNDaparispandaH / tathA ca bahutaramArtaNDaparispandAntaritajanmani vRddhazarIre bAlakazarIramavadhi kRtvA yat paratvamutpadyate tatra tAdRzaparispandaviziSTa vRddhazarIrajJAnaM nimittkaarnnmityrthH| vakSyamANarItyA vinigamanAviraheNAparatvotpAdakatayApi pakSasyAbhyupeyatAM sUcapitumAhAparatvotpannizceti / kAliketyAdiH utpannau nimittamAha svalpatareti / tathAca svalpataramArtaNDaparispandAntaritajanmani bAlakazarore vRddhazarIramavadhi kRtvA yadaparatvamutpadyate tatratAdRzaparispandaviziSTabAlakazarIrajJAnaM nimittkaarnnmityrthH| yathA ghaTAdya tapannau kapAlAdijJAnasya nimittakAraNatvaM tathetibhAvaH / tat paratvamiti / dvividhaparatvaryormadhye kAlikaparatvamityarthaH / jgeSThatvamiti / vRddhAdizarIraniSThamitibhAvaH / jyeSThatvaM prati samavAyikAraNaM sthavirAdizaroramasamavAyikAraNaM kAlazarIrasaMyogo nimittakAraNantvapekSAbuddha yadikam / apekSAbuddhistu jyeSThatvotpannAvapeMkSitabahutararavikriyAvacchinnazarIrajJAnarUpakAraNaghaTakIbhUtabahutaratvajanikA grAhyA / taadRshaapekssaabuddhinaashaaccjyesstthtvnaashH| evaM kaniSThatvaM pratisamavAyikAraNaM bAlakAdi zarIramasamavAyikAraNaM kAlataccharIrasaMyogo nimittakAraNantvapekSAbuddha yAdikam / apekSAbuddhizca kaniSThatvotpannAvapekSitasvalpatararavikriyAvacchinnazarIrajJAnarUpakAraNa. ghaTakIbhUtasvalpataratvajanikA graahyaa| tAdRzApekSAbuddhinAzAccakaniSThatvanAzaH / tahukta paratvAparatvaprakaraNe vizvanAthena 'apekSAbuddhinAzAcca nAzasteSAmudAhRtaH' iti / evaM tatparatvamityatrApi / ___bhAvakAryatvAt kAlikaparatvAparatvayoH kutracidasamavAyikAraNatvabhupeyam / tatra nasAvanmArtaNDaparispandAnAM tattvaM, teSAM mArtaNDasamavetatvena vyadhikaraNatvAt / nApi rUpAdInAM tattvaM, vyabhicArAt / ataH pArizeSyAnmArtaNDaparispandAvacchinnadra For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 16 ] vyasaMyogasyaivatadasamavAyikAraNatvaM vAcyam / taccadravyaM na mArtaNDarUpaM navA pRthivyAdyAramakaM bhavitumahuti bhUtatvAt / na cAkAzamAtmA vA tadRvyamaritvativAcyaM tyovishessgunnvttvaat| nApi dik tathA sambhavati, tasyA daizikaparatvAparatvAsamavAyikAraNasaMyogAzrayatvena siddhaH / ataH pArizeSyAt kAlikaparatvAparatvAzrayIbhUtena zarIreNa saha saMyuktasya kAlasyaiva tathAvidha ( mArtaNDaparipasndAvacchinna-) dravyatvaM siddhamityetAvadarthajAtaM manasikRtya kAlasAdhakAnubhAnaprakAraM darzayati prtvjnkmityaadi| avadhimanapekSyajAyamAne sAmAnyato bahutararavikriyAviziSTazarIrajJAne bAdhAsidhyo vAraNAya pakSe paratvajanakamiti vizeSaNam / svalpatararavikriyAvacchinnazarIrajJAne AzrayAsiaivAraNAya bahutarakriyAntarAvacchinnazarIrajJAneAzrayAsiddha vArapitu ravIti / yadyapi mUrttamAtra eva paratvamutpadyate tathApi zarIra eva mukhyatayA jyesstthtvvyvhaaraacchroreti| tAdRzazarIraviSayakadveSAdAzrayAsiddha yAhe riNAyajJAneti / viziSTajJAnatvamAtrasya ghaTajJAnAdau sattvAdvayabhicAraH syAdato vizeSyadalam / jyeSThatvasyAnanugatasya tattaccharIra niSThatvAdidamityanena pakSanirdezojJAjJAnamittyattantu pricaaykmitibodhym| saadhymaahprmpretyaadi| sAkSAtsambadhatvaM nAma saMyogAdyanyatamatvam, tadabhAvavattvesati sambandhatvaM prmpraasmbndhtvm| na ca svasamavAyisaMyuktasaMyogasya vakSyamANasya kathaM paramparAsambandhatvaM ghaTate tatrasaMyoge saMyogAdyanyatamatvasattvena sAkSatsambandhatvasattvAditivAcyaM tatrasaMyogatvena na saMsargatA kintu svsmmvaayisNyogtvruupvilkssnndhrmennetydossaat| ghaTakasApekSamini / tattvaJca tAdRzaghaTakaM vinA'tupapadyamAnatvam / hetumAha saakssaadivyaadi| sAkSAta sambandhena viziSTajJAne vyabhicAravAraNAya satyanam / nivikalpake vyabhicAravAraNAya viziSTajJAnatvAditi / kiJciniSThaprakAratAnirUpitakiJcinniSThavizeSyatA shaalijnyaantvaadityrthH| dRSTAntaM darzayati lohitetyaadi| atra sphaTike lauhityasya sAkSAt sambandhAbhAvAt svasamavAyisaMyogAtmakaH paramparAsambandho vaacyH| tatazca svasamavAyitvena javAkusumAdeH siddhiritibhAvaH / paramparAsambandhaghaTakasApekSamityuktam, tatra kastAvat paramparAsambandho vAcya ityAkAMkSAyAmAha paramparAsambandhazcetyAdi / svsmvaayiityaadi| svaM-tathAvidhamAnnuparispandaH, tatsamavAyI mArtANDaH, tatsaMyuktaHkAlaH, ttsNyogstthaavidhbhaavH| vastutastu jyeSThatvakaniSThatvarUpaparatvAparatve'samavAyikAraNajanye bhAvakAryyatvAdrapAdivadityAdyanumAnato'pi kAlapiNDa ( zarIra ) saMyogaratra tadasamavAyikAraNatvAdhAt kAlasya siddhiriti dhyeyam / kAlatvasyopAdhitvamukta, tasya jAtitvAbhAve ekavyaktivRttikatvaM hetuAcyastatrAzaGkate nnviti| bhuuteni| tatra tadavacchinnakAlatvaM tadvarttamAnakAlatvam / tatprAga For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 20 ] bhAvAvacchinnakAlatvaM tadbhaviSyatkAlatvam / taddhvaMsAvacchinnakAlatvaM tadbhutakAlatvam zaGkAM nirasyati neti / upAdhibhedeneti / yathAkAzasyaikatve'pi ghaTAkAzaM paTAkAzamityAdivyavahAro ghaTapaThAdyAtmakopAdhibhedAt kathaJcihupapAdanIyastathAkAle'potibhAvaH / atrake tAvad bhedakA upAdhaya ityAkAkSAyAmAha ravikriyAdIti / svakIyavartamAnAtItabhaviSyatkAleSu sva-svadhvaMsa-svaprAgabhAvAvacchinnamAttaNDaparispandanAmiva svasvadhvaMsa-svaprAgabhAvAnAmapyupAdhitvaM sanbhavatItyAzayenoktamAdipadam / tena vibhaagpraagbhaavaaderpyupgrhH| tathAca svajanyavibhAgaprAgabhAvAvacchinnamArtANDaparispandasyeka svajanyavibhAgaprAgabhAvasya pUrvasaMyogAvacchinna vibhAgasya vAdyakSaNopAdhitvaM sNgcchte| evamanyatrApyUhyam // 10 // // tarkAmRtam // evaM daizikaparatvAparatvabhyAM dizaH siddhiH| te ca dUratvasamIpatve / avadhisApekSabahutarasaMyogaviziSTazarIra jJAnamidaM paratvajanakaM paramparAsambandhaghaTakasApekSamityAdi puurvvt| tena ca dizaH siddhiH / na cAkAzameva sambandhaghaTakamAstAmiti vAcyaM tasya zabdAzrayatvenaiva dhammigrAhakapramANa siddhatvAt na ravikriyAdyupanAyakatvasambhavaH // 11 // // vivRtiH // atha niyata paratvAbhyAM kAlamanumAya dizamapyanumAnato nirUpayitumavatArayati evaM daizikaparatvAparatvAbhyAmiti / aniyatAbhyAmiti bhAvaH / daizikaparatvotpattau mUrtasaMyogabhUyastvajJAnamiva bhUyaH saMyogaviziSTamUrtajJAnamapi nimittakAraNam / ataeva bahutarasaMyogaviziSTazarorajJAnasya pakSatvaM vakSyati / evaM daizikAparatvotpattau mUrtasaMyogAlpIyastvajJAnabhivAlpasaMyogaviziSTamUrttajJAnamapi nimittakAraNaM bodhyam / tathAhi pATalIputrAd yAvat saMkhyakaimmUrtasaMyogaiH kAzI prApyate tato'dhikabhUrta saMyogaiH prayAgaH prApyate'taH pATalIputrAt kAzImapekSya prayAgaH para iti vyavahniyate / tatra pATalIputrabhavadhikRtvA bahutaramUrttasaMyogAntarite prayAge kAzyapekSayA paratyamutpadyate, taJca dUratvarUpam / evaM pATalIputrAd yAvat saMkhyakaim ttasaMyogaiH kurukSetra prApyate tato'lpasaMkhyakaimmUrtasaMyogaiH prayAgaH prApyate'ta: pATalIputrAt kurukSetramapekSya prayAgo' para iti vyvliyte| tatra pATalIputramavadhiM kRtvAlpatara mUrta saMyogAntarite prayAge kurukSetrApekSyayAjhuratvamutpadyate, tacca sAmopyarUpam / ataevokta te ca dUratvasamIpatve iti| tayo janyabhAvatayA sA samavAyikAraNakatvasyopetavyatvAt tadasamavA. yitvasya ca mUrttasaMyuktadiksaMyogAnanyatra vAdhAddiksaMyogasiddha yA dizaH siddhi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 21 ] rityAzayena diksAdhakAnumAnaprakAramAha-paratvajanakamavadhisApekSetyAdi / avadhi vinA dUratvasAmIpyayoranupapadyamAnatvAt pakSatAvacche dakakoTAvavadhisApekSatva pravezaH / avadhisApekSatvabhavadhi vinA'nupapadyabhAnatvam / parArthAnumAnasya nyAyasAdhyatvA. nnyAyasya ca pakSanirdezaM binA'sambhavAdidamityantena pkssnirdeshH| dUratvaM prati prayAgAdikaM mUtaM samavAyikAraNaM, mUrttadik saMyogo'samavAyikAraNaM, mUrta-( zarIra-) saMyoga bhUpastvajJAnajanakIbhUtApekSAbuddha yAdikaM nimittakAraNaM, taadRshaapekssaabuddhinaashaattdprtvnaashH| evaM samIpatvaM prati prayAgAdimUttaM samavAyikAraNaM, mUrtadik saMyogo'samavAyikAraNaM, mUrta (zarIra) saMyogAlpataratvajJAnajanakIbhUtApekSAtvabuddha yAdikaM nimitta kAraNaM, tAdRzApekSAbuddhinAzAttadaparatva naashH| viziSTajJAnatvasya ghaTajJAnAdAvapi sattvAdarthAntarapatte stanmAtramupekSitam / sAmAnyato bahutarasaMyogaviziSTa zarIra jJAnamAdAya vAdhAdiH syAdataH paratvajanakamiti pakSavizeSaNam / sAdhyamAha paramparetyAdi / hetuzca sAkSAt sambandhAbhAve sati viziSTa jJAnatvamiti sUcayitumukta puurvvditi| mUrtena saha svakIyasaMyogamAlamvya dizA dUrasthe samIpasthe ca deze paratvasyAparatvasya cotpAdyamAnatvAddizo'nyatra tayorUpanAyakatvAsambhavAdatrApi svasamavAyisaMyuktasaMyogaH paramparAsambandhatvenopAdeyaH / svaM - avadhisaMyuktamUrtapratiyogikaH saMyogaH, tat samavAyimUrta (zarIra) tat saMyuktA dik, tatsaMyogaH dUrasthe samIpasthe ca deze jaayte| tathAca svasamavAyisaMyuktatvena dizaH diddhiriti manasi kRtvAha tena cetyAdi / na ca pUrvatra svasamavAyi saMyuktatvena dizo'tra ca kAlasya siddhiH syAditi vAcyaM dizo ravikriyopanAyakatAyAH kAlasya ca saMyoga vizeSopanAyakatAyA asiddhatvAt kriyopanAyakaH kAlaH saMyogavizeSopanAyikA digityasyaiva yuktatvAt / nanu kAlasya dizazcevAkAzasyApi vibhutvAdvinigamakAbhAvenobhayatrAkAzasyaiva svasamavAyi saMyuktatvena siddhiH syAdityAzaGkate na ceti / zaGkAM nirasyAti tasyetyAdi / aakaashsyetyrthH| shbdaashrytvenetydi| zabdo dravyAzrito guNatvAditi proktaM yaddhamiNaHAkAzasya sAdhakamanumAnaM tena zabdAzrayatvapuraSkAreNaivAkAzasya siddhatvAditi bhAvaH / nanu zabdAzrayatvena siddhasyAkAzasya svasamavAyisaMyuktatvena siddhau kA vAdhA ityata Aha na ravikriyAdIti / ravikiyApadaM kAlikaparatvAparatvAbhiprAyeNa / Adi padaJca daizikapadatvAparatvAbhiprAyeNa / tena mUrttasaMyogasyopagrahaH / upanAyakatvamiti / upanItabhAnaniyAmakatvamityarthaH / vastutastvidamupalakSaNaM pUrvatra svasamavAyisaMyuktatvenAkAzasya siddhatve kvacid merIdaNDasaMyoge svasaMyuktAsu svasamAnakAlInAsu yAvatISu bherISu yugapacchabdotpAdaprasaGgo yato dRzyate hi svasamavAyiravicaramasaMyogAzraya zarIraitadumayasayuktaH kAlaH svasaMyukta Su svasamAnakAlIneSu yAvatsu zarIreSu yugapat For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 22 ] paratvAparatve janayatIti / evaM paratra svasamavAyisaMyuktatvenAkAzasya siddhatve'niyata paradharmopanAyakatApattiH kiJcAtmanAmapi vinigamanA viraheNa tattadrUpeNa siddha yApattyA gaurava prasaGga steSAmanantalvAditi dhyeyam / sA digekApyupAdhibhedAt prAcI pratIcI. tyAdivyavahAraviSayatAmApnoti / tatrodayagirisannihitamUrttasaMyogAvacchinnAdik praacii| udayagirivyavahitamurttasaMyogAvacchinnA dik prtiicii| sumerusannihita mUrta sNyogvcchinnaadigudiicii| tadvyavahRti mUrttasaMyogAvacchinnA digavAcItyAdi zeyam // 11 // takomatam / / ___ ahaM sukhItyAdi pratyakSamAtmAni pramANaM / Izvare cAnumAnaM yathA-kSitiH sakattakA kAryyatvAd ghaTavat / tenezvarasya tadvRttinityajJAnecchAkRtInAM tat sArvagyasya ca siddhiH| manasi pramANaM yathA-sukhAdipratyakSamindriyajanyaM janyapratyakSatvAt ghaTapratyakSavat / tathA cendrithAntaravAdhe manasaH siddhiH // 12 // || vivRtiH // yadyapi sukhaM dravyasamavetaM guNatvAd rUpavadityAhyanumAnato'STadravyasamavetatvavAdhAdaSTadravyAtiriktasyajIvAtmana: siddhiH sambhavati tathApi sarvapramANavalavataH pratyakSasya tatra pramANatvasambhave tadAzraya NamevocitamityAzayenAhAhaM sukhItyAdi / vizeSaguNasambandhAdevAtmanaH pratyakSatvaniyamAt sukhAdyaprakArikAyAH kevalAhamityAkArikAyA ekatvaprakArakAhantvAvacchinna vizeSyakapratIterAtmapramANatvAsambhavAditi bhAvaH / vinigamanAvirahAduHkhatvAdyavacchinnaprakArakapratIterapyAtma pramANatvasambhava ityAzayenoktamAdIti / pratyakSamiti / mAnasasAkSAtkAra ityartha / idamupalakSaNaM, ahamityasya prakRtibhUtaM padaM sabhidheyaM padatvAd ghaTAdipadavadityAdyanumAnasya "sa AtmA" ityAdi zru te: "acchedyo'yamadAhyo'yam" ityAdi smRtezca jIvAtmAni prmaanntvyvdheym| aatmniiti| jiivaatmnorthH| na coktapratyakSe zarIra meva vizeSyatayA bhAsatA miti vAcyaM vahirindriyavyApAraM vinApi jAyamAnoktamAnasa pratyakSaviSayatvasya zarIre'nupatteAlye paridRSTasya kaumAre smaraNAdyanupapatte: kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAcca / na ca nityaM mana eva tathAbhAsatAmiti vAcyaM svasya svakaraNakapratyakSaprametvavAt sukhAderapratyakSatvApattezca na ca bahirindriyANAM tathA nAsamAnatvaM kalpyamiti vAcyaM tathA sati cakSurAdisattvadazAyAM gRhItasya vastuno'nyatvAdi dazAyAM smaraNAnupapatteranubhavasmaraNayoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyeva kAryakAraNa bhaavaat| anyathA tavAnubhUte mamApi smaraNaM syAt / taduktamAcAryaiH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 23 ] "naikadRSTaM smaratyanyaH" ityAdi / nanu zarIrasyAsmatpadArthatvavirahe 'sthUlo'haM gacchAmi' 'gauro'hamaznAmi' ityAdi sthUlatvagamanAdyoH sAmAnAdhikaraNyAvagAhipratIteH kA gatiriti cenna tatrAnAyatyA sthUlagaurapadayo gaunnaarthktvklpnaat| tathAhi sthUlA. dipadasya sthUlatvAdyavacchinnadehAvacchinnaparatvAnnAnupapapattiH / yadidaM pratyakSasyAtmapramANatvamamihitaM tannija zarIrAvacchedenaiva, parakIyazarIrAvacchena tu tasya pramANatvAsambhavA caitrazarIraprayatnavadadhiSThitaM ceSTAvantvAd yannaivaM tannaivamityAdyanumAnAdAtmasiddhiriti dhyeyam / uddezaprakaraNe Izvarasya' pRthgnudRsstttve'naivoddeshobodhyH| tadukta zivAdityena "AtmAtu paramAtmA kSetrajJazceti dvividhaH" iti / tathA ca tasya nIrUpadravyatvena tatra pratyakSapramANaprameyatvavAdhAdAha Izvare cAnumAnamiti / IzvarasAdhakamanumAnamAbhinIya darzayati kSitirityAdi / nAtra kSititvasya pakSatAvacchedakatvamabhimataM tathA satyavacchedakAvacchedena sAdhyasAdhane paramANau bAghaH sAmAnAdhikaraSyena tathAtvepi ghaTAdAvaMzataH siddhasAdhanaM prasajyeta kintu svarUpasambandhavizeSAtmakakAryyatvasya tathAtvaM bodhyam / tena janyakSititvasya pakSatAvacche dakatva eva nottAtiprasaGga itya" pAstam / tathAtve kSititvasya pakSatAvacchedakakoTipravezavaiyarthyaprasaGgAt paramANunabhyupagame janyapadabhyAvyAvartakatApattezca / sakartR keti| kattu jnyetyrthH| atra kartRtvaM na tAvat kRtimattvamAtramupAdAnajJAnAdyabhAvavato'pISTasAdhanatAjJAnAdinA pravRttyutpattyAvAlAde ghaTAdi kata tApatteH kintUpAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSA kRtimattvarUpam / yadyapyatropAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSAkRtijanyatvasya sAdhyatve lAghavaM kRtyAzrayatayezvarasiddhizca sambhavati tathApyupAdAnajJAnacikIrSAkRtInAmiva svatantrAnvayavyatirekAbhyamupAdAnajJAnacikIrSAkRtimato'pi hetutvamityAbhiprAyeNa sakattR katvasya saadhytetibodhyaa| vastutastu kAyaMpratyupAdAnajJAnatvAdipratyekadharmeNa-kAraNatva syAnvayavyatireka siddhatvAdvinigamanAvirahAllAghavAccopAdAnajJAnajanyatvasya cikIrSAjanyatvasya kRtijanyatvasya ca tritayasyAtra sAdhyatA bodhyaa| na copAdAnajJAnacikorSayoH pravRtti prati hetutve kAryasAmAnyaM pratyahetuvAd vyabhicAra iti vAcyaM pravRttidvArA kArya sAmAnye'pyupAdAnajJAnasya cikoSIyAzca hetutvopagamAt / __ navyAstu lAghavataH kRtijanyatvasyaiva sAdhyatvaM, tathA ca sargAdyakAlInAMkurAtmakakSiterapi kRti janyatve siddha tAdRzAMkurakRtezvAsmadAdyAzritatvavAdhAttadAzrayatvenezvara siddhiriti praahuH| vastutastu sargAdyakAlInadyaNukArambhakaparamANusaMyogajanakaM karma cetanaprayatna For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 24 ] prayojyaM karmatvAdAdizarIraprakriyAvadityAdyanumAnasyApIzvarasiddhau pramANatvaM veditavyam / ataeva "kAryAyojana dhRtyAdeH padAt pratyayataH shruteH| vAkyAt saMkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidamyaH" ityaacaaryaaH| hetumAha kAryatvAditi / bhAvatve sati praagbhaavprtiyogitvaadityrthH| tena dhvaMse na vybhicaarH| IzvareM cAnumAnamityatrAnumAnamityupalakSaNam / tena "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha duHkhyo| Izvara prerito gacchat svarga vA zvabhUmeva vA" ityAdizruteH "IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeshe'jjun| tiSThati" ityAdi smRtezcezvarasiddhi iissttvyaa| svoktAnumAnasya phalamAha teneti| kssitipksskoktaanumaanenetyrthH| uktAnumAnenezvaraspa siddhau sAdhyatAvacche dakaghaTakIbhUtakatta tvaghaTakavidhayA tadIyanityajJAnAderapi siddhirityAhU tadvattIti / iishvrvRttiirthH| IzvarIyajJAnecchAkRtInAM dhvaMsaprAgabhAvAdikalpanAyAM gauravAdAha nityeti| IzvarajJAnasya kAraNAniyamyasvAdvinigamanAviraheNa sarvaviSayakatvasiddha yezvarasya sarvajJatvasiddhirityAhu . tatsArvagyasyeti / . atIndriyasya manasaH pratyakSapramANaprameyatvavAdhAdanumAnasAdhyatvaM pratipAdapitumAha manasi pramANamiti / tadanumAnamabhinIya darzayati sukhAdoti / vinigamanAviraha. dipadam / tena duHkhAdeH parigrahaH / pratyakSasAmAnyasya pakSatve siddhasAdhanAnbhanaso'. siddhazca sukhAdiviSayakatvena pratyakSasya pakSatayA prveshH| janyatvamAtrasya sAdhyatve siddhsaadhnaadrthaantraaccendriyeti| tathA ca mnso'piindriytvaaddossH| IzvarIya pratyakSe.vyabhicAravAraNAya hetutAvacchedakaghaTakatayA jnytvprveshH| ghaTAdau vyabhicAravAraNAya prtyksseti| nanvindriyajanyatvasiddhAvapi cakSurAdInAmeva kuto na siddhi rindriyavAdityata Aha indriyaantrvaadhaaditi| sukhAderAtmaguNatvena vahirindriya grAhyatvAsambhavAtU sAdhyatAvacchedakaghaTakendriyatve manasaH siddhiriti bhAvaH // 12 // // tarkAmRtam // - artha dravyanAzaprakriyA / dravyanAzo dvividhH| kvacidasamavAyikAraNanAzAt kvacit samavAyikAraNanAzAcca / tatrAdyo yathA paramANudvayasaMyoganAzAyaNukanAzaH / dvitIyo yathA kapAla nAzAd ghaTanAzaH / ghaTanAza ubhayataH sambhavati // 13 // // vivRtiH // dravyANAmutpatti prakriyAyAH prAgabhihitatvAnnAzaprakriyAyA anabhidhAne nyUnatvaM syAdata Aha-athadravyanAzeti / / jnydrvynaashetyrthH| tena dravyatvAvacchedena For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 25 / nAzapratiyogitvavirahe'pi na ksstiH| yadyapi janyadravyasAmAnyasyaivAsamavAyikAraNanAzanAzyatvakalpane lAghavAnna nAza vidhyaM sambhavati tathApi paTAdau tantusaMyoganAzasyeva vinigamakAbhAvAttantunAzasyApi nAzakatvamityAzayena vaividhyamuktam / vidhAdvayaM darzayati kvacidasamavAyItyAdi / nanu samavAyyasamavAyoti krameNa pUrva kAraNanirdezAdatra kathaM vaiparItyamiti cenna paramANvAtmakasamavAyikaraNasya nityatve'pidvayaNukanAze samavAyikAraNanAzanAzyatvasya vaktumazakyatvAt janyadravyanAzakatayA prAdhAnyAdasamavAyikAraNanAzasya pUvaM nirdezAt / navInAstu lAghavataH sarvatra vAsamavAyikAraNanAzatvena kAryyadravyanAzatvena kAryakAraNabhAvaM mnynte| asamavAyikAraNanAzajakAryyadravyanAzamudAharati paramAmudvayetyAdi / atra samavAyikAraNasya nityatvAditi bhaavH| dvayapadaM svarUpakIrtanamAtram / samavAyikAraNanAzajakAryyadravyanAzamudAhurati kapAlanAzAditi / nanu yatra samavAyikAraNamapyanityaM tatra kAryadravyanAze binigamakAbhAvAdubhayanAzayoreva kAraNatvaM vAcyamityAha ghaTanAza ubhayata iti / samavAyikAraNanAzAdasamavAyikAraNanAzAccetyarthaH / na caivaM mithovyabhicArAdanugamAsambhavAcca pratyekamapi kAraNaM na syAditi vAcyaM nimittetarakAraNanAzatvena kAraNatvasya vaktavyatvAt tattannAzaM prati tattannAzasya karaNatvamiti rItyA vizeSasya kalpayitu zakyatvAcca / / 13 // // tAmRtam // AkAzakAladigAtmaparamANavo'vRttayaH samavAyazca / pRthivyAdipaJcAnAM bhUtatvam / pRthivIjalatejovAyumanasAM kriyAvattvamUrtatve / pRthivyaptejovAyavodgavyasamavAyikAraNAni / kAlasya kAlikasambandhena sarvAdhikaraNatvam / dizo daizikasambandhena sarvAdhikaraNatvam // 14 // // // itivyanirUpaNam / / 1 / / . . // vivRtiH / / atha sAdharmya nirUpaNena drvyvicaarmupshrtumaah-aakaashetyaadi| samaparimANayo vastuno mitho vaiziSTyadhiyaH pramAtve'pi tatrAdhArAdheyabhAvasyAnanubhavA. dAdhArAdheyabhAvaM pratyAdhArAdheyayoH parimANatAratamyasya niyAmakatvamupeyam / evaJcAkAsakAlAtmadizAM paramamahutparimANavattvena paramANunAJcAnuparimANavattvena taulyA. dAdheyatvaM na sambhavatItyAhAvRttaya iti| . saMyogasamavAyAnyatarasambandhAvacchinnAdheyatvasAmAnyAbhAvavanta ityrthH| tena mahAkAlasya kAlikasambandhenAkAzAdimatve'pi na ksstiH| samavAyazceti / avRttiriti vibhakti vipariNAmenAnvayaH / tathA caiteSAmavRttitvaM sAdharmyamitibhAvaH / evaM prtraapi| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 26 ] bhuuttvmiti| AtmAnyatve sati vishessgunnvttvmityrth| atra bhUtatvasamA. nAdhikaraNadravyatvAparajAtimattvaM vivakSaNIyam / tenotpattikAlAvacchinnaghaTAdau nAvyAnti / kriyAvattvamUrttatve iti / sAdharmya iti shessH| atra kriyAvattvapadena kriyAsAmAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvarUpo'rthoM vivakSaNIyaH / tenAnutpannakriya pRthivyAdau naavyaaptiH| mUrttatvaM paricchinnaparimANavattvam / tadapi tat samAnAdhikaraNadravtvavyApyajAtimattvarUpaM vivakSaNIyam / anyathAdyakSaNAvacchinnaghaTAdAvavyApta yAyatteH / AkAzakAladigAtmamanasAM guNasamavAyikAraNatvepi nityatvAdijAtIyadravyayoH samavAyisamavetabhAvAsiddhazcAha-pRthivyaptejovAyava iti / antyAvayavibhinnA ityaadiH| tenAntyAvayaviSu naavyaaptiH| guNasamavAyikAraNatvasyAkAzAdisAdhAraNatvAdAhu-dravyeti / kaalsyetyaadi| saMyogena mUrtasya samavAyAdinA dravyatvAdezcakAle sattve'pi na tena tena sambandhena sarvAdhikaraNatvaM sambhavatyata aah-kaaliksmbndheneti| kaalikvishessnntaasmbndhenetyrthH| sarvAdhikaraNatvamityatra sarvapadaM kAlatvAvacchinne trprN| tena kAle kAlAdhikaraNatvavirahe'pi naavyptiH| na ca janyamAtrasyaiva kAlopAdhitvAd yathA zra tameva samyagiti vAcyaM tathAtve'pyaSTadravyAtiriktadravyAtmakakAlasya svAdhikaraNatvavirahAt / diza ityaadi| saMyogasamavAyAdinA srvaadhikrnntvvirhaadaah-daishiksmbndheneti| dikkRtvishessnntaasmbndhenetyrthH| srvaadhikrnntvmiti| atrApi pUrvavadartha UhanIyaH // 24 // / itidravyanirUpaNavivRtiH // // tarkAmRtam || atha guNAH kathyante / rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchAdvaSaprayatnagurutvadravatvasnehasaMskAradharmAdharmazabdAzcaturvizati gunnaaH| tacca rUpatvAdIni sarvANyeva jaatyH| rUpaM pRthivIjalatejo vRtti| tacca zuklakRSNaraktapIticitrAdibhedena bahuvidhaM pRthiviivRtti| abhAsvarazuklarUpaM jlvRtti| zuklabhAsvaraM tejo vRtti| rasaH pRthiviijlbRttiH| tatra madhuralavaNakaTutiktAmlakaSAyabhedAt Savidho rasaH pRthivyAm / jale madhuraeva rsH| gandho dvividhaH surabhirasurabhizca pRthiviimaatrvRttiH| sparzaH pRthivyAdicatuSTa yavRttiH / sa ca vividhaH zIta uSNazcAnuSNAzItazca / anuSNAzItasparzo vAyupRthivyoH / jale shiitH| tejasi uSNaH // 25 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 27 ] // vivRtiH // atha guNatvena guNAnAmakhiladravyasamavetanvAdravyAbhivyaGgayatvAcca dravyanirUpaNAnantaraM guNAnuddeSTuM vibhajituJca pratijAnIte'tha guNA iti| caturviMzatiriti / na ca yAgAdivyApAratayA siddhasya kAryyasAmAnyanimittakAraNasyAdRSTasyApahnotumazakyatvAt kathaM guNAnAM catuvizatitvamiti vAcyaM dharmAdharmabhedenAdRSTasya dvaividhyaadnuppttivirhaat| na caivaM rUpAdibhedAnAM zuklAdInAM sattvAt punazcaturviMzatitvAnupapattiriti vAcyaM rUpatvAdijAtyA zuklAdInAmaikyAt / na cAdRSTatvena dharmAdharmayorapyaikasya vaktuM zakyatayA'nupapattitAdavasthyamiti vAcyamadRSTatvasya jaatitvaasiddhH| vastutastu guNAzcaturdizati rityasya guNAzcatuvizatiguNavibhAjakajAtimanta ityarthAnna doSo'dRSTapadAddharma tvAdiprakAreNa zAbdabodhasyaivAnubhavasiddhatvAttatpadazakyatAvacchedakatayAnugatapratItiviSayatAvacchedakatvAdinA vA dharmatvAdereva jAtitvasiddha riti dhyeyam / tathA cAlasyavirucilaghutvAdInAM guNatve pramANAbhAvAnna saMkhyAdhikyamiti bhAvaH / jAtaya iti / vAdhakaSaTkAbhAvAdanugatapratItiviSayatAvacchekatayA tattatpadazakyatAvacchekatvAdinA vaiteSAM jAtitvamiti bhaavH| tathAca rUpatvAdijAtimattvaM rUpAdilaghulakSaNaM bodhamam / atha guNAnAM sAdhayaMvaidhayeM nirUpayituM prathamoddiSTarUpavattvasya pRthivyAditritayasAdharmyamAha ruupmityaadi| kasyAzcidapi rUpavyakta stritayavRttisvAbhAve'pi rUpatvena tritayavRttitvamiti jJeyam / evamagre'pi / tathAca rUpavattvaM tritayasAdharmyamiti bhAvaH / atra ca yasya dravyasya yadguNavattvaM sAdhammyaM vakSyati taditaradravyasya tadguNavattvaM vaidhammyaM jJeyam / na cAdyakSaNAvacchedenaiteSu rUpavattvAbhAvAdavyAptiritivAcyaM rUpasamAnAdhikaraNadravyatvavyApyajAtimattvasya vivakSitatvAt / evmnytraapi| rUpavibhAgamAha tacca zukletyAdi / zuklatvAdayo rUpatvavyApyajAtivizevarUpAH prtyksssiddhaaH| citraadiiti| rUpasya vyApyavRttitvaniyamAdavyApyavRtti zuklAdisamudAyasya citrarUpatvAsiddha yA citrapaTAdipratyakSatvAnupapattezcitrarUpasiddhiriti bhAvaH / AdinA nIlAdeH prigrhH| jalAdau bahurUpAbhAvAdAha pRthivIvRttIti / sAmAnyato rUpavattvasya sAdharmyamuktA vizeSa Aha abhAsvarazuklarUpamiti / zuklarUpasya pRthivI tejasorapi sttvaaduktmbhaasvreti| zuklabhAsvaramiti / pRthivI jalayoAvRttaye bhAsvara miti| atha kramaprAptarasavatvaM pRthivyAdidvayasAdhyaghUmAha rasa ityaadi| rasaM vibhajate tatra mdhuretyaadi| madhuratvAdIni rstvvyaapyjaativishessruupaanni| SaDUvidha iti| rasanaghrANatvagindriyAnAM dravyagrahaNe sAmArthyAbhAvAdravyalaukikarAsanAdera prasiddha yA tadanupapattyanavakAzena citrrsaadynnggiikaaraadityaashyH| jale SaDUvidharasA For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [1] bhAvAduktaM pRthivyAmiti / madhura evetyevakAreNAmlAdivyavacchedaH / na ca jambIrajalAdAbamlAdirasasyAnubhavAdavyAptiriti vAcyaM tasyAzrayaupAdhikatvAt / atha kramaprAptagandhavattvasya pRthivosAdharmyatAM pradarzayituM dvividhasyaiva gandhasya pRthivIvRttitayA prathamata eva gandhaM vibhajate gandho dvividha iti / surabhirasurabhizceti / suramitvAsurabhitve gandhatvavyApyajAtivizeSau / nacAsurabhitvaM surabhitvAbhAva iti vAcyaM gandhamRgAdau tamya bhAvatvenAnubhUyamAnatvAt / pRthivImAtravRttaritimAtrapadaM jalAdau gandhAbhAvAt sArthakam / na ca pASANAtmakapRthivyAM gandhAbhAvAdavyAptiriti vAcyaM pASANabhasmani gandhopalabdheH pASANe'pigandhasattvAdanyathA bhasmani gandhAbhAvApatteH / na ca bhasma dravyAntarameveti vAcyaM rasAdyabhAvena dravyAntaratvAsiddha eH / sAmAnyataH sparzavattvasya kSityAdicatuSTyasAdharmya bhuktvA sparzaM vibhajate-- sa ca trividha iti / atra yadyapyanuSNAzItasparzasya sAdharmyaM carame pratipAdayitumucitaM kramAnurodhAnnavyApidravyadvaya sAdharmyatvena prAdhAnyamabhipretyAdau nirUpayatyanuSNAzItasparza iti / sa ca pRthivyAM pAkajaH pavane cApAkaja iti vizeSaH / jale zIta iti / uSNajale uSNatvapratIteropAdhikatayA na doSa iti bodhyam / tejasi uSNa iti / suvarNAdirUpe tejasi pArthivasparzenAmibhabAduSNasparzasyAnupalabdhiriti nAvyAptiH ||25|| // tarkAmRtam // saMkhyA parimANapRthakatvasaMyogavibhAgA nava dravyavRttayaH / paratvAparatve pRthivI - jalatejomano vRttinI / buddhisukhaduHkhecchAdve SaprayatnabhAvanAdhamrmmAdharmmA AtmavRttayaH / - gurutvaM pRthivIjalavRtti / dravatvaM pRthivIjalatejovRtti taddividhaM naimittikaM sAMsiddhikaJca / AdyaM pRthivotejasoH / dvitIyaM jale / sneho jalamAtravRttiH / saMskAraH pRthivIjalatejovApyAzmamanovRttiH / sa trividhovego bhAvAnAsthitisthApakazca / tatra vegaH pRthivyAdicatuSTayamanovRttiH / dvitIya AtmavRttiH / tRtIyaH pRthivyAdicatuSTaya vRttiH / zabdo dvividho dhvanyAtmako varNAtmakazcAkAzamAtravRttiH // 26 // // vivRtiH // saMkhyAdipaJcakAnAM sakaladravyavRttitvAdAha saMkhyetyAdi / yadyapi guNAnAmAzrayabhedabhinnatvAt saMkhyAderna vadravyavRttitvaM na saGgacchate tathApi saMkhyAtvAdinA sakaladravyavRttitvAdadoSaH / atha paratvAparatvayommUttadravyasAdharmya mAha paratvAparatve ityAdi / atrApi daizikakAlikabhedena paratvasyAparatvasya ca dvaividhyAddaizikaparatvAparatvayorddezaniSThatvAt kAlikaparatvAparatvayozca zarIraniSThatvAnmanaH prabhRtezcAdezazarI For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 26 ] tvAd yathAzrutaM na saGgacchate tathApi tattaddezasthatadavacchinnazarIramanaHprabhRtiSu dvividhayaparatvAparatvayorutpattau vaadhkaabhaavaattthaavyvhaaraaccnaanuppttiH| atha buddhayAdimattvasyAtmasAdharmyamAha buddhisukhetyAdi / Atmanau dvaividhyAtsukhaduHkhadvaSabhAvanAdharmANAJca paramAtmavRttitvavirahAbuddhIcchAprayatnAnAM jIvAtmaparamAtmomayasAdhayamitareSAnnu jIvamAtrasAdharmyamiti bodhyam / suvarNAdirUpe tejasi gurutvasyopalabhyamAnatve'pi tasya pArthivabhAgopaSTammakatvAdAha gurutvaM pRthivIjalavRttIti / dravatvavattvasya pRthivyAditritayasAdharmyamAha drvtvmityaadi| dravatvaM vibhajate tad-i vidhamiti / vidhAdvayaM darzayati nai mittakamityAdi / tatra naimittikatvabhagnisaMyogAdi nimittvishessjnytvm| sAMsiddhikatvaJca jaativishessH| sAmAnyataH sAdharmyamuktvA vizeSata aahaadymiti| pRthivItejasoriti ghRtasuvarNAdyovahnisaMyogAdinA dravatvasya pratyakSasiddhatvAditi bhaavH| dvitIyamiti / sAMsiddhikamityarthaH / atha snehavattvasya jalasAdharmyamAha sneha ityaadi| atramAtrapadena pRthivyaadevvcchedH| yattu ghRtAdirUpapRthivyAmapi snehavattvaM tadapi jalIyameva svatantrAnvayavyatirekAmyAM kintu prakRSTatvAddAhAnukUlamiti bodhyam / / - atha pRthivyAdInAM saMskAravattvaM sAdharmyamAha saMskAraH pRthivItyAdi / saMskAraM vibhajane sa trividha iti / vidhAtrayaM darzayati begaiti / tatra vegatyAdayo jAtivizeSAH / mUrttamAtrasya vegavattvaM sAdharmyamAha tatra vegaiti / dvitIyaiti / bhAvanAravyaH saMskAra ityrthH| AtmavRttiriti / jiivaatmvRttirityrthH| tenezvare bhaavnaavirhe'pinaavyaaptiH| tRtIya iti / sthitisthApaka ityrthH| pRthivyAdicatuSTayavRttiriti / etacca prAcAM mtaanusaarenn| navyAsu sthitisthApakasya jalAdivRttitve mAnAbhAvAt pRthivImAtravRttitvamiti prAhuH / ___ zabdasAmAnyasyeva zabdavizeSasyApi AkAzamAtraniSThatvAt zabdasAmAnyasya sAdha ghUmanutkvauvAdau vibhajate zabdo dvividha iti / dhvanyAtmaka iti / dhvnitvvrnntveshbdtvvyaapyjaativishessau| varNatvavyApyAH punaH katvAdijAtayo'vagantavyAH / AkAzamAtravRttiriti / mAtrapadena gaganAnyadravyavyavacchedaH // 26 // // tarkAmRtam // rUparasagandhasparzasnehasAMsiddhika vatvazabdabuddhi-sukhaduHkhecchAdvaSaprayatnadharmAdharmabhAvanA vishessmunnaaH| saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgagurutvanaimittikadravatvavegasthitisthApakAH sAmAnyaguNAH // 27 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 3. ] / vivRtiH // atha ziSyabuddhivaizadyArtha vizeSaguNatvena sAmAnyaguNatvena ca guNAn vibhajate rUparasetyAdi / tatra dravyavibhAjakopAdhidvayasamAnAdhikaraNavRttiguNavRttijAtimattvaM vishessgunntvmitynnmbhtthtthaaH| sAmAnyaguNAnirdizati sNsthaaprimaannetyaadi| sAmAguNatvaJca tAdRzajAtibhabhinnatve sati guNatvamiti dhyeyam // 27 // // tarkAmRtam // atha nityaguNAH / jalatejovAyuparamANunAM vizeSaguNAH paramANuvRttisthitisthApakazca vibhUnAM paramANUnAJca katvaparimANapRthaktvAni IzvarecchAjJAnakRtayazcanityaguNaH // 28 // || vivRtiH // nityaguNAnnirUpayituM pratijAnIte'tha nityaguNA iti / jalatejovAyuparamANUnAmiti jalAdidyaNukAde prApyatayAtannAzena tadIyaguNAnAmapi nAzAdanityatvAduktaM paramANanAmiti / pArthivaparamANonityatve'pi pAkena tadIyavizeSaguNAnAM vinAzenAnityatvamiti bhaavH| jalAdiparamANuniSThasaMyogamAdyAtmakasAmAnyaguNasya vibhAgAdinazyatvenAnityatvAduktaM vizeSeti / yadyapi jalAdiparamANuniSTha kAtvAdyAtmakasAmAnyaguNAnAmapi nityatvamastyeva tavyApi pArthivaparamANuniSThAnAmapyeteSAM pAkena vinAzAsambhavAnnityatvAdekoktyA paramANutvena sakalaparamANunuddizya pRthgmidhaasytiinydossH| ektvetyaadi| dvitvAdi saMkhyAyA apekSAbuddhijanyatvenAnityatvAduktamekatveti / ekatvAhInAmeteSAmAzrayanAzanAzyatvaniyamAdatrAzrayANAJca nityatvena nAzAsambhavA. nitytvmitibhaavH| jIvecchAdeH svottarotpannasvasajAtIyaguNanAzyatvaniyamAduktamIzvareti / __ atra saMyogavibhAgayoH kriyAdijanyatvAn paratvAparatvAyorbuddhivizeSajanyatvAt sukhaduHkhayoddharmAdharmma janitatvAt dvaSasya dviSTasAdhanatAjJAnajanitatvAdva gasya karmAdihetukatvAd bhAvanAyA anubhavena dharmAdharmayovihitaniSiddhakarmabhyAM zabdasyAbhidhAtAdinA janyabuddha yAdezcAtmamanoyogAdinA jAnatatvAnityatvaM na sambhavatIti bodhyam // 28 // // tarkAmRtam // athaaprtykssgunnnnaaH| gurutvadharmAdharmabhAvanAsthitisthApakAH paramANuhyaNuka vRttiguNA atIndriyavRttisAmAnyaguNAtsareNo rUpaM vihAyAnye guNA atIndriyAH // 26 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 31 ] // vivRttiH|| nityaguNAnnirUpyApratyakSaguNAnnirUpayitumAhAthayA pratyakSaguNAiti / atrApratyakSatvaM na patyakSaviSayatvasAmAnyAbhAvo gurutvAdInAmalaukikapratyakSaviSatvAdavyApta: kintu laukikapratyakSaviSatvarUpaM bodhyam / prayojakalAghavAdAdau gurutvAdInAmapratyakSatvamabhidhanne gurutvetyAdi / atra gurutvAdipaJcAnAmapratyakSatve udbhUtatvAbhAvaH prayojakaH / mahavRttitvAbhAvAt paramANudvayaNukavRttiguNAnAmapratyakSatvamityataAha paramANudvayaNukavRttiguNA iti| yadyapi paramANudva yaNukavRttiguNAnAmapi vakSyamANAtIndriyavRttiguNatvenopagrahasnehapratyakSe AzrayApratyakSatvasya hetutvakalpanaJca sambhavati tathApi mahabRnnitvAbhAvasyApi apratyakSatvaprayojakatvAviSkartuM paramANukadvyaNukavRttiguNAnAM pRthagupAdAnaM kRtamiti dhyeyam / atIndriyavRttisAmAnyaguNA iti| atrAtIndriyatvaM vahirindriyajanyapratyakSAviSayatvaM natvindriyakaraNakapratyakSAviSayatvarUpamanyathAmAtmano mAnasapratyakSaviSayatvAdAtmaganasAmAnyaguNAnAJca tathAtvAdavyAptiH syAt / zabdabuddha yAdiSvavyAptivAraNAya sAmAnyapadam / trasareNuvRttirUpasya mahabRttitvaviziSTo dbhUtatvasattvAt pratyakSatvAdAha trasareNurUpaM vihAyeti / anyeguNA iti / trasareNubRttirasAdaya ittharthaH / na ca mahabRttitvasya tulyatvAdrUpasyeva rasAdeH pratyakSaM tatra kathaM na syAditi vAcyaM rUpapratyakSe mahadvannitvasya rasAdipratyakSe ca zyaNukavyAvRttamahabRnnitvasya kAraNatvAt / na ca rasAdipratyakSakAraNatAvacchedakakoTau tryaNukavyAvRttatvanivezo'prANika iti vAcyaM aNukavRttirasAdyapratyakSatvAnubhacasyaiva tatramAnatvAt / ihamupalakSaNaM jIvanayoniyatnasyApyatIndriyatvaM bodhyam // 26 // // tAmRtam / / rUparasagandhasparzasnehapratyakSe mahRdva dRnvitrinve satyumUtatvaM prayojakam / sAyAnyaguNapratyakSe tvAzrayapratyakSam / buddhipratyakSe svavRttiviziSTajJAnatvam / susvAdipratyakSe svavattisusvatvAdikameva / antyAdyazabdau vihAya sarvazabdaH pratyakSaH // 20 // // vivtiH|| yeSAM guNAnAmapratyakSatvamamihitaM taditaraguNAnAmavazyaM pratyakSatvaM vAcya, tatra ca pratyakSe prayojaka kimityAkAMkSAyAmAha rUpetyAdi / rUpAdInAmeSAM vizeSaguNatve'pi buddha yAdivizeSaguNasAdhAraNAnugataprayojakavirahAdrUpAdInAM vishessto'midhaanmitibhaavH| prayojakaM nirdizati mhdityaadi| trasareNuvRttirasAdau vyabhicAravAraNAya satyantaM, hyaNukavyAvRttamahadvRttitve satIti tdrthH| na ca tryaNukavRttirasAdeH pratyakSaM syAditi vAcyamanubhavavirudvanvAn / rUpapratyakSe tu mahasve tryaNukavyAvRttatvaM na leyaM shynnukruupprtyksssyaanubhvsiddhtvaat| vastutasuparamANutra yaNukarUpAdauvyabhicAravAraNAya For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 32 ] satyantam / na cANudvyaNukayorUdbhUtarUpasattve kiM pramANamitivAcyaM tryaNuke udbhUnarUpavattvasyaiva mAnatvAt kAraNagatarUpAdInAM kAryyaM gatasvasajAtIyaguNArambhakatvaniyamAt / prANAdigatarUpAdau vyabhicAravAraNArthamudbhUtatvamiti / tvaJca na jAti: zuklatvAbinAsAGkaryyaprasaGgAt kintu pratyakSatvaprayojakadharmavizeSa: zuklatvAdivyApyanAnAnudbhUtatvajAtyabhAvakUTho vA gurutva bhAvanAsthitisthApakadharmmAdharmmAnyaguNavRttiH / ca ca vamabhAvakUThasya pratyakSajanakatAvacchedakakatve vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdgurutvakAryakAraNabhAvavAhasyena gauravamitivAcyaM tAdRzAbhAkkUThasyaikatradvayamitihotyA sklekapotabhyAyena yugapadvizeSaNatvopagamAt / 14 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anyetu guNasAGkaryasya jAtivAdhakatve mAnAbhAvAdudbhUtatvaM pratyakSaMprayojakatAvacchedakartayA siddho rUpAdivRttIrUpatvAdivyApyoM jAtivizeSa ityAhuH / navyAstudbhUtasvasya jAtitve cAkSuSAdAbudbhUtarUpatvAdinA kAraNatvasyAnubhavika - syAnupapattirvvayApyavyApakatApannajAtidvayorekakAraNatAyAmanavacchedakatvAt / kiJca mitho vyabhicAravAraNAya nAnAkAryakAraNabhAvakalpanApattizceti prAhuH / atra kAtAvachedakakoTau rUpAdevvizeSataH pravezovyartho guNasAmAnyapraveze kAryakAraNabhAvAntarAkalpanayA lAghavAditi vAcyaM gaganAdivRttisaMyogAdeH pratyakSatApateH na ceSTApattiH, gaganAveratIndriyatvAt / na ca vamatIndriyagaganavRttitvAcchandasyApratyakSavvaM syAdini vAcyaM zabdasya vizeSaguNatvAt / rUpAdyAtmakavizeSaguNapratyakSa prayojakabhuktvA sAmAnyaguNapratyakSa prayojakabhAha sAmAnyaguNapratyakSa iti / AzrayapratyakSamiti / na ca guNasAmAnyapratyakSatvAvacchinna pratyevAzrayapratyakSasya hetutve nAnAkAyryyakAraNabhAvAkalpanAllAghavamiti vAcyaM vAyavIyasparzAdeH zabdAdezcApratyakSatApaleH / yadyapi buddhipratyakSe'pyAzrayapratyakSasya prayojakatvaM sambhavati tathApi buddhitvasya nivvikalpaka pratyakSasAdhAraNyAdvizinaSTi buddhipratyakSa ityAdi / na cezvarIyabuddha : pratyakSatve kiM mAnamitivAcyaM IzvarIyasya jagat sAkSAtkaromItyAdyanubhavasyaiva mAnatvAt / svavRttiviziSTajJAnatvamiti / prayojakamiti pUrveNAnvayaH / avidyamAnasyAsambadvasya ca viziSTajJAnatvavataH prayakSAsambhavAt svapadaM pratyakSa yogyatattadviziSTajJAnaparicAyakamiti dhyeyam / apratyakSajJAnavizeSe viziSTajJAnatvasattvena vyabhicAravAraNAya svavRttIti / tAdRzaM yadviziSTajJAnatvaM tasya kAlikena dhaTAdAvapi sattvAdvaghabhicAravAraNAya sambandhena prayojakatvamupetavyam / svavRnnijJAnatvajAteH samavAyena nivvikalpake'pi sattvAdvayabhicAravAraNAya viziSTeti / viziSTajJAnatvaJca prakAratA - vizeSyatAzAlijJAnatvam / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 33 ] yadyapi vizeSaguNapratyakSanvasya kAryyatAvacchedakatve vuddhipratyakSatvAdinA vividhakAryakAraNabhAvAkalpanAllAdhavaM tathApi kAraNatAvacchedakagauravamAzaGkaya tathA kAryakAraNabhAvAkalpanAdAha sukhAdipratyakSa iti / AdinA duHkhAdeH prigrhH| svavRnnisukhatvAdikameveti / prayojakamityanenAnvathaH / AdinA duHkhatvAderupagrahaH / atrApi pUrvavat svavRttipadopAdAnaprayojanamunneyam / prayojakatvaJcasukhatvAdeH samavAyasambandhena vAcyam, tena kAlikena ghaTAdivRttitve'pi na vybhicaarH| ___ athAvaziSyamAnazabdasyApi prayakSaviSayatvamAhAntyAdya tyAdi / yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottarotpannaguNanAzyatvaniyamAduttarakSaNe zabdAnutpAdAdantimazabdasya svotpattidvitIyakSaNanAzyatvamupeyam / nathAca tadutpAdapUrvottarakSaNe tasyAsatvAdutpatti kSaNataH pUrvaM viSayendriyasannikarSa viraheNAntimazabdasya pratyakSatvaM na sambhavati, evaM vIcitaraGganyAyena kadamvamukulanyAyena vA zabdAcchabdAntarotpAdakrameNa zravaNendriyadezAvacchedena jAtasya pratyakSaniyamAdAdimazabdasya ca taddezAvacchedenAnutpannatvAt pratyakSatvaM na sambhavatItyAzayenoktamantyAdyazabdau vihAyeti / mAdyazabdasyetyupalakSaNaM dvitoyAdizabdasyApi taddezAvacchedenAnutpannatve'pratyakSatvaM bodhyam / vastutastu kAryasahabhAvenendriyArthasannikarSasya hetutvopagame'ntimazabdasya, zravaNendriyadezAvacche denotpAde cAdyazabdasya ca pratyakSatve vAdhakAbhAva iti dhyeyam // 20 // // tarkAmRtam // atha gunnotpttiprkriyaa| avayavavRttivizeSaguNA avayavini svasamAnajAtIya gunnaanaarbhnte| pRthivIvizeSaguNAH paakjaaH| te dvividhAH pAkaprayojyAH pAkajanyAzca / kAraNaguNaprakramajanyAH pAkaprayojyAH agnisaMyogajanyA dvitIyAH // 2 // // vivRtiH // dravya hava guNe'pyutpattiprakriyAyA avazyamabhidhAnIyatvAdAha guNotpattIti / jnygunnotpttiinyrthH| tenotpatteraprasiddhatvAnnityaguNeSu naavyaaptiH| atrotpttiraadykssnnsmbndhH| AdyakSaNatvaJca svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatve sati svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAnadhikaraNasvAdhikaraNakSaNatvam / utpattipraNAlIMpradarzayati avyvetyaadi| avayavatvaM dravyasamavAyikAraNatvam / avayavaniSThasAmAnyaguNAnAmavayaviniSThasAmAnyaguNAnArambhakatvAduktaM vishesseti| tantugatarUpAderdhaTAdyavayaviniSTharUpAdyanArambhakatvAdAhAvayavinIti / svsmvetaavyviniityyH| vijAtIyaguNAnAmanArambhakatvAdAha For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 34 ] svsmaanjaatiiyeti| atra sAjAtyaM na guNatvena, rUpAdeH saMyogAdyArambhakatApatteH / nApi vizeSaguNatvena, rUpAderasAdyArambhakatvaprasaGgatAt / nApi svavRttiguNatvavyApyajAtimantvena, zuklarUpAdeH piitruupaadyaarmbhktvprskteH| kintu svavRttirUpatvAdivyApyajAtimantvena / tathA ca zuklarUpAdeH zuklarUpAdyArambhakatvasya pItarUpAdyanArambhakatvasya ca naanuppttiH| sAmAnyato vizeSaguNotpAdaprakriyAmuktvA vizeSato vaktu prakramate pRthivIvizeSa. guNA ityaadi| atrajalAdau pAkAsambhavAdAha pRthivIti / ataevokta 'eteSAM pAkajatvaM tu kSitau nAnyatra kutracit' iti / saMkhyAdisAmAnyaguNeSu pAkAsambhavAdAha vizeSeti / pAkajA iti / pAkastejaHsaMyogasnaddha'tukA ityrthH| te iti / pAkajavizeSaguNA ityaarthH| pAkaprayojyA iti / parasparayApAkahetukA ityrthH| pAkajanyA iti / sAkSAtpAkahetukA ityrthH| tatra ye pAkaprayojyAstAnnirdeSTumAha kaarnngunnetyaadi| kAraNaguNaprakramajanyatvantu svAzrayasamavAyimAtrasamavetasvasajAtIyaguNajanyatvam / tathAcAvayavapAkavAdimate dvaNudyakAdyavayaviniSTharaktarUpAdestadupapadyate yatastanmate paramANvAdAvavayave pAkena zyAmarUpAdinAzAnantaraM janitAdraktarUpAhito dyaNukAdau raktarUpAdikamutpadyate / tatra dvayaNukAdiniSTharaktarUpAdikaM prati paramANugatapAkasya paramparayAhetutvAt pAkaprayojyA ityuktam / ye ca pAkajanyAH pRthivIvizeSaguNAstAnnirUpayitumAhAgnisaMyogajanyA iti| tejaHsaMyogasAkSAtkAraNakAityarthaH / tathAcoktamate paramANvAdyavayavagataraktarUpAdikaM prati, avayavipAkavAdimate ca dva.yaNukAdyavayaviniSTharaktarUpAdikaM prati tejaHsaMyogasya sAkSAtkAraNatvAt kAraNaguNaprakramajanyatvAbhAvena tathAvidharUpAdayaH pAkajanyatvena vyapadiSTA iti tattvam / atra yadyapi svAzrayasamavAyisamavetaguNajanyatvameva kAraNaguNaprakramajanyatvaM sambhavati, tathAca vaizeSikamate pRthivIvizeSaguNAnAM sAmAnyato gurutvasthitisthApa kaparimANaikapRthaktvasnehasAMsiddhikadravatvavegAnAJca tannivahatyavayavaniSThAnAmeSAmavayavinyetatsajAtIyaguNArambhakatvAttathApi karapustakasaMyogAdijanitakAyapustakasaMyogAdAvativyAptiH karakAyAdyoravayavAvayavimAvAdataH svAzrayasamavAyimAtrasamavetasvajAtIyaguNajanyatvaM vivakSitam / sajAtIyatvopAdAnAdavayavAvayavinorekatvAmyAM janite'vayavAvayavidvitvAdau naativyptiH| naca saMkhyAtvena sajAtIyatvAnnaddoSatAdavasthyamitivAcyaM / guNatvavyApyavyApyajAtimattena sAjAtyasya vivkssittvaat| na ca gurutvasnehayostAdRzajAtyaprasiddhayA'vyAptiriti vAcyaM tatra guNatvavyApyajAva sAjAtyasya vivakSaNIyatvAt // 22 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 35 ] // tarkAmRtam // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zyAmaghaTe'gnisaMyogena zyAmarUpanAzAnantaraM ghaTe raktarUpamutpadyate iti naiyAyikamatam / agnisaMyogena paramANau pAke sati paramANuSu raktarUpamutpadyate, punarghaTotpattau satyAM kAraNaguNakrameNa ghaTe raktarUpamutpadyate ini vaizeSikamatam ||22|| || fagfa: 11 pAkasya sAkSAtkAraNatvavAdinaiyAyikamatamudAharati zyAmaghaTa ityAdi / samAraour AmaghaTe vahninA paramANUnAmabhighAte nodane vA jAte sati tasya niyamato dravyArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanaka kriyotpAdakatve mAnAbhAvAdavayavinAM sacchidratvAccAntaH praviSTairvvahnisUkSmAvayavaiH paramANumArabhya zyAmaghaTasvarUpAvayaviparyyantaM yugapadeva zyAmarUpanAzaraktarUpotpAdAvavayavinAzaM vinaiveti naiyAyikAzayaH / na cAvayavinAM sacchidratve mAnAmAva iti vAcyamantannihita tailAderghaTAditaH syandanAt / pAkasya paramparayA hetutvaM vadatAM vaizeSikANAM matamudAharatyagnisaMyogenetyAdi / ayamabhiprAyaH- atizaya vegavatA tejasA paramANUnAmabhighAte nodane vA jAte sati teSvabazyaM kriyA jAyate, tataH kriyAto vibhAgaH, vibhAgAdArambhakasaMyoganAzaH, tato'vazyaM yAvadavayavinAzaH kalpanIyaH kathamanyathAsthAlyAmAhitAnAM taNDulAdInAmadhavahnisantApena bharjjanAttadAnImevanAzaH paridRzyate / tatazcasvatantra eSu paramANuSu tenaiva tejaH saMyogena zyAmarUpanAzaraktarUpotpattI, tato'dRSTAdighaTitasAmagrIvazAdraktaparamANudvayasaMyogAdinA raktadvayaNukAdikrameNa yathAvasthitabhAvena raktaghaTaparya - nUtamutpadyate / etanmate 'nantAvayavi - tannAzaprAgamAvAdikalpana gauravaM 'so'yaM' ghaTaH ' ityAdipratyabhijJAyAnupapattizceti dhyeyam // 22 // // tarkAmRtam // kapAlaM nIlamekaJcapItaM yadi tadA ghaTe citrarUpamutpadyate / rasAdAvevaM satyavayavini raso na jAyate citrarasAdyasvIkArAt / gurutvasthitisthApakayozca kAraNaguNaprakramajanyatA / dvitvAdayo'pekSAvuddhijanyAH / parimANaM catuvvidhaM - aNumaha tahrasvaM dIrghaJca tikAraNaguNaprakramajanyam / svAvayavabahutvaJca mahattvajanakaM yathA trasareNUnAm / avayavAnAM zithilaH saMyogaH pracayo'pi tajjanakaH, yathA tulasya parimANam ||23|| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 36 ] // vivRtiH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atha citrarUpasvIkAre yuktimAi kapAlaM nIlamityAdi / nIlAdipadamatropalakSaNaM tena zuklalohitAdyavayavAbhyAmArabdhe'vayavini citrarUpotpAdasya nAnupapattiH / citrarUpamutpadyata iti / tathAcAvayaviniSTacitrarUpaM prati anekAvayave'nekarUpavattvaM kAraNamitibhAvaH / na cAvayaviniSTAvyApyavRttyanekarUpavattvasyai vAvayaviprathakSakAraNatvasambhave ki citrarUpeNeti vAcyaM rUpasya vyApyavRttitvaniyamAt / na ca svasamavAyisamavetatvasamvandhenAvayavarUpasya kAraNatvakalpanenaivAnekarUpavadavayavArabdhAvayavina: pratyakSatvopapattau citrarUpakalpanamasaGgatamitivAcyaM gauravadoSagrAsena tAdRzakAryakAraNabhAvasyAzakyakalpanatvAt / tathAcAnekarUpavadavayavAravyasyAvayavina: pratyakSatvAnupapattyA citrarUpasiddhiritibhAvaH / nanu citravaccitraraso'pi syAditizaGkAM nirasitumAha rasAdAvevaM satIti / ekAvayavasya madhurarasavattve'parAvayavasyatiktarasavattve ca satItyarthaH avayavini raso na jAyata iti / tatra rasasya jAyamAnatve binigamakAbhAvena tasya madhuratvaM tiktatvamveti nirNetumazakyatvAditibhAvaH / tathAcAvayavini rasotpAdaM pratyanekAvayavagatAnekarasasya prativandhakatvamiti phalitam / tatra citrarasa evotpadyatAmityata Aha citrarasAdyasvI - kArAditi / AdinA gandhAdeH parigrahaH / na caivamanekarasavadane kAvayavArabdhAvayavino rAsanapravyakSatvaM nasyAditi vAcyamiSTatvAt / rasanendriyAderddavyagrahaNe'sAmarthyAdradravyalaukikarAsanAdipratyakSasyAprasiddhatvAttatadanurodhena citrarasAdyaGgIkArasyAnAvazyakatvA ditibhAvaH / athAtIndriyaguNAnAM madhye gurutvasyaiva kAraNaguNaprakramajanyatvAttadAha gurutveti / kAraNaguNaprakramajanyateti / kAraNaniSTasvasajAtIyaguNArabhyatvamityarthaH / tathAca niSTha gurutvaM prati kapAlaniSThagurutvamasamavAyikAraNamityarthaH / evaM sthitisthApake'pi / nimittakAraNaniSThaguNasyAnyathAsiddhatvena kAryyaguNAnArambhakatvAdatrakAraNapadaM samavAyikAraNaparamityavadheyam / ekatvasya nityagatasya nityatvAdanityagatasya cAzrayanAzanAzyatvAdAha dvitvAdaya iti / AdinA tritvAderupagrahaH / nanu kAraNaguNaprakramajanyatvAbhAve dvitvAduyatpannau kiM kAraNamityAkAGkSAyAmAhApekSAvuddhijanyA iti / gurutvAdivat saMkhyAyAH sAmAnyaguNatve'pi tatra kAraNaguNaprakramajanyatvaM na sambhavatItyAzayaH / anekadhammaSu pratyekAvacchedenaikatvaprakArikA yA vuddhiH sA'pekSAvuddhi stadAtmakanimittakAraNajanyA ityarthaH / tatrAsamavAyikAraNantu samavAyikAraNagatayAvadekatvamitivodhyam / tathAcAdAvayameko'yamekaityAkArikApekSA buddhistato dhammidvaye vyAsajyavRttidvitvotpatti For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 37 ] stato dvitvatve ityAkArakanivikalpakavizeSaNajJAnaM tatodvitvaviziSTadvitvapratyakSamapekSAvuddhinAzazca tataH paJcamakSaNe dvitvasyanAza itikramaH / atra cekodvAvityapratItereko na dvAviti pratItezca dvitvasya paryAptyAkhyasambandhenobhayavRttitvaM natu pratyekavRttitvamityavadheyam / evaM tritvaadaavpi| atra dvitvapratyakSAnurodhenApekSAvuddhaH kSaNatrayAvasthAyitvamabhyupeyamanyathA nirvikalpakakSaNe tasyAH pradhvaMse kAraNAmAvAccaturthakSaNe dvitvanAzAvazyambhAvAdvitvapratyakSAnupapattiravidyamAnasya pratyakSAsambhavAt 'sambaddha vartamAnaJca gRhyate cakSurAdinA' iti laukikapratyakSaniyamAt / etena yogyavibhuvizeSaguNAnAM svottarotpannaguNanAzyatvaniyamAdapekSAvuddhazca tathAtvAt svotpattitRtIyakSaNe nAzaH syAdityavAstam / parimANasya kAraNagunodbhavatvaM pratipAdayiSyanparimANotpattiprakriyAsamidhAtaM vibhajate taccaturvidhamiti / tatrANutvahrasvatve prmaannudvynnukvRttii| paramANutvaparamahrasvatve tu prmaannuvRttii| evaM mahattvadIrghatve tryaNukamAramya mahAvayaviparyantaM vartete / paramamahattvaparamadIrghatve tu vimuctussttyvRttii| nacAmalakAdAvaNutvasyekSudaNDAdau hrasvatvasya ca vyavahAraH kathamupapadyata iti vAcyaM ApekSikaprakarSAmAvamUlakasyApi tAdRzavyavahArasya bhAktatvAt / tatra paramANAvaNutvaM hrasvatvaJcanityaM dyaNukaniSThantu paramANu niSTha katvAbhyAM janitam / paramamahattva paramadIrghatvayonnityatvena mahattvadIrghatvayorutpattiprakriyAmabhidhAtumAha kAraNaguNaprakramajanyamityAdi / mahattvAsamavAyikAraNamAha svAvayavavahutvamiti / svAzrayasyAvayavaniSTha bhutvmityrthH| tena mahattvasya guNatvAttadavayavAprasiddhAvapi na kSatiH / svaM. mahattvam / paramANugatadvitvena dyaNuke mahattvAnutpAdAntritvacatuSTa vAdemahattvatAratabhyaniyAmakatve'pimahattvAvacchinnaM pratyajanakatvAJcokta vhutvmiti| tacca tritvAdi saMkhyAbhinnaM niyatApekSAvuddhayamAvAt senAvanAdAvutpadyata iti zrIdharAcAryAH / evaM sati senAvanAdau shtshsraadikottiksNshyaanuppttirityaacaaryH| vastutastu tritvAdijanakApekSAvuddhijanyaM tritvAdisamAnAdhikaraNaM saMkhyAntaramevabahutvaM vAcyamanyathA'tra vahavo ghaTAH santi zataM sahasra veti viziSya na jAnIma ityAdivyavahArAnupapatteH / saMzayAnupapattistvasatkoTikasaMzayopagamAt pariharaNIyeti navyAH / mahattvajanakamiti mahattvatvAvacchinnAsamavAyikAraNamityarthaH / idamupalakSaNaM dIrghatvAsamavAyitvamapibodhyam / svAzrayAvayavagatavahutvasya mahattvajanakatve dRSTAntamAha yathA trasareNanAmiti / tathAca tribhidvaryaNukaistrasareNUtpAdAvayaNukagatavahutvasaMkhyA trasareNuniSThamahattvajaniketyarthaH / atra dvayaNukaniSThavahutvaM pratIzvarIyApekSAvuddha nnimittatvaM paramANu gataikatvAnAmasamavAyitvaJcetyavadheyam / na ca trasareNuparimANaM prati dvayaNukaparimANasya kuto nAsamavAyitvamiti vAcyaM parimANasya svasamAnajAtIyotkRSTaparimANajanakatva For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 38 ] niyamAdanyathA mahatparimANasyApi kvcidnnuprimaannaarmbhktaaptteH| evaJcANoraNutaratvena mahatazca mahattaratvenotkarSAttrasareNuparimANasya dvayaNukaparimANApekSayotkarSAbhAvena dvayaNukaparimANAsamAnajAtIyatvena ca dvayaNukaparimANajanyatvAsambhavAt / nacaivaM dvayaNukaparimANasyApekSayAnutkRSTatvenANuparimANajanyatvAsambhave dvayaNukaparimANaM prati kiM kAraNamupeyamiti vAcyaM paramANugatadvitvasaMkhyAyA eva tatrAsamavAyitvAbhyupagamAt / bastutastu ghaTAdigatamahattvaM prati kapAlAdiniSThamahattvasyAsamavAyitvaM vAcyamanyathA tatra kapAladvayevahuttvAbhAvAd ghaTe mahattvaM na syaat| taduktamupaSkAre 'dvAbhyAM tantubhyAmapracitAbhyAmArabdhe paTe kevalaM mahattvamevAsamavAyikAraNaM vahutvapracayayostatrAbhAvAt' tathAca parimANasya saMkhyAjanyatva vatparimANajanyatvamapi siddham / parimANasya pracayajanyatvamudAhartuM pracayapadArthamAhAvayavAnAM zithilaH sayoga ityaadi| kiJcidavayavAvacchedenAvayavAntarasaM yogAbhAvavati vartamAnatvaM zithilatvaM jAtivizeSo vA tajjanaka iti| mahattvajanaka ityrthH| dRSTAntamAha ythaatuulsyetyaadi| tUlaparimANamavayavazithilasaMyogena janyata iti mAvaH // 23 || tarkAmRtam // pRthaktvaM kAraNaguNaprakramajanyam / nanu tatra kiM pramANam / ghaTAt paTaH pRthagiti pratyakSam / tasyAnyonyAbhAvaviyayakatvamiti cenna anyonyAbhAvapratyakSe pratiyogyanu yoginoH samAnavibhaktikatvaniyamAt yathA ghaTo na paTa iti / anyonyAbhAvasya pRthaktavarUpatve ghaTAtpaTonetyapi pryogaaptteH| na caivaM ghaTAdanyaH paTa ityatra katha. manyonyAbhAvapratItiritivAcyaM anyatvasyApi pRthaktvarUpatvAt // 24 // // vivRtiH|| pRthaktvamiti / ekapRthaktvamityarthAd dvipRthakatvAdeH kAraNaguNodbhavatvavirahAt / ghaTapaTau maThAtpRthagityAdipratItisiddha dvipRthaktvAdau svasamAnAdhikaraNAnAmekapRthakatvAnAmasamavAyikAraNatvaM, idamekaM pRthakityAdya kapRthaktvaviSayakApekSAbuddhazca nimittakAraNatvamiti vodhyam / tathAvidhApekSAbuddhinAzAt kvacidAzrayanAzAt kvaci cobhAmyAM dvipRthktvaannaashH| tatrobhayasamavetapRthaktvaM dvipRthaktvaM, tritayasama. vetapRthaktvaM tripRthaktvamiti rItyAparAddha pRthaktvaparyantaM nirvAcyam / kecittvanyonyAbhAvapRthaktvayoHsamaniyatatve'pi rUpaM na rasa ityAdipratIteH sAkSAtpRthaktvAnavagAhitayA pRthakatvaviSayakatvakalpanasyAsambhavenAnyonyAbhAvaviSayaka For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 2 ] katvamavazyaM kalyam / tathA cAvazyaklaptAnyonyAbhAvenaiva pRthaktvAvagAhipratIte rapyupapattau pRthaktvasvIkAre mAnAbhAva ityaahuH| tanmataM dUSayitu pRcchati nanu tatreti / pRthaktvapadArtha ityrthH| pratyakSamiti / pRthaktvasiddhau pramANamiti shessH| tatpratyakSasyAnyonyAbhAvaviSayakatvamAzaGkate tasyeti / uktapratyakSasyetyarthaH / AzaGkAM nirasyati neti / tatra yuktimAhAnyonyAbhAvapranyakSa iti / pratiyogyanuyoginoriti / pratiyogyanuyogibodhakapadayorityarthaH / anyathA'sambhavApatteH / ghaTaM na paTaM pazyAmi ityAdAvanyonyAbhAvAvagAhanAt prathamAvibhaktyantatvasya tantratvabhapahAyokta samAnavibhaktikatveti / ekjaatiiyvibhktiktvetyrthH| tena anAptavAdA na pramANamityAdau padayoH sitvAdinAsamAnavibhaktikatvAbhAve'pi prathamAtvarUpeNa samAnavibhaktimattvAnnAbhedabodhAnvabodhAnu ppttiH| anyonyAbhAvapratItau pratiyogyanupogivodhakapadayoH samAnavibhaktikatvedRSTAntamAha yathA ghaTa ityaadi| na tvevaM mUle vRkSaH kapisaMyogI netyatrApi kapisaM yogibhedapratItyApattiH / na ceSTApattiritivAcyaM bhedsyaavyaapyvRttitvprsnggaat| maivam / zikhI vinaSTaH puruSo na naSTaH ityatra yathA dhammisattvarUpavAdhakavalAt vizeSaNIbhUtazikhAdhvaMsa viSayakatvamAtra kalpyate tathAtrApi dharyekatvarUpavAdhakavalAdvizeSaNIbhUtakapisaMyogAtyantAbhAvaviSayakatvasya kalpanAt / na ca tatra medAvagAhyanuvyavasAyavirodhaitivAcyaM pratIteratyantAbhAvaviSayakatve'pyanuvyavasAye bhedAvagAhane kSatyabhAvAt / itthaJcAtrAnyonyAbhAvapratyakSa ityasya bAdhakAmAve ityaadiH| vastutastu vizeSavyAptau 'yujyate cAnyonyAbhAvo'jyApyavRttiH' ityanenAnyonyAmAvasyAvyApyavRttitvamabhihitaM dIdhitikRteti dhyeyam / ataeva ghaTAdau pAkena zyAmarUpanAzAnantaraM raktarUpotpAde'yaM na zcAmaH, daNDAdivinAzadazAyAM caitrAdAvayaM na taddaNDavAnityAdivyavahArANAM prAmANyaM snggcchte| na ca tatrApi zyAmatvadaDAderatyantAbhAva eva pratIyata iti vAcyaM tammiNi navA saMsargAbhAvabodhane tadarthabodhakapadasya sptmynttaayaastntrtvaat| na caivaM maitro na gacchatItyAdau gamanakRtenrnedaM caitrasye. tyAdau SaSThyarthasambaMdhasyAtyantAbhAvo na pratIyatAmitivAcyaM prAtipadikArthasyAtyantAbhAvabodha evAnuyogibodhakapadottaraM saptamyAstantratAyA vivakSitatvAt / navAde'pyevam / atha bhedasya pRthaktvarUpatve bAdhakamAhAnyonyAbhAvasyetyAdi / prayogApatteriti / yathA ghaTAt paTaH pRthagityatrapRthagitipadAt pRthaktvaM pratIyate tathA ghaTAt paTo netyatra bhedArthakananA pRthaktva pratIyatAM bhedasya pRthaktvAtmakatvAdityuktaprayogasya prAmANyaM syAditibhAvaH yadyapi no vaidharmyaparatayA prAcAM mate paTo ghaTApekSayA baidharmyavAn For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 4. ] ghaTavRttyantAbhAvapratiyogidharmavAnityarthAt 'ghaTAt paTo na' itiprayogasya prAmANyamupapAdayituM zakyate tathApi navyamatenano'bhAvazaktatvAttathoktamiti dhyeym|| proktaniyame vyabhicAramAzaGkate na caivmiti| evaM anyonyAbhAvapratItau pratiyogyanuyogivAcakapadayoH samAnavibhaktyantatvasya tantratve / kathamiti / pratiyogyanuyAgivodhakapadayorasa mAnapaJcamoprathamAvibhaktyantatvAditibhAvaH / zaGkA nirasyati anyatvasyeti / pRthakatvarUpatvAditi / yadyapi 'tathAca sAdhyavatpadenanirUDhalakSaNayopasthApitasya sAdhyatAvacchedakaviziSTasAdhyavattvAvacchinnapratiyogitAkasyAnyapadArthaMkadeze'nyatve tAdAtmyenAnvayAt sAdhyavatica sAdhyavattvAvacchinnabhedAsattvAnnAvyAptiH' ityanenasandarmeNAnyatvasya bhedarUpatAyAH paJcalakSaNIvyasthAnAvasare granthakRta vAbhihitatvAnnedaM yuktamanyonyAbhAvasya pRthaktvAtmakatvatAdavasthyaJca tathApyanyatvasyAkhaNDopAdhirUpatvamihAbhipretamiti dhyeyam / vastutastu 'ghaTo na paTaH' 'ghaTAtpaTaH pRthaka' ityAdipratItyobvailakSaNyamevAnyonyAbhAvapRthaktvayobvailakSaNye mAnamitibodhyam / navyAstvanyonyAbhAbasyaivapRthaktvasvarUpatvaM natu guNAntaraM mAnAbhAvAt / nacoktapratItyaurartha vailakSaNyAbhAve ghaTI netyatrApi paJcamI syAditivAcyaM nipAtAtiriktAnyobhAvArthakapadasamabhivyAhArasyaiva paJcamIprayojakatvopagamAt // 24 // || tarkAmRtam // saMyogastrividhaH anyatarakarmaja ubhayakarmajaH sNyogjshceti| Adyo yathAmanaH karmaNAtmamanasoH sNyogH| dvitIyo yathA--meSayoH karmaNA tayoH saMyogaH / tRtIyo yathA kaarnnaakaarnnsNyogaatkrmaakrmsNyogH| yathA-hastatarusaMyogAtkAyatarusaMyogaH // 25 // // vivRtiH // saMyuktavyavahArAsAdhAraNakAraNIbhUtaM saMyogaM bibhajate saMyogastribidha iti / anyatarakarmaja iti| anyataratva' nAma bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvam / anyatarakAsamavAyikAraNaka ityrthH| ubhayakarmaja iti| ubhayakAsamavAyikAraNaka ityrthH| ubhayatvamekaviziSTAparatvamiti kecit / tanna maTe ghaTatvapaTatvobhayaM nAstItivyavahArAnupapattiprasaGgAt vyadhikaraNayorghaTatvapaThatvayobvaiziSTayabirahAt / kintuvyAsajyavRttidvitvamevobhayatvam / saMyogaja iti| saMyogAsamavAyikAraNaka ityrthH| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 41 ] vidhAtrayaM krameNodAti Adya ityaadi| Atmano niSkriyatvAdAha mnHkrnaanneti| hstetyaadi| kAyarupAvayavinaM prati hastarupAvayavasya hetutvAddhastau kAraNaM tarurakAraNaM tayoH sNyogaadityrthH| kaayetyaadi| kAyo hastayoHkArargha tarurakAyaM tayoH sNyogityrthH| naca yanna hastakriyayAhastatarusaMyogastataH zarIratarusaMyogastatraistakriyAyAH zarIratarusaMyogaM prati hetutvakalpanenaivopapattau hastatarusaMyogasya kAraNatvAkalpanAt saMyogajasaMyogo'siddha itivAcyaH saMyogakriyayoH samavAyena kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirakasiddhatvAccharIre ca samavAyena kriyAyA abhaavaacchriirtrusNyogotpaadaanupptteH| naca zarIre kutaHkriyAyAabhAva iti vAcyaM avayavikriyAyA yAvadavayavakriyA nigatatvaniyamAt / naca kriyAyAH sAmAnAdhikaraNyasambandhena hetutvAntaraM tatra kalpanoyamiti na tadutpAdAnupapattiritivAcyaM vibhinnakAryakAraNabhAvakalpane gauravAttadapekSayA samavAyasanbandhena kAraNatve lAghavAditi dhyeyam // 25 // tarkAmRtam // vibhAgo'pitrividhaH-anyatarakarmaja-ubhayakarmajovibhAgajazca / AdyoyathA manaHkarmaNAtmamanasovibhAgaH dvitIyo yathA meSayoHkarmaNA tyovibhaagH| vibhAgajavibhAgo'pi dvividhaH kAraNamAtravibhAgaja: kAraNAkAraNavibhAgazca / Adyo yathAkapAlakarmaNAkapAladvayavibhAgastataH kapAladvayasaMyoganAzastatoghaTanAzastataH kapAlasyAkAzAdidezA dvibhaagjovibhaagH| naca vibhAgaH svotpattyAnantarameva vibhAgajavibhAgaM janayatvitivAcyaM dravyanAza sahakRtasyaiva tasya tajjanakatvAt / tatra dravyasya pratibandhakatvena sati dravye tdsmbhvaat| naca kammaivaikadA kapAladvayavibhAgamAkAzakapAlavidhAgaJca janayatvitivAcyaM yad dravyAnArammakasaMyogavirodhinaM vibhAgamArabhate na tad dravyArambhakasaMyogavirodhinam ; anyathA vikshtkmlkumddldlkrmnnytivyaaptiH| naca saMyoge'tyevamastu, tatrAvirodhAt / dvitiyastu kAraNAkAraNavibhAgAta kAryAkAryavibhAgo yathA-karataruvibhAgAt kAyataruvibhAgaH // 26 // ||-vivRtiH|| atha vibhaktapratyayAsAdhAraNakAraNaM vibhAgaM vibhajate vibhAgo'pi trividha iti / nanu saMyogAbhAvaeva vibhAgo'stu kimatiriktaguNeneti cenna guNAdau saMyogAbhAvasattvena vibhAgavattvavyavahAraprasaGgAt / naca dravyaniSThasaMyogAbhAvasyaiva vibhAgatvamitivAcyaM samavAyisamavetabhAvApannayostantupaThAdyoH paThatantvAdisaMyogAbhAvasattvAtpaThatantvAdivibhAgavattvavyavahAraprasaGgAt / naca saMyoganAza eva vibhAgaH syAditivAcyaM saMyuktayo For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 42 / ThipaThayoranyataranAzena saMyoganAze vibhaktapratyayApatteH / naca vidyamAnadravyavRttisaMyoganAza eva tathetivAcyaM tathA sati yatkiJcitsaMyoganAzAdunnaraM punaHsaMyuktayovibhakta tvvyvhaaraaptteH| naca yAvat saMyoganAzasyaiva tathAtvamitivAcyaM mithI vibhAgava. torvibhvoryAvatsaMyogAprasiddha rekasaMyoganAze yAvatsaMyoganAzAbhAvAdvibhAgAbhAva pratItyApattyezca / vyAstu saMyogAbhAvasya vibhAgatve vinigamakAmAvAdvibhAgAbhAvasyApi saMyogatvApattyAdvayorvilayaprasaGgAdavAdhitasaMyuktatvavibhaktatvapratyayAnurodhAzca saMyogavibhAgayoratiriktatvamamyupetavyamitiprAhuH / vidhAtrayaM krameNohAdurati Adyo yathetyAdi / tRtIyaM punavibhajate vibhaagjvibhaago'piityaadi| kAraNamAtra tyatra mAtrapadenAkAraNavyavacchedaH / tena kapAlataruvibhAgajaghaTataruvibhAge kAraNamAtravibhAgajavibhAgatvasya naativyaaptiH| tatrAdima vidhAmudAharati Adya ityaadi| vibhAgajavibhAgaghaTakaprathamavibhAgasya kriyAjanyatvamAha kapAlakarmaNeti / kapAladvayorghaTasamavAmikAraNanvAt kAraNamAtravibhAgajanyatvaMsaGgamayitumAha kapAladvayavibhAga iti / vibhAgasya saMyoganAzakaguNatvAdAvAha tata iti / kpaaldvyvibhaagaadityrthH| kriyAjanyavibhAgasya pUrvasaMyoganAzakatvaniyamAdAd kapAladvayasaMyoganAzaH iti| asamavAyikAraNanAzasya kAryyadravyanAzakatvAduktaM tato ghaTanAza iti / ghaTArambhakakapAladvayasaMyoganAzA ghaTanAza ityrthH| kapAlAkAzavibhAge ghaTanAzasya sahakArikAraNavAdAha tata iti / ghttnaashruupshkaarikaarnnaadityrthH| AkAzAdItyAdinAbhUtalAdeH prigrhH| dezAditi paJcamyantasya vibhAgaiti prthmaantenaanvyH| vibhAgaja iti / pUrvajAtakapAladvayavibhAgena jnitityrthH| tathAca ghaTanAzasahakRtena kapAladvayavibhAgena kapAlAkAzavibhAgo jnytitiphlitaarthH| ___ nanvatra karmaNo nAzAnabhighAnAnnityanvaM syAdini cenna vibhAgasya pUrvasaMyoganAzakatvaniyamAt kapAlAkAzavibhAgena kapAlAkAzasaMyoganAzaH pUrvasaMyoganAzena cottaradezasaMyogajananAnnauttaradezasaMyogastata uttaradezasaMyogasyaiva svajanakakarma nivartakanvasvAmAvyAt karmanAzaiti vivakSitanvAt / zaGkate naca vibhAga iti / svotptrynntrmeveti| svaM-kAraNamAtravibhAgaH, tasyotpattyanantaramutpattyavyavahitottarakSaNe karmotpattitRtIyakSaNa ityrthH| evakAreNa karmotpattipaJcamakSaNovyavacchidyata itibhaavH| janayatviti / tathA ca kSaNalAghavamititAtparyyam / zaGkAmapanodati drvynaashetyaadi| tasyeti / kaarnnmaatrvibhaagsyetyrthH| tajjanakatvAditi / dvitiiyvibhaagjnktvaadityrthH| vibhAgajavibhAgaM prati dravyanAzasya sahakArikAraNatve yuktimAd tatra dravyasyetyAdi / tat-vibhAgajavibhAge dravyasya prativandhakatveneti / dravyanAzaM vinA bibhAgajavibhAgasyAnupapadyamAna For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 43 ] tayAdravyanAzasya kAraNatvAdravyasya prativandhakatvaM saMgacchate kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvasya prtibndhktvpdaarthtvaaditibhaavH| tdsmbhvaaditi| vibhaagjvibhaagsmbhvaadityrthH| atra kapAlakameNa eva vibhAgadvayajanakatve kSaNalAdhavaM davyanAzasahakAritvAdyakalpanalAghavaJcAbhisandhAya zaGkate naca kammaiveti / ubhayavibhAgau pratikarmaNaHkAraNatve vinigamanAvirahAttayovibhinnakSaNotpAdakalpanA'sambhavAdAhaikadeti / karmotpattidvitIyakSaNaityarthaH / zaGkA samAdhatte yadvyetyAdi / yat-kapAlakarma , dravyasyaghaTasya, anArambhako yaH kapAlAkAzasaMyoga stadvirodhinaM-tatpratidvandvinaM kapAlAkAzavibhAgamArabhate janayati, tata-karma, dravyasya-ghaTasyArambhako yaH kapAladvayasaMyogastadvirodhinaM...tatpratidvandvinaM kapAladvayavibhAgaM nArabhate-na jnytiityrthH| tathAca kapAlakarma dravyAnArambhakasaMyogavirodhivibhAgAjanaka dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvAt, yannai vaM tannai vamityanumAnaM phlitmitibhaavH| uktavyAptau vipakSavAdhakatarkamAviSkartumAhAnyatheti / ArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakakarmaNa evAnArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatva ityrthH| viksdityaadi| vikasanvikAzonmukho yaH kamalakumDalaH--padmamukulastasya yAni dalAni tavRnnikarmaNi drvyaarmbhksNyogvirodhivibhaagjnktvsyaativyaaptirityrthH| tathAca vikasatkamalakuGamala GgaprasaGga itibhaavH| tathAhyaravindamukule'grAvacchedena vidyamAnenAnArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakena karmaNA mulAvacchedenAramNakasaMyogavirodhI vibhAga utpAdyate cettena thibhAgenArambhakasaMyoganAzakastenAravindasya nAzaH syAditi / idaM knnaadmtaabhipraayenn| naiyAyikaistu karmaNa Azrayabhedena bhinnatvAduktAravindadalakarmaNi tathAvidhavibhAgadvayajanakatvasyAsattve'pi kapAlakarmaNi sattve vAdhakavirahAt kAraNamAtravibhAgajavibhAgo na svIkriyate / nacoktAnumAnameva vibhAgajavibhAge mAnamitivAcyaM anArambhakasaMyogavirodhivibhAgAjanakakarmaNI niyamata ArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatve mAnAbhAvena karmaniSThavaijAtyasyopAdhitvAt / kaNAdmatetu taadRshvaijaatysyaanuplbdhermaanaabhaavH| nanvevabhArambhakasaMyogajanakaM yatkarma tadanArambhasaMyogajanakaM na syAdataH tantudvaya saMyogajanakasya karmaNastvAkAzasaMyoganakatvAbhAvapraGgAt kAraNamAtrasaMyogajanyasaMyogAdikamaGgIkAryamityAzaGkate naca saMyoge'pIti / saMyogajanakakarmaNyapItyarthaH evbhstviti| aarmbhksNyogjnktvaanaarmbhksNyogj'nktvyonvirodho'stvityrthH| AzaGkAM nirasyati ttraavirodhaaditi| vipakSavAdhakatarka virahAdanArAbhakasaMyogajanakatvArambhakasaMyogajanakatvayoH karmaNi virodhe maanaabhaavaadityrthH| tathAcai For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 44 ] kasya karmaNastathAvidhasaMyogadvayajanakatvasyAviruddhatvAdeva tantudvayasaMyoge tantvAkAzasaMyogajanakatvAkalpanAt kAraNamAtrasaMyogajasaMyogAdau mAnAbhAva evetidhyeyam / dvitiiystviti| kAraNAkAraNavibhAgajanyo vibhaagjvibhaagstvityrthH| udAharati karetyAdi / karau kAraNaM, tarurakAraNaM, tyovibhaagaadityrthH| kAyetyAdi / kAyaH karakArya, taruH karAkAya, tayovibhAga utpadyata iti zeSaH / / 26 // // tarkAmRtam / / paratvAparatvotvotpattiH kAlaprakaraNe uktA // 27 // ___ // vivRtiH // kramaprAptaparatvAparatyotpattiprakriyAyA anabhidhAne nyUnatvamityAzaGkAM parijihIrgharAha 'paratvatyAdi // 17 // || tarkAmRtam // buddhijJAnaM, tadvividhaM smaraNamanubhavazca / smaraNamapi dvividhaM yathArthamayathArthaJca / tadvati tatprakArakatvaM yathArthatvam, tadabhAvavati tatprakArakatvamayathArthatvam / pUrvAnubhavaHsaMskAradvArA smaraNaM janayati / tatra pUrvAnubhavasya yathArthatvAyathArthatvAbhyAM smaraNamapyubhayarUpambhavati // 28 // || vivRtiH // athAtmavizeSaguNotpattiprakriyAmabhidhAtumupakramatebuddhiriti / jAnAmItyanuvyavasAyasAkSikajJAnatvajAtissallakSaNamiti bodhym| jJAnasya buddhivRttitvamiti sAMkhyamataM nirasituM vivRNoti jJAnamiti / ataeva 'buddhirupalabrdhijJAnamityanAntaram' ityakSapAdasUtram / buddhi bibhajate tadvividhamiti / bidhAdvayamAha smaraNamanubhavazceti / tatra smaraNatvaM saMskAramAtrajanyajJAnatvaM jAtivizeSo vaa| anubhavatvamapi smRtyanya jJAnatvaM jAtivizeSo vaa| atha smaraNaM vibhajate smaraNamapIti / atrApinA bakSyamANAnubhava vidhyaM sUcitam / vidhAdvayaM darzayati yathArthamayathArthaJceti / tatra yathArthatvaM lakSayati tdvtiityaadi| saptabhyartho vizeSyatvaM nirUpitatvasambandhena prakAratAyAmanveti / ttprkaarktvmiti| tanniSThaprakAratA nirUpakatvamityarthaH / tathAca tadvanniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAnirUpakatvaM yathArthatvamityarthaH / etena raGgatvena rajatAvagAhini rajatatvena ca raGgAvagAhini 'ime raGgarajate' ityAkArakasamUhAlamvanabhUme'tivyAptistatraraGgavizeSyakatvaraGgatvaprakAratvayoH rajatavizeSyakatvarajatatvaprakArakatvayoH sattvAditi nirastaM raGgatvaprakAratAyAM raGgavizeSyatA. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 45 nirUpitatvasya rajatatvaprakAratAyAM rajatavizeSyatAnirUpitatvasya cAsattvAt / evamevAnu bhavAdigatayathArthatvamapi niSkarSaNIyam / atraca zuktAvidaM rajatamiti rajatatvaprakArakabhUme'tivyAptivAraNAya tadvatIti / atraca tadvattvaM prakAratAvacchedakasamvandhena grAhyam / tena kAlikasamvandhena zaktau rajatatvasattve'pi zuktimmikedaM rajatamitibhUme nAtigaptiH / ghaTa eva dravyamiti dravyatvaprakArakajJAne ghaTatvapramAtvApattivAraNAyoktasamUhAlamva. navAraNAya vA tatprakArakatvanivezaH / ayathArthatvaM lakSayati tadabhAvavatIti / atrApi saptamyartha vizeSyatvasya tatprakArakatvaghaTakaprakAratvasya ca proktasambandhena tatra tatrAnvayo bodhyH| tathAca tadabhAvavaniSThavizeSyatAnirUpitatanniSThaprakAratAnirUpakatvamayathArthatvam / evamevAnubhavAdiniSThAyathArthatvamapi nirvAMcyam / atraca rajatadharmikedaM rajatamitiprabhAyAmativyAptivAraNAya tadabhAvavatIti / tadabhAvazca prakAratAvacchedakasamvandhAvacchinnapratiyogitAko grAhyaH / tena parvato bahnimAniti pramAyAM samavAyasamvandhAvacchinnapratiyogitAkavahnayabhAvavatparbatavizeSyakatvasattve'pi naativyptiH| rajatatvAbhAvavadvizeSyakarajata. tvAbhAvaprakArikAyAM zuktidharmikedaM rajatatvAbhAvavaditi pramAyAmativyApti bAraNAya ttprkaarktvniveshH| ___atha smRtyutpattiprakriyAmAha pUrvAnubhava ityAdi / samAnakAlInAnubhavasya smRtijanakatvAsambhAvAdAi puurveti| jJAnatvasya smRtisAdhAraNyAdAhAnubhava iti / anubhavasya tRtIyakSaNapradhvaMsitvena sAkSAt smRtijanakatvAsambhavAdAha saMskAradvAreni / bhAvanAravyasaMskAraM vyaapaariikRtyetyrthH| janayatIti / tathAca tadIyatadviSayakasmRtitvAvicchannaM tadIyatadviSayakasaMskAratvAvacchinnaJca prati tadIyatadviSayakAnubhavatvena. hetutvmityrthH| tena caitrIyAnubhavena maitrIyasmRtisaMskArayorghaTAnubhavena paTasmRtisaMskArayobvA na prasaGgaH / na cAnubhavatvena janakatve gauravamitivAcyaM jJAnatvavadanubhavatvasyApi jaatitvaadgaurvaanvkaashaat| idantu prAcAM matAnusAreNa / navInamate tu smRtisaMskArau prati jJAnatvenaiva hetutvamupetavyamanyathAnubhavatvena hetusve sakRdanubhUtasya smaraNottaramasmaraNaprasaGgaH saMskArasya phalanAzyatvaniyamAtprathamasmaraNenaivAnubhavajanitasaMskArasya naashaat| jJAnatvasyatu smRtisAdhAraNyAt sakRdanubhUte'pi prathamasmRtyA saMskArAntaradvArA punaH smrnnoppttiH| ataevokta 'jAyate ca punaH punaH smaraNAdRr3hatara: saMskAraH iti / yathArthAyathArthabhedena smRtidvai vidhye kAraNaM pradarzayati tatra pUrvAnubhavasyetyAdi / smaraNamapotyapinA bhaavnaakhysNskaarsyopgrhH| ubhayarUpamiti / ythaarthaaythaarthobhyruupmityrthH|| 28 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 46 ] // tarkAmRtam // 2 anubhavo dvividhaH pramA'yathArthazca / tatra prabhA caturvvidhA / sA bakSyate / ayathArthajJAnaM caturvvidhaM - - - saMzayo viparyyayaH svapno'nadhyavasAyazceti / saMzayo yathA - samAnadharmaM baddharmmijJAnavizeSAdarzanakoTidvayasmaraNairayaM sthANurvvA puruSo vetijJAnaM janyate sa eva saMzayaH / biparyyayastu samAnadharmma vaddharmmiJjAnavizeSAdarzana kakoTismaraNaiH zuktAvidaM rajamitijJAnaM janyate / tatra gurumate idamityanubhavAtmakaM jJAnaM, rajatamiti smaraNAtmakaM tena grahaNasmaraNAtmakaM jJAnadvayaM natu rajatatvaviziSTajJAnamidam, anyathA bhAsamAnasAmagraya sambhavAt / pravRttizca svatantropasthiteSTabhedAgrahAt / naiyAyikamate pravarttakaM viziSTajJAnaM tena bhramaH sidhyati / svapnastvanubhUta padArtha smaraNairadRSTena dhAtudoSeNa ca janyate anadhyavasAyazca kiJciditiJjAnam vizeSAdarzanAdbhavati / atra yadyayaM nirvvahniHsyAnniddamaH syAdititaka viparyyayamadhye bodhyaH / tatra naiyAyikamate svapnAdhyavasAyau viparyyayamadhye praviSTau, tena tanmate'yathArthajJANaM saMzayovipayryayazceti // 26 // // vivRtiH // athAnubhavaM vibhajate'nubhavodvividha iti / prameti bhramAnya ityarthaH / vastutastu nirvvikalpakasya pramAtvopapattaye vizeSyAvRttyaprakArakAnubhavatvarUpaM pramAtvaM bAcyamiti dhyeyam / smRtikaraNasya pramANAntaratvApattibhiyA smRteH pramAtvena vibhAgo nAbhihita itibhAvaH / attaeva yathArthAnubhavatvamityanubhavatvaghaTitapramAlakSaNamiti navyAH / vakSyata iti / athapramAkathyata ityAdinetizeSaH / ayathArtha jJAnamiti / ayathArthAnubhava ityartha; svapnAdeH smRtirUpatAyA bhASyAdiviruddhatvAnniryuktikatvAcca / vibhajate taccaturvvidhamiti / ayaJca vibhAgaH kaNAdamatena, naiyAyikamatena tu svapnAdhyavasAya yorviparyyaM yamadhyo'ntarbhAvasya vakSyamANatvAt / vidhAcatuSTayAdimaM saMzayaM nirUpayati saMzayo yayeti / tatra saMzayatvaM na jAtizcAkSuSatvAdinA sAGkaryyaprasaGgAt kintu vakSyamANajJAna vizeSatvarUpam / uccaistaratvasya sthANupuruSa sAdhAraNyAgrahe sthANurvveti saMzayAnutpAdAha samAnadharmmavaddhamirmajJAneti / samAnaH - viruddha koTidvaya sahacarito yodharmmastadvAn yo dhamrmI tadviSayaka - jJAnetyarthaH / sthANutvavyApyavaka koTarAdimAnayamityAdinizcayasattve sthANurvvetyAdisaMzayAjananAdAhavizeSAdarzaneti / koTivyApyavattvasyAnizcayerthaH / sthANutvapuruSatvarUpakoTyoranupasthitatve sthANutvAdikoTikasaMzayAsambhavAdAha koTidvayetyAdi / koTidvayetyupalakSaNaM, saMzayasya cAtuSkoTikatvamate koTicatuSTayasmRterAva zyakatvAt / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 47 ] vastutastu zabdatve nityAninyavyAvRttatvajJAnena, zAbdasaMzayopagantRmate zabdo nityo na veti bipratipattyA ca zabdo nityo navetisaMzayajananAdasAdhAraNadharmavaddhammijJAnasya vipratipattezca saMzayahetutvaM mantavyam / tathAca sAdhAraNadharmavaddhammijJAnajanyo'sAdhAraNadharmavaddharmijJAnajanyo vipratipattijanyazcetitrividha saMzayaH pryvsnnH| vizeSAdarzAnajanyatvasya koTismaraNajanyatvasya ca dharmijJAnajanyatvasyeva saMzayatvasamavyAptatayA saMzayavibhAjakatvAsambhavena na saMzayasya cturvidhtvaadyaapttiH| tathAca vizeSAdarzanAdeH sAdhAraNadharmajJAnAdisahakAriteti tAtparyam / nanu samAnAnekadharmopapattevipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyAvasthAtazca vizeSA. pekSo vimarzaH saMzayaH' ityakSapAdasUze prAmANyasaMzayasyAprAmANyasaMzayasya ca viSayasaMzaye svAtantryeNa hetutvamivAnuktasamuccAyakacakAreNa vyApyasaMzayasya vyApakasaMzayaM prati pRthakkAraNatvamabhihitam / evaJca saMzayasya zaividhyAdAdhikyamevocitamiti cenna prAmANyasaMzayAdisattve'pi lAghavena sAdhAraNadharmavaddharmijJAnAderevasaMzayahetutvasyopagantavyatvAt / anyathA kaarykaarnnbhaavvaahulyaadgaurvaaptteH| prAmANyasaM zayAdestu kathaJcit prayojakatvakalpane'pi kSativirahAt / astvevaM, tathApi saMzayatvAvacchinna prati sAdhAraNadharmavaddharmajJAnatvAdinA hetutvasya kalpayitumazakyatvAdatra hetuhetumadbhAvaH parAmarzakAraNatAvicArarizA prisskrnniiyH|| dvitIyaM nirUpayati viparyAyastviti / tadabhAvavati tatprakArakanizvayatvaM biparyaMyatvam / dhavalimnaH zuktirajatobhayasAdhAraNyamajAnatAM zuktau rajatatvavodhAsambhAvAdAha samAnadharmavaddharmiMjJAneti / zuktitvavyApyakArkazyavadidamitijJAne jAte zuktAvidaM rajatamiti jJAnAnutpAdAdAha vizeSAdarzaneti / rajatatvasmRti binA zuktau rajatatvadhiyo'nutpatterAha ekakoTismaraNairiti / saMzaye koTidvayasmaraNAttadvayAvRttaye eketi| zuktAviti dhmmipricaaykm| idaM rajatamiti biparyAyAbhinayaH / naiyAyikamate zuktikAyAmidaM rajatamityanubhavaH pratyakSAtmaka idantvAvacchinnAMze laukikasannikarSajanyatvAllaukiko rajatatvAMze rajatatvajJAnalakSaNAsannikarSajanyatvAdalaukiko jAyana ityataukta gurumata iti / anubhavAtmakamiti / pratyakSAtmakamityartha / tenAnumityAde ranubhavatvasattve'pi na ksstiH| alaukikapratyakSAnabhyupagattagurumate tatra rajatatvasyAnubhavaviSayatvAsambhavAdAi smaraNatmakamiti / anyathAkhyAtimanabhyupagamyatAM gurUNAM mate idantvAvacchinnavizeSyakarajatatvaprakArakai kajJAnAsambhavAdAha jJAnadvamiti / nanu rajatatvaviziSTajJAnasattvAsattvAmyAM rajatArthinaH pravRttyapravRttyodarzanAdrajatapravRttitvAvacchinna prati rajatatvaviziSTajJAnatvena kAraNatvaM vAcyamityathAkhyAtisiddhirityAzaGkA niSedhati naturajatatvetyAdi / tathAcAvazyaklaptaniyatapUrvavarti For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 48 ] anyasya -: bhyAmuktajJAnAbhyAmeva pravRttyupapattervvi ziSTajJAnatvenAkAraNatvAnnatadanurodhenAnyavyayAkhyAti svIkAro na yukta iti bhAvaH / tathAca vivAdAdhyAsitAH sarvve pratyayAH yathArthAH pratyayatvAd ghaTAdipratyayavadityanumAnena sarvveSAM jJAnAnAM yathArthatvasya siddhatvAd bhramAtmakaM viziSTajJAnaM nAGgIkaraNIyamityAzayenAha anyasyetyAdi / zuktikAyAH, anyathA... rajatatvaprakAreNa yadbhAnaM tasya alIkatayA tatsAmagra, yasvIkArAdityarthaH / vastutastu sAmagrI prayojyabhAnasyAnyathAtvAbhAvAdityarthaH / tena na siddhayasiddhibhyAM vyAdhAtaH / anyathAtvaJca visamvAdIcchAdau prasiddhamityadoSaH / daNDAdighaTita sAmagrayA ghaTatvAdiviziSTaprasiddhavastutpAdaprayojakatvAdrajatatvaviziSTa zuktezcAprasiddhatvAttadutpAdAsambhavAttatsAmagrI na svIkriyata iti guruNAmAzayaH / na ca rajatatvaviziSTazukteraprasiddhatve'pi rajatatvena zukterbhAne ki bAdhakamiti vAcyaM sannikarSa viraheNa rajatatvasya pratyakSAsambhavAt / kiJcAlaukikasannikarSAnabhyupagamenAla - kikapratyakSasyeva kAraNaviraheNAnumityAdezcAsambhavAt / na tvevaM nedaM rajatamiti - vAdhagrahe'pi rajatasmRtipurovattijJAnayoH sattvAsattAbhyAM pravRttirjjayetetyata zrAha pravRttiti / svatantratretyAdi / svatantra eNa upasthitaH smRtaH, ya iSTaH -- rajatAdiH tadbhedAgrahAt - tamedagrahAmAvAdityarthaH / tathAca nedaM rajatamityAdAbupasthiteSTa rajatAdibhedagrahasya sattvena pravRtryabhAvaH, zuktau rajate vA idaM rajatamiti pratyaye tathAvidhabhedagrahAmAvasattvAtpravRttiriti tattvam / tu nanvevaM gurumate dRSTabhedAgrahatvena pravRtti prati kAraNatAyA baktavyatvAdavacchedakagaurava mataH svatantrAnvayavyatirekAbhyAM lAghavataH pravRtti prati biziSTajJAnatvenAnugatakAryyakAraNabhAvakalpane saMvAdivisaMvAdipravRttyonAMnupapattiriti naiyAyikamatamevasAdhIya ityAzayenAha naiyAyikamata iti / pravarttakamiti / pravRttitvAvacchinnakArthyatAnirUpitakAraNatAmityartha / viziSTajJAnamiti / purorvAttivizeSyakeSTatAvacchedakaprakArakajJAnamityarthaH / evaJca zuktAvidaM rajatamitijJAnasya rajatatvAbhAvavadvizeSyakarajatatvaprakArakatvAdanyathAkhyAtiraGgIkAryyA ityata Aha bhramaH sidhyatIti / tRtIyaM nidrAdRSTAntaH karaNajaM svapnaM nirUpayitumAha svapnastviti / nidvAtu yogajadharmAnugRhItasya manaso nirindriyapradezAvasthAnamiti zivAdityaH / nirindriyapradezazca svapnavahAnAr3I medhyAnAmnI / ananubhUtArthaviSayaka svapnasyAsiddhatvAdAhAnubhUte tyAdi / na caivamindralokAbhigamanAdisvapnasyAnupapattiriti vAcyaM tatra pUrvvaM viziSTe'nubhavavirahe'pi vizeSyavizeSaNAnubhavasya khaNDazo dhauvyAttajjanitasmRtidvArA tattadvizeSyAMze tattadvizeSaNasya bhramAtmakaH svapna ityabhyupagamAt janmAntarIyaviziSTAnubhavasya kalpayituM zakyatvAcca / na ca tatra smRtau kimuddhodhakaM kalpyamiti zaGkAM For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 46 ] adRssttvishesssyaivauvodviidhktvklpnaat| tathAcotkaTena kAmena krodhena bopahatacetA yaM viSayamanubhUto dhyAyan svapiti tasya tadvaSayakasaMskArajasmRtyA tadviSayakaH svapno jaayte| yathA purANAdyarthazrAvaNAnubhavajasaMskArapATavajanitasmaraNena kirAtArjunIyaM yuddhamityAkArakaH svaptaH / ___ kAryatvAvacchinnaM prati aduSTanvena hetutve'pyadRSTavizeSaNasvapnavizeNasyAnubhavasiddhavAdAhAdRSTa neti| adRssttvishessennetyrthH| tathAcaitasmin prAktane vA janmani anubhUte vastuni nidrAdoSopaplutacittasya svapnavizeSau dharmAdharmAmyAM jnyete| tatra kuJjarAroiNAdiviSayakaH svapno dharmajaH zubhasUcakatvAt / barAhArohaNAdiviSayakaH svpno'dhrmjaa'shubhsuucktvaat| tathAhi jyotiHzAstram 'ArohaNaM goThyakuJjarANAM prAsAdazailAgravanaspatInAm / Aruhya naukAM pratigRhya vaNAM bhuktvA ruditvA dhru vamarthalAbhaH' // ityAdizubhAvedakam / 'barAhakSaMkharoSTrANAmAroho mahiSasya ca' ityAdyazubhAvedakam / bAtAdidhAtudoSAbhAve svapnavizeSAnutpAdAdAha dhAtudoSeNeceti / dhAtavaH-bAtapittazleSmAnaH, teSAM yo doSaH-veSabhyaM, tenetyrthH| ataeva carake 'doSajaM svapnam' ityatra 'ulvanavAtAdidoSajanyamiti ttokaakRtH| tatra bAtadoSeNAkAzagamanabhUparyaTanavyAghrAdibhayapalAyanAdiviSayakaH, pittadoSeNa hutAzanapravezanatajjvAlAliGganahiraNmayAcalAdi viSayakaH, zleSmadoSeNa ca sindhusantaraNasarinamajjanarAjatAcalAdiviSayakaH svapnojanyate / tathAcAnubhUtArthasmaraNAditritayasya militasyaiva svapnahetutve'pi tattatsvapnavizeSe smaraNAdermukhyakAraNatvaM sUcayitumasamAsakaraNamiti dhyeyam / evaJvoparatavahirindriyagrAme pralone ca manasi laukikasannikarSAbhAvena cAkSuSAdi. rUpatvAsambhAvAtpUrvAnubhUtArthasmaraNarUpajJAnalakSaNAsannikarSaNajanito vAdhitArthaviSayako'laukikamAnasapratyakSAtmakaH svapnaH pryvsnnH| ataeva annambhaTTAH svapnamayathArthajAte'ntarbhAvayAmAsuH / vallabhAcAryairapi 'siddhopaplutAntaHkaraNajapravAhaH svapnaH' ityuktam / na ca svapnasyAyathArthaJAnatve kutaH svapnavizeSAdyathArthArthAvAptiH saGgacchata iti vAcyaM avyArthajJAnasyAvAdhitArthajanakatve vAdhakAbhAvAt / kathamanyathA rajjau sarpatvAbhUmAdyathArthamurchAdiH / turIyaM nAdhyavasyAmItyanuvyavasAyasiddhajJAnatvalakSaNakamanadhyavasAyaM niruupyitumaahaandhyvsaayshceti| taddhavicchinnaviSayitAkaH kevalatattadviSayitAko vA bodho'dhyavasAyaH, sa na bhavatItyanadhyavasAya idaMttvAdinAsnihiyyamAnavastuviSayakaM kimidamitijJAnamitiyAvadityAzayenAha kiJciditi / taduktaM ballabhAcAryaiH-'sAmAnyato'vagate vizeSato'jJAte jijJAsite vAcyavizeSe yadA For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 50 ] kiM zabdAbhilApastadA'nadhyavasAyaH' iti / yathAsthANutvavyAphyavAkoTarAdimAnayamitivizeSadarzanena sthANurvA naro vetisaMzayanivRttyA'yaM sthANurita nizcayo janyate tathAtrApi vyApyavattvanizcayarUponnAyakasattve vyApakanizcayarUponneyAvazyambhAvAdAha bizeSAdarzanAditi / vyaapyvttvnishcyaasttvityrthH| 'kiminduH kiM padmam' ityAdau yathendutvAdyabhAvabhAnaM tathAtrApyabhAvabhAnamupagamyAsyAyathArthamupapAdyam / nanu pramANAnugrAhakasyAhAryavyApyavattvajJAnajanyAhAryavyApakavattvabhUmAtmakasya tarkasyApi sattvAdayathArthAnubhavasya catuvidhatvakathanamasaGgatamityAzaGkAM niracikIrSurAhAvatyAdi / pramANAnugrAhakatvasattve'pyayathArthAMnubhavaviparyayatvenopagrahasambhave tarkatvena pRthagvibhAge gauravamiti bhaavH| - svapnatvAnadhyavasAyatvayorayathArthAnubhavavibhAjakatvaM kANAdAbhimataM gauravadoSagrAsAdeva naiyAyikairanAdeyamityAha tatra naiyAyikamata iti| prvissttaaviti| svapnasya mAnasaviparyayarUpatvAdanadhyavasAyasya ca vAhyamAnasobhayavidhaviparyayAtmakatvAditi bhAvaH tanmate naiyaayikmte| ayathArthajJAnaM-ayathArthAMnubhavaH // 26 // ||tkaamRtm / / sukhaM dharmajanyam / duHkhamadharmajanyam / icchA issttsaadhntaajnyaanjnyaa| dveSo'niSTasAdhanatAjJAnajanyaH / kRti stRividhA jIvanayoniyatnarUpA pravRttinivRttizca / AdyA jiivnaadRssttjnyaa| dvitIyA icchaajnyaa| tRtIyA dveSajanyA // 30 // // vivRtiH // kramaprAptaM sukhaM nirUpayati sukhmiti| etallakSyanirdezaparam / evamagre'pi / dharmajanyamiti / smvaaysmbndhaavcchinndhrmtvaavccinnkaarnntaaniruupitkaarytaakmityrthH| tena dharmadhvaMsAdau naativyaaptiH| vastutastu janyAntaM svarUpakIrtanamAtraparaM lakSaNantu sukhItyAdyanubhavasiddhasukhatvajAtimattvam / tenezvare nityasukhasvIkArapakSe'pi na ttraavyaaptiH| tanmate sukhattvasya nityAnityavRttitvena kAryatAvacchedakatvAsambhavAjjanyasukhatvasya dharmajanyatAvacchedakatvamiti bodhym| yantu balavadda veSaviSayatvenAnubhavikasya duHkhasyAbhAva eva sukhamiti / tnn| bhojanAdyanantaraM duHkhAbhAvavAnahamityanuvyavasAyAnutpatteH sukhyamityannuvyavasAyotpattezca / etena sukhasya jJAnavizeSAtmakatvamityapAstam / uktAnnuvyavasAyavirodhAnna jAne na sandehi na nizcinomItyAdyanuvyavasAyAcca / duHkhaM nirUpayati duHkhamiti / adharmajanyamiti / adhrmtvaavcchinnsmvaaysmbndhaavcchinnjnktaaniruupitjnytaavdityrthH| tenAdharmadhvaMsAdau naativyaaptiH| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 51 ] yadyapi tAdRzajanyatvasyaiva duHkhalakSaNatvaM sambhavati tathApi lAghavAdduHkhatvajAtimattva lakSaNaM bodhym| sAca jAtirahaM dukhotyaadynuvyvsaaysiddhaa| sukhAbhAvAsya jJAnavizeSasya ca duHkhatvamupeyino bhAntAH prAguktadizA nirsniiyaaH| kecittvakSapAdaH prameyasUtra sukhsyaanbhidhaanaadduHkhaabhinntvmicchnti| tanmandam / nayanaprasAdamukhamAlinyAdyoH kAryayobhaidena sukhaduHkhayorbhedAt strakacandanaphaNikaNThakAdibhyAM dharmAdharmAbhyAJca vijAtIbhyAM janitayostayovvaijAtyasyAvazyakatvAcca / yatyunarakSapAdairanamidhAna tattu vairAgyayogitayA sukhasyaduH khAvibhAvinAbhAvitvasUcanAyeti dhyeyam / ___ icchAM nirUpayatIccheti / kAraNapradarzanamukhena lakSaNAnidhitsayAdeSTa tyAdi / iSTatvaJca mmedmissttmitynubhvsaakssikvissytaavishessH| iSTasAdhanatAjJAnajanyatvaJca cikIrSAdyasahakRtasvaniSThasamavAya sambandhAvacchitrajanakatAnirUpitajanyatvam / tena pravRttyAdau svadhvaMse ca naativyaaptiH| vastutastvidamupAyecchAyAmeva sambhavati, phalecchAyAmiSTasAdhanatA *dhInirapekSaphalajJAnasya hetutvAt / tathAca phalopAyaviSayakatvabhedenecchAdvai vidhyamiti bodhyam / taduktaM 'nidu:khatve-sukhecchA tajjJAnAdeva jAyate icchAtu tadupAye syAdiSTopAyatvadhoryadi' // iti / ubhayasAdhAraNalakSaNantu icchAtvajAtimattvam / dvaSaM nirUpayati dvaSaiti / aniSTa tyAdi / atrApisvadhvaMse nivRttyAdau cAtiprasaGgavAraNAya janyatvaM pUrvavanniSkarSaNIyam / evamuttaratrApi / lakSaNantu dvesstvjaatirev| sAca nivRttijanakatAvacchedakatayA siddhA veditvyaa| ___ prayatnaM nirUpayitumAha kRtiriti / prayatna ityarthaH / vibhajate trividheti / tathA caitattritayAnyatamanvaM yatnatvajAtimattvamvA lakSaNamitibhAvaH / vidhAtrayamadhye prAdhAnyAdAdau jIvanayoniyatnaM niddizati jIvaneti / jIvanasya-prANasaJcArasya, yoniH kAraNIbhUtaH, yo yatnastatsvarUpetyarthaH / tasyAtIndriyatve'pi prANasaJcArarUpakAryAnu meyatvam / tathAhi prANasaJcAraH prayatnasAdhyaH kAryatvAd ghaTavAdityanumAnenetaraprayatnasAdhyatvavAdhAttat siddhiH| vastutastvadRSTavizeSaprayojyAtmanaH saMyoga vizeSAtmakakena jIvanenAdRSTa vazeSeSaNa vAdhikazvAsAdirUpasya prANasaJcArasyopapatte |vanayonyAkhyApanne mAnAbhAvaM iti nviinaaH| tallakSaNantu pravRttinivRttibhinnatve sati yatnatvaM prANasaJcAraviSayakayatnatvaM vaa| pravRttiriti ceSTAyA rAgasya vA janakatAvacchedakatayA siddhA pravRttitvajAtirevalakSaNam / nivRttiriti / nivRttitvaM dvaSa. janyatAvacchedakatayA siddho jaativishessH| ___ vidhAsu kAraNaM pradarzayati Adya tyaadi| AdyA-jovanayonikRtiH, jIvanAdRSTa janyeti / jIvanasya niminnIbhUtaM yadadRSTa tjjnyrthH| dvitIyA-pravRttiH, For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 52 ] icchAjanyeti / cikIrSAjanyetyarthaH / tena vRSTirbhavatvitIcchAsattve pravRtteranutyAde'pi na kSatiH idantu bodhyaM cikIrSAdvArA kRtisAdhyanAjJAnasyeSTasAdhanatAjJAnasya ca pravRttau hetutve'pi cikIrSAyA nAnyathAsiddhatvaM vyApAreNa vyApariNa iva vyApAriNA vyApArasyApyanyathAsiddhatvAsambhavAnmadhu viSasampRktAnnabhojanAdau cikIrSAbhAvena pravRttyabhAvadarza nAccikIrSApravRttyauhetuhetumabhAvasya svatantrAnvayavyatirekasiddhatvAcca / anyetu madhuviSasampRktAnna bhojanAdervva lavadaniSTAnuvandhitvena tatra valavadaniSTAnanubandhitvajJAnavirahAtpravRttyabhAvo nanu cikIrSAvirahanibandhana iti svatantrAnvayavyatirekasattvAtpravRttau balavadaniSTAnanubandhitvajJAnatvenApi kAraNatvam ataevAtmajighAMsurvvala - vadaniSTAnanubandhitvaM pratisandhAya cikIrSAmanapekSyaiva madhuviSasampRktAnnabhojane pravarttata ityAhuH / vastutastu balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAviziSTakRtisAdhyatAjJAnasya cikIrSAdvAraiva pravRttau hetutvena cikIrSAyAH sAkSAtkAraNatvamamabhipretyoktabhicchAjanyeti dhyeyam / tRtIyA - nivRttiH / nivRtteH pravRttyabhAvarUpatvasabhiti keSAJcinmatamapAkartumAha dva eSajanyeti / sAkSAddveSajanyetyarthaH / tena dveSajanakIbhUtadviSTasAdhanatAjJAnasya paramparayA nivRttihetutve'pi na kSatiH / evaJca dveSarUpakAraNasvAtantryeNAhaM nivRtta iti vilakSaNapratItyA ca tasyA na pravRttyabhAvarUpatvamiti bhAvaH ||30|| // tarkAmRtam // dharmaH zrutivihitakarmmajanyaH / adharmmaH zrutiniSiddhAcaraNajanyaH / vegAravyasaMskAraH AdyakriyAjanyo dvitIyAdikriyAjanakaH / yathA vegena vANazcalatIti / bhAvanAkhyaH saMskAro viziSTajJAnajanyaH / sthitisthApakAravyaH saMskAraH kAraNaguNaprakramajanyaH / gurutvaM kAraNaguNaprakama janyam / naimitrikaM dravatvaM ghRtajatudrutasuvarNAdInAmagnisaMyogajanyam / snehaH kAraNaguNaprakramajanyaH // 32 // // vivRtiH // gharmaM nirUpayitumAha dharma ityAdi / dharmatvaJca sukhajanakatAvacchedakatayA siddho jAtivizeSaH / zrativihitetyAdi / atra zrutipadaM manvAdInAmapyupalakSakam / tena zrautasya darzapaurNamAsAde rivasmArttasya dvAdazayAtrAderapi dhammaMjanakatvam / tathAca dharmaH zrutyAdibhivvihitaM yat karma abhiSecanAdikaM tena nimittakAraNena janita ityarthaH / taduktaM maharSi kaNAdena 'abhiSecanopavAsa brahmacaryya gurukulavAsavANaprasthayajJadAnaprokSaNadiGa nakSatra mantrakAlaniyamAzcAdRSTAya' iti / tatrAdRSTAyetyasyAdRSTadvArA svargApavargalakSaNaphalAyetyarthaH / tathAca dharmAkhyAdRSTAnamyupagame sutIrthe'bhiSeka For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 53 ] madhikRtyAbhihitasya pitRlokAvApnirUpaphalasyAnupapannirabhiSekasyAzutaravinAzitvAt / tathAhi mahAbhArate 'tatrAbhiSekaM kurvIta pitRdevArcane rtH| azvamedhamavApnoti pitRlokaJcagacchati' iti| nacAbhiSecanAhejalasaMyogAdidhvaMsasyaiva vyApAratvasAstAM kimattarA dharma kalpanayenivAcyaM gauravaprasaGgAt svargAdidhArApatteH karmanAzAjalasparzAdinAzyatvAnupapattezca / tathAhi 'karmanAzAjalasparzAt krtoyaavilchnaat| gANDakIvAhutaraNAt dharma:kSayati kIrtanAt' / iti / / adharma nirUpayitumAhAdharma iti / adharmatvaM duHkhjnktaavcchedktyaasiddhjaativishessruupm| tatra kAraNamAha shrutinissiddhmiti| zrutipadamuktArthakam / tathAca zrutyA niSiddha --aniSTasAdhananvena bodhitaM yadbrAhmaNainanAdikaM tadAcaraNarUpani mittakAraNajanya ityarthaH adhanibhyupagame 'ya iha kapUyacaraNA abhyAzoha yatte kapUyAM yonimApadye ran zvayoni vA zUkarayoni vA cANDAlayoni vA' ityAdizru tyAbhi hitazvAdi-yoniprApteranupapattiriti draSTavyam / athAtmavRttiguNotpAdaprakriyAmupasaMhattu bhAvanAkhyasaMskAraM nirUpayituM saMskAratvAvacchinnAnAM madhye sUcIkaTAhatyAyenAdau samuddiSTa vegaM nirUpayati vegAkhya iti / vegatvaJca jaativishessH| tatra kAraNaM pradarzayati Adya tyaadi| dvitIyAdi kriyAyA vegAjanakatvAdAdya ti / AdimazabdAderapi vegAjanakatvAdAha kriyeti / AdyAkriyAjanyatvasyataddha vaMsAdAvapi sattvAdAha dvitIyetyAdi vizeSyadalam / tatra ca kriyAtvasyAdimakriyAyAmapi sattvAnnasyAzcavegAjanyatvAha dvitIyeti / AdinA tRtIyAdikriyAyAH prigrhH| atracAdyakriyAyAvegaM prati vegasya ca dvitIyAdi kriyAM pratyasamavAyikAraNatvamavadheyam / kvacidva gaviziSTena kapAlena ghaTe vegajananasya pratyakSasiddhatvAdvegasyAsamavAyitayA vegajanakatvamapi boddhavyam / naca vegAstha saMskAre mAnAbhAva iti vAcyaM vegAnamyupagame karmaNaH kAntarapratibandhakatvasvAbhAvyAta pUrvakarmanAzasyauttarakarmotapAdasya caanupptteH| vegasya dvitIyAdikriyAjanakatvaM dRSTAntenopapAdayati yathA vegenetyAdi / ___dvitIyaM saMskAraM nirUpayati bhAvAnAkhya iti / bhAvanAtvaJca smRtijanakatAvacchedakatayA siddhajAti vizeSaH / nivikalpakasya bhAvanAjanakatvavirahAdAhavizeSTeti / upekSAnAtmakaprakAranAvizeSyatAzAlijJAnajanya ityrthH| tenopekSAtmakaviziSTajJAnasya bhAvanAjanakatvavirahe'pi na kSatiH nacAnubhavasyaiva bhAvanAjanakatvA. datra jJAnajanyatvanivezo'saGgata iti vAcyaM navyamate smRterapi bhAvanAjanakatvAt / tadukta' 'jAyate ca punaH punaH smaraNAdRr3hataraH saMskAraH' iti / prAJcastu dyApyadharmapurabdAreNa kAraNatvasambhave vyApakadharmasyAnyathAsiddhinirUpakatvAttadviSayakasmRti For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 54 ] saMskArau prati tadviSayakAnubhavatvenaiva kAraNatvaM natu tadviSayakajJAnatvena, ato'tra jJAnapadamanubhavaparamitivarNayanti / atra viziTajJAnadhvaMse'ti vyAptivAraNAya smRtijanakatve satIti vizeSaNaM deyam / ... tRtIyaM saMskAramAha sthitisthApaketi / anyathAkRtasya vRkSazAkhAdeH punastadavasthApAdanajanakatAvacchedakatayA siddho jaativishessH| sthitisthApakatvam / kaarnngunnetyaadi| kAraNaguNaprakramajanyatvapadArthaH prAGa nirUpito draSTavya / / gurutvotpAda prakriyAmabhidhanteM gurutvmiti| AdyapatanAsamavAyikAraNaM gurutvmitynnmbhttttaaH| gurutvatvaJca jaativishessH| sAMsiddhikadravatvasya vizeSaguNatvAttad tpAdaprakriyAyAH prAgabhihitatvAnnaimittikavavatvotpatti nirUpayitumAha naimittikamiti / nimittvishessjnymityrthH| tadeva dRSTAntenopapAdayati gaanvityaadi| naimittikadravatvatvaM jAtivizeSaH / snehasya vizeSaguNatve'pi pRthivyavRttitvAt pRthaktayA tadutyAdaprakriyAmAha sneha iti / 'cUrNAdipiNDIbhAvaheturguNaH sneha ityannambhaTTAH // 32 // // tarkAmRtam // zabdastrividhaH saMyogajo vibhAgajaH zabdazceti / Adyo bherIdaNDasaMyoganyaH / dvitIyo vNshaadidldvyvibhaagnyH| tRtIyastu saMyogena cAdyazabde janite tena zabdena nimittavAyusahakRtena vIcitaraGgavyAyena kadambagolakanyAyena vA janyate // 32 // * iti| // guNanirUpaNam / / . // vivRtiH // - zabdatvAvacchinnotpAdakatvasyai katrAsambhavAcchabdaM vibhajate zabda iti| yadyapi dhvanivarNabhedena zabdasya dvai vidhyaM vaktumucitaM tathApyutyAdaprakriyApradarzana kauzalAya tathA vibhAgaH kRtH| saMyogaja ityaadi| atra sAkSAt saMyogAdijanyatvaM vivakSitam / tena zabdajazabdasya paramparayA saMyogAdijanyatve'pi saMyogajatvAderna vibhaajktvaanuppttiH| bherIdANDasaMyogaja iti / atrabherIdaNDasaMyogasya nimittatvaM bheAkAzasaMgasya cAsamavAyitvaM draSTavyam / vNshaadidldvyetyaadi| AdinA kaasstthaaderupgrhH| atrApi tAdRzavibhAgasya nimittatvaM daladvayAkAzavibhAgasyacAsamavAyitvamitibodhyam / tRtIya stviti / janyata iti pareNAnvayaH / saMyogena ceti / atra cakAro vArthe / tenai kasmin zabde saMyogavibhAgobhayajanyatvavirahe'pina kSatiH / tena zabdeneti / aadimshbdenetyrthH| atracAdimazabdasya dvitIyazabdaM prati, dvitIyAdizabdasya ca tRtIyAdizabdaM pratyasamavAyitvamavadheyam / svayameva nimittakAraNaM darzayati nimittavAyviti / yadyapikAlAderapi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 55 ] kAryamA prati nimittatvamasti tathApyatra vAyumAtrasyollakho vishessnimitttvshaapnaarthH| tena pravalavAtena tUrNa zabdasAkSAtkAraH snggcchte| nanu bheryAdidezAbacchedenotyanasya zabdasya kathaM zrotraNa graha ityAGkhAyAmAha viiciityaadi| arNavAdI taraGgamAlotyAde yathai kena taraGgana tadRzahimavacchinno'paraH utpadyate, tena cAparaH tena cApara ityAditathAdimazabdena svadRzadigavacchinno'paraH zabda utpAdyate, tenaca tadRzadigavacchinno'nyaH zabda ityevaM krameNa zravanendriyadeze jAtasya zravaNendriyeNa graha ityrthH| atra matAntaramAha kadambagolaketyAha / prathamazabdAttadRzadikSu dakSazabdA jAyante, tatastemyaH zabdemyastadRzadikSu apare dakSa zabda ityevaM zravaNadezesamutpannAnAM zravaNena graha ityarthaH // 32 // // iti guNanirUpanavivRtiH // || tarkAmRtam // utkSepaNAvakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni paJca krmaanni| utkssepnnvaadiinijaatyH| pRthivIjalatejovAyumanovRttoni karmANi sarvANyamityAni / atiindriyvRttiinyniindriyaanni| pratyakSavRttIni pratyakSANi // 33 // // vivRtiH // dravyasamavetatvasya tulyatve'pi guNajanyatvAd guNanirUpaNAnantaraM karma niruupytyutkssepnnetyaadi| naca saMyogavibhAgavyatirekeNa karma nAstIti vAcyaM saMyogAdi pratoti vilakSaNatayA calatItyAdipratIteH sarvAnubhavasiddhatvAt / UrddhavAtyanukUlacetanakriyotkSepaNaM muSalamukSipAmIti vyvhaaraat| tatrAdAbutkSipAmItIcchA, tataH prayatnaH, tataH prayatnavadAtmasaMyogarUpAsamavAyikAraNAt karAdAvutkSepaNAkhyaM karma jaayte| nimittakAraNantu tatra gurutvameva / yantu tatrotkSepaNaviziSTakarAdinodana rUpAsamavAyikAraNAdutakSiptamUSalAdAvapi yugapahutakSepaNaM jAyata iti tadRr3hataradravyasaMyogAnmuSalasyorddha vagamanameva jJa yam, tatracchAdeH kAraNatve mAnAbhAvAdutkSepaNavyavahAro bhAkta eve| evaM muSalamavakSipAmItIcchayA prayatno jAyate, tatazca prytnvdaatmsNyogaatmkaarnnaaddhstaadaavkssepnnmutydyte| tatrApyukta rotyA muSalAdAvapakSepaNavyavahAro bhAkto boddhavyaH / itthnycaadhogtynukuulcetnkriyaavkssepnnm| prAkuJcatattvArambhakasaMyogavaddavyavRtti parasparamavayavAnAmanArambhaka saMyogavizeSavinAzaka karma prasAraNam, yathA 'padma vikazati' ityaadau| gamaneti / yadyapyuttaradezasaMyogAnu kUla kammaiva gamanaM, gamanatvenotakSepaNAdezcApyupagrahaH sambhavati tathApyuktacatuSTayabhinnatve sati karmatvaM gamanatvamiti pnyctvsiddhiH| ataeva etacchabdenanotkSepaNatvAdika. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mami pretyoktaM vallabhAcAyeM: 'etadra pacatuSkavivajjitaM karmajAtoyameva gamanam' iti / yAni tu bhUmaNa-recana-spandana-Urddha vajvalana-niryaggamanAdIni karmANi santi tAni tAvadgamAnAntamattatvatnAtiricyanta ityvirodhH| tatra bhUmaNaM nAma vijAtIyottarasaMyogAnukUlaM karma / gurutvAsamavAyikAraNakaM naimittikadravatvavavRttyantarasaMyogAnukUlaM karma recanam / dravatvAsamavAyikAraNakamuttarasaMyogAnukUlaM karma spandanam / vahlAdisamavAyikAraNakorddha vasaMyogavizeSAnukUlaM korddha vajvalanam / pavanAdisamavAyi. kAraNakavijAtIyottarasaMyogAnukUlaM karma niyaMgagamanamityAdikamUhanIyam / tatra bhUmaNatvAdayo gamanatvavyApyajAtivizeSAH / karmANoti / tathAcotkSepaNAdyanyatamatvaM karmatvajAtimattvambAkarmasAmAnyalakSaNamitibhAvaH / mUSalamurddha dhvaM gacchatItyAdi pratItyAnyathAsiddhAni utkSepaNatvAdIni nAtiricyantamityAzaGkAmapanetumAhotkSepaNatvAdIni jAtaya iti / aadinaavkssepnntvaaderuupgrhH| tathAcot kSipAmotyAdivilakSaNAnugatapratItyA teSAM jAtitvasiddhau bhedakatvaM sidhyatIti bhaavH| kecitta karmatvajAteH pratyakSasiddhatve'pi utkSepaNatvAdikaM na jAtiH kintUrddha vadezasaMyogaphalakakriyAvacchinnavyApAratvAdirUpam / gamanatvaJca saMyogAvacchinnakriyAtvarUpamityAduH / athakarmAzrayAniddizati pRthiviityaadi| atra vRttitvaM samavAyasamvandhenaiva vAcyam tena kAlikAdisambandhena karmaNaH kAlAdivRttitve'pi na ksstiH| atra yadyapi kasyacidapi kammaNo yAvatpRthivI vyAdivRttitvaM na sambhavati kintu tattatkarmaNa eva tattatpRthivyAdivRttitvaM tathApi karmatvajAtau pRthivItvAdyavacchinnAdhikaraNanAnirUpitAnirUpakatAvacchedakatvaM vivkssnniiymitpdossH| sarveSAM karmaNAM na pratyakSaviSayatvamityate AhAtIndriyavRttInIti / prmaannvaadivRttoniityrthH| pratyakSavRttInIti / trasareNvAdivRttInItyarthaH // 33 // // tarkAmatam // atha krmprkriyaa| saMyogena nodanAsthenAkSaM karma jnyte| dvitIyAdi vegjnym| kriyAto vibhaagH| vibhaagaanpuurvsNyonaashH| tata uttaradezasaMyogotpattiH / tataH karma vibhAgayo zaH // 34 // * iti karmaninirUpaNam * // vivRtiH|| saMyogena nodanAkhyenAdya karma janya iti / nanvidamanupapannaM 'karmajo'pi dvidhaiva parikIrtitaH abhivAto nodanaJca' ityukte !danAkhyasaMyogasyApi karmajanya For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 57 ] tvenAdyakarmajanakatvAbhogAt / naca nodanajanakarmArtha nodanAntaramupeyamitivAcyamanavasthAprasaGgAt nodanajanitakarmaNa aadytvaanupptteshc| maivam / atra nodanapadena karmAjanyasya vijAtIyanodanasya vivakSitatvAt / nikSiptazarAdiniSThadvitIyAdikriyAyA asamavAyyantarAbhAvAdAha vegajanyamiti / karmavibhAgayo ni zaiti / tathAca karmotpattipaJcamakSaNe karmaNo vibhAgasya ca nAza itibhaavH| naca svotpAdasya svajanakanA zasya ca dvayoyugapadviruddhatvAdvibhAgasyotpattaye karmaNo dvitIyakSaNe nAzAmbha ve'pi tRtIyakSaNe caturthakSaNe vA nAzaH kuto na syAditi vAcyaM karmaNA binA vibhAgamAtraNa pUrvasaMyoganAzasya pUrvasaMyoganAzamAtraNa vottarasaMyogasya cotpattumazakya. tvAt // 34 // // * // iti karmanirUpaNavivRtiH // * // || tarkAmRtam // sAmAnyaM trividhaM vyApakaM vyApyaM vyApyavyApakaM ca / vyApakaM sattA, vyApyaM ghaTatvAdi, bravyatvAdi vyaapyvyaapknyc| "bhakterabhedastulyatvaM sngkro'vthaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtivAdhakasaMgrahaH" // nityatve sati anekasamavetatvamiti sAmAnyalakSaNam / sAmAnyAni nityAnyeva / 'atIndriyavRttInyatIndriyANi / pratyakSa vRttIni pratyakSANi // 35 // // * // itisAmAnyanirUpaNam || * || // vivtiH|| atha kramaprAptaM sAmAnyaM nirUpayitumAha sAmAnyamiti lakSyaniddezaparam / tadarthazcasamAnAnAM-mitho bhedavattve sati ekadharmavatAM, bhAvaH-mitho'nyonyAbhAvasamAnAdhikaraNo dharma vizeSa iti / lakSaNantu nityatve satItyAdinA vakSyati / athavA sAmAnyapadasyoktanirUktireva lakSaNaH, nityatve satItyAdikantu tasyaiva nisskrssH| tena sAmA. nyasya sAmAnyalakSaNamanamidhAya trividhamityanena vishessvibhjnmnucitmitinirstm| vibhajate trividhamiti / vidhAtrayaM darzayati vyApakamityAdi / vyApakatvamadhikadezavRttitvam / vyApyatvaJca nyUnadezavRttitvam / nyUnatvAdhikatvayorapekSAbuddhi vizeSaviSayatvarUpanvAdApekSikatvaM bodhyam / tenAnugatanyUnAdhikabhAvavirahe'pi na kSatiH / vyAvyavyApakatvaJca / adhikadezavRttitve sati nyUnadezavRttitvarUpam / tacca sattApekSayA nyUnadezavRttitvAt pRthivItvAdyapekSayAdhikadezavRttitvAcca dravyatvAderupapadyate / lakSyamAha vyApakaM satteti / na ca sattAyA jAtitve mAnAbhAva iti vAcyaM 'dravyaM sat' 'guNaH san' For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 58 ] ityAdyanugatapratItereva mAnatvAt / navyAstu prAgabhAvavRttipratiyogitvAnyapratiyogitvasambandhena yatra dhvaMsotpAdastatra tAdAtmyasambandhena sat, yannaivaM tannai vam, ityatvayavyatirekAbhyAM dhvaMsasatoH sAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA kAryakAraNabhAvAvadhAraNAd dhvaMsakAraNatAvakchedakatayA sattAjAtiH sidhyatIti praahuH| sattAyA dravyaguNakarma. vRttitvAt kevldrvyaadivRttidrvytvaadykhiljaatypekssyaadhikdeshvRttitvaadvyaapktvmityrthH| ghaTatvAdyapekSayAnyUnadezavRttijAteraprasitvAd ghaTatvAdervyApakatvAsambhavAdAha vyApyaM ghtttvaadiiti| AdinA paTatvAdeH prigrhH| vastutastu vyApakatvena vyApyatvena ca sAmAnyasya dvidhaiva vibhAgaH samucitastayorApekSikatayA dravyatvAdAvupapAdayitu zakyatvAt / ataeva 'sAmAnyaM dvividhaM paramaparaJca' ityupsskaarkRtH| vainAzikastu sAmAnyAkhyapadArthe maanaabhaavH| ayaM ghaTa ityAdyanugatapratItiviSayanAvacchedakatvasya ghaTAdipadapravRttinimittatvasya vA ghaTatvAdeAtitvAsAdhakatvAda ghaTAdItaravyAvRtterevoktapratItiviSayatvAd ghaTAdipadapravRttinimittatvAcca / kiJca sAmAnyavAdinA ghaTatvAderAzrayo vaktavyaH, sa ca na ghaTAdirutpatteH pUrvamasattvAt / nApi pttaadivirodhaat| na ca pUvaM ghaTAdya tpattidezAvacchedena vartamAnaM ghaTatvAdikamutpannaghaTAdikamAzrayatIti vAcyaM tathAsati tadAnIM taddezasyApi ghaTatvAdinA vyavahAraprasaGga ityAdi pralapanti / tanna / ayaM ghaTa ityAdikAyA bhAvamavagAhamAnAyAH prtiiteritrbhedvissyktvaannubhvaat| ghaTamAnayetyAdau ghaTAdipadazravaNAnantaramitarabhedAdikamanAlocyaiva kambugrIvAdimadvastvAnayanadarzanAditarabhedasya pravRttitvegauravAcca / kiJca nityaM ghaTatvAdi sarvatrasadapi na ghaTAdi vyavahAropapAdaka samavAyena ghaTatvAdyAzrayasyaiva ghaTatvAdinA vyavahArAt / anyathA kAlikena rUpAdyAzrayatvAnmahAkAlasyApi rUpAdimattayA vyavahAraH syaat| tathAcotpattipUrvakAlAvacchedena kAle kAlikena jJAne vA viSayitayA vartamAnaM ghaTatvAdimutpannaghaTAdau samavaitItyeva yuktam / yathA ghaTAtyantAbhAvo nityaH kAlikena kAle vartamAno bhUtalAdito ghaTApasAraNe tadbhUtalAdikamAzrayatIti dik / asAdhAraNadharmatvAvizeSe'pi gagaNatvAde rjAtitvAbhAvAjjAtivAdhakAnnirUpapitu. mudayanAcAryakArikAmuddharati vyakterabheda iti / , vyakteH- svAzrayIbhUtavyakteH, abhedH-ektvmityrthH| tacca gagaNatvAde rjAtitve vAdhakamiti bhaavH| vyaktInAmananugatatvAdanugatapratItyanurodhenaiva jAtiramyupeyate / gagaNAdezcaikatvenaivAnugatapratItyupattau gagaNatvAderjAtitvasvIkAro'nAvazyaka iti tAtparyyam / na ca ghaTAderapi pratyekamekatvasya sattvAd ghaTatvAderjAtitvaM na syAditi vAcyaM svAzrayasajAtIyadvitIyarAhityasyAbhedazallena vivakSitatvAtvAt / sAjAnyaJca svasamaniyatadharmavattvenagrAhyam / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 56 ] tena gagaNAde dravyatvAdinA sajAtIyatvasattve'pi na kSatiH / na ca gagaNatvAdisamaniyatadharmeNa sajAtIyasyAprasiddhiriti vAcyaM svapratiyogitvasvAnuyogitvobhayasambandhena bheda viziSTAnyatvasyAbheda sambandhena vivakSitatvAt / tathAca tadghaToM netyAdibhedapratiyogitvAnuyogitvayo ghaTAdau sattvAdghaTAde nabhedaH kintu gagaNAderabheda eva kasyacidapi bhedasya pratiyogitvAnuyogitvayorgagaNAdAvabhAvAt, nahi tadgagaNaM netyAdibhedaH prasiddha stadgagaNAderaprasiddhatvAt / tulyatvamiti / yaddharmAzrayA yaddharmmAzrayAnyUnAnatiriktAstattvaM svetarajAtisamaniyatatvamitiyAvat / tacca taddharmmAyo jatidvayatve vAdhakam / yathA ghaTatvakala satvayoH karatvahastatvayorvvA / tayorekataradharmmastu jAtiH syAdeva / yathA ghaTatvaM karatvambA jAtirekatareNaivAnugata pratItyupapatteH / saGkarahati / parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayorekatra samAveza ityarthaH / taduktaM 'anyonyaparihAreNa bhinnavyaktinivezinoH / sAmAnyayoH samAvezo jAtisaGkara ucyate ' // iti / saca bhUtatvamUrttatvAderjAtitve vAdhakaH / tathAhi bhUtatvaM vihAya mUrttatvasya manasi sattvAnmUrttavaM vihAya bhUtatvasyagaNe sattvAttayoH parasparAtyAntAbhAvasAmAnAdhikaraNyamekatrasamAvezazca kSityAdAviti / na ca sAGkaryyasya jAtivAdhakatve mAnAbhAva iti vAcyaM svasAmAnAdhikaraNyasvAbhAvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena jAtiviziSTa jAtitvAcchedena svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvAbhAva iti niyamasyaiva mAnatvAt / sAGkaryyasya jAtivAdhakatvAnamyupagame tAdRzaniyamasya bhaGgApatteH / navyAnAM mate tAdRzaniyamasya niSpramANakatvAt sAGkaryyasya, jAtivAdhakatvaM nAstIti dhyeyam / anavasthitiriti / anavasthAkhyatarka ityarthaH / sa cAprAmANikAnantapadArtha - parikalpanayA vizrAntirUpaH sAmAnyatvasya jAtitve vAdhakaH / tathAhi dravyatvapRthivItvAdyAkhilajAtiSu yadanugataM jAtitvaM varttate tasya jAtitvAmyupagame jAtitvAkhyajAtAvapi jAtitvamamyupeyaM tasya ca nikhilatajjAtivRttitvattApi punarjAtitvamityevaM krameNAvastheti bhAvaH / rUpahAniriti / rUrasya svatovyAvarttakatvAtmakasya iniH -- bhaGgaH, vizeSatvasya jAtitve vAdhaka ityarthaH / tathAhi jAtyAzrayasya vastunastajjAtipuraSkAreNaivetarabhedasAdhakatva niyamAdvizeSatvasya jAtitvAbhyuparAge tena vizeSatvena jAtthaiva vizeSANAM vyAvarttakatvaM vAcvaM, tathAca vizeSANAM yat svatovyAvarttakatvaM - sveneva rUpeNa vyAvartta - katvaM - - jAtyanavacchinnetarabhedasAdhakatvaM tadbhajyeteni bhAvaH / asambandhahati / asamavetatvamityarthaH / tacca samavAyatvAbhAvatvAdejjative For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAdhakam / na ca samavAyasyaikatvAdya yakta rabhedaityanenaiva caritArthatvamastvini vAcyaM tattatpratiyogikatvatattadanuyogikatvAdinA samavAyasya nAnAtvasvIkArAditi nvyaaH| prasaGgato jAtivAdhakAnuktvAvasarato jAtilakSaNamAha nityatve satIti / saMyogAdAvativyAptivAraNAya satyantam / atra nityatvaM prAgabhAvApratiyogitvaM dhvaMsApratiyogitvambA, natUbhayApratiyogitvaM niSprayojanakakatvAt / na ca vibhudvayasaMyoge'ti vyAptiritivApaM vibhvo; saMyoge mAnAbhAvAt / ggnnprimaannaadaavtivyaaptivaarnnaayaaneketi| anyantAbhAvAdAvatipnasaGgavAraNAya vRttitvaM vihAya samavetasvamiti / gagaNAdAvativyAptivAraNAya vizeSyadalam / sAmAnyAnAmanityatvAprasiddha rAha nityAnIti / atindriyvRttiiniiti| paramANvAdivRttInItyarthaH / pratyakSavRttInIti / trasareNvAdivRttInItyarthaH // 35 // || * || iti sAmAnyanirUpaNavivRtiH // * || // tarkAmRtam // nityadravyavRttayo'ntyA vishessaaH| te ca bahavo nityA atIndriyAzca / pralaye paramANUnAM bhedAya te svIkriyante / teSAM vaidharmyavyApyatvAt // 36 // // * // iti vizeSanirUpaNam // * // ||vivRtiH // atha kramaprApta vizeSa nirUpayati nitydrvyetyaadi| antyA iti / antevyAvartakAnAmavasAne bhavantItyantyA iti vyutpattyA yasya na vyAvartakAntaramasti tattvamatra vizeSalakSaNaMbodhyam / nityadravyabRttItyaMzastu paramANugagaNAdInAM vizeSAzrayatvapradarzanAya, nanu lakSaNaghaTakatayA, lakSaNe tatpraveze prayojanavirahAta / kaNAdasUtravRttikArAnuyAyinastu atrAntyapadasya nityArthakatvaMmanyamAnA nityatve sati nityadravyavRttitvaM vishesslkssnnmityaahuH| tatra janyajJAnAdAvativyAptivAraNAya satyantam / gagaNAdAvatiprasaGgavAraNAyavizeSyadalam / ghaTatvAdijAnAvativyAptivAraNAya nitypdm| jnyaantvaadijaataavtivyaaptivaarnnaaydrvypdm| vRttitvaJcasamavAyasamvandhena grAhyam / tena kAlikena ghaTatvAdermahAkAlavRttitve'pi nAtivyAptiH / tathApi teSAM mate AtmatvAdAvativyAptitAdavathyam / yadi ca tadvAraNAya nityadvayA. vRttitvAdivizeSaNaM lakSaNe prakSipyate tadA tvatigauravamiti dhyeyam / kecittu jAtijAtimadabhinnatve samavetatvaM vizeSalakSaNaM varNayanti / atha vizeSapadArthasvIkAre yuktimAha prlyityaadi| anyadAtvantyAvayavita Aramya dvayaNukaparyyantAnAM tattadavayavabhedena bhedasya siddhatve'pi pralaye dvayaNukAdInAmabhA For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 69 ] vAdatyantasaMkIrNAnAM paramANunAM bhedakAntarAsattvAt sargAntarIyamudatamabhASAdivibhinna-jAtIyavastvArambhakaparamANubhedakatayaikai kaparamANusamavetAH svato vyAvRttA vizeSAH svIkaraNIyA itibhAvaH / nacaikajAtIyayAvatparamANuSvekavizeSAmyupagamenaivoktadISa-vAraNasambhave ki pratiparamANumekai kavizeSeNeti vAcyamekavizeSasya yAvadAzritatvAnupapatterekasyAnyakAryyajanakatvaprasaGgAcca / na ca tattatparamANuniSTamekatvameva bhedakamastu ki vizeSeNeti vAcyamekatvasya vyabhicAritvAttadekatvasya bhedakatAyA vAcyatvAttadekatvasya ca dunirvAcyatvAt / itthaJca vizeSANAM mitho bhedasAdhanAya vizeSAntaramaGgIkAryyamitinirastaM teSAM svato vyAvRttatvAt / vizeSANAM pratiparamANubhedena bhinnatve hetumAha teSAM vaidharmyavyApyatvAditi / svato vyAhattatva-svAbhAvyAdityarthaH / tathAca vizeSANAM mitho vidhammaMtvAnnadAzrayIbhUtAH paramANavo'pi mitho vidhamrmANa itibhAvaH / navyAstu yathA vizeSAstavamate svavRttidharmma manapekSyaiva svato vyAvRttAstathA manmate paramANavo'pi vizeSaMvinaiva svatovyAvRnnA itivizeSAkhya-padArthe mAnAbhAvaiti vadanti // 36 // | * // iti vizeSanirUpaNa vivRtiH // * // // vivRtiH // atha kramaprAptaM samavAyaM lakSayatisambandhibhinna iti / sambandhibhinna iti / sambandhitvamatra sambandhipratiyogyanuyogitvarUpam / sambandhatvaJca viziSTadho viSayatvarUpaM grAhyam / tathAca sambandhapratiyogyanuyogiminnatve sati nityanve ca sati samvandhatvaM samavAyatvamitiparthyavasitam / tatra prathamasatyantasya vyAvRnti pradarzayitumAha tena svarUpasambandhasyeti / nityAbhAvAdyAtmakasvarUpasambandhasyetyartha / na ca samavAyavaddravyamitipratItyA samavAye - sambandhapratiyogitvabhAnAdavyAptiriti vAcyaM tatra samavAyena dravyatvAdimadravyamityarthAt / nacAnubhavavirodha iti vAcyaM kasya samavAyavadityAkAGAyA nivRtta tatra dravyatvAdibhAnasyAvazyakatvAdanyathA guNatvAdisamavAyasyApi tatra bhAna-prasaGgAt samavAyasyaikatvAdaguNatvAdisamavAye guNatvavyApyatvaniyamasyAprayojakatvAt / dvitIyasatyantasya prayojanamAha saMyogasyeti / yadi ca saMyogamya samavAyasambandhapratiyogyanuyogitvasattvAt prathamasatyantadalenaiva tadvAraNaM sambhavatItyucyate tadA saMyogena ghaTavadbhUtalamityAdau saMyogatvAdeH saMsarganAvacchedakavidhayaiva bhAnAt saMyogasya na pratiyogAnuyogitayAbhAnaM kintusaMsarga tvenaivetyadoSaH / atra vizeSyadalopAttasambandhatvaM lakSaNaghaTaka vaiyarthyAt kintu svarUpakIrttanamAtraparamitidhyeyam / prAJcastvayutasiddhasambandhaH samavAyaH / ayuta siddhatvaJcAsambaddhayoravidyamAnatvam / etena saMyoga- For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 69 ] sambandhasambandhinorvvadarakuNDAdyoriva samavAyasya guNaguNyAdyArapi vizleSaH syAdityapAstam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tatsambandhino sambandhapratyakSaMprati sambandhAzrayayAvadvayaktipratyakSasya kAraNatvAt samavAyasya caikatvAd yugapadbhAvibhUtasakalAzrayapratyakSAsambhavAt samavAyasyApratyakSatvamamyupagacchatAM vaizeSikaNAM matasAdhAraNyena samavAyasiddhau pramANamAheheti / pramANamiti / 'iha ghaTe ghaTatvam' itivuddha viziSTavuddhitvena vizeSaNavizeSyasambandhaviSayakatvaM vAcyaM sa ca sambandho'trAdheyatvarUpo'nubhavasiddhaH, tatra ca saMyogAdisambandhAvacchinnatvavAdhAt samavAyasambandhAvacchinnatbamamyupeyam, tathAca vizeSaNatAvacchedakasaMsargatayA samavAyasiddhiritibhAvaH / pratyakSasya pramANatvasambhave'numAnAzrayaNamayuktamitivadatAM naiyAyikAnAM matamudAharati naiyAyikamataiti / pratyakSaiti / samavAyapratyakSe lAghavata indriyasambaddha vizeSaNatAyA eva hetutvakalpanAdvizeSaNatAsambandhena samavAyaH pratyakSaiti teSAmAzayaH / saMyogAdivat samavAyasya nAnAtvakalpane gauravAdAha eka iti / tathAca ya eba dravyatvasyasambandhaH samavAyastasya guNatvAdInAM sambandhatve'pi dravyatvaguNatvAdyorna sAGkaryyamAdhArAdheyabhAvasya niyAmakatvAdravye guNatvAderguNAdau ca dravyatvasyAdhikaraNatAyA vAdhAt / anityatve nAnAtvasya dhvaMsaprAgabhAvAdezca - kalpanayA gauravAdAha nitya iti ||37|| // * // iti samavAya nirUpaNavivRtiH // * || // tarkAmRtam // nanvanyAnyapyandhakArasuvarNAdIni dravyANi santi, AlasyAdayo guNA api santi 1 - kathaM navaivetyAdi / maivam / andhakAro na dravyaM kintu tejo'bhAvaH / suvarNaM teja eva / ... AlasyaM kRtyabhAvaeva / evamanyadapi vodhyam ||38|| // || ityatiriktapadArthakhANDanam // * // // vivRtiH // bhAvatvena padArtha vibhAgasya kRtatvAt saMkSepato bhAvapadArtha vicAramupasaMharttumatiriktapadArtha khaNDanamavatArayati natvanyAnyApItyAdi / andhakArasuvarNAdInIti | AdinA rajatAderupagrahaH / dravyANIti / ' namaH khalu calaM nIlaM parAparavibhAgavat / prasiddhadravyavaidhamrmyAnnavamyo bhettumarhati // ityukta rgandhAdyamAvena pRthivyAdiSvanantarbhAvAntamasaH, gandhoSNasparza derabhAvAtpIta rUpavattvAcca suvarNasyAtiriktadravyatvasiddhiritibhAvaH / AlasyAdayaiti / AdinA laghutvakaThinatvAdeH parinahuH / guNAiti / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only sambandhatve Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 63 ] dravyakarmabhinnatvesati jaatimttvaaditibhaavH| kintu tejo'bhAva iti / tamaso'tiriktatve'nantAbayavatattaddhvaMsaprAgabhAvAdikalpanagauravaM syAditibhAvaH / kiJcAlokAsahakRtacakSurgrAhyatvena tamasorUpavattAyAH kalpayitumayuktatvAtUrUpavadravyacAkSuSe AlokasyahetutvAdata eva karmavattvAderapyupapAdayitumazakyatvAduktapranIterbhU mtvaat| na ca tama eva dravaM tejastu tadabhAva iti kathaM na syAditi vAcyaM tejaH sAdharmyaspoSNasparzavattvasya zuklarUpAde zcapnatIterupapAdayitumazakyatvAt nacAsau pratItirbhU mAtmiketi vAcyaM vahnayAdinA karAdehasya pratyakSasiddhatvAt / kiJcottarakAle vAdhajJAnasyotpatasyamAnatva evaM pUrvapratIterapramAnvaniyamAdatra ca tAdRzavAdhajJAnotpAdasyAnanubhavAt / kiJca 'tamasAcchanne tejasA pazyati' ityavAdhinapratyayAdabhAve cAkSuSahenutAyA vAghitatvena tejasa eva dravyatvaM natu tamasa iti dhyeyam / suvarNa teja eveti / suvarNa tai jasamasati pratibandhake'tyantAnalasaMyAge'pyanucchinnadravatvAdhikaraNatvAt, yannaivaM tannaivaM yathA pRthivI, ityAdyanumAnena suvarNasya taijasatvasiddha riti bhaavH| naca suvarNasya tejastve kathamuSNAnupalabdhirita vAcyaM pArthivasparzenoSNasparzasyAbhibhavAt / kRtyabhAva iti / pravRttyabhAva ityrthH| atiriktatve dhvaMsaprAgabhAvAdikalpanagauravApatteritibhAvaH / kaThinatvalaghutvAderapi saMyogavizeSAdyAtmakatvamabhipratyAha evamiti // 38 // || * || ityatiriktapadArthakhANDanavivRtiH // * // // tarkAmRtam // abhAvo dvividhaH saMsargAbhAvo'nyonyAbhAvazca / AdyastrividhaH prAgabhAvodhvaMso'tyannAbhAvazca / prAgabhAvo binAzyajanyaH / dhvaMso janyo'vinAzI c| atyantAbhAvAnyonyAbhAvo tvjnyaavvinaashinau| yogyAnupalabdhyA'bhAvaH prtykssH| anyatra tvatIndriyaH // 36 // // vivRtiH // saMkSepato bhAvapadArtha nirUpaNAnantaramabhAvaM nirUpayatyabhAva iti / trividhaiti / tathAcaitatritayAnyatamatvaM bhedabhinnAbhAvatvambAsaMsargAbhAvasAmAnyalakSaNamiti bodhyam / prAgabhAvaM lakSayati vinAzyajanya iti| vinAzitvaM nAma nAzapratiyogitvam, tAvanmAtrasya lakSaNatve ghaTAdAvativyAptirata uktama janya iti / / ___ atra janyatvaM kAryatvamAtra, tdbhaavvaanityrthH| tAvanmAtra kRte gagaNAdAvativyAptiratAha vinAzoti / dhvaMsaM lakSayati janya ityaadi| ghaTAdAvativyAnivAraNAyAvinAzoti / gagaNAdAvativyAptivAraNAya janya iti / atyantAbhAvAnyo nyAbhAvayorajanyAvinAzitvAdekokatyAhAtyantAbhAvetyAdi / atra dhvaMsavAraNAyAjanya. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 64 ) tvprveshH| praagbhaavvaarnnaaycaavinaashitvniveshH| zivAdityAstvanityapratiyogikAnyonyAbhAvasyotyAdavinAzazAlitvaM mnynte| vastutastu vinAzyabhAvatvaM prAgabhAvanvaM, janyAbhAvatvaM dhvaMsatvaM, nityasaMsargAbhAvatvamatyantAbhAvatvaM, tAdAtmyasambandhA' vacchinnapratiyogitAkAbhAvatvamanyonyAbhAvatvamiti laghulakSaNaM, uktantusvarUpakIrtana-- mAtram / abhAvapratyakSe kAraNamAha yogyaanuplbdhyeti| yogyatAviziSTAnupalabdhyetyarthaH / yogyatAca pratiyogisattva prasaJjanaprasaJjitapratiyogikatvarUpAbodhyA / itthaJca gurutvAdyabhAvasya na pratyakSaM navAtamasAcchannabhUtalAdiniSThaghaTAbhAvAdezvAkSuSaM bhUtalAde. stamasAcchannatvAttatra ghaTAderatIndriyatvAcca gurutvAderApAdayitumazakyatvAt kintu jalAdau gandhAbhAvAderghANajamAlokasaMyogAdiviziSTabhUtalAdau ghaTabhAvAdezcAkSuSaM bhavatyeva tattatsya tasya tena tenendriyeNApAdapituM zakyatvAt / evaJca tattadindriyajanyAnAhArya tattatsaMsargakatattatprakArakopAlammAbhAvastattadabhAva pratyakSe heturitiparyyavasitam / vastutastu kasyacitsaMsargAbhAvasya pratyakSe'dhikaraNayogyatvaM kasyacicca pratyakSe pratiyogiyogtvaM tantraM vAcyaM, tena stambhAdau pizAcatvAtyantAbhAvasya paramANvAdau mahattvAbhAvasya ca pratyakSatvamupadyate / evaM saMsargAbhAvavizeSapratyakSe yogyAnupalabdhi vishessoheturvaacyH| evamanyonyAbhAvapratyakSe'dhikaraNayogyatvameva tantramupeyam / tathAcoktarotyA pRthak pRthak kAryakAraNabhAva uhanIyaH phalavalAdanyathA vyabhicArApattaritidik / anyatra ti| pratiyogino'tIndriyatve'dhikaraNasya pratiyogyApAdanAyogyatve vetyrthH| atIndriya iti / tathAcAbhAvapratyakSaM pratyatIndriyapratiyogikatvamadhikaraNasya pratiyogyApAdanAyogyatvambA pratibandhakamiti bhAvaH // 3 // // // ityabhAvanirUpaNavivRtiH // // // tarkAmRtam // atha pramA kthyte| sA catuvidhA pratyakSAnumityupamitizAbdabhedAt / tatkaraNAni catvAri pratyakSAnumAnopamAnazabdabhedAt / tatra pratyakSaM dvividhaM nivikalpaka savikalpakaJca // 40 // ||vivRtiH // pUrva pramA'pramAbhedenAnubhava vavidhyasyoktatvAdidAnomavasarataH pramA nirUpayitumAhAtha prameti / pramAtvaM nAma tadAzrayammikatatprakArakAnubhavatvam / yathA rajalAdidhammikarajatatvAdiprakAraka idaM rajatamityAdyanubhavaH prmaa| tatrAzrayapadena sambandhitvaparyantaM vivakSaNIyaM, tenAzrayAzritabhAvavirahe'pi 'gavigotvam' ityAdi pramAyAM For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 65 ] nAvyAptiH / yena sambandhena yatsambaddhitvaM tena sambandhena tatprakAratvaM vAcyamataH saMyogena ghaTavatkapAlamityAdau naativyaaptiH| pramA vibhajate sA catuvidheti / vidhAcatuSTayaM kotayati jJAnatvam / upamititvaM nAma sAdRzyajJAnakaraNakajJAnatvam / zAbdatvaJca padajJAnakaraNakajJAnatvam / athavA pratyakSatvAdino catvAri jaativishessaaH| pramAprasaGgAtpramANAni nirUpayitumAha ttkrnnaaniiti| prmaatvaavcchinnkaarytaaniruupitkrnntaavntiityrthH| tena jJAnAsAdhAraNakAraNAtmazarIrAdau nAtivyAptiH / catvArIti tenaitihyAdeH prmaanntvniraasH| karaNatvantu phalAyogavyavacchinnavyAparavatkAraNatvaM, natu kAraNatAmAtram, tena sannikarSAdau naativyaaptiH| pramANacatuSTayaM nAmnA kIrttayati prtykssetyaadi| tathA cendriya-cyAptijJAna-sAdRzyajJAna-padajJAnAni prtykssaadiprmaannshbdvaacyaaniityrthH| pratyakSaM vibhajate tatra ti| pramANeSu madhye ityrthH| nivikalpakamiti / viziSTabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNajJAnatvena kAraNatvAt ghaTa ityAdi viziSTajJAnajanakIbhUtavizeSaNajJAnasampattaye nivikalpakaM svIkaraNIyam / anyathA vizeSaNajJAnasyApi viziSTajJAnAtmakatve tadarthamapi vizeSaNajJAnAntarasyAvazyakatve'nayA rotyAnavasthAprasaGga itibhaavH| tathAca ghaTa ityAdiviziSTajJAnotpAdataH pUrva prakAratvavizeSyatvAnavagAhi 'ghaTaghaTatve' ityAkArakaM yajjJAnaM jAyate tadeva nimvikalpakamitibodhyam / taccAtIndriyam / tasya pratyakSaviSayAtAyA upapAdayitumazakyatvAdititAtyaya'm / savikalpakamiti / yathA 'ayaM ghaTaH' ityAdijJAnam / etayorlakSaNaJca svayameva vakSyati / / 4 / / // tAmRtam // __ pratyakSakaraNAni Sar3indriyANi bhraannrsnckssustvkshrotrmnaaNsi| etAni sannikarSasahitAni pratyakSaM jnynti| sannikarSazca laukiko'laukikazca / alaukikastrividhaH--jJAnalakSaNA sAmAnyalakSaNA yogajazca / laukikaH Sar3a vidhaH-saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyaH, vizeSaNatA ceti / saMyogena drvygrhH| saMyuktasamavAyena zabdAnyaguNakarmadravyavRttijAtInAM pratyakSam / saMyuktasamavetasamavAyena zabdamAtravRttijAtItaraguNakarmavRttijAtInAM pratyakSam / samavAyenazabdasya, samavetasamavAyena zabdavRttijAtInAm, vizeSaNatayA'bhAvasya samavAyasya ca pratyakSam / / 41 // // vivRtiH|| pratyakSapramANapadArthAn pradarzayitumAha prtyksskrnnaaniityaadi| paDindriyANIti / ghANaja-rAsana-cAkSuSatvAcatrautramAnasabhedena pratyakSapramiteH Sar3a vidhatvAttatkaraNAnyapi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . [ 66 ] ssdd'ityrthH| etenaikAdazendriyavAdo vyudasto vAgAderindriyatve mAnAbhAvAt / yathAvAsyAdeH karaNatve'pi cchettRkRtyAdisahakAriNamantareNa cchidAnupadhAnaM tathAtrA. potyAzayenAha sannikarSasahitAnIti / tatsAhityantu tadbhinnatve sati tajjanyakAryajanakatvarUpaM bodhyam / snnikrssshceti| sannikRSyate-sambadhyate'neneti sannikarSaH... sambandho viziSTadhovizeSaniyAmaka iti yAvat / laukika iti / laukikatvantusaMyogAdiSaTakAnyatamatvam / evamalaukikatvamapi jJAnalakSaNAditritayAnyatamatvam / __ suuciikttaahnyaayenaadaavlaukiksnnikrssvibhejte'laukikstrividhiti| jJAnalakSaNeti / jJAnamevalakSaNaM yasya sa jJAnalakSaNaH sannikarSassatpadArthaviSayakaM jnyaanmityrthH| yadyapi pratyAsantipadamadhyAhRtya jJAnalakSaNetyAdistrIliGganidezo yujyate tathApi vizeSyatayAbhihitasya sannikarSapadasya puMliGgasya sattvAdadhyAhArAzrayaNamayuktamato. jJAnalakSaNa ityAdipuMliGgapAThaH krnniiyH| saamaanylkssnneti| sAmAnyaM samAnAnAM bhAvaH, lakSaNaM-svarUpaM viSayo vA yasya sa sAmAnyadharmaH sAmAnyaviSayakajJAnarUpo vA ityrthH| yogaja iti| yogena-yamaniyamAdyaSTAGgakena janito yo'dRSTavizeSaH sa eva sannikarSa ityrthH| eSAmudAharaNAni svayameva vakSyati / / __ laukikasannikarSa vibhajate / laukikaH sannikarSaH SaDvidha iti / yadyapi ghaTapaTAdipratiyogibhedena saMyogAdereva bahutvAt SaDvidhatvokti nai saGgacchate tathApi saMyogatvA. dinA tessaamaikyaanndossH| vidhASaTkaMdarzayati saMyogaityAdi / sannikarSaSaTkagrAhyANyudAharati saMyogenetyAdi / cakSurAderghaTAdidravyeNa saha saMyogAduktaM saMyogeneti / dravyagraha iti| mhttvodbhuutruupvdrvyprtykssmityrthH| saMyuktasamavAyeneti / cakSurAdisaMyukta ghttaadausmvaaysmbndhenvrtmaantvaadityrthH| zabdAnyaguNakarmadravyavRttijAtInAmiti / zabdasya zuddhasamavAyasambandhenaivagrahAcchabdAnyatvaM guNavizeSaNam / rUpAdeH sambandhAntareNApratyakSatvAt nyUnatvaM syAdatastadvAraNAya shbdaanygunneti| tatrApi zabdAnyatvasya ghaTAdisAdhAraNyAd guNapadam / dravyamAtrasamavetasya karmaNaH sambandhAntareNa pratyakSAsambhAvAdAha kamrme ti / guNatvAdijAteH saMyuktasamavAyasambandhAsambhavAdravyapadam / gagaNatvAdeH samavAyasambandhAbhAvAjjAtIti / dravyatvAdeH smbndhaantrennaaprtyksstvaadrvyetyaadi| naca ghaTAdiniSThagurutvAderapi pratyakSaM syAditivAcyaM dravyasamavetapratyakSaM prati gurutvAdyanyatamatvena pratibandhakatvopagamAt / naca naca cakSuH saMyukta tantau samavetatvAt saMyuktasamavAyasambandhana paTasyApi pratyakSa syAditi dravyavRttitayAjAtimAtrapravezo'nupapanna itivAcyaM saMyogavadapratiyogikatve satItyanena saMyuktasamavAyasya vizeSaNIyatvAt / sNyuktsmvetsmvaayeneti| cakSurAdisaMyukta ghaTAdau samavetaM yadpAdikaM tatra samavAyasambandhona vidymaantvaadityrthH| shbdmaagetyaadi| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 67 ] zabdamAtravRttizabdatvajAteH samavetasamavAyasambandhonaiva grahAdAhetareti / guNatvAderapi shbdvRttijaatitvaadvyaavrtktvaanmaatrpdm| zabdamAtravRttivyaktitvAdeH samavAyena grahAsambhavAdavyAvartakatvAjjAtIti / zabdatvasyaguNabRttijAtitvAttasya ca saMyuktasamavetasamavAyasambandhona pratyakSAsambhavAditarAttam / guNatvAdijAteH sambandhAntareNAgrahAnnyUnatAparihArAya guNapadam / karmatvAdijAteH zabdamAtravRttijAtItaratve'piguNAvRttitvAtsamvandhAntareNAgrahAccaranyUnatvaM parihattuM karmapadam / prmeytvaadeHsmvaaysmbndhaaprtiyogitvaadvitiiyjaatipdm| saMyuktasamavAyasaMsargakapratyakSaviSayadravyatvAdijAterapizabdamAtravRttijAtItaratvAdAha guNetyAdi / samavetasamavAyeneti / gagaNasamavetazabde shbdtvaadeHsmvaaysttvaaditibhaavH| jAtitvasya dravyatvAdisAdhAraNatvAdAha shbdvRttiiti| prameyatvAderapi shbdvRtvitvaajjaatipdm| vizeSaNatayeti / ghaTAbhAvavadbhUtalamityatrAbhAvasya bhuutlvishessnntvaadiy'H| vastutastu vizeSaNatayetyupalakSaNaM, tena bhUtale ghaTAbhAva ityAdAvabhAvasya vizeSyatve'pi na prtyksstvaanuppttiH| tadukta nyAyavAttikakRbhiH 'samavAye'bhAve ca vizeSyavizeSaNabhAvaH' iti| samavAyasya ceti cakAreNa vizeSaNatayetyasya smuccyH| indriya sambaddhaghaTAdau samavAyasya vizeSaNatvAditibhAvaH // 42 // tarkAmRtam // / . alaukikaH sa yathA--jJAnalakSaNayA surabhicandanamiti cAkSuSaMjJAnam / sAmAnyalakSaNayA ghaTatvena yAvadghaTajJAnam / yogajadharmeNa yoginAM sarvajJAnam // 42 // // vivRtiH // athAlaukikasannikarSAnudAhartumAhAlaukika iti / sa iti / sannikarSa ityrthH| natu sannikarSatvamondriyapratiyogikatvamevavAcyaM, tacca saMyogAdeH saGgacchate ghaTAdyanuyogikasaMyogAdinirUpitapratiyogitvasya cakSurAdau sattvAt, jJAnalakSaNAdestu cakSurAdIndriyapratiyogikatvavirahAt sannikarSatvaM kathamupapadyata iti cet| ucyte| saMyogasya sannikarSatvAttadghaTitendriyasaMyuktavizeSyakajJAnaprakArIbhUtasAmAnyAtmakasAmAnyalakSaNapratyAsatteH paramparayA jJAnalakSaNayogajayozca sannikarSatAyAH kathaJcidupapadyamAnatve'pi viziSTadhIvizeSaniyAmakatvarUpasyaivAtra snnikrsstvsyopgmaaddossH|| atradaM cintyate yadyapi smaraNAdyatmakajJAnalakSaNasya, ghaTatvAdyAtmakasAmAnyalakSaNasya, yogajadharmAtmakasya ca sannikarSasyendriyAjanyatvAdvyApAratvaviraheNe ndriyasyAlaukikapratyakSakaraNatvaM nopapadyate vyApAravata eva kAraNasya karaNatvaniyamAt / na ca paramArthataH sAmAnyaviSayakajJAnasyaiva sAmAnyalakSaNapratyAsattitvAttayANAbheva For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 68 ] paramparayendriyajanyatvAdvayApAratvaM saGgacchate iti vAcyaM tathA sati parAmarzAderapi paramparayendriyajanyatvAttenendriyasyAnumitikaraNanApatteH tathApIndriyajanyasya saMyogasya vyApAratvamupagamya tenaivendriyasya karaNatAyA upapAdanIyatvAt / surabhi candanamiti / surabhicandanamiticAkSuSajJAne saurabhasya bhAnArtha jJAnalakSaNaH sannikarSo'bhyupeya itibhaavH| tathAhi candanacAkSuSe jAyamAne candananiSThatayA saurabhasyopasthitAvapi saurabhAMze yogyavRttivRviziSTacakSuHsannikarSAbhAvena tadupasthite. zcAkSuSatvAbhAvAd ghrANajatvaM mAnasatvambA vaktavyam / saurbhopsthitirtrjnyaanlkssnnHsnnikrssH| tena ca sannikarSeNa sahakAriNA cakSurindriyaM surabhi candanamiti pratyakSajanayati / na ca cakSuHsaMyukta candane samavetatvAt saMyuktasamavAyasamvandhenaiva saurabhasya grahasambhavAttadarthamalaukikaHsannikarSonAzrayaNIya iti vAcyaM tatroktasambandhasya taccAkSuSaviSayatAniyAmakatvAnabhyupagamAdanyathA laukikasannikarSajanyatvena tasya tadaMze laukikatvaprasaGgAt saurabhaM pshyaamiitynuvyvsaayaaptteH| na ca smaraNanivikalpakasAdhAraNasAmAnyaviSayakajJAnasyaiva vastugatyAsAmAnyalakSaNasannikarSatAyA abhyuyetavyatvAdatra ca saurabhatvarUpasAmAnyaviSayakajJAnAtmakasAmAnyalakSaNasannikarSeNa saurabhasya bhAnasambhavAjJAnalakSaNasannikarSaH svIkaraNIyo na syAditivAcyaM tathAsati surabhicandanamiticAkSuSe sorabhatvAMzedhantirasyAgRhItatayA svarUpataH saurabhatvasyasAmAnyalakSaNasannikarSeNa bhAnAsambhavAttadbhAnArtha meva jJAnalakSaNasannikarSasyAvazyaM svIkaraNIyatvAt / cAkSuSaM jJAnamiti / jJAnatvasya smRtyanumityAdisAdhAraNyAntatra ca jJAnalakSaNasannikarSAnapekSaNAdAha cAkSuSamiti / sAmAnyalakSaNasannikarSa mudAharati sAmAnyalakSaNayetyAdi / bahirindriyeNa sAmAnyalakSaNayA jJAne jananIye sAmAnyasvarUpaM bahirindriyasambaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUtaM, manasA tajjanane tu jJAnaprakArIbhUtamiti bodhyam / vastutastu indriyasambandhaM vinApi tAdRzasAmAnyasya sattvAt sAmAnyalakSaNasannikarSeNa yAvatAM tadAzrayAnAM jJAnApattistattatpaTAdirUpasAmAnyanAze tattat paTavatAM yAvatAM bhAnAnupapattizcAtaH sAmAnyaviSayakajJAnasyaiva sannikarSatvamupeyaM natu sAmAnyasyeti dhyeyam / nacaivamanayoH sannikarSa yorameda iti vAcyaM Adyasya yadviSayakaM jJAnaM tasyaiva sannikaSaM tvAt, dvitIyasya tu yatprakArakaM jJAnaM tadAzrayANAM sannikarSatvAditi bhedasya sphuTatvAt / / yogjsnnikrssmudaahrti:yogjdhrmennetyaadi| sarvajJAnamiti / yogajadharmAnugRhItena manasA yogino'NugagaNAdyakhilapadArthaviSayakaM jJAnaM janyate iti bhAvaH / te ca yogino dvividhaaH| tatra keSAntAbadasamAhitAntaHkaraNAnAM dhyAnena srvvissyaadhigmH| apareSAntUpasaMdRtasamAdhInAM sarvadA sarvaviSayakapratyakSam / tadukta For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 66 ] maharSiNA kaNAdena 'asamAhitAntaHkaraNA upasaMhRtasamAdhayasteSAJca' iti / siddhAntamuktAvalIkAraistu yuktayuJjAnasaMjJAbhyAM te dvividhA yogino vyapadizyante / taduktaM 'yogajo dvividhaH prokto yuktayuJjAnabhedataH / yuktasya sarvvadA bhAnaM cintAsahakRto'paraH // iti / atra kecit yogajasannikarSeNApi yoginAma - sIndriyapadArtha viSayakaM pratyakSa na janyate kintvaindriyaka viSayakamevetivadantaH 'yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdibuddhau syAttadrUpe zrIvRttitA' // ityAcAryavacanamudAharanti // 42 // // tarkAmRtam // tatra nirvikalpakaM vizeSya prakArAdirahitaM vastusvarUpamAtrajJAnam / savikalpakaM saprakArakam / bhAsamAnavaiziSThya pratiyogitvaM prakAratvam / yathA 'ayaM ghaTaH ' ityatra ayaM vizeSyaH, ghaTatvaM prakAraH, bhAsamAnavaiziSThyaM tayoH samavAyaH, tasya pratiyogighaTatvam savikalpakameva viziSTavaiziSThyajJAnaM, yathA 'ayaM daNDI' ityatra daNDatvaviziSTasya vaiziSThya puruSe bhAsate / atha prakriyA - tatrAdAvindriyasannikarSAd 'ghaTaghaTatve' iti nirvikalkaM tataH 'ayaM ghaTaH' itiviziSTajJAnam // 43 // // vivRtiH // prAguktaM nivvikalpakAdikaM lakSayitumAha tatratyAdi / tatra dvividhapratyakSamadhye / lakSaNamAha vizeSyetyAdi / nirUpakatvasambandhena vizeSyatvAdizUnyaM jJAnamityarthaH / tena prakAratAdyavacchedakasamvandhena prakArAdizUnyatvasya savikalpake sattve'pi nAtivyAptiH / vastusvarUpetyAdikantu svarUpakathanamAtram / savikalpakaM lakSayati saprakArakamityAdi / 'nirUpakatvasambandhena prakAratAdiviziSTaM jJAnamityarthaH / nirvikalpakA dilakSaNaghaTakaprakAratvaM nirvaktibhAsabhAnetyAdi / bhAsamAnatvaM nAma jJAyamAnatvam / vaiziSTya - sambandhaH / vizeSyAdikamabhinIya darzayitumAha yathetyAdi / ityAkArakapratyakSe ityarthaH / tena tathAvidhazAbde ghaTatvasyAprakAratve'pi na kSatiH / tasya pratiyogIti / samavAyasambandhasya pratiyogItyarthaH / nAtra ghaTatvAMze ghaTatvatvaM bhAsitumarhati anulli - khyamAnajAteH svarUpato bhAnaniyamAt / tatra pratiyogitvAdikaM svarUpasambandhavizeSaH / viziSTajJAnasyeva viziSTavaiziSTyA gAhi jJAnasyApi savikalpakatvaM niddizati savikalpakameveti / evakAreNa nivvikalpakatvavyavacchedaH / daNDatvaviziSTasyeti / atra daNDatvaM vinaiva daNDasya bhAnaM syAditi tu na zaGkayaM jAtyakhaNDopAdhyatiriktapadArthAnAM kiJciddharmma prakAreNa bhAnaniyamAt / iyAMstu vizeSo yadviziSTabuddhi prati vizeSaNa For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 70 ] jJAnatvena viziSTavaiziSTyAvagAhi buddhi prati ca vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvena kAraNatvamiti // 43 // // tarkAmRtam // tatra parataH prAmANyagraha iti naiyaayikaaH| yathA Adau 'ghaTaH' iti vyavasAyaH, tataH 'ghaTamahaM jAnAmi' ityanuvyavasAyaH, tataH 'prAmANyAprAmANye' iti koTidvayasmaraNam, atha caturthe 'iha jJAnaM pramA na vA' iti prAmANyasaMzayaH, tato vizeSadarzanAnantaraM prAmANyagrahaH-idaM jJAnaM pramA samarthapravRttijanakatvAt jJAnAntaravat / / 44 // ||vivRtiH // yathArthAtubhavaniSTha prAmANyaM svatogrAhya parato veti vipratipattau sayuktikaM naiyAyikamatamAdAvavatArayati tatretyAdi / tatreti / viziSTajJAne ityrthH| tena nirvikalpakasya pramAtvAdivirahe'pi na ksstiH| parata iti| anumAnenetyarthaH / praamaannyeti| tdvdvishessyktvaavcchinnttprkaarktvetyrthH| tatra prakriyAM pradarzayati ythetyaadi| anuvyavasAya iti / nirvikalpakabhinnAnuvyavasAyasya srvaanubhvsiddhtvaaditibhaavH| koTi-dvayasmaraNamiti / prAmANyAdeniyatajJAnadharmatvAbhAvAttadanupasthitau tasya grahItumazakyatvAdindriyasannikarSAdyabhAvenAnubhavAsammavAcca smaraNAtmaka. tvAnudhAvanam / idaM jJAnamiti / pUrvotpanna jJAnamityarthaH / tenoktaghaTajJAnasyedAnImasattve'pi na ksstiH| prAmANyasaMzaya iti / praamaannyaapraamaannyshcritjnyaantvaadiruupsaadhaarnndhrmdrshnaadighttitsaamgrovlenetyrthH| vizeSadarzaneti / praamaannyvyaapysmrthprvRttijnktvvttaanishcyetyrthH| anantaraM prAmANyagraha iti / tathAca vyavasAyotpattiSaSThakSaNe praamaannyaanumitiritibhaavH| visamvAdipravRttijanakatvasya bhUme'pisattvAdvayabhicArApatterAha samartheti / tadvadvizeSyakatatprakAraketyarthaH / idantvavadhAtavyaM yatra zuktikAyAmidaM rajatamiti vyavasAyastatrApyuktarItyA SaSTakSaNe tajjJAne'prAmANyamanumeyam / / 44 // vivRtiH // svataH prAmANyagraha iti trayo miimaaNskaaH| tatra gurumate 'ayaM ghaTaH' iti jJAnaM viSayamAtmanaM jJAnaprAmANyaJcagRhNAti / murArimizramate 'ayaM ghaTaH' iti jJAnAnantaraM 'ghaTamahaM jAnAmi' ityanuvyavasAyastai naiva praamaannygrhH| bhaTTamate jJAnasyAtIndriyatvena jJAnamanumeyaM yathA tathA tadvattiprAmANyaJca / tathAhi 'ayaM ghaTaH' iti jJAnAnantaraM ghaTe . jJAtatA utpadyate, tano 'jJAto mayA ghaTaH' iti jJAtatApratyakSaM, tato vyApyAdipratyakSA For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 71 ] nantaraM jJAnAnumAnaM yathA-ahaM ghaTatvaprakArakajJAnavAna ghaTatvaprakArakajJAtatAvattvAt / tAvataiva tasya dharmamiviSayakatvena prAmANyAnumAnam // 45 // || * || iti pratyakSanirUpaNam // * // // vivRtiH // atha prAmANyasya svatogrAhyatvaM vadatAM matamupanyasyati svata iti| atra svatastvaM tadaprAmANyAgrAhakajJAnagrAhakasAmagrIjanyagrahaviSayatvam / tAdRzagrahazca gurumate vyavasAyo murArimizramate'nuvyavasAyI bhaTTamate ca jJAtatAliGgakAnumitiriti vakSyati / tatreti / mImAMsakAnAM madhya ityrthH| gurumata iti / prbhaakrmtityrthH| jJAnamiti / vyavasAya ityrthH| tacca gRhNAtItyatrAtveti / vissymiti| ghaTAdikamityarthaH / AtmAnamiti / jJAtAraM svmbetyrthH| tatra jJAtRgrAhakatvaM niyamataH svagrAhakatvaJca svaprakAzAtmakatvAdupapadyata iti bhaavH| evaJcoktajJAne ghaTatvavadvizeSyakatvAvacchinnaghaTatvaprakArakatvasya sattvAt svaprakAzatmakena tena tadgrahaH sughaTa ityAzayenAha jJAnaprAmANyaJceti / nacaivaM tajjJAnaniSTaprameyatvAdikamapi tenaiva jJAnena gRhyatAmitivAcyaM niyamata etattitayagrAhakatvasyaivopagamAt / gurumate'nuvyavasAyasya niSprayojanakatvenAprAmANikatvAditibhAvaH / kecittu gurumate 'ghaTatvena ghaTamahaM jAnAmi' ityAkAraka eva vyavasAyaH nanu 'ayaM ghaTaH' ityAkArako'ta AtmagrAhakatvaM tasya sulbhmityaahuH| tenaiveti / prthmjnyaanvissykenaanuvyvsaayenaivetyrthH| prAmANyagraha iti / na ca jJAnagocarajJAnasyAnuvyavasAyasya viSayAviSayakatvaniyamAt kathaM viSayaghaTitaprAmANyaviSayakatvaM saGgacchata iti vAcyaM etanmate'nuvyavasAyasya viSayaviSayakatvaniyatajJAnaviSayatAkapratyakSAtmakatvopagamAt / ___bhaTTamata iti| kumArilabhaTTamata ityrthH| atIndriyatveneti / jJAnatvena pratyakSaprativandhakatve laaghbaaditibhaavH| prAmANyaJceti / anumeyamityatrAtveti / jJAna-prAmANyayoranumAnaprakAraM pradarzayitu bhUmikAmAracayati tathAhIti / jJAtatotpadyata iti / jJAtatA cAtiriktaH padArthaH svarUpasambandhavizeSo vA / jJAtatApratyakSamiti / tathAca liGgadarzanasampattiriti bhaavH| vyApyAdipratyakSamiti / tathAca praamrshsmpttiritibhaavH| atra pUrvaM jJAtatAjJAnayo vyApteH smaraNamapi kalpyam / pratyakSAtmakaparAmarzasambhave smaraNAtmakaparAmarzakalpanamayuktamiti sUcayitu pratyakSapadam / ghaTatvaprakArakajJAtatAvattvAditi / atra svAzrayaviSayakajJAnavattvasambandhena hetutvaM grAhya, tena na svarUpAsiddhiritibodhyam / natvetAvatA jJAnAnumitAvapi kathaM prAmANyAnumitiH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 2 ] sidhyatIti zaGkA nirAkartumAha tAvatai vetyAdi ghaTatvaprakArakajJAnavAniti ghaTatvaprakArakajJAne ghaTAnyavizeSyakatvavAdhAt tatsahakAreNa ghaTavizeSyakatvasyApi siddha . rghtttvprkaartvaavcchinnghttvishessyktvsiddhiritibhaavH| tsyeti| ghtttvprkaarkjnyaanaanumityaatmkoktjnyaansyetyrthH| uktAnumiteH prAmANyAnumityAtmakatve yuktimAha dharmadharmItyAdi / tathA ca dharmaprakArakatvAvacchinnarmivizeSyakatvasya prAmANyapadArthatvAt 'ahaM ghaTatvaprakArakajhAnavAn' ityanumitezcoktarItyA tathAtvAt prAmANyAnumitirapotibhAvaH / anye tu bhaTTamate ghaTo ghaTatvavadvizeSyakaghaTatvaprakArakajJAnaviSayo ghaTatvaprakArakajJAnatAvattvAt ityanumAnaprakAraM varNayanti / prAmANyasya svatogrAhyatve'nabhyAsadazAyAM ghaTajJAnaM pramA na vetyAdyAkArakasya sarvAnubhavasiddhasya saMzayasyAnupapattirgurumate prAthamikaghaTAdigraheNa, mizramate prAthamika jJAnAnuvyavasAyena, bhaTTamate ca prAthamikajJAnAnumityA, prAmANyasya nizcitanvAt / kiJca jJAnasya svaprakAzAtmakatvakalpane'tirikta jJAtatAkalpane ca gauraraM mAnAbhAva zcetyAdi dUSaNaM draSTavyam // 45 // // * // iti pratyakSanirUpaNavivRtiH // * // // tarkAmRtam // anumitikaraNamanumAnam / anumititvaM jaatiH| vyApAravat kAraNaM karaNam / vyApArazca tajjanyatve sati tjjnyjnkH| hetujJAnAdi karaNam, parAmarzo vyApAraH / parAmarzazca vyAptiviziSTapakSadharmAtAjJAnam, yathA 'vahnisAmAnAdhikaraNyagrahe sati 'dhUmo vahnivyApyaH' ityanubhavo jAyate, tataH kAlAntare parvate dhUme dRSTe sati vyAptismaraNaM, tatazca vyAptiviziSTavaiziSTyajJAnaM 'vahnivyApyadhUmavAnayam' iti tRtIya liGgaparAmarzaH, pakSatAsahitena tena 'parvato vahNimAn' ityanumitirjanyate // 46 // ||vivRtiH / atha pratyakSopajIvakatvasaGgatyA pratyakSAnantaramanumAnaM nirUpayatyanumitikaraNamiti / anumAnalakSaNasyAnumitighaTitatvAdanumititvaM nirvaktyanumititvaM jAtiriti / anuminomItyanuvyavasAyasiddhiritibhAvaH / karaNalakSaNamAha vyApAravaditi / karaNalakSaNaghaTakobhUtavyApAratvaM nirUpayati tajjanyatva iti| svasminnativyAptivAraNAya satyantam / paramparayA svajanye'tivyAptivAraNAya vizeSyadalam / hetujJAnAdIti / vizeSajJAnavidhayA kAraNatvasya karaNatvaniyAmakatve hetujJAnasyeva sAdhyajJAnAderapi parAmarze kAraNatvAt karaNatvApattirata uktamAdoti / tena vyAptidhiya upagrahaH / parAmarzo For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 73 ] vyApAra iti / etacca prAyikatvAbhiprAyeNa / tena smaraNAtmakaparAmarzAd yatrAnumitistatra liGgajJAnAdyasattvAdasAdhAraNakAraNatayA parAmarzasyaivAnumAnatvamitidhyeyam / parAmarza lakSayati vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnamiti / vyaaptishissttprkaarkaarkpkssvishessykjnyaanmityrthH| tena vahnivyApyadhUmavAnayamiti jJAnasya pakSavRttitvAnavagAhane'pi na kSati na vA vahivyApyo dhUmo dhUmavAMzca parvata iti smuuhaalmbne'tivyaaptiH| jJAnapadaM, nirNayaparaM,tenasaMzayavyAvRttiH / parAmarzamabhinIya darzayati yatheti / parAmarzotyAhaprakriyAM prdrshyitumaahaadaavityaadi| sarvatra sahacAragrahasya na vyAptigrAhakatvaM kintu vyabhicAravirahasahakRtasyaiveti sUcayituM mhaansaadaaviti| dhUme dRSTe satIti / tathAca liGgadarzanarUpa prthmlinggsmpttiH| ataeva tRtIyaliGgaparAmarzetyatra tRtIyapadamapi / vyAptismaraNamiti / puurvaanubhuutvyaaptismrnnmityrthH| etaccadvitIyaliGgamitibodhyam / idantvavadhAtavyam-na sarvatra pakSavizeSyakaparAmarzAdanumitiH ; prAcAM mate'tra vahnivyApyadhUma ityAkArakapakSavizeSaNakaparAmarzAdapyanumiteramyupagamAdataH sAdhyavyApyaviSayatAnirUpitapakSaviSayatAzAlinizcayatvameva parAmarzatvaM vaacym| yetu viziSTavaiziSTyAvagAhiparAmarzasya nAtumitikaraNatvaM kintu hetumAn pakSa iti pratyakSeNa sAdhyavyApyo heturiti smaraNena ca dvAbhyAmevAnumitiriti vadanti teSAM zAbdAtmakasya smaraNAtmakasya vA viziSTavaiziSThyAvagAhiparAmarzasya sattve'numityutyAdAnupapatteranubhavApalApApattiH kAryakAraNabhAvavAhulyAdgauravaJceti / siddhayAtmakaparAmarzasattve'. pyanumityutpatterAha pakSatAsahiteneti / tena saMzayottarapratyakSe nAtivyAptiH / / 46 // // tarkAmRtam // vyAptizca hetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyam / na cAyaM saMyogavAndravyatvAdityatrAvyAptiH, pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAdhyasAmAnAdhikaraNyamityarthAt / pakSatA ca siSAdhayiSAvirahakRtasiddhayamAvaH // 47 // // vivRtiH // parAmarzaghaTakIbhUtavyAptisvarUpaM niruupytihetusmaanaadhikrnnetyaadi| samAnamadhikaraNaM yayoriti vyutpattyA sAdhikaraNanirUpitavRttitvaM samAnAdhikaraNatvam / tathAca hetoradhikaraNe vRttiryo'tyantAbhAvastasya yaH pratiyogI tadbhinnaM yat sAdhyaM tadadhikaraNanirUpitavRttitvaM hetorvyaaptirityrthH| bhavati ca vahnimAn dhUmAdityatra dhUmI hetuH, vahniH sAdhyaH, tatazca ghUmasyAdhikaraNe parvatAdau vahnirnAstItyantAbhAvasyA. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 74 ] vattemAnatvAd ghaTonAstItyAdyamAvasyavidyamAnatvad ghaTAdyatyantAbhAvohetusamAnAdhikaraNAtyantAbhAvastasya pratiyogI ghaTAdistadbhinno vahi naH sAdhyastadadhikaraNIbhUtaM yat parvatAdi tannirUpitavRttitvaM dhUmasyAstIti dhUmahetau lkssnnsmnvyH| ghUmavAn vahna rityatra vyabhicAriNi cAyogolakasyASi vahyadhikaraNatvAttatra ca dhUmo nAstItyabhAvasvasya sattvAddha'tusamAnAdhikaraNo'tyantAbhAvo dhUmAbhAva evetitatpratiyogibhinnatvasya dhUme'sattvAdvahnirUpahetau na lkssnnsmnvyH| avyAptiriti nacetyatrAnveti / saMyogasyAvyApyavRttitvAdravyatvarUpahetoradhikaraNe ghaTAdau saMyogAbhAvasya sattvAt sAdhyAbhAva eva hetusamAnAdhikaraNAbhAva iti tatpratiyogibhinnatvasya sAdhye'. sattvAllakSaNAgamanamiti / imAmavyApti vArayituM hetusamAnAdhikaraNAbhAve pratiyogivyadhikaraNatvaM nivezayati pritiyogivyadhikaraNeti / tadarthazca pratiyogyanaMdhikaraNIbhUtaM yaddhatvadhikaraNaM tadvattitvam / tathA ca saMyogAbhAvasya yaH pratiyogI saMyogo hetvadhikaraNasyaghaTAdestadanadhikaraNatvasattvAt pratiyogivyadhikaraNahetusamAnAdhikaraNAbhAvo na saMyogAbhAvaH kintu paTAdyabhAva evetitatpratiyogi yatpaTAdikaM tadbhinnatvasya sAdhye sattvAdayaM saMyogavAn dravyatvAdityatra naavyaaptiH| atra ca kAlo ghaTavAn mahAkAlatvAdityadau pratiyogivyadhikaraNAbhAvAprasiddhayA'vyApteriNaprakAraH siddhA. ntalakSaNadIdhitau buddhikuzalai drssttvyH|| pakSatAsahitenetyukta, tatra kA nAma pakSatetyAkAGghAyAmAda pakSatAceti / vahnivyApyadhUmavAn parvato vahnivyApyadhUmavAn parvato vahi namAMzceti siddhAtmakaparAmarzasattve siSAdhayiSAdazAyAM parvato vahi namAnityanumiterutpAdAya sahakRtAntaM siddhivizeSaNam / siSAdhayiSA ca saadhyitumicchaa| sA ca parvato vahi namAnityatra parvate vahna yAnumitirjAyatAM, vahyanumitirjAyatAM, azAbdajJAnaM jAyatAmityAdi nAnAvidhA graahyaa| evmnytraapi| siSAdhayiSAsattve'numityutpAdAt siSAdhayiSAvirahamAtra na pakSatetyata Aha siddhyabhASa iti / siddhizca pakSasAdhyavaiziSTyanizcayo natu sAdhya-- vattvapraprakArakanizcayamAtram / tenAsatyAM siSAdhayiSAyAM saadhyvishessyksiddhisttve'numitynutpaadH| siSAdhayiSAM vinApi dhanajitena meghAnumAnAt siSAdhayiSAmAtra na pakSatetyata ukta virhetyaadi| ebaJca samavAyasambandhAvAcchinnapratiyogitAko yaH siSAdhayiSAbhAvaH svarUpasamavAyaitadumayasambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyasambandhena tadviziSTA yA siddhiH samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkastasyA abhAvaH pakSateti phlitm| evaJca siddha rasattve siSAdhayiSAyAM satyAmasatyAJca pakSatA, siddhisattvetu siSAdhayiSAyAM satyAmeva pakSatA. asatyAM siSAdhayiSAyAM kevalasiddhisattve ca na pakSatA siSAdhayiSAvirahaviziSTasiddharanumitipratibandhakatvAditi saMkSepaH // 47 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org 1 75 ] // tarkAmRtam // anumAnaM dvividhaM svAthaM parArthaJca / tatra parArthaM paJcAvayavasAdhyam / avayavAzca pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni / 'yathA 'ayaM vahi namAn' 'ghUmAt' 'yo yo' 'dhUmavAn sa hi namAn yathA mahAnasam' 'vahi navyApyadhUmavAnayam' 'tasmAdvahi namAn' iti / svArthaM ca svIyavyAptyAdijJAnasAdhyaM, na tatra parapratipannyartha mevamAhazabdaprayogam // 48 // // vivRtiH // anumAnaM nirUpya tadvibhajate'numAnaM dvividhamiti / svArthamiti / svakIyAnumitijanakamityarthaH / parArthamiti / parakIyAnumitijanakamityarthaH / parapratipAdanasya zabdaprayogasAdhyatvAtpratijJA dipaJcavAkyaprayogasyAvazyakatayA prayuktaH paJcabhistai rekavAkyatApannaiH svArthaviSayakaH zabdabodho janyate, tatazca tena sahakAriNA manasA madhyasthasya caramaparAmarza utpAdyata iti parArthAnumAnakramamabhipretyAha paJcAvayavasAdhya miti / paJcapadaM dazAvayavavAdAdivyudAsArtha jijJAsAderavayavatve mAnAbhAvAdityarthaH / avayavatvaJca nyAyAntargatatve sati pratijJAdyanyatamatvAdirUpam / avayavAn vimajate pratijJetyAdi / tatra kevala sAdhyavatpakSabodhakavAkyatvaM pratijJAtvam / paJcamyantaliGgapratipAdakavacanatvaM hetutvam / prakRtasAdhyasAdhanavyAptipratipAdakavAkyatvaprakRtapakSadharmakaprakRtasAdhyavyAptiviziSTaprakRta hetumattvaprakAraka bodha I mudAharaNatvam / kramazaH janakavAkyatvamupanayatvam / prakRtasAdhyavyApyaprakRtasAdhanajJAnajJApyaprakRtasAdhya vatprakRtapakSabodhakavAkyatvaM nigamanatvam / sarvvatra nyAyAntargatatvanivezAnnodAsIna vAkyeSvativyAptiH / diGa mAtramidamuktaM vistarastu tattvacintAmaNyAdAvanusandheyaH / paJcavAkyAnyabhinIya darzayati yathetyAdi / svayaM svArthAdipadArthasyAnuktatvAdAha svArthaJcetyAdi / vyAptyAdItyAdinA sAdhanAdeH parigrahaH / svArthAnumAne vAkyapaJcakaprayogasya niSprayojanakatvAdAha na tatratyAdi / tatra - svArthAnumAne / parapratipattyarthaM madhyasthasya parAmarzotpAdArtham / evaM uktaprakAram / zabdaprayogaM - paJcavAkyaprayogaM, na Aha iti yojanA | svArthAnumAne pratipitsormadhyasthasya cAbhAvAditibhAvaH // 48 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir // tarkAmRtam // taccAnumAnaM trividhaM kevalAnvayikevalavyatirekyanvayavyatirekibhedAt / yatra sAdhyavyatireko na kutrApyasti sa kevalAnvayI, yathA 'ghaTo'bhidheyaH prameyatvAt' ityatrAbhidheyatvasya sAdhyasya vyatireko na kutrApyasti / yatra sAdhyaprasiddhiH pakSAtirikte For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 76 ] nAsti sa kevalavyatirekI, yathA 'pRthivI itaremyo bhidyate pRthivItvAt' / yatretarabhedAbhAvastatra pRthivItvAbhAvo yathA jalAdau / vyatirekavyAptau tu sAdhyAbhAvo vyApyo hetvabhAvo vyApakaH / yatra sAdhyaM sAdhyAbhAvazcAnyatraprasiddhaH so'nvayavyatirekI, parvata hi namAn dhUmAt / iti / anvayavyatirekitAvavazyaM paJcarUpopapannatApekSaNIyA / pakSavRttitvaM, sapakSasattvaM vipakSavyAvRttatvaM, avAdhitatvaM, asatpratipakSitatvaJceti paJcarUpANi / kevalAnvayiti vipakSavyAvRttatvarahitaM, kevalavyatirekiNi sapakSasattvarahitaM caturUpamevApekSitam / yatra sAdhyasandehaH sa pakSaH / yatra sAdhyanizcayaH sa sapakSaH / yatra sAdhyAbhAvanizcayaH sa vipakSaH / sAdhyAbhAvavAnpakSo vAdhaH / sAdhyavirodhisAdhakI hetuH satpratipakSaH // 46 // // vivRtiH // purnAvabhajate taccAnumAnamiti / svArthaparArthayoH pratyekamityarthaH / vidhAtrayaM darzayati kevalAtvayItyAdi / kevalAnvayipadArthaM nirvakti yatra tyAdi / yacchabdo hetuparaH, saptamyarthonirUpitatvaM tasya ca sAdhye'nvayaH, sAdhyasyeti luptaSaSThyA niSTatvamupasthApyate, vyatireka iti prathamArthaH pratiyogitvaM, tasya ca nanarthe'bhAve'nvayaH, kutreti saptamyartho vRttitvaM tasya ca vyatireke'nvayaH / tathA ca kiJcidva, ttivyatireka pratiyogitvAbhAvo yaddhe tu nirUpita sAdhyavRttiH sa hetuH kevalAnvayIti phalitArthaH / tena na siddha yasiddhibhyAM vyAghAtaH / etacca jJAyamAnaliGgasyAnumitikaraNatvamatena / ataeva 'anvayavyatirekiNi 'hetau' ityatrahetupadamapi / svamate liGgajJAnAderanumitikaraNatvAdarthAntarANyUhanIyAni / evamagre 'pi / atra vyatirekazabdo'tyantAbhAvavacanaH, tenaghaTatvAdyanuyogikabhedapratiyogitvasyAbhidheyatve'pi nAvyAptiH / vyatireke yatkiJcidvattitvanivezAnna'gagaNAbhAvasAdhyavyAptiH / prameyatvahetoH kevalAnvayitvamupapAdayati abhidheyatvaspe-tyAdi / abhidheyatvantu zabdazakyatvam / kevalavyatirekiNaM nirvakti yatra sAdhyaprasiddhirityAdi / yadve tu nirUpitasAdhyava`vaprakArakanizcayaH pakSAtiriktavizeSyakaH san yathArtho na bhavati sa hetuH kevalavyati - rekItyarthaH / kevalavyatirekiNyasambhavavAraNAya pakSAtirikta iti / kevalavyatireki - NamabhinIya darzayati yathA pRthivItyAdi / pakSAntarbhAveNa sahacAragrahasya vyAptyagrAhakatvAdatrAnvayavyAptinizcAyakAnvayasahacAragrahAsambhAdvayatirekavyAptigrAhakaM vipakSAntarbhAveNa vyatirekasahacAragrahamupapAdayati yatra tarabhedAbhAva ityAdi / vyatirekavyAptiH svarUpamupapipAdayiS rAha vyatirekavyAptAviti / sAdhyAbhAvo vyApya iti / tathAca - sAdhyAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM vyatirekavyAptirityarthaH / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 77 ] anvayathatirekiNaM nirUpayati yatra saadhymityaadi| kevalavyatirekiNyati vyAptivAraNAya saadhymiti| kevalAnvayinyativyAptivAraNAya sAdhyAbhAva iti / ubhayatrAtivyAptivAraNArthamanyatra ti| pakSAtirikta iti tdrthH| prasiddha iti / prasiddhatvaM yathArthadhIviSayatvam / tathA ca pkssaanyvishessykythaarthnishcyprkaariibhuutaabhaavprtiyogisaadhyniruupithetutvmnvyvytirekihetutvmityrthH| anvayavyatirekiNamabhinIya darzayati yathA parvata ityaadi| prAcAM mate paJcarUpaviziSTahetoryadgamakatvaM tadanvayavyatirekihetorevAnyayoH paJcarUpavirahAdityAzayenAhAnvayavyatirekiNotyAdi / paJcarUpANi darzayatipakSavRttitvamityAdi / vipakSavyAvRttatvaM--vipakSAvRttitvam / kevalAnvayini paJcarUpAsattvamAdarzayati kevlaanvyiniityaadi| vipakSavyAvRttatvarahitamiti / vipakSatvaghaTakasAdhyAbhAvasyaivAsiddha ritibhaavH| kevalavyatirekiNi paJcarUpAsattvaM pradarzayati kevalavyatirekiNIti / spksssttvrhitmiti| tatratyapRthivItvarUpahetoH pakSamAtravRttitvAditi / pakSavRttitvamityatra kiM pakSatvamityAkAGa kSAyAmAha yatra sAdhyasandeha iti / sAdhyasaMzayavizeSyatAzrayaH pakSapadArtha htyrthH| vastutastu niNIte mananavidhAtAt sAdhyasandehaM vinApi dhanajitAdinA meghAdyanumAnAcca tAdRzena pakSapadArthaH kintu svapratiyogivizeSyatvasambandhena proktapakSatAzrayatvameva pakSapadapravRttinimittaM bodhyam / sapakSatvaM nirvakti yatra sAdhyanizcaya iti| sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnasAdhyaprakArakayathArtha nirNayavizeSyatvaM spksstvmityrthH| tena kAlikAdisaMsargako yaH sAdhyanizcayo yo vA sAdhyatAvacchedakasambandhena bhUmAtmakaH sAdhyanizcayastannadvizeSyobhUtahradAdinirUpitavRttitvavirahAnna dhUmAdirUpAnvavayavyatirekiNaH sapakSasattvahAniH / vipakSatvaM nirUpayati yatra sAdhyAbhAvanizcaya iti / sAdhyatAvacchedakasambandhAvacchinnapratiyogitAkasAdhyAbhAvaprakArakayathArtha nizcayavizeSyatvaM vipksstvmityrthH| tena samavAyasambandhAvacchinnavaha nyabhAvaprakArako yo nizcayo yo vA saMyogAvacchinnadravyabhAvaprakArako bhUmAtmako nizcayastattadvizeSyIbhUtamahAnasAdivRttitvAd dhUmAdyanvayavyatirekiNo na vipkssvyaavRtttvhaaniH| atra sAdhyAbhAvavattvaM sAdhyatAvacchedakasambandhena sAdhyavattvabuddha viSayatayApratibandhakatAvacchedakasambandhena grAhyam / tena saMyogAvacchinnavahyabhAvasya kAlikAdinA mahAnasAdau sattve'pi noktadoSatAdavasthyam / avAdhitatvaghaTakavAdhaM nirUpayati sAdhyAbhAvavAn pakSa iti / sAdhyavadanyatvavatpakSAdirapi bodhyaH / asatpratipakSitatvaghaTakIbhUtaM satprati pakSaM nirUpayati saadhyvirodhiityaadi| sAdhyavirodhitvesati sAdhyavirodhyunnAyaka ityrthH| tathAca sAdhyAbhAvavyApyabAn sAdhyavadanyatvavyApyavAn vA pakSAdiH satpratipakSa itibhaavH|| 46 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 78 ] // tarkAmRtam // sopAdhau pakSasattvAdyanyatamabhaGga AvazyakaH / sopAdhizca svavyabhicAritAsambandhdhenopAdhiviziSTaH / upAdhizca trividhaH sAdhanAvyApakatve sati zuddhasAdhyavyApakaH, sAdhanAvyApakatve sati pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH, sAdhanAvyApakatve sati sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakazca / Adyo yathA - ' ayogolakaM dhUmavadvahaneH' ityatrArdrendhanaprabhavavahi namattvamupAdhiH sAdhanAvyApatve sati zuddhasAdhyavyApakaH / dvitIyo yathA- 'vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAMzrayatvAt' ityatra vahirdravyatvAvacchinnapratyakSatvasya sAdhyasya vyApakamudbhUtarUpavattvamupAdhiH / tRtIyo yathA - ' dhvaMso vinAzI janyatvAt' ityatra janyatvAvacchinnavinAzitvavyApakaM bhAvatvamupAdhiH // 50 // // vivRtiH // 'hetorga makataupayikAni paJcarUpANi nAnvayavyatireki hetutvAvacchedena vartante kintu nirupAdhikAnvayavyatirekihetAvevetyAzayenAha sopAdhAviti / upAdhiviziSTa ityarthaH / upa - samIpasthe ( hetau ) svadharmamAdadhAtotyupAdhiritivyutpattyA vyabhicAronnAyakatva - mupAdherdraSTavyam / sAdhyasAdhanabhedenopAdhebhinnatvAdupAdhitvasya dravyAdyanugatAzrayakatvAsambhavena saMyogAdenniyatasambandhatvAnupapattyAnugatavaiziSTyaghaTakasambandhamAha 'svatryabhicAriteti / svam - upAdhiH / trividha iti / tatra sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvasyopAdhisAmAnyalakSaNatvaM vibhAgAdeva vyaktam | ataH sAmAnyalakSaNamanabhidhAya vibhAgo'saGgata iti nirastam / sAdhanAvyApakatve satIti / avyApakatvasya vyApakatvaghaTakatvAdAdAvavyApakatvAbhidhAnam / zabdo'nityaH kAryatvAdityAdau sAvayavatvAdAvativyAptivAraNAya vizeSyadalam / evaM tatraiva prameyatvAdAvatiprasaGgavAraNAya satyantam / zuddhasAdhyavyApaka iti / pakSadharmAdyanavacchinnasAdhyavyApaka ityarthaH / atra sAdhyavyApakatvaM yena rUpeNa yena sambandhena ca grAhyaM tenaiva rUpeNa sambandhena ca sAdhanAvyApakatvamapi bodhyam / anyathA vahi namAn dhUmAdityAdau vahi natvena sAdhyavyApake tattadbahi natvena ca sAdhanAvyApake tattadvaha nau, saMyogena sAdhyavyApake samavAyena ca sAdhanAvyApake AlokAdau cAtivyAptiH prasajyeta / pakSadharmAvacchinneti / atrAvacchinnatvaM sAmAnAdhikaraNyasambandhena grAhyam / evaM sAdhanAvacchinnatvamapi tRtIye / vidhAtrayaM krameNAbhinIya darzayatyAdyo yathetyAdi / vahinamattvamAtrasya sAdhanAvyApakatvavirahAduktamArdrendhanaprabhaveti / pratyakSasparzAzrayatvAditi / anudbhUtasparzAzrayatvagindriyAntarbhAveNa vyabhicAravAraNAya pratyakSeti / bahirdravyatvAvacchinnasyeti / 1 atra bahirdravyatvaM pakSadharmaH, tacca na bahi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 7e ] rindriyajanyapratyakSaviSayadravyatvarUpaM tasya pakSadharmatvAnupapatteH kintu gagaNAdyanyadravyatvam, dravyatvAvacchinnapratyakSatvasyAtmAdAvapi sattvAdupAgheH sAdhyAvyApakatApatterAha vahi nariti / atra kevalasAdhyavyApakatvaM na sambhavati pratyakSaviSayatvasya rUpAbhAvavatyA. smAdau sattvAditi bhAvaH / udbhUtarUpavattvamiti / na ca tathAvidhasAdhyavyApakatvasya rUpatvAvacchinne'pisattvAdudbhUtapadaM vyarthamiti vAcyaM pratyakSatvenodbhUtarUpavattvena kAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarkapradarzanArthatvena tatsArthakyAt / jnytvaaditi| atra janyatvaM dhvaMsapratiyogitvaM tena tasya pakSadharmatvAbhAvAt nopaadhishaividhyhaaniH| bhaavtvmupaadhiriti| atra kevalasAdhyavyApakatvaM na sambhavati vinAzitvasya bhAvatvAbhAvavati prAgabhAve sattvAditi bhAvaH / kecittu dhvaMso vinAzI prameyatvAdinyatroktatrividhopAdherasambhavAccaturthamudAsInadharmAvacchinnasAdhyavyApakaM janyatvAvacchinAnityatvavyApakaM bhAvatvamupAdhiriti vadanti / vastutastu yaddhAvacchinnasAdhyavyApakatve sati taddharmAvacchinnasAdhanAvyApakatvamupAdhitvamityuktau na kazciddoSa uktasthaleSu bahirdravyatvAderyaddharmatvenopAdAtuM zakyatvAt / upAdheSakatvatta svavyabhicAreNahetoH sAdhyavyabhicAronnAyakatayA bodhyam / tadukka 'vyabhicAronnayaM kurkhannupAdhiyati doSatAm / etad vahi nasarveSAmupAdhInAM parAyaNam' iti / yadyapyayaM saMyogasaMyogasAmAnyAbhAvavAn saMyogayAvadvizeSAbhAvavattvAdityAdau nirguNatvAdirUpopAdhestAvanmAtreNa dUSakatvaM nopapadyate saMyogAtmakasAdhyAbhAvavaDha ttitvasya hetAviSTatvAt tathApi tatra svavyApyatvena hetunA sAdhyasya pakSAvRttitvonnAyakatayopAdheISakatvaM bodhyaM saMyogasAmAnyAbhAve idantvAvacchinnAvRttijJAne sati idantvAvacchinnoddezyakasaMyogasAmAnyAbhAvavidheyakAnumiteH pratirodhAdasamAnaprakArakajJAnayorapi pratibadhyapratibandhakabhAvasya siddhatvAt // 50 // // tarkAmRtam // atha hetvAbhAsAH kthynte| savyAbhicAraviruddhasatpratipakSAsiddhavAdhitAH pnychetvaabhaasaaH| savyabhicArastrividhaH sAdhAraNAsAdhAraNAnupasaMhArimedAt / sAdhyAbhAvavara ttitvaM sAdhAraNatvaM, yathA dhUmavAnavaha neH| sakalasapakSavyAvRttatvamasAdhAraNatvam, yathA parvato vahi namAn prvttvaat| sarvapakSakatvamanupasaMhAritvaM, yathA sarvaprameyamabhidhe ytvaat| sAdhyAbhAvavyAptohetuviruddhaH, yathA ghaTo nityaH sAvayavatvAt / satpratipakSo yathA parvato vahi namAn dhUmAt, parvato vaha nayabhAvavAnmahAnasAnyatvAt / asiddhastrividhaH-AzrayAsiddhaH svarUpAsiddho vyApyatvAsiddhazca / yatra pakSo'sansiddhasAdhanaM vA sa AzrayAsiddhaH, yathA zazaviSANaM nityamajanyatvAta, zarIraM hastAdimat For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 80 ] hastAdimattayApratIyamAnatvAt / yatra pakSAvRttirhetu: sa svarUpAsiddha:, yathA parvato vahi namAn mahAnasatvAt / sa ca vizeSaNAsiddhavizeSyA siddhabhAgAsiddhabhedAdbahuvidhaH, Adyo yathA zabdo'nityazcAkSuSatve sati janyatvAt / dvitIyo yathA zabdo'nityo guNatvesati paramANuvRttitvAt / tRtIyo yathA etAni dravyANi niravayavatvAt / sopAdhirvyApyatvAsiddhaH, yathA ghUmavAnvaha, neH / vAdho yathA hrado vahi, namAn dravyatvAt / tena.' etaddoSatrayarahito hetuH saddha etuH // 51 // || * // ityatumAnaM vyAkhyAtam // * // // vivRtiH // saddhetu N nirUpya virodhAdisambandhena smRtamasaddhe tu nirUpayituM pratijAnIte'theti / vyAptipakSadharmmatA viziSTahetu nirUpaNAnantaramityarthaH / hetvAbhAsA iti / hetuvadAbhAsanta iti vyutpatryA duSTahetava ityarthaH / vibhajate savyabhicAretyAdi / paJceti / yadyapi viruddhAdihetorvyabhicAritvAdiniyamA duhuSTAnAM paJcatvAnupapannyA paJcadhA vibhAgo'nupapannastathApi doSANAM savyabhicAratvAditattaddharmeNa paJcavidhatvAduSTAnAM pacavidhatvAbhidhAnamiti dhyeyam / doSasAmAnyalakSaNantu yAdRzaviziSTaviSayakatvena jJAnasyAnumitipratibandhakatvaM tattvamityAdikamapyAdAvanusandheyam / duSTatvaJca sambandhavizeSeNa doSavantvam, tena hRdo vaha nimAn dhUmAdvityAdau vaha nayabhAvavadhradAdyAtmakadoSavattvasya dhUmAdAvasattve'pi na kSatiritisaMkSepaH / tatrAdyaM vibhajate savyabhi - cArastrividha iti / sathabhicAratvantu viziSTasAdhyasAdhanagraha virodhitAnavacchedakatve sati viSayavidhayA vyAptigrahavirodhitAvacchedakatvam / savyabhicAreSu sAdhAraNaM lakSayati sAdhyAbhAvavadva ttitvamiti / sAdhyatAvacchedakadharmasambandhAbacchinnapratiyogitAkabhAvavannirUpita hetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvamityarthaH / tena vahnimAn dhUmAdityAdau tattadravyabhAvavati samavAyasambandhAvacchinnadravyabhAvavati ca saMyogena saMyogAvacchinnavaha nayabhAvavati vA kAlikena dhUmAdevRttitve'pi nAtivyAptiH / etasya ca sAdhyAbhAvavadavRttitvarUpAnvayavyAptigraha virodhitAvacchedakatayA doSatvaM bodhyam / sAdhAraNamudAharati yathA dhUmavAnityAdi / ayaJca nityadoSaH / asAdhAraNaM lakSayati sakalasapakSeti / sapakSatvAvacchedena varttamAnA yA vyAvRttistatpratiyogitvaM sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvamitiyAvat / sapakSatvamatra sAdhyavattvarUpameva vivakSitaM natu nizcayagarbha nizcayAMzasya pratibandhakenAyamanupayogAt / asya ca sAdhyavattvagraha virodhisAdhyAbhAvagraho nAyakatayA doSatvamiti maNikRtAmAzayaH / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 81 / asAdhAraNasthalamabhinayati yathA parvata ityaadi| pakSe sAdhyAnizcayadazAyAmatrAsAdhAraNyamiti bodhyam / aynycaanitydossH| ___ upasaMhAraH-anvayavyatirekasahacArayoranyataro yasya nAsti sa heturanupasaMhArI tyAzayena prAcAM matamanusRtyAnupasaMhAriNaM lakSayati sarvapakSakatvamiti sarvasyaiva pakSatvAdanvayavyatirekasahacAragrahAsambhavAdvayAptAgrihAnutpAdAdasya dUSakatvamitibhAvaH / tanmate kiJcidvizeSyakanizcayAviSayasAdhyakatve sati kiJcidvizeSyakanizcayAviSayasAdhyAbhAvakatvamanupasaMhArilakSaNam / navyAnAM mate tvatyantAbhAvApratiyogisAdhyakatvAdikamanupasaMhAritvam, tasya ca vyatirekavyAptigrahavirodhitvaM dUSakatAvIjam / ayamapyanityo dossH| anupasaMhAristhalamabhinayati yathA samityAdi / atha viruddha lakSayati sAdhyAbhAvavyApta iti / atra vyatirekavyApti hyA / tathA ca sAdhyavyApakIbhUtAbhAvapratiyogitvaM virodhH| tasya ca sAdhyAbhAvagrahonnAyakatayA sAkSAdanumitipratibandhakatvam / viruddhasthalamabhinIya darzayati yathA ghaTo nitya iti| asaGkIrNavirodhastu na sambhavatyeva vyabhicArasya bAdhasya sarUpAsiddha vaa'vshymbhaavaat| ayaJca nitydossH| 'sAdhyavirodhisAdhako hetuH' ityAdinA lakSaNasyoktatvAt, san-vidyamAnaH, pratipakSaH-virodhiparAmarzaH, yasyeti vyutpannyA samabalavirodhiparAmarzakAlInaparAmarza viSayaHsatpratipakSa iti sUcanAdvAtra sAkSAtsatpratipakSalakSaNAnamidhAnamiti bodhyam / tAdazaparAmarza viSayazca saadhyaabhaavvyaapyvtpkssaadiH| parAmarzazca sAdhyAbhAvavyatirekavyAptyanavagAhI graahyH| tena nAsAdhAraNyavirodhasaGkaraH / satpratipakSamudAharati yathA parvato vahnimAn dhuumaadityaadi| atra vahRyabhAvavyApyavattAparAmarzeNa vayanumitevahivyApyavattAparAmarzeNa ca vayabhAvAnumiteH pratirodha iti bhaavH| aynycaanitydossH| asiddha vibhajate'siddhastrividha iti / AzrayAsiddha ityaadi| tthaacaitttityaanytmtvmsiddhsaamaanylkssnnmissyrthH| asiddha SvAzrayAsiddha nirUpayati yatra pksso'snniti| yaddha tunirUpitaH pakSaH pakSatAvacchedakAbhAvavAn sa heturaashryaasiddhityrthH| tathA ca pakSatAvacchedakAbhAvavatpakSa aashryaasiddhiritibhaavH| avacchedAvacchedenAnumitAvavacchedAvacchedena siddhaH sAmAnAdhikaraNyenAnumitau ca sAmAnAdhikaraNyenAvacchedAvacchedena cobhayathAsiddhaH pratibandhakatvAttadviSayIbhUtasAdhyavatpakSasyApi hetvAbhAsatvamAvazyakaM, tasya cAnyahetvAbhAse'pravezAt sAdhyasaMzayarUpapakSatAvighaTakatayAzrayAsiddhAvantarbhAvo yukta itiprAcAM matAnusAreNAha siddhasAdhanaM veti / pakSatAvaccheikarUpeNa pakSe sAdhyanirNaya ityrthH| tathAstu yAdRzaviziSTa For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 82 ] 'viSayakatvenetyatra tRtIyAyA anatiriktarUpAvaccheikatvArthakatvAt siSAdhayiSAviziSTasiddha ezcAnumityapratibandhakatvAt sAdhyavatpakSasya na hetvAbhAsatvaM yuktaM kintu vAdinigrahaprayojakatayA nigrahasthAnatvamevocitamitiprAhuH / tatrAsatpakSakAzrayAsiddhamudAirati zazaviSANamiti / tatra pratibandhakaM jJAnaviSayazazIyatvAbhAvavadviSANamAzrayAsiddhiritibhAvaH / siddhasAdhanarUpAzrayAsiddhamabhinIya darzayati zarIramiti / hastAdimattvasya sAdhyatve hastAdimattvAditi hetuprayogasya sampradAyaviruddhatvAdAha hastAdimattayetyAdi / atra parAmarzadazAyAM siddhisattvAdanumityA siddhasya sAdhanAt siddhasAdhanamiti bhAvaH / svarUpAsiddhaM nirUpayati yatra pakSAvRttirheturiti / tathAca hetvabhAvavatpakSAdiH svarUpAsiddhiritibhAvaH / etasyaca vyApyavattAgraha virodhitvAtparAmarza vighaTanadvArA dUSakatvam / sAmAnyataH svarUpAsiddhamudAharati yathA parvvata iti / nityadoSo'yaM trividhI'siddhaH / svarUpAsiddha vibhajate sa ceti / svarUpAsiddhazceti / vizeSaNAsiddheti / yatra pakSaniSThahetvabhAvAdhikaraNatvaM hetughaTakavizeSaNAbhAvAdhikaraNatvaprayuktaM bhavati tatra vizeSaNAsiddhirityarthaH / tathAca viziSTasAdhanAbhAvaprayojakavizeSaNAbhAvavatpakSAdivizeSaNAsiddhiritibhAvaH / vizeSyAsiddheti / yatra pakSehetvabhAvavattvaM viziSTasAdhanaghaTakavizeSyAbhAvavattvaprayuktaM tatra vizeSyAsiddhiH / tathAca viziSTasAdhanAbhAvaprayojakavizeSyAbhAvavatpakSAdiH . vizeSyAsiddhiritibhAvaH / bhAgAsiddha eti / yatra pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena hetvabhAvastatra bhAgAsiddhiH / tathAca vyApakatvAnavacchinnasaMsarga ka hetvabhAvavatpakSAdirbhAgAsiddhiritibhAvaH / krameNa trividhAsiddhodAharaNANi darzayati Adyo yathetyAdi / janyatvasyAnityatvasAdhane saddha tutvAccAkSuSatve satIti / cAkSuSatvamAtrasya hetutve vizeSaNAsiddhayanupatterAha janyatvAditi / atra pakSa e viziSTasAdhanAbhAve cAkSuSatvarUpavizeSaNAbhAvaH prayojakaH / zabdatvAvacchedenaiva paramANuvRttitvAbhAvasya sattvAdarthAntaraM vArayitumAha tuNatve satIti / guNatvAbhAvasya zabde'sattvAdAha paramANuvRttitvAditi / atra zabde viziSTasAdhanAbhAve paramANuvRttitvarUpavizeSyAbhAvaH prayojakaH / vastutastvatra vizeSyAsiddhibhicArAdisaGkIrNA jalIyaparamANurUpAderapi hetvadhikaraNatvAttatra ca sAdhyAbhAvasya sattvAdataH zabdo'nityo janyatve sati cAkSuSatvAdityAdikamasaGkIrNavizeSyAsiddhaya udAharaNaM mantavyam / etAni dravyANIti / etattvasya nityadravya ivAnityaghaTAdAvapi sattvAt pakSatA backhedakAvacchedena hetvabhAvavirahAdbhAgAsiddhirityarthaH / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 83 ] vastutastu niravayavatvasya guNAdau dravyatvavyabhicAritvAt parvatAdIni dravyANi vadhUibhobhayavattvAdityAdikamasaGkIrNabhAgAsiddhaya dAharaNaM bodhyam / vyApyatvAsiddha nirUpayati sopAdhiriti / idamupalakSaNaM vyarthya vizeSaNakasAdhanatAvacchedikAyAH sAdhyAsiddhaH sAdhanAsiddhazca vyApyatvAsiddhAvevAntarbhAvI bodhyo'nyathA paJcadhAvibhAgAnupapattiritidhyeyam / atra sopAdhitvaM svavyabhicAritvasambandhenopAdhiviziSTatvam / ayaJca vyabhicArajJAnadvArA vyaaptijnyaanvirodhitvaadduusskH| vyApyatvAsiddhasudAharati yathA dhUmavAniti / na caivaM sAdhAraNasaGkarAdvibhAgAnupapattiriti vAcyamupadheyasaGkare'pyupAdhyasaGkarAt / vastutastu AzrayAsiddhayAdibhinnatve sati asiddhiApyatvAsiddhiH / yatrAzrAsiddhayAdyaprasiddhistatra bhinnAntamanupAdeyameva lakSyabhedena lakSaNabhedasyAdoSatvAt / tatrAsiddhitvanAma sAdhAraNyAdibhinnatve sati viSayavidhayA parAmarzavirodhitAvacchedakatvam / __ antimaM bAdhitaM nirUpayitumAha bAdhito yatheti / bAdhastu sAdhyAbhAvavatpakSAdiH / asya ca sAkSAdanumitipratibandhakatvAddUSakatvam / atraca sAmAnAdhikaraNyeNa viziSTabuddhAvavacchedAvacchedena bAdhanizcayasthAvacchedAvacchedena viziSTabuddhau ca sAmAnAdhikaraNyeNAvacchedAvacchedena cobhayathAbAdhanizcayasya virodhitvaM bodhyam / ayaJcanityadoSaH / udAharati hrada ityaadi| asaGkIrNa bAdhodAharaNantu zikharAvacchinnaH parvato vahnimAn dhUmAdityAdikaM bodhyamiti sNkssepH| na tAvanmukhyaprayojanatayA duSTahetunirUpaNaM kRtaM kintu saddha tunirUpaNopayogitayaiveti pratipAdayitumAha tentyaadi| tenauktahetUnAM duSTatvena, etaddoSarahita iti| atra samudAyAbhAvona vivakSitaH, tenaikamAtradoSeNApiduSTatvamupapadyata itijJApanArthametatpadamiti dhyeyam / / 51 // || * || ityupamAnanirUpaNavivRtiH // * // // tarkAmRtam // upamitikaraNamupamAnam / kodRzo gavaya itiprazne 'gosadRzo gavayaH' ityuttarite yadA gosadRzaM prANinaM pazyati tadA pUrvoktaM vAkyArthaM smarati, anantaraM 'ayaM gavayapadavAcyaH' iti zaktigrahaH, seyamupamitiH // 42 // || * || ityupamAnaM vyAkhyAtam || * || vivRtiH // athAvasarasaGgatyopamAnaM nirupayatyupamitikaraNamiti / upmititvaavcchinnkaarytaaniruupitkrnntaavdityrthH| tena viziSTabuddhitvAvacchinnakAryyatAyA upamitau For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 84 ] sattve'pi naativyaaptiH| upamAnalakSaNasyopamitighaTitatvAdupamiti nirUpayitu bhUmikAmAracayati kIdRza ityAdi / atra yatkaraNaM tadabhidhAtumAha gosadRzaM prANinaM pshytiiti| tathAca yadetadgosAdRzyadarzanaM tdupmaanmityrthH| vyApAravata eva kAraNasya karaNatvaniyamAdatra yo vyApArastaM pradarzayitumAha pUrvottavAkyArthaM smaratIti / tathAca gosadRzo gavaya ityasya vAkyasyArthasmaraNaM vyApAra itibhaavH| upamiti. nirdizati ayaM gavayapadavAcya iti / idampadena gosadRzapiNDanirdezaH / idantvAvacchinnavizeSyakagavayapadavAcyatvaprakArako yo nirNayaH sa upamitiritibhAvaH / upmititvnyciipminomiitynuvyvsaaysaakssikjaativishessH| siddhAntamuktAvalIkRtastu 'gabayo gavayapadavAcyaH' ityAkArakanirNayasyaivopamititvaM natu 'ayaM gavayapadavAcyaH' ityAkArakanirNayasya, gavayAntare shktigrhaabhaavprsnggaadityaaduH| karabhe pazvantaravai. dharmyazravaNAnantaraM tathAvidhavidharmapiNDadarzane sati vaidhAtidezavAkyArthasmaraNAdayaM karabhapadavAcya ityAkArakavaidhayopamitimapi manyante nyAyavAttikatAtpaparyakArAdayaH // 52 // // / ityupamAnanirUpaNavikRtiH // // // tarkAmRtam // AptoktaH zabdaH prmaannm| prkRtvaakyaarthgocrythaarthjnyaanvaanaaptH| padajJAnaM karaNam / pdaarthopsthitiaapaarH| AkAGakSAyogyatAsattitAtparyajJAnAni shkaariinni| phalaM zAbdabodhaH // 53 // ||vivtiH|| athopajIvyopajIvakabhAvasaGgatyA zabdaM nirUpayatyAptIkta iti| tathAca zabdatvajAtebhUntioccaritazabde sattve'pi na vybhicaarH| evaJcAptoccaritatvaM lakSaNaM 'zabdaH pramANam' iti ca lakSyanirdeza iti bodhyam / etacca svarUpasatpadakaraNatvamatena, padajJAnasya karaNatvamate tu Aptenocyate yatpadaM tadviSayakajJAnasya zabdapramANatvamiti jJeyam / ataeva 'padajJAnaM karaNam' ityuttrgrnthaavirodhH| bhUmapramAdAdidoSagrastasyAptatvaM na sambhavatItyAzayenAha prkRtetyaadi| aprakRtavAkyArthayathArthajJAnavattvasya prakRtavAkyArthAyathArthajJAnavattvasya ca bhrAntAderapi sattvAdatiprasaGgavAraNAya prakRteti yathArtheti c| tathAca phTakarmatAkAnayanAnukUlakRtigocarayathArthajJAnavaducarita: paTamAnayetyAdizabdaH pramANamitibhAvaH / atha karaNavyApArAdikaM svayaM kaNTato'bhidhatte pdjnyaanmityaadi| pdaarthopsthitiriti| padajanyArthopasthiti For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 85 ] rityrthH| tena padajJAnasattve yathAkathaJcidarthasmaraNe'pi na zAbdabodhaH / aakaangkssetyaadi| atra dvandvasamAsAnte zrayamANajJAnazabdasya pratyekamanvayAdAkAGakSAdijJAnAnAM sahakArikAraNatvaM bodhyam / anythaakaangkssaadibhuumaacchaabdbhrmaanupptteH| prAJcastvAsatteH svarUpasattayA evAnvayabodhahetutvaM natu tajjJAnasya gauravAdityAhuH / tnn| 'girieNktamagnimAn devadattena' ityAdAvanyAdipadena sA giryAdipadasyAvyabadhAnabhUmAcchAbdabodhodayena svarUpasadAsatteH kAraNatve vyabhicArAditi nvyaaH| yetu sAmAnyato viziSTabuddhi prati bAdhanizcayasya pratibandhakatvAdeva bahinA siJcatotyAdau sekakaraNatvAbhAvavadvahnirityayogyatAnizcayena pratibandhAdanvayabodhavirahopapatte ogyatAjJAnasya na zAbdabodhehetutvaM kintu svarUpasatyA yogyatAyA eveti manyante, teSAntu yadviSayakamanumityAdikaM kadApi na jAtaM jAtastu tadviSayaka: zAbdabodha eveti tatra tadviziSTayuddhAvayogyatAnizcayatvena pratibandhakatvasya tadava. cchinnAbhAvatvena kAraNatvasya ca kalpanaM na sambhavatIti tAdRzAnvayabodhe tadIyayogyatAjJAnasyaiva kAraNatAyA abhyupetavyatvAd yadvizeSe ityAdinyAyena zAbdatvAvacchinnaM prati yogyatAjJAnatvena kAraNatvakalpanamAvazyakamiti bodhyam // 53 // // tarkAmRtam // svarUpayogyatve styjnitaanvybodhktvmaakaangkssaa| tena 'ghaTaH, karmatvaM AnayanaM kRtiH' ityatra nAnvayabodhaH svruupaayogyaatvaat| 'ayametiputro rAjJaH puruSo'pasAryyatAm' ityatra rAjJaH puruSa iti nAnvayavodhaH putroNa janitAnvayavodhakatvAt / vAdhakapramAviraho yogytaa| tena 'vahninA siJcati' ityatranAnvayavodho'yogyatvAt / avyvdhaanenaanvyprtiyogyupsthitiraasttiH| na tena 'giri bhuktaM vahnimAn devadattena' ityatra naanvybodhH| tattadarthapratotocchayoccaritatvaM tAtpaparyam / tena bhojanaprakaraNAdau 'saindhavamAnaya' ityukte'zvAnvayabodho na bhavati // 54 // ||vivRtiH // tatrAkAGakSAM nirUpayati svarUpayogyatve satIti / svarUpayogyatvantu zAbdabodhajanakatAvacchedakaviSayatAnirUpakatAvacchedakAnupUrvImattvam / AnupUrvI cAvyavahitottaratvenAvyavahitapUrkhatvena vA saMsargeNa ttpdvishissttttpdtvruupaa| tatra satyantadalasya vyAvRtti darzayati tenetyaadi| ghaTakarmatAkAnayanAnukUlakRtigocarAnvayabodhajanakatAvacchedikA yA ghaTamAnayetivAkyaniSThavyavahitottaratvasambandhena ghaTAdipadaviziSTAmpadatvAdirUpAnurvI tasyA abhAvAd ghaTaH karmatvamityAdipadairnatAdRzAnvayabodha iti bhaavH| tatra vishessydlvyaavRttimaahaaymetiityaadi| tadanupAdAne'yametItyAdivAkye' For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 86 ] nvayabodhajanakatAvacchedakaSvyantarAjapadaviziSTapuruSapadatvarUpAnupUrvIsattvAdrAjasambandhipuruSaviSayakAnvayabodhaH syAditibhAvaH / tadupAdAnetu 'rAjJaH' iti padena 'putraH' iti padena sArddha manvayaM labhamAnena rAjasambandhiputraviSayakAnvayabodhasya janitatvAdajanitAnva. yabodhakatvAbhAvAnna tAdRzAnvayabodha itibhaavH| na caivamavAntaravAkyArtha bodhottaraM. mahAvAkyArthabodho na syAdajanitAnvayabodhakatvAbhAvAditivAcyaM tadvizeSyakatatprakArakAnvayayodhaM prati tatsamAnAkArAnvayabodhAvAvasya kAraNatAyA vivakSitatvAt / aodaM cintyate-ayametItyadAvajanitAnvayabodhadazAyAM rAjapadasya puruSapadena sArddhamapyA. kAGakSAyAH sattvAdrAjJaHpuruSa ityanvayabodhApatteriNAya tAtparyajJAnasyopayogaH kalpanIyaH kiJca rAjJaHputra itijanitAnvayabodhadazAyAmapi rAjapadasya puruSapadena sAddha tAtpaparyya virahAdevAnvayabodho mAstu kimajanitAtvayabodhakatvapravezena / __ tatra yogyatAM nirUpayati bAdhakapramAviraha iti / payasA siJcatItyAdau pramAtmakazaktijJAnAdeH sattvAvyabhicAravAraNAya vAdhaketi / tauvabhUmAtmakanizcayasya sambhavAdvayabhicAravAraNAya prameti / tathAca tadvizeSyakatatprakArAnvatvayavodhaM prati tadvizeSyakatadabhAvanizcayAbhAvaH kAraNamityarthaH / vahninA siJcatItyatra sekavizeSyakabahnikaraNakatvAbhAvaprakArakapramAtmakavAdhakanizcayasattvAnna zAbdabodha iti bhAvaH / tatrAsatti nirUpayati avyvdhaanenetyaadi| giribhuktamityAdAvanvayapratiyogino girivahnimatpadArthayobhuktadevadattapadArthayozcopasthitisattvAdAsattiH syAdata uktamavyavadhAneneti / antarA'nanvayipadArthopasthitiM vinetyrthH| tathAcAvyavahitatvasaMsargeNAnvayasya ttprtiyogyupsthitivishissttaaprprtiyogyupsthitiraasttiritibhaavH| giri(ktamityAdau girivahnimAnbhuktaM devadatteneti nAnvayabodho girivahnimatpadArtho. pasthityormadhye'nanvayibhuktapadArthopasthiterbhuktadevadattapadArthopasthityormadhye'nanvayivahnimatpadArthopasthitezca sattvAdavyavadhAnena tAdRzapadArthopasthitivirahAt / atra tAdRzopasthityoH padajanyatvaM vivakSaNIyam / tena yatra dvArapadAttadarthopasthiteranantaraM mAnAntareNapidhAnopasthitistatrAnvayapratiyoginoravyavadhAnenIpasthitisattve'pi naanvybodhH| nanvevaM 'dRSTAtu pANDavAnIkaM vyUr3ha duryodhnstdaa| AcAryyamupasaGgamya rAjA vacanamabravot' // ityAdau duryodhanarAjAdipadayorAsattyabhAvacchAbdabodho na syAditi cenna tatrAnAyatyA yojitavAkyAdevAnvayabodhopagamAditidhyeyam / giribhuktamityAdAvAkAGakSAvirahAdeva zabdAnutpAdopapatteH sambhave'pi .svatantrAnvayavyatirekAbhyAmAsannidhiyaH kAraNatvamiti nvyaaH| evamayogyasthale AkAGakSAyA nirAkAGakSAsthale ca yogyatAyA abhAvAt AkAGakSAyogyatayoH zabdahetutvasya khaNDanaM na sambhavati svatantrAnvayavyatirakAbhyAM tayoH kAraNatAyAH siddhatvAditi bodhyam / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tAtparya nirUpayati tattadarthetyAdi / lAghavAdatra tattadarthAnvayabodhe tattadarthapratItIcchAyA eva tAtparyatvamupeyam / tena zukavAkyAdestAdRzoccaritatvavirahe'pi na kSatistatra tathAvidhezvarecchAyAH sattvAt / yatra tu zukena visamvAdi manyate tatra zikSayituricche va tAtparyyam / ye tu tAtparyyAnumApakaprakaraNajJAnakAraNatvena tAtparyajJAnasyAnyathAsiddhatvaM vadanti teSAM prakaraNatvasyAnanugatatvAtkAryakAraNabhAvAnanugamo dussprihrnniiyH| itthaJca zAbdatvAvacchinna prati tAtparya nizcayatvena hetutvAdvadArthapratoterapIzvarIyatAtparyajJAnAdhInatvaMkalpyaM sarvatrAdhyApakaparikalpanasyAsambhavAditi sNkssepH| bholanaprakaraNAdavityAdinAgamanaprakaraNAdyupagrahaH / tena gamanaprakaraNe. uktvaakyaantlvnnaanvybodhH| bhojanaprakasNe idaM saindhavapadamazvabodhaM janayatvityAkArikAyA ivagamanaprakaraNe idaM saindhavapadaM lavaNabodhaM janayatvityAkArikAyA vakturicchAyA abhAvAditibhAva // 54 / / // tarkAmRtam // vRttyA vinA zabdena nAnvayabodho jntyte| vRttidvidhA zaktilakSaNA ca / zaktirghaTAdipadasya ghaTAdau / lakSaNA yathA gaGgAyAM ghoSaH prativasati' ityatra gaGgApadArthe pravAhe ghoSAnvayAnupapattyA gaGgApadasya tIre lakSaNA kalpyate / tayA vRttyA upasthite to re ghoSaH prativasatItyanvayavodho bhavati / gauNI vRttirapi lkssnnaiv| yathA 'agnirmANavakaH' 'gaurvaahiikH'| atra lakSaNayAganyAdisAdRzyaM pratIyate // 55 / / // vivRtiH // ___ vRttijJAnazAbdabodhayoH svatantrAnvayavyatirekazAlitayAhetumadmAvAdatravyatireka darzayati vRttyA vineti / vRttijJAnAbhAve satItyarthaH / tena zaktayAravyavRtterIzvarecchAyA sArvakAlikatve'pi na kssaatH| vRttizcasAmAnyato'rthasmRtyanu kUlaH zAbdodhaupayika: smbndhH| sa cArthapratiyogikaH padapratiyogiko vA grAhyaH / tena padavizeSyakAdapi saGketAjjanitAyA arthopasthite vRttyaapdjnytvnirvaahH| zabdenanAnvayabodhaiti / ghaTAdipade zra yamANe'pi tatpadasyavRttimajAnato janasya tasmAdarthopasthityasambhavAcchAbda bodho na smbhvtaatyrthH| tathAca vRttyA padArthopasthitiH zAbdabodhe vyApAra iti bhaavH| tena vRttijJAnAbhAvavataH puMsaH zra yamANazabdAt samavAyenAkAzopasthitAvApi nAkAzaviSayakaH zAbdabodhaH / vRtti vibhajate dvividheti| vidhAdvayaM darzayati zaktilakSaNA ceti / etena vyaJjanAdeva'ttitvavyavacchedaH sUcitaH sAmAnyadhavicchinnAnAM yAvatsaMkhyakavizeSa For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dharmapuraSkAreNAbhidhAnasya tadatiriktasaMkhyAvacchinnavyavacchedArthakatAyA vyutpttisiddhitvaat| zakti nirUpayitumAha shktirghttaadiityaadi| atra SaSThyarthaH pratiyogitvaM, saptamyarthastvanuyogitvaM, tayozca niruupktvsmbndhenaatvyH| tathAca ghaTAdipadaniSTapratiyogitAnirUpakatve sati ghaTAdyarthaniSThAnuyogitAnirUpakaH 'ghaTAdipadAdghaTAdirboddhavyaH' ityAkArakabhagavatsaGketaH zaktirityarthaH pryvsitH| vastutastvatra saGketAkArapradarzanaM nAbhimatamanyathA padAnuyogikasaGketApradarzanAnnyUnatApatteH kintu ghaTAdipadasyazakyapradarzanena jAtizaktivAdaM nirasitaM tathoktamiti dhyeyam / lakSaNAM nirUpayitumAda lakSaNetyAdi / sA ca shkysmbndhruupaa| smbndhshcaanekvidhsttrttrohniiyH| anvayAnupapattalakSaNAvojatvaM pradarzayitumavatArayati yathA gnggaayaamityaadi| anvayAnupapattyeti / idamupalakSaNaM 'SaSThIH pravezaya' ityAdAvanvayAnupapattivirahe'pi tAtparyAnupapattalakSaNAkalpakatvaM bodhyam / tayA vRttyeti / lkssnnaakhyvRttyetyrthH| lakSaNAyA vRttitvAnabhyupagame gaGgApadasya tore'saGketittvAtorAnupasthitau tIre ghoSa ityanvayavodho na syAditi bhaavH| itthaJca zaktisthale ghaTAdyanvayabodhajanakaghaTAdyarthopasthitau ghaTAdipadatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaghaTAdi. zaktatvaprakAratAzAlisaGkatagrahasyeva lakSaNAsthale tIrAdyanvayabodhajanakatIrAdyarthopasthitau gaGgAdipadatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitatorAdisambandhizaktatvaprakAratAzAlilakSaNAgrahasya kAraNatvamiti bodhyam / mImAMsakAstu 'agnirmANavakaH' ityatrAgnizabdAnbhukhyayA vRttyA pratipAditasya dahanarUpArthasya mANavakazabdapratipAdye na navopanItavipravAlakena sArddha manvayAsambhavAd gauNyAravyavRttyantaramaGgIkAryam / tathA ca tayA vRttyaagnishbdenaagnisdRshruupaarthopsthaapnaannaanvybodhaanuppttirityaahuH| tanmataM nirAka mAha gauNItyAdi / lakSaNayaiveti / tathA cAgnizabdasyAgnisAdRzyAvacchinne lakSaNA svIkAre'vazyakaptalakSaNayaivopapattau na vRttyntrklpngaurvmitibhaavH| agnyAdItyAdinA gvaadiprigrhH| sAdRzyamiti / vijaatiiykaantimttvaadinetibhaavH| tathA ca tatrAgnisadRzo mANavako gosadRzo bAhIka ityanvayabodhaH samupapannaH // 55 // // tarkAmRtam // zakta padaM catuvidham / yaugikaM, rUDhaM, yogArUr3ha yaugikruuddhnyc| AdyaM yathApAcakAdipadaM yogArthe pAkakarttari zaktam / dvitIyaM yathA viprAdipadaM rUDhyA brAhmaNavAcakam / tRtIyaM yathA paGkajAdipadaM yogarUDhyA paGkajanikartA tvena padmatvena ca padma For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 8 ] vAcakam / caturthaM yathA - udbhidAdipadaM yaugikaM tarugulmAdeH rUr3ha yAgavizeSasya vAcakam // 56 // | // vivRttiH // evaM zaktau lakSaNAyAJca vRttau nirUpitAyAM zaktayArthabodhakaM zaktaM lakSaNayArtha - bodhakaM lAkSaNikamitipadadvai vidhyaM paryavasitam / tatra zaktaM vibhajate zaktaM padaM catuvidhamiti / yadyapi zabdazaktiprakAzikAyAM rUr3haJca lakSakaJcaiva yogarUDhaJca yaugikam / taccaturddhA' ityatra svayameva yaugikarUDhatvena vibhAgo nAbhihitastathApi tatra 'aparai rUr3ayaugikaM manyate'dhikam' ityanenAbhihitasya rUDhayaugikasyaivAtra yaugikarUDhatvena pravezAdavirodhaH / tatra yogika mudArahati AdyaM yatheti / yAdRzAnupUrvyavacchinnaM svaghaTakapadamAtropasthApyayAdRzArtha viSayakazAbdabodhajanakatAyA viSayavidhayAvacchedakaM tAdRzAnu pUrvImacchandatvaM tAdRzAthe yaugikatvam / pAcakAdipadamiti / atra samudAyaghaTakapadadvayaM - pacdhAtuvvu Npratyayazca / tatra dhAtunA pAkaH pratyayeNa ca kartta tvamupasthApyate na tu samudAyena ko'pyartha: / tatazca pAkakartta tvAvacchinnArthe pAcakapadaM yaugika mityAzayenAha yogArtha ityAdi / tatrAdinA pAThakAdipadopagrahaH / rUDhamudAharati dvitIyaM yatheti / yAdRzAnupUrvyavacchinnaM yAdRzArthopasthApakasaka - tIyavizeSyatAviziSTaM yogarUDhAdibhinnatve sati tAdRzAnupUrvI macchandatvaM tAdRzArthe rUDhatvam / tathAca saGketazUnyapAcakAdipadeSu yogarUDhAdipaGkajAdipadeSu ca nAtivyAptiH / viprAdItyAdinA ghaTapaTAdipadopagrahaH / atra viprapadabhupanItaM vidvAMsaM brAhmaNaM bodhayitviti saGketasattvAdavayavArtha virahAcca rUDhatvamupapadyate / rUDheti / samudAyazakto tyarthaH / brAhmaNavAcakamiti / upanItavidvadbrAhmaNavAcakamityarthaH / tathAca smRtiH 'janmanA brAhmaNo jJa eyaH saMskArAd dvija ucyate / vidyayA yAti vipratvaM zrotriyastribhireva hi // iti / yogarUDhamudAharati tRtIyaM yatheti / yAdRzAnupUrvyavacchinnaM svaghaTakazabdopasthApyayAdRzArthAvacchinnasbopasthApyayAdRzArthAnvayabodhajanakatAyA viSayavidhayAvacchedakaM tAdRzAnupUrvvamacchabdatvaM tAdRzArthAvacchinnatAdRzArthe yogarUDhatvam / paGkajAdipadamiti / AdinA kRSNasarpAdipadasyopagrahaH / kevalayogAdare zaivAlAdau kevalarUDhyAdare ca sthalapadmAdAvativyAptiH syAdata Aha yogarUThye ti / avayavazaktyA samudAyazaktyA - cetyarthaH / atra dvAaarat paGkazabdo upratyayAnto jandhAtuzca / tatrAdyAvayavena phGkasyAntyAvayavena ca janikartta tvasyopasthApanAdavayavazaktyA paGkajanikartta tvaM samudAya - For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 60 ] zaktyA ca pdmmupsthaapyte| tatazcapaGkajapadAt paGkajanikattR padmabhityanvayabodhojAyata ityAzayenAha pngkjnikrtRtvenetyaadi| __ yaugikarUr3hamudAharati caturthaM ytheti| yAdRzAnupUrvyavacchinnaM svAtantrayeNa yaugikArthapratipAdakatve sati rUDhyarthapratipAdakaM tAdRzAnupUrvImacchabdatvaM tannadarthe yaugikarUr3hatvam / yogarUDhasyApiyugapadyaugikArthapratipAdakatvaviziSTarUDhArthapratipAdakatvAt svAtantryeNeti / udbhidaadipdmiti| AdinA maNDapAdipadasya prigrhH| paGkajAdipadaM yugapadavayavasamudAyazaktibhyAM paGkajanikartta padmamityanvayabodhaM janayati na tu yogArtha vinA rUDhyarthasya navA rUDhyartha binAyogArthasya bodhaM janayati kintUdbhidAdipadaM yadAvayavasamudAyazaktyAderekatareNArtha bodhayati na tadAparatareNeti yogarUDhasthale yogArthAvinAbhUto rUcyarthaH yaugikaruDhasthale tu tadvinAbhUta iti vizeSa ityAzayenAda yaugikaM tarugulmAderityAdi // 56 // tarkAmRtam // lakSaNA dvividhA, jahatsvArthA'jahatasvArthA ca / AdyA yathA gaGgAyAM ghoSa ityaadau| dvitIyA yathA sarva chatriNo yaantotyaadau| atra chatriNa staditarasyApi gamanAnvayaH // 17 // // vivRtiH // lakSakapadabhedamabhidhA tulakSaNAM vibhajate lakSaNA dvividheti / tathA ca lakSaNAdvai . vidhyAllakSakapadamapi dvividhmitibhaavH| yadyapi zabdazaktiprakAzikAyAM "jahatsvArthA'jahutsvArthA niruuddhaadhunikaadikaaH| lakSaNA vividhA stAbhilakSakaM syAdanekadhA" ityabhihitaM tathApi nirUDhAdiSu jahatsvArthatvasya sattvAdatra dvividhetyuktamityavirodhaH / jahatsvArtheti / jahat-zAbdabodhaM tyajat, svArtha-svAzrayazakyaM, yasyA iti ; jahAti-apaiti, svArtho yasyAM sA iti vA vhuvriihiH| evamajahatsvArthe tyatrApi / jahatsvArthAmadAharatyAdyA yatheti / gaGgAyAM ghoSa ityAdAviti / atra gaGgApadasya tIratvena rUpeNa lkssnnetyrthH| tathA ca zakyAvRttidharmAvacchinnalakSaNA jahatsvArthalakSaNA, tadAzrayobhutaM padaM jhtsvaarthlksskmitibhaavH| AdinA maJcAH krozantItyAdeH prigrhH| ajahatsvArthAmudAharati dvitIyA ytheti| sarve chatriNo yAntItyAdi / yatra chatradhAribhiH sArddha chatrarahitA api gacchanti tatra sarve chatriNo gacchantIti prayukta For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 1 ] chatrapadasya chatryachatriSu lakSaNeti bhAvaH / tathA ca zakyalakSyobhayavRttidharmma puraSkAreNAnvayabodhajanikA lakSaNA'jahatsvArtha lakSaNA, tadAzrayIbhutaM padamajahatsvArtha lakSakamiti bhAvaH / AdinA kAkebhyo dadhi rakSyatAmityAderupagrahaH / paTAdipadasya arat zakyavRttidharmma puraSkAreNApya jahatsvArthalakSaNA kvacit bhavatItibodhyam // 57 // // tarkAmatam // atha zAbdabodhaprakriyA - "devadatto grAmaM gacchati" ityatra grAmakarmakagamanajanaka kRtimAnityanvayabodhaH / dvitIyAyA arthaH karmatvaM dhAtorgamanaM, janakatvaM saMsargamaryAdAlabhyaM na kRtimAn lado varttamAnatvaM, AkhyAtasya kRtiH, tat saMsargaH saMsargamayryAdAlabhyaH / yatra karttarikRte vadhastatra AkhyAtasya vyApArAdau lakSaNA, yathA " ratho gacchati" ityatra gamana janakavarttamAnavyApAravAn rathaH / " dadhi pazyati" ityAdau dvitIyAlopasthale dadhizabda evA hatsvArtha lakSaNayA dadhikarmatvaM bodhayati / ekavacanAdya upasthitamekatvAdi sarvvatra prathamAdipadamupasthApayati / / 58 / / // vivRttiH // zAbdabodhotpAdaprakiyAM nirUpayitumAha athazAbdetyAdi / yadyapi ghaTapaTAdizabdajanyabodhaprakriyA pradarzanenApi zAbdabodhaprakriyA pradarzanaM nirvvahati tathApi kiyAkArakAdivicitra padasamabhivyAhArasthale kIdRzI zAbdabodhapraNAlItyAkAGakSAyAmAha devadatta ityAdi / idamupalakSaNaM " gacchati grAmaM devadattaH" ityAdAvapi yojanayA vakSyamANAkArAnvayabodhotpAdAt / paryyavasitazAbdabodhasvarUpamAha grAmakarmma - ketyAdi / grAmakarmakatvaM grAmaniSThakarmma tAnirUpakatvaM, tatrakarmatvaM nAma kriyAjanyaphalazAlitvam / vastutaH phalatvameva karmmatvaM kriyAyA dhAtunA janyatvasya ca saMsargamayryAdayAlAbhasambhavAt / proktazAbdabodhe yena padena yasyArthasyopasthitistanniddizati dvitIyAyA artha ityAdi / katvamiti / "karmmaNi dvitoyA" ityanuzAsanAditi bhAvaH / dhAtoriti / artha iti pUrveNAnveti / evamagre'pi / anvitAbhidhAnavAdibhi mAMsa gurubhiranvayapratiyogipadArthayoH saMsarge'pi zaktaiH svIkArAdAha saMsarga - maryAdAlabhyamiti / AkAGakSAbhAsyamityarthaH / AkAGakSA cAvyavahitapUrvvatvAdinA saMsargeNa tatpadaviziSTatatpadatvarUpA / atra gamestipAsArddhamAkAGakSA janakatvarUpasaMsarga bhAsiketi bhAvaH / evamanyatrApi / ca For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 2 ] laTtvAkhyAtatvayoH samAnAdhikaraNatve'pyasamaniyatatvAllaTtvena vartamAnatvasyAkhyAtatvena ca kRterupasthApakatvamityupasthitijanakatAvacchedakaM vizinaSTi laTa ityaadi| vrtmaantvmiti| "vartamAne laT" ityanuzAsanAditi shessH| vartamAnatvaJca tattacchabdaprayogAdhikaraNakAlatvarupam / tadavacchinnasya cAdheyatAvizeSasambandhena kRtAvanvayaH / na ca kAlatvasyAkhaNDasya pacanAdipUrvottarakAle'pi sAttvAttatratatra pacatItyAdiprayogApattiriti vAcyaM kAlatvavyApyadharmeNArambhataH parisamAptiparyantasthAyi tattatsthalakAlasyopAdeyatvAt / / ___ AkhyAtasya kRtiriti / kRterupasthApanAdeva prathamAntapadopasthApye devadattAdau vizeSaNatayA tadanvayena kRtiviziSTasya karturbodhopapatteriti bhAvaH / ataeva gacchatItyAdau gamanaM karotItyAdi yatnArthakakarItinA sAkhyAte vivaraNaM snggcchte| tatsambandha iti / samavAyasyAvacchedakatvAkhyasvarUpasamvandhasya vAtra sambandhatvaM bodhyam / tacca devadattAdizabdasyAtmavAcitve zarIravAcitve vA yathAyathaM yojyam / na ca vyApArasattva eva kiM karotIti praznodayAt kRtro vyApArArthakatvaM vAcyaM, evaJcAkhyAtasyApi byApArArthatvamastu tathaivaM karotinA sarvakhyAte vivaraNasyopapatteriti vAcyaM caitrIyajalasekAdirUpavyApArasya ghaTa ivAGkare'pyaviziSTatvAd ghaTazcaitreNa kRto'Gkarastu na kRta iti viSayavibhAgAnupapatteH kRno vyApArArthakatvakalpanA'sambhavAtkRtitvajAterAkhyAtazakyatAvacchedakatve vyA. pAratvApekSayA lAghavAcca / atra kRtitvaM punariSTasAdhanatAdhIjanyatAvacchedakapravRttitvarUpaM bodhyam / tenezvarakRterjanyamAtra pratihetutve'pi "IzvaraH pacati" ityAdayo na pryogaaH| nanvevaM "Izvaro vedaM vakti" "kRSNo mathurAyAM viharati" ityAdi prayogAnupapattiriti cenna tatrAkhyAtasya vyApAre lakSaNAyA abhyupagantavyatvAt / ____ idantu bodhyaM--"devadattI grAmaM gacchati" ityAdI sutiGa ghaTitasaptaSavyanyatamatvasya tattaddharmANAM vA gurutayaikatvazaktatAnavaccha dakatvAnna tiGazvaitrAdAvekatvAnubhAvakatvaM kintu "caitro maitrazca gacchataH" "caitro maitro devadattazca gacchanti' ityAdiprayogadarzanAdAkhyAtadvivacanavahuvacanayoH saMkhyA vAcakatvamAvazyakamameveti / yattu vaiyAkaraNaiH "caitraH pacati" ityAdau "pAkakartA caitraH" ityAdivivaraNadarzanAdAkhyAtasya katrtavArtha ityukt| tnn| prAtipadikArthAkhyAtArthayorabhedAnvayasyAvyutpannatvAcchakyatAvacchedakagauravApattezca / AkhyAtasya kRtivAcakatve "ratho gacchati" ityAdAvacetanarathAdau kRtyabhAvAt prasaktAmanupapatti parihartumAha yatra kartari kRteriti / vyApArAdAviti / dhaatvrthaanukuulvyaapaaraadaavityrthH| yatra For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 63 ] karttari vyApArasya vAdha statra " caitro bhayaM karoti, nidrAM karoti, sthitiM karoti". ityAdAvAkhyAtasyAzrayatve lakSaNAvAcyetyAzayenAdipadam / lakSaNeti / nirUDhalakSaNetyarthaH / navyAstu " ratho gacchati" ityAdau gamanAzrayatAvAn ratha iti bodhopagamAdAkhyAtasyAzrayatvalakSaNayaivopapattau na vyApAre lakSaNA yutteti prAhuH / mImAMsakAstvAkhyAtasya vyApAratveneva kRtau zattiH " gacchati, pacati" ityAdau vyApAratvenaiva kRtibodhasyAnubhavasiddhatvAt / na ca kRtitvasya pravRttinimittatve lAghavamiti vAcyaM laghudharmmapuraSkAreNa zakteH savivAdatve lAghavasyAkiJcitkaratvAditi vadanti / ratho gacchatItyatra samuditavAkyArtha bodhasvarUpaM pradarzayati gamanajanaketi / atrApi janakatvAdyupasthitiH pUrvvavadbodhyA / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nanu "karmmaNi dvitIyA" ityanuzAsanAddevadatto grAmaM gacchatItyAdau dvitIyAyAH karmma tvopasthApakatvaM yujyate, yatra ca napuMsakAt syamorlopaH" ityAdyanuzAsanena dvitIyA lupyate tatrAnupapattiratastatparihartumAha dadhi pazyatItyAdAviti / dadhi karmmatvamiti / dadhizabdasya dadhikarmakatvAvacchinne lakSaNetibhAvaH / atra ca kriyAvizeSaNasthala sa prAtipadikArthasya dhAtvarthe'nvayo bodhya iti dhyeyam / AdinA "vAri pivati" ityAdeH parigrahaH / nanu " dvayekayoddi vacanaikavacane vahuSu bahuvacanam" ityAdyanuzAsanAdekavacanatvAdinaikatvAdyarthakatvaM vAcyaM evaJcAkhyAtaikavacanasyApyekatvArthakatvamAyAtaM, taJcAprayojanakaM karttAdya katvasya suvekavacanenaiva nirvvAhAdata Aha ekavacanAdyapasthita -- mityAdi / atrAdipadAbhyAM dvivacanadvitvAdyorupagrahaH / vastutastvatrAdipadadvayamanatiprayojanakameva " ghaTaH paTazca staH" "ghaTaH paTo maThazca santi" ityAdi prayogAnurodhAdAkhyAtadvivacanabahuvacanayoddi vatvabahutvArthakatAyAH svIkaraNIyatvAt / prathamAdipadamityAdi / AdinA dvitIyAdeH parigrahaH / tathAcaikavacanamAtrasya naikatvArthakatvaM kintu prathamAdyekavacanasyaiveti bhAvaH / evaJcAkhyAtaikavacanasya prathamAdya kavacanatvAbhAvAnnaikatvArthakatvaM parantu "si" "am" ityAdereva tathAtvAttadartha katvamiti tAtparyyamabadheyam / / 58 / / A // tarkAmRtam // devadattena gamyate grAmaH" ityasya devadattavRttikRtijanyagamanajanyaphalazAlI grAma ityarthaH / vRttitvaM saMsargabalalabhyaM / tRtIyArthazcakRtiH / janyatvaM saMsargaH / gamana dhAtvarthaH / janyatvaM saMsargaH / phalaM karmmAtmane padArtha: / zAlitvaM saMsargaH // 56 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 64 ] // vivRtiH // kartari vAcye zAbdabodhaprakAraM darzayitumAha devadatteneti / payyavasitazAbdabodhamupavarNayati devadattavRttItyAdi / sNsrgbllbhymiti| AkAGkSAbhAsyamityarthaH / evamuttaratrApi / tRtIyArthazca kRtiriti / "kata karaNayo stRtoyA" ityanuzAsanAditi bhaavH| "kartari rucAdi GAnuvandhebhyaH" ityanena kartari "AtmanepadAnibhAva kammaNoH" ityanena ca bhAve Atmanepadassya vihitatve'pi katta khyiAte phalasya dvitIyArthatvAd bhAve phalavirahAccAha phalaM karmAtmanepadArtha iti / phalantu saMyogo vibhAgazca / tatra "gamyate' ityAdo saMyogaH "tyajyate" ityAdo ca vibhAgaH phalatvena bhAsata iti bodhyam / zAlitvamiti / AzrayatvamityarthaH // 56 // || tarkAmRtam // bhAvapratyaye tu "devadattena supyate' ityasya devadattavRttikRtijanyaH svApa ityarthaH bhAvapratyayasthale phalAbhAvAdAtmane padArtho na bhAsate || 60 // // vivRtiH // atha bhAve vAcye zAbdabodhaprakAraM varNayitumAha bhAvapratyaya iti / dhAtvartha mAtra vizeSyavidhayAvagAhamAnAyAM prtiitaavityrthH| zAbdabodhasvarUpa darzayati devdttvRttiityaadi| atrApi vRttitvajanyatve saMsarga maryAdAlabhye, kRtittu tRtIyArtha iti bodhyam / nanu gamyate ityatrova supyate ityatrApyAtmanepadArtho na kathaM bhAsata ityAzaGkAM nirAkata mAha bhAvapratyayasthale ityaadi| na bhAsata iti / "laH karmaNi bhAve cAkarma kebhyaH' iti sUtroNa sakarma kebhyaH karmaNi katari cAkarma kebhyo bhAve kartari ca lakAravidhAnAt sakarmakatvasya ca kriyAjanyaphalazAlitvarUpakarmatvaghaTitatvat kAkhyAte AtmanepadArthaH phalaM bhAsitaM yujyate, natvevaM bhAvAkhyAte karmaviraheNaphalavirahAditibhAvaH // 60 // // tarkAmRtam || bhaviSyattvaM luTo'rthaH, tacca vidyamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikatvam / tena "gamiSyati" ityatra vidyamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikagamanAnukUlakRtimAnityarthaH / lutto'tho'ndytntvmpi| luGo'rtha utpattirbha tatvaJca bhUtatvabhatItatvaM, taccot. pattAvanveti / tathAca vidyamAnadhvaMsapratiyogyutpattikatvaM labdham / liTo'nadyatanatvaM parokSatvaM atItatvaJcArtha / tadanvayaH pUrvavadutpattau / laGo'nadyatanatvamatItatvaJcArthaH / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 65 ] vidhiliGa'rthaH kRtisAdhyatve sati balavadaniSTAjanakeSTasAdhanatvam / "svargakAmo yajeta" ityAdI kRtisAdhyabalavadaniSTAjanakeSTasAdhanayAgakarttA svargakAma ityrthH| AzIrliGa loTorartho vakti cchAviSayatvam / tena " ghaTamAnaya" ityatra ghaTakarmakamadicchAviSayAnayanA kUlakRtimAn tvamityanvayabodhaH / vyApyakriyayA vyApakakriyAyA ApAdanaM lRGo'rthaH / tAtparyyavazAt kvacidbhUtatvaM kvacid bhaviSyattvaJca lRGAbodhyate / / 61 / / // vivRtiH // lakArasya dazavidhatvAdvarttamAnatvArtha kalar3antaprayoge'nvayavodhaprakAramupavarNyavata - mAnatvavaTita-bhUtatva bhaviSyattvayormadhye prAgabhAvavaTitatvenAbhyarhitabhaviSyattvArthakalakArAMnta prayoge'nvayabodhasvarUpaM sandarzayitumAha bhaviSyattvaM lRTo'rtha iti / tattveti / atra tacchabdena bhaviSyattvaM parAmRzyate / vidyamAnaprAgabhAvetyAdi / vidyamAnasya prAgabhAvasya pratiyoginI utpattiryasya tattvamityarthaH / tatra vinaSTaprAgabhAvapratiyogyutpattikavartta' mAnaghaTAdivizeSyakabhaviSyatIti prayogavAraNAya vidyamAneti prAgabhAvavizeSaNam / vidyamAnAbhAvapratiyogyutpattikAlInaghaTAdi vizeSya bhaviSyatIti prayogavAraNAya prAgabhAveti / kAryyasya prathamakSaNe utpattiH dvitIyakSaNe AtmalAbha iti prAcInamate prathamakSaNe bhaviSyatIti prayoga vAraNAyotpattipravezaH / anvayavodhasvarUpamAha vidyamAneti / atrApyanukUlatvasya saMsargamayryAdA labhyatvaM bodhyam / tathAcAnadya atha luGartha nirUpayitumAha luTo'rtha iti / anadyatanatvamapIti / anadyatanatvamadyatanabhinnatvam / adyatanatvaJcAtItottararAtrimadhyavartya hastvam / durgamate tvatItarAtricaturthayAmAvadhyAgAmirAtriprathamayAmaparyyantakAlatvamadyatanatvam / tanatvasya bhUtakAle'pi sattvAdapinA bhaviSyatvaM samuccIyate / bhaviSyattvasyAdyatana dvitIyakSaNAdAvapi sattvAdanadyatanatva pravezaH / evaJcAnadyatanatve sati bhaviSyatvaM luGa iti bhAvaH / anyetu 'adyatanI kriyA' ityAdi darzanAdadyatanatvaM na kAladharmmaH kintu kriyAnvayIti vadanto'dyatanatvaM prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinavRttitvaM tadabhAvazcAnadyatanatvaM kriyAyAmevAnvetItyAhuH / vastutastvanadyatanatvaviziSTabhaviSyattvApekSayA lAghavena zvastanatvameva lur3arthovAcyaH / taduktaM " dhAtvarthe zvastanatvasyabodhikA tiGa luGa ucyate" iti / zvastanatvaJcAvyavahitottarA hastvarUpaM vyavahitottaradinAdau lRTa eva prayogasya sAdhutvAditi dhyeyam / tathAca "putra ste bhavitA" ityAdI avyavahitottara dinavRttibhavanAzrayaH putra ityanvayabodhaH / " zvaH paktA" ityAdautu zvaH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 66 ] pada-luDUbhyAmekameva 'zvastanatvaM bodhyate sambhede nAnyataravedya miti nyAyAdato na dvidhaashvstntvbhaanprsnggH| ____ bhaviSyadarthakalakAraM nirUpyAtItatvArthakalakAranirUpaNamArabhate luDo'rtha iti / utpattibhUtatvaJceti / bhUtatvamAtrasyArthatve mahAnase vahnisaMyogasya vidyamAnatAdazAyAM "vahimahAnasena saha samayujat" iti prayogo na syAdata uktamutpattiriti / tanmAtrasyArthatve tu prathamakSaNe "ghaTo'bhUt" iti prayogopatte rAha bhUtatvamiti / utpattirAdhakSaNasambandhaH, atItatvaJca vidyabhAnadhvaMsapratiyogitvam, tadubhayorekakriyAyAM viruddhatvAdAhotpattAvanvetIti / paryavasitArthamAha vidyamAnetyAdi / vidyamAnasya dhvaMsasya pratiyoginI utpatti yasya tttvmityrthH| evaJcAgamadityAdau vidyamAnadhvaMsapratiyogyutpattikagamanAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / evaJca saMyogasattvadazAyAmapi saMyogotpattidhvaMsasya sattvAt 'samayujat' iti prayoga upapadyate / vastuto lungo'tiittvmaatrmrthH| atItatvaJca vartamAnadhvaMsapratiyogitvarUpaM vartamAnadhvaMsarUpambA svarUpasambandhena pratiyogitvasambandha na vyAkhyAtArthe kRtAvanveti / tathA ca "agamat" ityAdau vartamAnadhvaMsapratiyogigamanAnukUlakRtimAnityAdyanvaya bodhaH / yatra cAkhyAtArtho na kRti statra"vahnirmAhAnasena saha samayujat" ityAdau tu saMyogasattvadazAyAM kasyacit saMyogasya dhvaMsastatpratiyogitvaMvA'tItatvaM dhAtvarthe evAnvetItyabhyupeyata iti dik / liGarthaM nirUpayati liTa iti| andytntvmiti| asyArthastu pUrvamuktaH / anadyatanatvasya hyastane'pi sattvAdAha parokSatvamiti / vktRsaakssaatkaaraavissytvmityrthH| tena hyastanasyApi dhAtvarthasya vaktRsAkSAtkAraviSayatve na liTaH prayogaH / anadyatanatve sati parokSatvasya gabhiNyAH putrabhavanAdau sattvAd 'gabhiNyAH putro bhaviSyati' ityAdau 'garbhiNyAH putro vabhUva' iti liTa: prayogavAraNArthamuktamatItatvamiti / tadarthastu puurvvdbodhyH| saMyogasattvadazAyAmapi "saMyuyuje" ityAdi prayogopapattaye cakAreNotpattiranukRSyate / tena tadanvayaH pUrvavadutpattAviti snggcchte| tatra tadanvaya ityasyAtItatvasyAnvaya ityrthH| tathA ca "kasaM jadhAna" ityAdI anadyatana-vaktRsAkSAtakArAviSaya-vartamAnadhvaMsapratiyogyutpattikakaMsakarmakahananAnukulakRtimAnityAdyanvayabodhaH pryvsnnH| nacAnadyatanatvasya parokSatvaviziSTAtItatvavyApakatvAt pRthagliGarthatvamanupAdeyameveti zaGkaya, adyatanasyApyatItasya kAryAntaravyAsaktacintatayA parokSatvasambhavAt / anadyatanatvaparokSatvAtItatvasattve'pi "abhUnnRpo vivudhasakhaH parantapaH" "adhyAsta sarvatta sukhAmayodhyAm" ityAdiprayogasya liGantatvAbhAvaH parokSatvAvivakSayA smaadheyH| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 67 ] laGarya nirUpayati laGa iti| anadyatanatvamiti pUrvavadarzakam / tanmAtrasya bhaviSyatyapi sattvAdAhAtItatvamiti pUrvavadarthakam / tanmAtrasyAdyatanAtIte'pi sttvaaduktmndytntvmiti| evaJca "agacchat" ityAdI andytnvidymaandhvNsprtiyogyutpttikgmnaanukuulkRtimaanityaadynvyvodhH| vidhiliGo'rthaM nirUpayati vidhiliGa iti / sumeruzRGgArohaNAdevidheyatva. vAraNAya satyantam / paradArAbhigamanAdevidhoyatvavAraNAya balavadaniSTAjanaketi / bahutaravittavyayakAyaklezAdirupAniSTa janakasyApi yAgAdevidheyatvAdbalavattvamaniSTavizeSaNam / tacca kriyAjanyeSTApekSayAdhikatvenagRhItatvam / ataeva kAmopahatacetA narakAdau sukhApekSayAdhikatvamapratisandhAya paradArAbhigamane pravartate / ajanakAntasya niSphalajalatAr3anAdau sattvAttatra vidheyatvaM vArayitumAheSTasAdhanatvamiti / tatraSTatvaM tAvat samabhivyAhRtavAkyopasthApitakAmanAviSayatvaM svargaudanAdivaidikalaukikanAnAphalAnugamakam / atastattadrUpeNa tattatphalAnAM vidhiliGa: zakyatAvacchedakakoTAvapravezAnna shktyaanntyprsnggH| yatra ca kAmanAvAcakaM padaM na zrU yate tatra tadadhyAhAryyam / tataH 'aharahaH sandhyAmupAsIta' ityAdinityavidhAvapi nAnupapattiH sandhyAmupakramyAbhihite 'sandhyAsupAsate ye tu niyataM sNshitvrtaaH| vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam' // 'kSayaM kecidupAttasya duritasya prcksste| anutpatti tathAcAnye pratyavAyasya manvate // ityAdau nAnAphalazravaNAt / evaJca vidhiliGa tastAdRzArthopasthitau satyAM tasyAzca pravRtti pratihetutvAt tato yAgAdau pravRttirutpadyata iti "yajeta" ityAdividheH pravartakatvamiti bhaavH| vastutastu tAdRzaviziSTajJAnasya pravRtti prati hetutve mAnAbhAvAdvidheH pravartakatvAnurodhena pravRttimantarbhAvya pRthakkAryakAraNabhAvakalpane gauravAdvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa zaktibAhulyaprasaGgAt "zyenenAbhicaran yajeta" ityAdividheraprAmANyApatta zca viziSTasyaM vidhyarthatvaM na yukta kintu kRtisAdhyatvAditritayasya svaatntryenaiv| nacoktatritayabhantarbhAvya kAryakAraNabhAvatrayakalpanasyAvazyakatvAt punargauravamiti vAcyaM trayANAM kvacit kasyacidvidhyarthatayA bhAnasyAnubhavasiddhatvena gauravasya phalamukhatayA'doSatvAt / na ca kRtisAdhyatvAditrayANAM vidhyarthatve mAnAbhAva iti vAcyaM "paMgugiri na taret" "tRptikAmo jalaM na tAr3ayet" "na kalaja bhakSayet" ityAdiSu "giritaraNaM paMgukRtisAdhyatvAbhAvavat" jalatAr3anaM tRptikAmeSTasAdhanatvAbhAvavat" "kalajabhakSaNaM balavadaniSTAjanakatvAbhAvavat" ityAdyanvayabodhAnAmutpAdAnubhavasyaiva. mAnatvAt / nA teSu prayogeSu viziSTasya vidhyarthatvaM sambhavati tatra prathame balavadaniSTAjanakeSTasAdhanatvAbhAvasya, dvitoye kRtisAdhyatvaviziSTabalavadaniSTAjanakatvA. For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 68 ] bhAvasya, tRtIya kRtisAdhyeSTasAdhanatvAbhAvakSya ca baadhaat| vastutastu "dhanaM dadyA. stvamasmabhyam" ityAdiprayogAt prArthanAdikamapi vidhiliGartha ityanyatra vittrH| bhaTTAcAryyamate tu vAkyaM trividhaM vidhiniSedhArthavAdabhedAt / tatra "svargakAmo'zvamedhena yajeta" ityAdibhAvavidhau vidhiliGarthasya dhaatvrthe'nvyH| "ArogyakAmaH kupathyaM nAznIyAt" ityAdyabhAvavidhau ca tasya dhaatvryaanvitnbrthe'nvyH| tena tatra kupathyAzanAbhAva iSTasAdhanamityanvayavodhaH smpdyte| niSedhavAkyetu "na kalajeM bhakSayet" "rAtrau zrAddha na kurvIta" "paradArAnna gacchet" ityAdau vidhyarthAnvita. naarthasya dhAtvarthe'nvaya upgntvyH| tatra tadeva niSedhavAkyaM yatkata nivizeSeNa prayuktamupayujyate, abhAvavidhivAkyantu na tathetyanayorbheda ityavadhe yam / atrAnvayavodhasvarUpamupadarzayituM vidhiliGanta prayogamupanyasyati svarga kAma iti / paryavasitAnvayavodha pradarzayati kRtisaadhyetyaadi| yAgakateti / yaagaanukuulkRtimaanityrthH| tatra yAgo dhAtvarthaH, anukUlatvaM saMsargaH, kRtiraakhyaataarthH| na ca devatoddezena dravyatyAgarupayAgasyecchAvizeSAtmakatvAt kRtisAdhyatvAbhAvenoktAnvayavodho na sambhavatIti vAcyaM yAgAnukUlahaviH sampAdanAdirupavyApArasya kRtisAdhyatvAt kRteH paramparayA yAgAnukUlatvasambhavAt / yadyapi "alpasvarataraM tatra pUrvam" ityanuzasanAlloTazabdasya pUrvanipAto yukta stathApi liGa tvena prathamopasthitatvAduktAnuzAsanasyAsArvatrikatvAccAzIliGa zabdasya pUrva nirdezaH / vaktricchAviSayatvamiti / tathA ca "caitro dIrghAyu bhUyAt' ityatra madicchAviSayadIrvAyuvanAzrayazcaitra ityanvayabodhaH / __ 'loGataprayoge zabdabodhasvarupaM darzayitumavatArayati ghaTamAnayeti / yadyapi katriSThatve sati vaktranumatatvarupAnujJAyAM "caitraH pacatu" vakta numatatve sati katra niSTa janakatvarupAjJAyAM "zUlaM praviza" ityAdiprayogadarzanAt pRthak pRthageva lor3oM vAcya stathApi teSAmarthAnAmanugamakamAtrayuktaM vaktricchA viSayatvamiti / vastutastu bhAvitAyAmAzIliMDaH, tasyAM vatta mAnatAyAJcaloTaH, AzaMsane ca dvayorarthatvamupeyameva / taduktaM "AzIliGAzaMsanasya bhAvitvasya ca bodhikA" iti "caitroktAjjIvatu bhavAniti vAkyAccaitrAzaMsAviSayavartamAnajIvanavAnityevaM bodhaH" iti ca / ataevA'nuzAsanamapi "bhaviSyati bhaviSyantyAzIH zvastanyaH" paJcamyanumatAvityatra "kattumicchato'nujJAnumatiH, sAca vartamAnabhaviSya dviSayaiva" "samarthanAziSozca" ityAdikam / bhaTTAcAryAstu "caitro gacchatu" ityAdau pravRttyutpAdasyAvazyambhAvAlloTo vidhyarthakatvaM vAcyaM, vidhizca pravartakajJAnaviSayo dharmaH kRti sAdhyatvAdita praahuH| For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ ] lakArArthavicAramupasaMhartumavaSThisya luGo'tha nirUpayati vyApyakriyayeti / kriyaa-dhaatvrthH| laGo'rtha iti / tathA ca kASThaJcedaprApsyadodanamapyapakSyaccautra ityatraudanakarmakapAkakriyAyA vyApyatvAt kASThakarmakaprAptikriyAyAzca vyApakatvApattaH phalIbhUto'tItakAlAvacchedenaudanapAkAbhAva prayojakakASThaprAptyabhAvavAMzcaitra ityanvayavodhaH / vastutastvatItAdikAlAvacchedena kriyAtipAta eva luddo'rthH| ataeva tantrAntare luGaH kriyAtipattizabdAbhilApyamapi snggcchte| kriyAtipAtazca kriyAbirahaprayojakakriyAntaraviraharUpaH kriyAvirahaprayuktakriyAntaraviraharUpo vA na tu sAmAnyataH kriyApratiyogikAbhAvarUpo'tItakAlAvacchedena kASThaprAptyabhAvavAnodanapAkAbhAvavAMzceti samUhAlamvanaM vinoktasthale'nvayabodhasyopapAdayitumazakyatvena gaurvprsnggaat| evaJcoktasthale'tItakAlAvacchedena kASThaprAptyabhAvaprayuktaudanapAkAbhAvavAMzcaitra ityavyanvayabodha iti bodhyam / luDo niyamato nAtItatvAdibodhakatvamati prasaGgAdata Aha taatpryyvshaaditi| kASThaJcedaprApyadityAdi prayogamabhipretyAha bhUtatvamiti / suvRSTizcedabhaviSyat tadA subhikSamapyabhaviSyadityAdiprayogAbhiprAyeNAha bhvissyttvmiti| tatra cApatteH phalIbhUto'nvayabodhastu bhAvikAlAvacchinnasubhikSabhavanAbhAvaprayojakaH suvRSTibhavanAbhAva ityaadyaakaarkH| kecittu laGaH prayoge'bhAvabhAnamanupagamyoktasthale kASThaprAptiniSThApAdakatAnirUpitApAdyatAvadutpattyAzrayodanapAka ityanvabodhaH, evabhanyatrApoti vdnti| taccintyam // 61 // // tarkAmRtam // sanaH karturicchA arthH| sannuttarAkhyAtasyAzrayatve lakSaNA, saviSayakArthakaprakRtikAkhyAtasyAzrayatve lakSaNAyA "ghaTaM jAnAti" ityAdau kla ptatvAt // 62 // ||vivRtiH|| atha dhAtvaMzapratyayAnAmannirUpayitumabhyahitatvAdAdau sano'rthaM nirUpayati sana iti / icchati naikakata kAtta mantadhAtovihitasya sana ityrthH| 'guptikkidbhyaH san' ityAdinA vihitasya svArthikasana icchArthakatvavirahe'pi na ksstiH| karturiccheti / atra ka padaM dhAtvarthenecchAyA ekakarttakatvajJApanArthaM natu karttatvasya sanarthaghaTakatvArthaM vaiyaryAt / tathA ceccha va sano'rthaH, tasyAJca viSayitvasamAnakartakatvobhayasambandhena dhaatvrthsyaanvyH| evaJca "pipakSati caitraH" ityAdau svasamAnakartta kapAkaviSayakecchAzrayazcaitra ityaadynvybodhH| nanvAkhyAtArthasya kRterabhAnAt sanarthecchAyA stasyAmanvayAsambhavena kRte rbhAnAsambhavAJcoktAnvayabodho'nupapanna ityata For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 100 ] Aha snnuttretyaadi| tathAcAkhyAtalakSyArye Azrayatve snrthsyaanvysmbhvaannaanuppttiritibhaavH| AkhyAtasyAzrayatvalakSakatvaM dRSTAntena draDhayitumAha saviSayakArthakaprakRtiketi / tathAca saviSayakArthakajJAdidhAtoH prakRtitve yathAkhyAtasyAzrayatve lakSaNA tathA'trApi / saviSayakArthakasanaH prakRtitvAditi bhaavH| nanu "bhavati" ityAdau bhvAdidhAtoriva "pipakSati" ityAdAvapi pacAdidhAtoreva tiGa prakRtitvaM yukta, natu sanaH, tasya tiGa prakRtitve'nuzAsanAbhAvAt pratyayatvAcca / tathAca dRSTAntadAntikabhAvo na saGgacchata iti cenna "te dhAtavaH" ityAdyanuzAsanena sanAdipratyayAntasya punardhAtusaMjJAbidhAnAt "pipakSati" ityAdau "pipakSa" bhAgasya dhAtutvopagamenAkhyAtaprakRtitvasya tiGazca saviSayakArthakaprakRtikatvasya ca sambhavAt / itthaJca sanAdonAM dhaatvNshprtyytvprvaado'pyuppdyte| kla tanvAditi / tatrAkhyAtazakyArthapraveze kArakavibhakteH kriyAyAmeva svArthabodhakatvaniyamAd ghaTaviSayakajJAnaparyantasya labdhArthasyAkhyAtazakyakatAvanvayAsambhavaH syAdato lakSaNAzrayaNIyeti bhAvaH / naca tatrApyanukUlatvasaMsargena jJAnAntasya kRtAbanvayayupagamya ghaTaviSayakajJAnAnu - kUlakRtimAnityanvayabodha upapAdanIya iti vAcyaM AtmamanoyogAdighaTitasAmagrIta eva jJAnotpatteH kRterjnyaanaanukuultvbirhaat| jJAnAzrayatvenaivakRtakRtyAtAyAM kRti. paryantAnudhAbane gauravAcca / "pipakSiSati" ityAdi prayogastu "sanantAnasaniSyate" ityAdyanuzAsanena bAraNIya iti saMkSepaH // 62 / / || tarkAmRtam // yaGo'rthaH paunaHpunyam / tattvaJca idAnIntanaprakRtyarthasajAtIyakriyAntaradhvaMsakAlInatve sati vartamAnAdikRtiviSayatvam / "pApacyate" ityAdau tAdRzakAlInatvameva yaGA pratyAyyate / AkhyAtasya caramadalavAcakatvAnna viziSTavAcakatvaM yngH| tadAnIntanatvaJca stha lakAlamAdAya // 63 // // vivRtiH // yaGo'rtha nirUpayati yaGo'rtha iti| tttvmiti| paunaHpunyatvamityarthaH / idAnIntaneti / atra kriyAntaratvaM na yathAzrutaM, tathAsatIdAnI dviH paktari "pApacyate" itiprayogApatteH kintu kiyottaratvaviziSTakriyAtvarUpam , tathAca prakRtyarthasajAtIyapUrvadivasIyapAkottaratvaviziSTapAkadhvaMsasyedAnIntanasakRtpaktaryapi sattvAt "pApacyate" iti prayogApattiratastadvAraNAyedAnIntanatvaM prathamakriyAyA vizeSaNam, natu prakRtyarthasya, avyAvartakatApatteH, tacca prayogAdhikaraNIbhUtakAlavRttitvarUpam / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 1.1 ] antarA vijAtoyakriyA kartari "pApacyate" ityAdi prayogabAraNAya sajAtIyetyubhayakriyAvizeSaNam / sAjAtyaJca prakRtyarthatAvacchedakadharmapuraSkAreNa bodhyam / tena vijAtoyakriyANAM meyatvAdinA sAjAtyasya sattve'pi na ksstiH| atra samAnakata katvamapi nivezyam, anyathA pumantaroyapAkAnantaraM svakIyapAkadazAyAM "pApacyate'' iti pryogprsnggH| sajAtIyakriyayo yauMgapadyAnamyupagamAduktaM dhvaMseti / atIte bhaviSyati ca kAle pAkAdikriyAyAH paunaHpunyasambhavAdAhAdIti / nanu lar3AdinA vartamAnatvAderAkhyAtena ca kRte rupasthApanasambhavAdviziSTasya yarthatve baiyarthyamityAzaGkAM parijihIpurAha pApacyata ityAdAviti / AdinA "bobhujyate" ityAderupagrahaH / tAdRzakAlInatvamiti, idAnIntanaprakRtyarthasajAtIyakiyottaratvaviziSTa kriyaadhvNskaaliintvmityrthH| pratyAyyata iti| vizeSaNatayA mUladhAtvarthe ityA daH / tathAca "caitraH pApacyate' ityAdAvidAnIntanapAkottaratvaviziSTapAkadhvaMsakAlonapAkaviSayakakRtimAMzcaitra ityAdyanbayavodhaH / vastutastu yatra pUrva divasIyAntimakSaNadvaye pAkadvayaM kRtvA paradivasoyAdimakSaNe pacati tatrApi "pApacyate" iti prayogAdidAnIntanatvagarbha paunaHpunyatvaM na samyak kintu prakRta kriyAsajAtIyakriyottaratvaviziSTakriyAdhvaMsakAlInatvarUpameva tadvAcyam / na ca bakSyamANastha lakAlamAdAya tadupapAdanIyamitivAcyaM gauravAditi dhyeyam / yaGo viziSTArthavAcakatvAbhAve yuktimaahaakhyaatsyetyaadi| "pApacyate" ityadAvAkhyAte laTtvasyAkhyAtatvasya ca sattvAlaTatvena bartamAnatvasyAkhyAtatvena ca kRtarupasthiterAha caramadalavAcakatvAditi / vizeSyadalalabhyavarttamAnAdikRtivAcakatvAdityarthaH / yacca vizeSyadale viSayatvaM tattu saMsargamaryAdAlabhyamiti bodhyam / nanu tRtIyAdipAkadazAmeva "pApacyate" iti prayogAttatkAle ca prathamapAkasyAbhAvAt prathamapAke prayogAdhikaraNIbhUtakAlavRttitvarUpasyedAnIntanatvasyAbhAvAdasaGgatirityAzaGkAM nirAcikorSurAha idAnontanatvaJca sthUlakAlamAdAyeti / atra kAlasya sth latvamananugatameva grAhyam / tena yatra yAvatA kAlena kRtAsu kriyAsu paunaHpunyamanubhavasiddha tatra tAvAneva kAlaH sthUlatvenopAdeyaH phalabalAditi naanuppttiH| idamatrAvadhAtavyam-sarvatra paunaHpunyamAtra na yarthaH kintu "gatyarthAtkauTilya eva" "lupyAdergahyAt" ityAdyanuzAsanAt "jaMgamyate" ityAdau kauTilyaM "lolupate" ityAdau ca gahitatvamapi / tadapi paunaHpunyamiva mUladhAtvartha evAnveti / tathAca "jaMgamyate" ityatra dAnontanagatyuttaratva vishissttgtidhvNskaaliinkuttilgtimaanitynvybodhH| evamanyatrApyUhyam |........."shubhirucibhyaaN na syAt" itiniSedhAt punaH punaH zobhata ityAdyarthe "zozubhyate" ityAdi nai pryogH| yatra HHHHHHH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 102 ] caudanaM pakravA dvidalapAkAnantaraM vyaJjanaM pacati tatraudanaM dvidalaM vyaJjanamvA pApacyata iti tu na prayogo vyutpattivaicitryAd yaGantadhAtUpasthApyA tttdodnaadikrmktvaadynvyniymaat| ataeva yatra tuSeNa pattavA kAroSeNa pAkottaraM kASThe na pacati tatra tuSeNa kAroSeNa kASThe Na vA pApacyate ityapi na prayoga ityAdikaM bahutaramUhanIyam / / 63 // || tarkAmatam // pUrvakAlInatvaM kartA ca ktvaarthH| pUrvatvaJca sannihitakriyApekSayA bodhyam / tat pUrvakAlInatvaM tatprAgabhAvakAlavRttitvaM tadutpattikAlInadhvaMsapratiyogikAlavRttitvamvA / tena "bhuktvA vrajati" ityatra gamanaprAgabhAvAvacchinnakAlavRttibhojanakattabhinno brjtiityrthH| samAnavibhaktikRtAmabhedena dhammivAcakatvAt / avyayatvena kvAparavibhaktilopAt / kAlastAtparyavazAyavahitAvyavahitasAdhAraNo boddhavyaH / tena "pUrvasminnabde samAgataH" ityetaadRshpryogsnggtiH|| 64 // // vivRtiH // atha kRtpratyayAnAmAnnirUpayitu prathamato bahulaprayuktatvAt ktvApratyayasyArtha nirUpayati pUrvakAlonatvamiti / tena yatra svakIyabhojanAt prAggamanaM vRttaM tatra "bhuktA gacchati" iti na pryogH| tacca ktvaaprkRtibhuutdhaatvrtho'nveti| asamAnakatta kakriyAyAM sanniditakriyApUrvakAlInatvasattve'pi tatra ktvA pratyayo neSTaH "samAnakartRkayoH pUrvakAle" ityanuzAsanAdata Aha kartA ceti| ktvA prkRtibhuutdhaatvrthkrtetyrthH| tasya cAbhedena sannihitakriyAzraye caitrAdAvanvayo bodhyavyaH / yatra gamanottarabhojane zayanAdyasannihitakriyApUrvakAlInatvamasti tatra 'bhuktvA gacchati' iti prayogavAraNArtha mAha sannihitakriyeti / ktvaantsmbhivyaahRtdhaatuupsthaapyetyrthH| atra sannihitakriyAyAM ktvAprakRtibhUtadhAtUpasthApyakiyAvyavahito. ttaratvamapi nivezyaM tena yatra pacanAntaraM gamanazayanAdikaM kRtvA'nAti tatra pacanakriyAyAM sannihitAzanakriyApUrvatvasattve'pi "pakta vA'znAti" iti na pryogH| pUrvakAlInatvapadArtha vivRNoti tatpUrvakAlInatvamiti / tat prAgabhAvakAleti / tat praagbhaavaavcchinnkaaletyrthH| tat prAgabhAvasya kriyAntaravyavahitAni pUrvakAle'pi sattvAt ktvApratyayaprasaGgAt kalpAntaramAha tdutpttotyaadi| sannihittakriyAyA utpattikAlAvacchedena vartamAno yo dhvaMsastatpratiyogi kAlavRttitvamityarthaM / na caivaM yatra pacanAnantaraM kriyAntarANi kRtvA gacchati tatra 'paktvA gacchati' iti prayogaH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir syAd gamanotpattikAlAvacche dena pacanAvacchedakakAladhvaMsasyasattvAditi vAcyaM tadutpattikAlInetyanena tadutpattikAlotpattikatvasya vivkssittvaat| evaJca satrihitakriyAyAM prAguktamavyavahitottaranvaM na nivezyaM prayojanavirahAt / ktvAntaprayoge zabdabodhaprakAramabhinIya darzayitumAi teneti / pUrvakAlInatvasya ktvArthatve. netyrthH| na ca "mukhaM vyAdAya svapiti" ityatrAnupapattiroSThAdharavibhAgarUpasya mukhavyAdAnasya svApottarakAlInatayA sannihitakriyApUrvakAlInatvavirahAditivAcyaM mukhavyAdAnAnantarajayatkiJcitsthApavyaktipUrvakAlInatvamAdAya tAdRzaprayogasyopapAdatIyatvAt / gamanaprAgamAvetyAdi / idamupalakSaNaM, dvitIyakalpAzrayaNe tu gamanotpattikAlInadhvaMsapratiyogikAlavRttibhojanakarta bhinno gamanAnukUlakRtimAnityanvayabodho draSTavyaH // nanu bhojanakarta bhinnainyatrAbhedaH kuto labhyate ? na ca "nAmArthayo aMdAnvayo'vyutpannaH" iti vyutpatteratrAbhedaH saMsargamaryAdAlabhya iti vAcyaM ktvAntasyAvyayatve'pi svarAdyavyayabhinnatvena nAmatvavirahAdata Aha samAnavibhaktikRtAmiti / samAnavibhaktikakRdantAnAmityarthaH / tathAca "bhuktvA gacchati caitraH" ityAdau caitrAdipadottarasupsajAtIyasuvantasya tathAvidhabhojanakatta bhedaparyantArthopasthApakatvAnnAnupapattiriti bhaavH| dhmmivaacktvaaditi| dhrmynvyniymaadityrthH| tena caitrAdipadenaiva dharmyupasthApanAt punaratra dhammivAcakatvabhuktvetizabdasya praveze vaiyarthyamityapAstam / nanu "bhuktvA" ityatra vibhattyadarzanAt kathaM samAnavibhaktikatvamityata Aha avyytveneti| "ktvA-tosun-kasunaH" ityAdyanuzAsanena ktvaantsyaavyytvsiddhiritibhaavH| vibhaktilopAditi / "avyayAcca" ityaadynushaasnaadityrthH| pUrvakAlonatvamityatra kAlasya vyavahitarUpatve'vyavahitarUpatveca vyavahitakAle ktvA-pratyayo na syAt / na ceSTApattiH, ubhayathaiva ktvAntaprayogasya prAmANikatvAdato vyavahitAvyabahitasAdhAraNakAlanivezAvazyakatvaM jJApayitumAha kAla ityaadi| vkturicchaavshaadityrthH| tenAniyamazaGkA pratyuktA / vyavahitakAle ktvAntaprAmANikaprayogamudAharati pUrva smiti| yadyapi kAlasyaikatve'pi kSaNadaNDAyapAdhibhedasatvAduktaprayoge'bdatvenAvyavahitatvaM vaktuM yujyate tathApi "pUrvasminnande gatvA tat paJca me'bde samAgataH" ityAdiprAmANikaprayogAnurodhAdvyavahitakAlo'pi pravezya iti dhyeyam / / 64 // // tarkAmatam // icchAvAn tumulo'rthaH / "bhoktuM brajati "ityasya bhojanecchAvAn vrajattItyarthaH / "bhoktumicchati' ityatratu kartari lkssnnaa| bhojanakartAramAtmAnamicchatItyarthaH / "savizeSaNe hi" iti nyAyAdvizeSaNe kRtAvicchAnvayaH // 5 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 104 ] // vivRtiH // tumulpratyayArthaM nirUpayati icchAbAniti / tasya cAbhedena sannihitakriyAzraye dhmminnynvyH| tumulantaprayoge zAbdabodhaprakAraM darzayitumAha bhoktumityAdi / acchAyAM bhojanasya karmatvasambandhenAnvayo bodhyH| nanvicchAvatastumulArthatve yatra tumulantottaramicchArthakadhAtoH prayogastatre cchAdvayabhAnAdanupapattirityAzaGkA prihrtumaah-bhoktubhicchtotyaadi| kartarIti / svaprakRtibhUtadhAtvarthakartarItyarthaH / paTavasitazAbdabodhamapanyasyati bhojnkrtaarmiti| nanu bhojanakarAtmanaH sidvatvenecchAviSayatvavAdhAt kathamicchAkarmatvaM saGgacchata ityata Aha "savizeSaNehi" iti nyAyAditi / "savizeSaNe hi vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye vAdhe" iti nyaayaadityrthH| tathA ca tatra tadvAdhe 'pi kartta niSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzraye kRtau tat sattvena tadanvaya ityAha vizeSaNekRtAvityAdi // 65 / / ||trkaamtm // prakRtadhAtvarthakartA zatRzAnacoH, dhAtvaryajanyaphalavAn krmshaanco'rthH| zatrAdInAM kartA vaacyH| saviSayakaprakRtikAnAmAzrayatve lkssnnaa| evaM kartta karmakRtAM tena tena rUpeNa kartA karma ca vAcyam / bhAvakRtAntu naGa dhaJcAdInAM prayogasAdhutvamAtra dhAtvarthAtiriktasya bhAvakRtA'nupasthApanAt // 66 // // vivtiH|| zatRzAnacorathaM nirUpayati prakRtadhAtvarthakarteti ; prakRtibhUtasya dhAtoH pratipAdyo yo'stitkrtetyrthH| zatRzAnacoriti / yadyapyuktapratyayadvayatvAvacchedena dhAtvarthakarttatvArthakatvaM na sambhavati karmazAnacaH kriyAjanyaphalabadarthakatvAditi dvayoH sahAbhidhAnamasaGgataM tathApi zatRpratyayasya kartarivAcya eva vihitatvAttatsahacaritasya zAnaco'pikartarivihitasyaiva tadarthakatvaM bodhyam / ataevAgre "karmazAnacaH" iti vkssyti| kartta zatRzAnacoriti vA paatthH| tathA ca "pacantaM caitra pazyati" ityatra va "pacamAnaM caitra pazyati" ityatrApi vartamAnapAkAnukulakRtimantaM caitra pshytiitynvybodhH| etayoratidiSThalaTtvAt svAtantryeNa vatta mAnatvabodhakatvAdvA vartamAnatvamapyanyabodhe bhaaste| kartari zAnaco'rthamabhidhAkarmaNi tasyArthamabhidhatte dhAtvarthajanyeti / svprkRtibhuutdhaatvrthjnyetyrthH| tathA ca "pacyamAnamodanamIkSate" ityatra pacanajanyaphalazAlinamodanamokSata itynvybodhH| vastutastu viklittimantamodanamIkSata ityeva tatrAnvayabodho janyAntasya paricAyakatagaivopapatteH For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 105 ] phalavatyeva tayoH zaktikalpanasya lAghavena yuktatvAt // nanu kartuH zatrAdivAcyatve "jAnantaM caitramupadizati" ityAdAvanvayabodhAnupapattirjJAnAnukUlatvasya kRtau bAdhitatvenajJAnAnukUlakRtimattvarUpajJAnakattatvApratIrityAzaGkA lakSaNayApanetuM bhUmikAmAi zatrAdInAmiti / AdinA katta zAnac tRjaadeHprigrhH| pacAdidhAtUttarazatRpratyayasyArthanirNaye lakSaNAzrayaNasyAprayojanakatvAdAha vAcya iti / Izvarecchoya. bodhajanakatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAzraya ityarthaH / ataevAnuzAsanamapi "kartarikRt" ityAdikam / zatRpratyayasya yatralakSakatvaM tAdRzaprayogAmiprAyeNAha saviSayArthakaprakRtikAnAmiti / zatrAdInAmiti puurvnnaanvyH| jJAnAdyarthakadhAtUttarattinAmiti tadarthaH / lakSaNeti / zakyArthasya kartu dhAditibhAvaH / tathAcoktasthale "jJAnAzrayaM caitramupadizati" ityevaanvyvodhH| katta karma vihitakRtpratyayArthavicAramupasaMharati evamiti / kata karmakRtAmiti / kartari karmaNi ca vAcye bihitkRtprtyyaanaamityrthH| tena tena ruupennetyrthH| kRtimatvena phalatvena ca rUpeNenyarthaH / bhAvavihitakRtpratyayAnAmarthanirUpayitumAha bhAvakRtAmiti / bhAvavAcye bihitkRtprtyyaanaamityrthH| tena "akartari kArake saMjJAyAm" ityanena "AhAraH" ityAdau karmaNi bihitadhanA dhAtvarthamAtrasyAnupasthApane'pi na ksstiH| naGa ghanAdInAmityAdinA "napuMsake bhAve ktaH" ityAdinAnuziSTasya ktvaaderupgrhH| zatrAdivadbhAvavihitAnAmatiriktArthakatvAsammavAdAha pryogsaadhutvmaatrmiti| AkAGakSAvizeSasampAdakatayetyAdiH, prayojanamiti zeSaH / "bhAve ghana" itisUtrasthabhAvapadasya samabhivyAhRtadhAtvarthavRttyasAdhAraNadharmaparatvAdAha dhAtvarthAtiriktasyeti / anupasthApanAditi / upasthApayitumazakyatvAditi tdrthH| tathAca bhAvakRtA dhAtvarthamAtramupasthApyata itibhaavH| evaJca "pAkaM pazya' ityAdau ghanAdyupasthApyasya pacanAdedditIyAdyarthakarmatvAdAvanvayopapattiH, anyathA suvarthe prakAratayA dhAtvarthAnvayasyAvyutpannatvAt pacanakarmatAkadarzanAnvayabodhAstatra na syAt / ataeva ca "stIka: pAkaH" ityAdi prayogo'pi pramANam / anyathA pacanAdekhtUpasthApyatve tadvizeSaNIbhUtastokAdivAcakastokAdipadAt "kriyAvizeSaNAnAmakatvaM karmatvaM napuMsakatvaJca "ityanuzAsanAdvitIyApatteH / vastutastu ghanarthavizeSaNatta tAtparyeNa "stokaH pAkaH" itIva dhAtvarthavizeSaNatvatAtparyeNa "stokaM pAkaH" ityapi pramANamitidhyeyam / na caivaM bhAvakRtprayoge kRteva dhAtunApi svArthopasthApane bAdhakAbhAvAddhAtvartha dvayabhAnApattiriti vAcyaM bhAvakRt samabhivyAhArasya dhAtunA svArthopasthApane bAdhakatvakalpanAt / na ca vaiparItye kiM vinigamakamiti vAcyaM "pAkaM pazya" ityAdAvanvayabodhAnupapattereva vinigama For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 ] katvAt / na caivaM prayogasAdhutvamAtramityukta na saGgacchate proktAnvayabodhopapattereva bhAvakRtAM dhAtvarthopasthApakatvaprayojanatvasammavAditi vAcyaM tatra mAtrArthasyAvivakSitatvAt // 66 // | tarkAmatam || nanu "nIlaM ghaTamAnaya" ityAdau dvitIyAdvayazravaNatkarmadvayabodhApattiH, na tu viziSTasya karmatvamiti cenna atra vizeSaNavibhaktiH saadhutvaay| athavA vizeSaNa vibhktermedo'rthH| atrAyaM vizeSaH-dvitIyapakSe vAkyasamAsayoH paryAyatA na ghaTate vAkye "nIlaM ghaTaM" ityAdAvabhedasya padArthatvena prakAratvAnna saMsargatvam / "nIlaghaTam" ityAdau karmadhAraye lakSaNAyA asvIkAreNAbhedasyApadArthatvena saMsargatvAt / tathAca vAkyasamAsayoH paryAyAnurodhena SaSThIsamAse "rAjapuruSaH" ityAdau SaSThyarthasambandhe lakSaNA na ghaTate sambandhasya sNsrgmryaadaalbhytvaat| vastutastu viruddhavibhaktyanavaruddhasyAbhedabodhakatvavyutpatte mukhyArtharAjAbhedasya bAdhena rAjapadasya rAjasambandhini lkssnnaa| evaM bahubrohI caramapadasyAnyapadArthe lkssnnaa| tathAca dvandvakarmadhArayAnyasamAse sarvatra tattadarthe lakSaNA || 67 // // vivRtiH // nanu "karmaNi dvitIyA" ityanuzAsanAt "nIlaM ghaTamAnaya' ityatra ghaTapadottara dvitIyayeva nIlapadottaradvitIyayApi karmatvabodhane bAdhakAbhAvAd dvidhAkarmatvabhAnaM syAdityAzaGkate nanu niilmityaadi| karmadvayeti / krmtvdvyetyrthH| tena karmaNo dhAtvarthe sAkSAt sambandhenAnvayAyogyatve'pi na ksstiH| na cAsAvApattiriSTeti vAcyaM karmatvasya gurutayA dvidhA tat praveze'nvayitAvacchedaka gaurvaaptteH| karmadvayavyavacchedya darzayati nsvityaadi| viziSTasyeti / nIlAbhinnaghaTasyetyarthaH // AzaGkA nirasyati neti / nirasana prakAramAha aoti| saadhutvaayeti| AkAGkSAvizeSasampAdakatayA pdsaadhutvaathiketyrthH| tathAca vizeSaNavibhakta nirarthakatvAsambhavAnnadvidhAkarmatva bodhaprasaGga iti bhaavH| nanvanyazevAtrApi dvitIyAyAH sArthakatvaM yukta nirarthakatvakalpane bIjAbhAvAdata Aha athaveti / abheda iti tathAca viziSTasyaiva karmatvAnnAnupapattiriti bhAvaH / so'yamamedo bhedatvAvacchinnAbhAvo bhedaniSThapratiyogitAkAbhAvo'nyAhazovetyanyadetat // vizeSaNavibhakta nirarthakatve vAkyasamAsayoH payitvaM sambhavatyunnarauvAbhedasya saMsargamaryAdayA labhyatvAt, abhedArthakatve tu naivamitImamartha sayuktikaM pradarzayitumAha atrAyaM vizeSa iti / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 107 ] vizeSaNavibhakta nirarthakatvapakSa ityrthH| vAkyasamAsayoriti / smaasopyogivigrhvaaky-smsymaansmstpdyorityrthH| pryaayteti| vibhinnAnupUrvIkatve sati smaanaarthprtipaadktetyrthH| na ghaTata iti / kuta ityAkAGakSAnivRttaye Aha vAkye ityaadi| vAkye'bhedasya saMsargatve bAdhakayukti darzayatyamedasya padArthatveneti / ampadopasthApyArthatve netyrthH| prakAratvAditi / tathAcAbhedasya prakAratayA bhAnaM prati vizeSyavAcakapadottaravibhaktisamAnavizeSaNavAcakapadottaravibhAktayupasthApyatvaM tntrmitibhaavH| na sNsrgtvmiti| na caivaM "abhedazca prAtipadikArthe svasamAnavibhaktikena svAvyavahitapUrvavattinA ca padenopasthApitasyaiva saMsargamaryAdayA bhaaste| yathA 'nIlo ghaTaH' 'nIlaM ghaTamAnaya' ityAdau ghaTAdau nIlAdeH" bhaTTAcAryyavacanavirodha itivAcyaM siddhAnte "abhedasya saMsargamaryAdayAbhAnantu samAsasthala eva, tatra luptavibhaktyanusandhAnaM vinApi zAbdabuddha rAnubhAvikatvAt" ityanena sandarbhena bhaTTAcAyyairapi vAkye'bhedasya prakAratayA bhAnasya svIkRtatvAt / vizeSyapadArthe vizeSaNapadArthAnvayaprayojakasya prakAratayA bhAnAsambhava eva saMsargamaryAdayA bhAnasyAmyupetavyatvAditi bhaavH| nacaitanniyamo niSpramANaka iti vAcyaM zAbdabodhe prakAratayA bhAnaM prati vRttijJAnajanyopasthitiviSayatvasya prayojakatvAta, AkAGkSA bhAsye ca saMsarge tadvAdhAt / yadyapyanvitAbhidhAnavAdibhirmomAMsakagurubhiH saMsarge'pi zaktaH svIkArAdabhedAdeH saMsargamaryAdayAbhAnamanAdeyameva tathAvyavazyakla ptAkAGakSAbhAsyatvenaivopapattau saMsarge zaktikalpane gauraveNa naiyAgikai steSAM matasya dUSitatvAnnAnupapattiriti dhyeyam // vAkye'bhedasya saMsargatvAbhAvamupapAdya samAse tasya saMsargatvamupapAdayitumAha nolaghaTamityAdAviti / nanu "nolaghaTam" ityAdau nIlapadasya nolAbhedatvAvacchinne lakSaNayaiva zAbdabuddha rupapatterabhedasya saMsargatvasvIkAro'natiprayojanaka ityAzaGkAmapanetumAha lakSaNAyA asviikaarenneti| zaktyaiva caritArthatve lakSaNAzrayaNasyAnyAyyatvAditi bhaavH| ataeva "niSAdasthapati yAjayet' ityatra lakSaNApatte na tatpuruSaH kintu karmadhAraya eva lakSaNAbhAvAdirayuktam / vastutastvidabhupalakSaNaM, luptavibhaktyanusandhAna vinApyanvayabuddha rAnubhavikatvenetyapi bodhyam // nanu vAkyasamAsayoH paryApatArtha maNikRtA "rAjapuruSa ityAdau pUrvyapade SaSThyarthasambandhe lakSaNA" ityukta na saGgacchate "nolaM ghaTam" "nolaghaTam" ityAdAvuktarItyA vAkyasamAsayoraparyAyatvasya dRSTatvAdityAha tathAceti / uktakarmadhAraye vAkyasamAsayorapa-yatve cetyrthH| paryAyAnurodheneti / yathA "rAjJaH puruSaH" iti vAkyo SaSThyarthaH sambandhaH puruSe prakAravidhayAnveti tathA "rAjapuruSaH" iti samAse'pi rAjapadalakSitasya rAjasambandhasya puruSe prakAra For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 108 ] vidhayAnvayasambhavAt paryAyatA sambhavatIti bhaavH| kintUktakarmadhArayatadvAkyayo ryathA'paryAyatA tathAtrApyavyatA syAt kiM lakSaNAzrayeNetyAha lakSaNA na ghaTata iti / tathAca vigrahavAkyAnAM samAsaparyAyatvarakSaNArthameva samAse lakSaNA svIkriyata iti siddhAntavyAkopa iti bhaavH| kuta ityAkAGkhAyAmAha sambandhasya saMsargamaryAdA labhyatvAditi / smbndhsyaakaangkssaabhaasytvaadityrthH| saMsargamaryAdayA bhAsamAnasya prakAravidhayAnvayA yogyatvAditi bhaavH| nanvevaM "rAjapuruSaH" iti tatpuruSe rAjapadalakSitArthasya puraSapadArthe tAdAtmyAti. rikta sambandhe nAnvayAt "nAmArthayo bhedenAnvayo'vyutpannaH" iti siddhAntavirodha ityata Aha vastutastviti / viruddhavibhaktayanavaruddhasyeti / dhmmivaackpdottrvibhktirhitsyetyrthH| pUrvapadasyeti shessH| "nIlamutpalam" ityAdAvabhedabodhakatvahAnyApatteviruddha ti vibhaktivizeSaNam / abhedAbodhakatva vyutpatteriti / tathAca "rAjapuruSaH' ityatra rAjapadasya viruddhavibhaktyanavaruddhatvenAbhedabodhakatvAdrAjAbhedasya ca puruSe bAdhAllakSaNAvazyamabhyupeyeti bhaavH| mukhyArthAnvayabAdhasyaiva sarvatra lakSaNAvIjatvAdukta mukhyArtheti / rAjasambandhini lakSaNeti / tathAca sambandhinastAdAtmyena dhammiNyanvaya sambhavAnnokta siddhAntavyAdhAta iti bhAvaH / / nacaivaM samAse rAjapadasya rAjasambandhini lakSaNAsvIkAre samAsavigrahayoH paryAyatvahAnyApatti kyei SaSThyA sambandhino'nupasthApanAt "zeSeSaSThI" iti sUtroNa svasvAmibhAvAdisambandha eva SaSThIvidhAnAnnatu sambandhinIti vAcyaM vizeSaNa vibhakterabhedArthakatvapakSe karmadhAraye vAkyasamAsayorapoyatvasyeva tatpuruSe'pi vAkyasamAsayorapa-yatvasyeSTatvAt / ataeva "rAjapadAdau rAjasambandhini lakSaNA, tasya ca puruSeNa sahAbhedAnvayaH" iti siddhaantmuttaavliikRtH| nacaivaM "rAjapuruSa ityAdikastu tatpuruSo na pUrvapadalakSitarAjasambadhinastAdAtmyenAnvayabodhakaH samAsabigrahayostulyArthakatvahAnyApatteH" iti 'zabdazattiprakAzikA' sandarbhavirodha iti vAcyaM nipAtasthala iva tatpuruSe'pi nAmArthayorbhedAnvayamupagamyaiva taduktatvAt / ataeva "yathAca nAmArthayI denAnvaye'pi na kSati stathopariSTAdvakSyate" iti tauvoktam / nAmArthayorabhedAnvayopapattaye yathA tatpuruSe lakSaNA'bhyupetavyA tathA bahubrIhAvapoti suucyitumuktmevmiti| bahuvrIhI lakSaNayA Avazyakatve'pi "citragurasti" ityAdau citragviti samudayasya lakSaNA na sambhavati vAkyatvena lkssktvaayogaat| nApi kevala citrapadasya, tasya prathamAntatvAbhAvena tadarthe'stitvAnvayAyogAt prathamAntapadopasthApyasyaivArthasya bhAvanAvizeSyatvaniyamAdata ukta caramapadasyeti / anyapadArtha For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 1.6 ] iti / caramapadArtha smbndhiniityrthH| tathA caikadezAnvayasvIkAre coktasthale gopadasya gosvAmini lakSaNA, gavi citrpdaarthsyaabhedaanvyH| ekadezAnvayAnabhyupagametu gopadasyaiva citragosvAmini lakSaNA, citrapadaM tAdRzarthe tAtparya grAhakamiti sNkssepH| __ karmadhAraya tatpuruSAvyayobhAvabahubohidvandvAnAM madhye bahuvrIhitatpuruSayo lakSaNAyA Avazyakatyasya pratipAditatvAt "upakumbham" ityAdAvapi kumbhasambandhyabhinnaM samIpamityAdyanvayabodhodayAt kumbhAdiparapadasya kumbhAdisambandhini lakSaNAyA abhyupetavyatvAt phalitArthamupasaMharati tathAceti / "dhavaravadirau chindhi" "pANipAdaM vAdaya" ityAdi dvandva "nolotaplam" ityAdi karmadhAraye ca lakSaNAM vinaiva dhavakhadirakarmatAkacchedana viSayakasya, karacaraNakarmatAkAdanaviSayakasya, nolAbhinnotpalaviSayakasya cAnvayabodhasyotpatterAha dvandva karmadhArayAnyasamAsa iti / nacetaretara dvandva "dhavakhadirau" ityAdAvanvayabodhe sAhityabhAnArtha khadirAdipadasya dhavakhadirAdisAhitye lakSaNAzrayanIyetivAcyaM tatra sAhityasyAnanubhavAt sAhitya. zUnyayorapi ghaTatvapaTatvAdyoodhe "ghaTatvapaTatve" ityAdi dvandvadarzanAt sAhityasya dunnivctvaac| nApi samAhAradvandve "pANipAdam" ityAdau pAdAdyuttarapadasya pANipAdAdisamAhAre lakSaNA, samAhArasyAnanu bhavAddurcacatvAd . gaurvaacc| tathApi tasya samAhArasaMjJayA vyapadezastu "dvandvai katvam" ityA. dinAnuziSTa kvcnsaadhutvaayetibodhym| vastutastu samasyamAnapadArthatattAvacchedakabheda eva "cArthedvandvaH" iti sutroNa dvandvavidhAnAttatrAbhedAnvayopapattaye lakSaNA kalpanaprayAsaH prayAsa eva / atra karmadhArayapadaM dvigorapyupalakSakaM tatrapi vinAlakSaNAmabhedenAnvayabodhasyAnubhavikatvAt tathAhi "pAJcapuruSiH" "paJca gavadhanaH" "paJcapulo" ityeteSu taddhitArthottarapadasamAhAra. dviguSu paJcAnAM puruSANAmapatyaM, paJcatAbodhanamasya, paJcAnAM pulAnAM samAhAra ityebhi AkyaiH puruSAdi padArthe paJcapadArthA bhedAnvayaH suuppnnH| evmnytraapi| tattadarthe iti / yatra samAse yat padArthe yat padasya lakSaNA yuktA tat samAse tat pAdArthe tat padasya lkssnnetyrthH| itthaJca vaiyAkaraNAnAM samAse zaktikalpanaM na sAdhIyaH, padazaktyaiva nirvAhAd gauravAca // 67 // // tarkAmatam // evaM no'rtho'maavH| "aghaTaM bhUtalam" ityAdau ghaTabhinne lkssnnaa| "na kalaja bhakSayet" ityAdau valavadaniSTajanakatve lakSaNA || 68 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 110 ] // vivRtiH // ___ saMkSepataH samAsavicAraM samApya prasaGgato nabartha nirupayitumAha evamiti / nartha iti| natro mukhyArtha ityrthH| abhAva iti / atyantAbhAva ityrthH| nanvevaM "aghaTa bhUtalam' ityAdAvatyantAbhAvApratIteravyAptirityAzaGkAM parijihIrSurAha aghttmityaadi| atrAkArAntAvyayIbhAvasamAsatayAmantatA bodhyA / ityAdAvityAdinA 'apaGkajaM saraH' ityAdeH parigrahaH / avyayobhAvasamAsasyAvyayatve'pi nipAtatvAbhAvena bhedAnvayabodhakatvAsambhavAdabhedAnvayopapattaye pUrvapadalakSaNAvazyakItyAha ghaTaminne iti / tathAca tatra ghaTabhinnaM bhUtalamityanvayavodhaH sampanna iti bhaavH| evaJca tatra bhede'pi zaktikalpane bhedatvasya gurutayA zakyatavacchedakagauravApatterAha lakSaNeti / natra padasya lkssnnetyrthH| tathAca ghaTapadasya tAtparyagrAhakatvamAtramiti bhAvaH / na ca tatra ghaTapadasya ghaTabhinne lakSaNA naastAtparya grAhakatvaM kuto na syAditi vAcyaM tathAvidhalakSaNAyA anubhyapagamAt / itthaJca 'bhUtale ghaTo nAsti' ityAdAveva nabo mukhyArthateti tAtparyam / atha vidhipratyayasamabhivyAhRtananaH prayoge samAdhAnaprakAramAha na kalaJjamityAdi / ityAdAvityAdinA 'paradArAnna gacchet' ityaaderupgrhH| lakSaNeti / natra padasya lkssnnetyrthH| evaJca tatra kalaJjabhakSaNamaniSTajanakamityanvayabodha iti bhaavH| 'naca tatra najAtyantAbhAvasya vidhiliGA ca valavadaniSTAnanuvandhISTasAdhanatAyA bodhanAt kalaJjabhakSaNaM valavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvAbhAvavadityanvayabodha: syAt ki lakSaNayeti vAcyaM pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthavodhakatva vyutpattibhaGgaprasaGgAdvidhyarthe dhAtvarthasyAnanvayAt / ataeva tatra vinaiva lakSaNAM kalaJjabhakSaNAbhAvovalavadaniSTAnanuvandhISTasAdhanamityapi nAnvayayabodho vidhipratyayasamabhivyAhRta nana prayoge naarthamukhyavizeSyakAnvayabodhasyavyutpannatvAcca / evaJca tatra vidhiliGastAtparya grAhakatvamAtramiti bodhyam / etacca namo'tyantAbhAvamukhyArthakatvaM maNikRtAM matenaiva samarthanIyam / taireva 'na pacati' 'bhUtale na ghaTaH' ityAdau no mukhyaarthtvmityukttvaat| vastutastu saMsargAbhAvo'nyonyAbhavazca natra padazakyaH / zakyatAvacchedakaJca laaghvaadkhnnddopaadhiruupmbhaavtvmnyonyaabhaavtvnyc| tatrAbhAvatvaM dhvaMsAditritayasAdhAraNam / 'bhUtale na ghaTaH' ityatrAtyantAmAvasya, 'zyAmaghaTe raktaM rUpaM nAsti' ityatra raktarUpaprAgabhAvasya, 'raktaghaTe zyAmarUpaM nAsti' ityatra zyAmarUpa dhvaMsasya, 'ghaTo na paTa:' ityatrAnyonyAbhAvasya nanA pratyAyanAt / evaM 'na kalaja bhakSayet' ityatrApi For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 111 ] kalaJjabhakSaNaM' valavadaniSTAjanakatvAbhAvavadityevAnvayabodho vidhinA valavadaniSTAjanaka tAyA nanA cAtyantA bhAva spopsthaapnaat| na ca dhAtvarthAnvitavidhyarthAbodhAt pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpattibhaGgaprasaGga iti zaGkayaM vidhipratyaya. samabhivyAhute taapade tAhazavyutpattivaicitryopagamAt / itthaJca 'tRptikAgo jalaM na tAr3ayet' ityAdAviSTasAdhanatvAdyabhAvAnvayabodho'nubhavasiddha upapadyate / tathAca 'ghaTo na paTaH' ityAdyanurodhenAnyonyAbhAvatve natrapadapravRttinimittatvasyAvazyamamyupeyatvAttata eva 'avaTa bhUtalam' ityAdAvapyupapattestatra lakSaNAzrayaNamaprayojanakamityavadheyam || ___ yatta "anikSuH zaTaH" ityAdau sAdRzyasya "aghaTaH paTaH" ityAdAvanyatvasya "anudarAkanyA" ityAdI svalpatAyAH "abrAhmaNo vArddhaSikaH" ityAdAvaprAzastyasya "asurodaityaH" ityAdI virodhino natrAvodhanAt sAdRzyAdInAmapi naJ padavAcyatvaM sidhyti| taduktaM "tat sAdRzyabhabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca natrarthAH SaT prakottitAH" iti vaiyAkaraNamataM tanna sAdhIya stattadarthasya zakyatve guratarabahutara shkytaavcchedkklpngaurvprsnggaat| natro lakSaNayaiva tattatprayogasyopapAdanIyatvAt / sa ca natra prasajya pratiSedhatayA paryudAsatayA ca pribhaassyte| yathA "abhuktA bhavatA nAtha ! muhartamapi sA purA" ityAdau svArthasya niSedhasya vidheyatvAnnanaH prasajyapatiSedhArthatvam / taduktaM "aprAdhAnyaM vidheryatra niSedhe ca prdhaantaa| prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra natra " iti / "jugopAtmAnamatrasto bheje dharmamanAturaH "ityAdau ca svArthastha niSedhasya vidheyatayAnavagamAdatrastatvAdikamanUdyAtmagopanAdyeva vidheyamato naJaH pryudaastaa| taduktaM-"prAdhAnyaJcavidheryatra caaprdhaantaa| paryudAsaH savijJa yo yatrottarapadena natra " iti| evaJca "jvarito nAnnamaznIyAt" "aSTamyAM mAMsaM nAznIyAt" "parvaNi dArAnna gacchet" ityAdau namaH prasajyapratiSedhArthatvamannAzanAbhAvAdereva vidheyatayA praadhaanyaat| "rAtrau zrAddhana kurvIta" "nodvahedroginI kanyAm" "nopeyAdanRtau bhAryAm" ityAdau ca natraH paryyadAsatvaM, prathame "amAyAM pitRbhyo dadyAt" ityanena, dvitIye "aroginI bhrAtamatImudvahedavizaGkitaH "ityanena, tRtIye "RtukAlAbhigAmI syAt" ityanena ca vAkyenaikavAkyatayA rAtrItarAmAvasyAdhikaraNakazrAddhakaraNasya, roginItarabhAtRmatIvivAhasya, anRtvavacchedaketarakAlAdhikaraNakabhAryAgamanasya vidheyatvena praadhaanyaat| tacokta prayogeSu rAtradhikaraNakazrAddhAbhAva-rogiNIkanyodvAhAbhAva-RtvanavacchedakakAlAvacchinna bhAryAgamanAbhAvAnAmeva vidheyatvamataeva pradhAnyaJcAstviti vAcyaM "arthokyAdekaM For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 112 ] vAkyaM sAkAkSaMJcedvibhAge syAt" ityanena jaimininA sambhavatyekavAkyatve vAkyabheda kalpanAyA anAdeyatvasyAbhihitatvAt / atra ca darzitavAkyai rekavAkyatvasya sambhavenoktAbhAvAnAM vidheyatvAsambhavAt / anyathA vAkyabhedAd gauravApatteH // 66 // // tarkAmRtam // kriyAsaGgatasya evakArasyAtyantAyogavyavacchedo'rthaH / yathA " nIlaM sarojaM bhavatyeva" / vizeSaNasaGgatasyAyogavyavacchedaH / yathA "zaGkhaH pANDura eva" / vizeSyasaGgatasyAnyayogavyavacchedaH / yathA "pArtha eva dhanurddharaH" ityAdau / evaM dizA sarvvatra bodhyam // 69 // // * // iti zrImanmahAmahopAdhyAya jagadIza tarkAlaGkAra viracitaM tarkAmRtaM samAptam // * || // vivRtiH // natra nipAtasyArtha nirUpya evakArarUpanipAtAntarasya trividhasyArthaM krameNa nirUpayitumAha kriyA saGgatasyetyAdi / kriyAsaGgatasyetyasya kriyAvodhakazabda samabhivyAhRsyetyarthaH / tena " rUpavAn ghaTo mavatyeva" "saviSayakaM jJAnaM bhavatyeva" ityAdau tiGantA vyavahitottarabattino'pyevakArasya tiGanta samabhivyAhRtatvAbhAvAnnAntAyoga vyavacchedArthakatvam ; nacoktasthaladvaye evakArasya tiGantena sahAnvayamupagamyAtyantAyoga vyavacche'ArthakatvaM kuto nopeyata iti vAcyaM evakArasya kriyArthakazabdasamabhivyAhAraM prati vizeSye vizeSaNAyoga prasiddha reva niyAmakatvopagamAt / evaJcAtra rUpAbhAve ghaTavRttitvasya saviSayakatvAbhAve jJAnavRttitvasya cAprasiddhatvAdevakArasya na kriyArthakazabdasamabhivyAhRtatvamataeva ca nAtyantAyogavyavacchedArthakatvamapi, kintu vizeSye vizeSaNAyogAprasiddha reva vizeSaNArthaka pada samabhivyAhAraM pratiniyAmakatayA rUpAbhAvasya ghaTe, saviSayakatvAbhAvasya ca jJAne'prasiddhatvenAyoga vyavacchedArthakapadasamabhivyAhRtatvamapi / atyantAyogavyavaccheda iti / vizeSaNa saGgataivakArasthale'ti vyAptivAraNArthamatyantatvamayogapadArthe'bhAve vizeSaNam / tadarthazca vizeSyatAvacchedaka dhammavicchedyatvam / evaJca vizeSye vizeSaNasya yo'tyantamayogaH - vizeSyatAvacchedakadharmmAvacchedena vizeSaNAbhAvaH, tadavyavacchedaH - tadabhAva ityarthaH / " nIlaM jalam" ityAdau vizeSaNabhAve vizeSyatAvacchedakadharmAvicchedyatvamastItyantAyogaH / atratu nIlAbhAvastha For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 113 ] sarojatvAvacchedenAsatvAt tnnaastiityntaayogvyvcchedH| tathAca vizeSaNe vizeSyatAvacchedakavyApakIbhUtAbhAvApratiyogitvamatyantAyogavyavaccheda iti phlitaarthH| kecittvatyantatvamayogavyavacchedasya vishessnnmityaahuH| tanmandam / ayogavyavacchedasyAyogapratiyogiparyavasannasyAtyantatvavizeSaNavaiyattidatyantatvasya dunivacatvAcca / udAharati yathA-nIlamiti / tathAca sarojatvavyApakIbhUtAbhAvA. pratiyoginIlatvavat sarojamiti ttraanvybodhH|| vizeSaNasaGgatasyeti / vizeSaNabodhakapadasamabhivyAhRtasyetyarthaH / na ca vizeSaNabodhakapadAvyavahitottaravattitvameva vizeSaNasaGgatatvamastviti vAcyaM tadabhAve'pyuktasthaladvaye'yogavyavacchedasya bodhAt / vastutastu kArakAryAnvitadhAtvarthasamabhivyArUtenaivakAreNa "jJAnamarthaM gRhNAtyeva" ityatra jJAne'rthaviSayakatvAyogavyavacchedasya "dvijo vedamadhIta eva" ityatra ca dvije vedAdhyayanAyogavyavacchedasya ca bodhanAt vizeSaNanaGgatasyetupalakSaNaM bodhyam / nacAvakAraH kriyAsaGgata evAtyantAyogavya. vacchedaM bodhayatyupalakSaNAzrayaNamaprayojanakamiti vAcyaM jJAnavizeSaNIbhUtArtha viSayakatvasyAbhAve jJAnavRttitAyAH, dvijavizeSaNIbhUtavedAdhyayanasyAbhAve dvijavRttitAyAzcAprasiddhatvena kriyA snggttvniyaamkaabhaavaat| ayogavyavaccheda iti / vizeSaNasya yo'yogaH-abhAvaH, tasya vyavacchedaH-abhAva ityrthH| tathAca vizeSaNe vizeSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvamayogavyavaccheda iti bhaavH| udAharaNamAha yathA zaGkha iti / evaJca zaGkhatvasamAnAdhikaraNAbhAvA pratiyogipANDaratvavAn zaGkha iti tatrAnvayabodhaH / vishessysnggtsyeti| vizeSyabodhakaM yatpadaM tat samabhivyAhRtasyetyarthaH / evakArasyeti puurvennaanvyH| anyayogavyavaccheda iti / vizeSyapadArthAdanyasmin vizeSaNapadArthasya yoga:-sambandhaH, tasya vyavacchedaH-abhAva ityrthH| tathAca vizeSaNe vizeSyAnyavRttyabhAvapratiyogitvamanyayogavyavaccheda iti bhaavH| na cAtrApyatyantAyogavyayacchedo'yogavyavacchedo vA'rtha AstAM kimanyayogavyavacchedasya pRthagarthatvakalpanenetivAcyaM kvacidvizevye vizeSaNAsattve'tyantAyogavyavacchedasya, savvaM vizeSye vizeSaNasattve tvayogavyavacchedasya smbhvaat| atra ca vivakSitasya vizeSyabhinne vizeSaNAbhAvasya yo vodhastasya tAbhyAmanirvAhAt / atrodAharaNamAha yathA pArtha eveti / ajana evetyarthaH / tena pRthApatyatvasya yudhiSThirAdau 'sattve'pi na ksstiH| dhanurddha ra iti / prazastadhanurddhara ityrthH| tena dhanurddha timattvasya duryodhanAdau sattve'pi na ksstiH| tathAca arjunAnyavRttyabhAvapratiyogiprazasta. dhanurddharatvavAnajrjuna iti tatrAnvayavodhaH / For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org [ 14] sarveSAmartha nirUpapasyAtrA sambhavAdivavA kArAdInA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nipAtAnAmasaGghayatvAtteSAM marthA yathAyathaM nirvvacanIyA ityAzayenAha evaM dizeti // 66 // // iti zrIjIvanakRSNatarkatIrtha praNItA tarkA mRtavivRtti samAptA // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ... | upsNhaarH|| gabhorajJAnasampattyA jagadIzAyate iti / yasyAsti mahatI vyAptirjAgadIzyAditaH kSitau // 1 // jagadIzasya tasyAtidustaravacanAmbudhim / alpajJAnoDupaistatu sAhase me prabhuvibhuH // 2 // bhUmAtpramAdato vAtra duruktaM slikhitaJca me / zodhayantu vudhA mAnyAH kRpayA pUrayantu ca // 3 // zrIlaziromaNiH pUjyo raghunAthaziromaNiH / yatra samuditazcitrAmaNidIdhitiyogataH // 4 // kutarka dhvAntamunmathya tarkatattvamadIpayat / / 'zrIhaTTa' tatra vikhyAte vidvanmaNDalamaNDite // 5 // asti 'hiGgAjiyA' grAmaH prasiddhastatrajanmabhAk / vipraH zrIjIvanakRSNatarkatIrtho vidAmvaraH // 6 // DhAkAyAM vizvavijJAte vizvavidyAlaye zubhe / sArasvatasamAjAkhye prAyeNArddha zatAbdakam // 7 // nyAyAdyakhilazAstrANAmadhyApaneSu tatparaH / adhyApyazataza zchAtrAn bhUyasIM khyAtimApnuvan // 8 // sArasvatasamAjasya sabhApatipadaM param / atimAnamalaGka,tya nyAyAcAryaH satAM mude / 6 // nirmAya maulika granthaM 'nyAyaprakAzikA' bhidham / gUDhArthayA 'vibRtyA' taM parivarddha prayatnavaH // 10 // tata 'ekAdazIzrAddha vaiSNavakRtyanirNayam' / nivandhaM 'navaratna':ca kRtavAnnavatattvakam // 11 // tataH kRtAnena sadarthapuSTA svadhyAtma zAstrArNavavodhadaNDapramanthanodbhUtaparezatattvendra zvAvalIvAmatidustamohA // 12 // tIrtha tIrthIkRtAM bhAgavatAnAM cittakairavam / sadyaH prahlAdayed yA hi 'bhagavannAmakaumudI' // 13 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [ 116 ] bhAratIyoccakeNdrIyazikSaNamantrakeNa saa| prakAzitA vudhaprItyai samagravyayadAnataH // 14 // tathA vivudhasaMpUjyanaiyAyikAgravattinA / racite jagadIzena 'tAmRte''tha vistRtAm // 15 // TokAmetAM gabhIrA kurute'tiprytntH| azeSakaruNAsindhurdInAzAkalpapAdapaH // 16 // akiJcanasya dInasya mama zramaiH kRtena hi / granthena tena kAruNyAt zrIkRSNaH saMprasIdatu // 17 // For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Serving JinShasan 011667 gyanmandir@kobatirth.org For Private And Personal Use Only For Private And Personal Use Only