Shrutbodh Vrittartankrou Granthou

Author(s): Khemraj Krushnadas
Publisher: Khemraj Krushnadas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034374/1

Page #1

भंडार इन्दौर

Page #2

।। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।। ।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।। । योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।। ।। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर (जैन व प्राच्यविद्या शोधसंस्थान एवं ग्रंथालय)
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक : १३९८
न
आराधना
महावीर
कन्द्रको
कोबा.
अमृतं
तु
विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079)23276252,23276204 फेक्स : 23276249
Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर हॉटल हेरीटेज़ की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079) 26582355

Page #3

Page #4

|| eft: ||
श्रुतबोध - वृत्तरत्नाकरौ ग्रंथौ
( श्रीकालिदास श्री भट्टकेदार - विरचितौ . )
इमौ सव्याख्य
श्रीकृष्णदासात्मजखेमराजेन मुम्बय्यां
स्वकीये 'श्रीवेङ्कटेश्वर' (स्टीम् ) यंत्रालये
मुद्रितौ ।
संवत् १९५८, शके १८२३.
सन् १९०२ ई०.

Page #5

६ क्रय्यपुस्तकोंकी संक्षिप्त-सूची।
छन्दोग्रन्थाः । नाम. श्रुतबोधवृत्तरत्नाकर सटीक 8 श्रुतबोध सान्वय भाषाटीका छन्दश्चिह्न ...
... प्रस्तारादिरत्नाकर भाषाटीका ...
काव्यग्रन्थाः। गीतगोविंद मूल गीतगोविंद राधाविनोदसहित संस्कृतटीका और
भाषाटीका... ... ... ... १-० भामिनीविलास मूल ... ... ... ०-४ भामिनीविलास महावीरप्रसादकृतभाषाटीका ... १-० *माघकाव्य ( शिशुपालवध ) सटीक संपूर्ण ... २-८
" तथा पूर्वार्द्ध ९ सर्ग .... ...१-४ किरातार्जुनीयकाव्य सटीक * ... ... २-० । भर्तृहरिशतकत्रय संस्कृतटीका और भाषाटीका
लेज कागज . ... ... ... १-० । अमरुशतक ( शृंगार और वेदान्तपर दोटीकास०) ०भोजप्रबंधमूल ... . ... ... ... ०-७ । भोजप्रबन्ध भाषाटीका ... ... ... १-४ *
P

Page #6

जाहिरात.
SHPAHAD
नाम.
की. रु. आ. भोजप्रबन्ध भाषा ... ... ... ०-८ है रघुवंश मल्लिनाथकृत संजीवनी टीका और टिप्पणी .. सहित जिल्द बँधा ... ... ... १-८
" तथा रफ कागज ... ... १-४ " सादी जिल्दका ... ... १-०
" बारीकअक्षरका ... , . ... ०-१२ रघुवंश भाषाटीका पदयोजना अन्वय तात्पर्यार्थ * और सरलार्थसहित ... ... ... ३-८
कुमारसंभव सटीक मेघदूत साम्वय मल्लिनाथी टीका और भाषाटीका व सहित ... ... ... ... ०-८ दशकुमारचरित्र सटीक * । सदाक *
. .
... ...१-८ राक्षसकाव्यसंस्कृतटीका और भाषाटीकासहित ०-२ हितोपदेश मूल . ... ... हितोपदेश भाषाटीका ...
रामकृष्णविलोमकाव्य ... * गंगालहरी अन्वयार्थ भाषाटीका सहित कृष्णकर्णामृत ... ... शृंगारतिलक भाषाटीकासहित ... राधाविनोद भाषाटीका ... ... रंभाशुकसंवाद संस्कृत मूल व प्रत्येक श्लोकका कवित्तमें टीका व भाषाटीकासहित ... ०-२
खेमराज श्रीकृष्णदास "श्रीवेङ्कटेश्वर" स्टीम् प्रेस्-बंबई.
TRYA!

Page #7

॥ श्रीमद्वेङ्कटेशाय नमः ॥
अथ सटीकः श्रुतबोधः।
छंदसां लक्षणं येन श्रुतमात्रेण बुध्यते॥ *तमहं संप्रवक्ष्यामि श्रुतबोधमविस्तरम् ॥ १॥
श्रीमत्सारस्वतं धाम नत्वा स्तुत्वा च सद्गुरुम् ॥ टीका श्रीश्रुत-- बोधस्य छंदसः क्रियते मया ॥ १॥ छंदसामिति । अहं तं श्रुतबोधं नाम छंदःशास्त्रं संप्रवक्ष्यामि । कीदृशं तम् अविस्तरं न विद्यते विस्तरो यस्मिन् सोऽविस्तरस्तमविस्तरम् । येन श्रुतमात्रेण प्रस्तारादि विनैव छंदसामार्यानुष्टुभादीनां लक्षणं गुरुलघुवर्णमात्रागणादिस्वरूपं बुध्यते ज्ञायत इत्यन्वयः ॥ १॥
संयुक्ताद्यं दीर्घ सानुस्वारं विसर्गसंमिश्रम् ॥ विज्ञेयमक्षरं गुरु पादांतस्थं विकल्पेन ॥२॥ ' अथ छंदोलक्षणस्य लघुगुरुज्ञानमंतरेण दुर्विज्ञेयत्वाल्लघुगुरुलक्षणमाइ।संयुक्ताद्यामति । एतादृशमक्षरं गुरु ज्ञेयं । कीदृशमक्षरम् । संयुक्ताद्यं संयुक्तस्य संयोगीभूतस्याद्यमादिभवम् । पुनः कीदृशम् । दीर्घ द्विमात्रकम् । सानुस्वारमनुस्वारेण सह वर्तमानम् । पुनः विसर्गसंमिश्र विसर्गेण संमिश्रं विसर्गसहितम् । पादांतस्थमक्षरं विकल्पेन गुरु लघु विज्ञेयम् । पादांते गुरुरपि लघुः स्यात्कुत्रचिल्लघुरपि गुरुः स्यात् । तथा चोक्तं ग्रंथान्तरे । वा पादांते त्वसौ वक्रो ज्ञेयोऽन्यो माकरे लघुः॥ २ ॥

Page #8

श्रुतबोधः। आदिमध्यावसानेषु भजसा यांति गौरवम् ॥ यरता लाघवं यांति मनौ तु गुरुलाघवम् ॥३॥ श्लोकादौ कस्मिंश्चिद्गणे पतिते शुभं कस्मिंश्चिद्गणे पतिते. चाशुभं भवतीत्यष्टगणनां लक्षणमाह । आदिमध्यावसानेषिति ॥ भजसाः भगणजगणासगणाः आदिमध्यावसाने गौरवं गुरुतां यांति। आदिश्च मध्यं च अवसानं च तानि तेषु।तथाहि।आदिगुरुभंगणःमध्यगुरुजंगणः अंत्यगुरुः सगणःायरताः यगणरगणतगणाः आदिमध्यावसानेषु लाघवं लघुतां यांति । तथाहि । आदिलघुर्यगणः मध्यलघू रगणः अन्त्यलघुस्तगणः । पुनः मनौ मगणनगणौ आदिमध्यावसानेषु गुरुलाघवं गुरुतां लघुतां च यातः।तथा च । सर्वगुरुमंगणः सर्वलघुनंगणः भवतीति । एतेषां देवताः फलानि च ग्रंथांतरे । मो भूमिः श्रियमातनोति य जलं वृद्धि र वह्निमति सो वायुः परदेशदूरगमनं त व्योम शून्यं फलम् । जः सूर्यो भयमाददाति विपुलं भेदुर्यशो निर्मलं नो नाकश्च सुखप्रदः फलमिदं प्राहुर्गणानां बुधाः ॥ ३ ॥
यस्याः पादे प्रथमे द्वादश मात्रास्तथा तृतीयेऽपि ॥ अष्टादश द्वितीये चतुर्थके पंचदश
सार्या ॥४॥ ॥ ॥ ॥ ॥ - यस्याः पाद इति । सा आर्या भवति । सा का यस्याः प्रथमे पादे द्वादश मात्राः स्युः तृतीये तथा द्वादश मात्रा भवंति । द्वितीयेऽष्टादश मात्रा भवंति।चतुर्थके पंचदश मात्रा भवंति सा आर्या॥४॥ आर्या । चरणेषु क्रमान्मात्राः- १२, १८, १२, १५ ॥ ॥
आर्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि यत्र भवति हंसगते ॥ छंदोविदस्तदानीं गीति ताममृतवाणि भाषते ॥५॥ आर्यापूर्वार्धसमामात । हे अमृतवाणि छंदोविदस्तदानीं तां गीर्ति

Page #9

सटीकः।
भाषते लवते । हे हंसगते यत्रार्यापूर्वार्धसमं द्वितीयमपि उत्तरार्धमपि भवति । पूर्वार्धस्य प्रथमे द्वादश मात्रा द्वितीयेऽष्टादश तृतीये द्वादश चतुर्थकेऽष्टादश संकलनया षष्टिमात्रा इत्यर्थः अमृतमिव वाणी वाक यस्याः सामृतवाणी तस्याःसंबुद्धौ । छंदांसि विदंति जानंतीति छंदोविदः छंदःशास्त्रज्ञा इत्यर्थः । हंसस्य गतिर्गमनमिव गमनं यस्याः सा हंसगता तस्याः संबुद्धौ हंसगते इत्यर्थः ॥ ५॥ गीतिः । चरणेषु क्रमान्मात्राः-१२, १८, १२, १८ ॥
आर्योत्तरार्धतुल्यं प्रथमार्धमपि प्रयुक्तं चेत् ॥ कामिनि तामुपगीतिं प्रकाशयते महाकवयः ॥६॥ आर्योत्तरार्धतुल्यमिति । हे कामिनि महाकवयस्तामुपगीति प्रकाशयंते उपगीतिसंज्ञकां प्रकटीकुर्वते इत्यर्थः । यदि आर्योत्तरार्धतुल्यं प्रथमार्धमाप प्रयुक्तं चेत्प्रयोगीकृतं चेत् भवति । प्रथमे द्वादशमात्रा द्वितीये पंचदश तृतीये द्वादश चतुर्थं पंचदश संकलनया५४ चतुष्पंचाशन्मात्रा इत्यर्थः । कामो विद्यते यस्याः सा कामिनी तस्याः संबुद्धौ । महांतश्च ते कवयश्चेति कर्मधारयः। तथा चोक्तं ग्रंथांतरे । आर्याद्वितीयकेर्दै यद्गदितं लक्षणं तत्स्यात् । यद्युभयोरपि दलयोरुपगीति तां मुनिब्रूते ॥ ६ ॥ उपगीतिः। चरणेषु क्रमाम्मात्राः १२, १५, १२, १५ ॥
आधचतुर्थ पंचमकं चेत् ॥ यत्र गुरुः स्यात्साक्षरपंक्तिः ॥७॥
अथाक्षरपंक्तिः । आद्यचतुर्थमिति । यत्र यस्यां वृत्तौ आयं प्रथमं चतुर्थे पंचमकं गुरु स्यात्साक्षरपंक्तिः ज्ञेया । अक्षरशब्दः पादपूरणार्थः छंदस्तु पंक्तिः प्रतिचरणे इदं लक्षणम् । तथा चोक्तं रत्नाकरे । भोगाविति पंक्तिः॥ ७॥ अक्षरपंक्तिः । चरणाक्षराण ५ ग० भ, ग, ग॥

Page #10

श्रुतबोधः । अगुरुचतुष्कं भवति गुरू द्वौ ॥धनकुचयुग्मे शशिवदनासौ ॥ ८॥ अगुर्विति । हे धनकुचयुग्मे यत्राद्यं चतुष्कं वर्णचतुष्टयम् अगुरु स्याञ्चत्वारो वर्णी लघवः सांत ततो द्वौ पंचमषष्ठौ गुरू दी! भवतस्तदा शशिवदना। चरणचतुष्टये इदं लक्षणम् असाविति संबंध: धनं कठिनं कुचयुग्मं यस्याः सा घनकुचयुग्मा तस्याः संबुद्धौ । तथा चोक्तं रत्नाकरे । शशिवदना न्यौ ॥ ८ ॥ शशिवदना । चर णाक्ष०६, ग० न, य॥ .
तुर्य पंचमकं चेद्यत्र स्याल्लघु बाले ॥ विद्वद्भिर्मूगनेत्रे प्रोक्ता सा मदलेखा ॥९॥
सप्ताक्षरजाती मदलेखालक्षणमाह । तुर्यामति । हे मृगनेत्रे याद तुर्य चतुर्थ पंचमकं पंचमं लघु स्यात् हे बाले नवयौवने विद्वद्भिः पण्डितैः सा मदलेखा प्रोक्ता। मृगस्य नेत्रे इव नेत्रे यस्याः सा मृगनेत्रा तस्याः संबुद्धौ । उक्तं रत्नाकरे । मसौ गः स्यान्मदलेखा ॥ ९॥ मदलेखा । चरणाक्षर ७, ग० म, स, ग ॥
श्लोके षष्ठं गुरु ज्ञेयं सर्वत्र लघु पंचमम् ॥ द्विचतुष्पादयोलस्वं सप्तमं दीर्घमन्ययोः ॥१०॥ अष्टाक्षरजातौ श्लोकलक्षणमाह । श्लोक इति । अन्ययोः प्रथमतृतीयपादयोः सप्तममक्षरं गुरु द्विमात्रकं भवति । सर्वत्र चतुर्वपि चरणेषु पंचमं वर्ण लघु स्यात् षष्ठं गुरु स्यात् । द्विचतुष्पादयोः द्वितीयचतुर्थचरणयोः सप्तमं वर्ण हवं ज्ञेयम् । ईदृग्विधे श्लोके पद्येऽनुष्टुबादयो भवंति ॥ १० ॥ पंचमं लघु सर्वत्र सप्तमं द्विचतुर्थयोः॥ षष्ठं गुरु विजानीयादेतत्पद्यस्य लक्षणम् ॥ ११॥

Page #11

सटीकः ।
५
अथ पद्यलक्षणमाह । पंचममिति । एतत्पद्यस्य लक्षणं विजानीयात् । यत्र सर्वत्र चरणेषु पंचमं लघु भवति । द्विचतुर्थयोः द्वितीयचतुर्थचरणयोः सप्तममक्षरं लघु भवति सर्वत्र चरणेषु षष्ठम् अक्षरं गुरु भवति ॥ ११ ॥ पद्यं । चरणाक्ष० ८ गणनियमो नात्र ॥ आदिगतं तुर्यगतं पंचमकं चांत्यगतम् ॥ स्याद्गुरु चेत्तत्कथितं माणवकाक्रीडमिदम् ॥ १२ ॥ माणवकाक्रीडलक्षणमाह । आदिगतमिति । तदिदं माणवकाक्रीडं कथितं । कविभिरित्यध्याहार्यम् । आदिगतं प्रथमं तुर्यगतं चतुर्थ पंचमकं पंचमम् अंत्यगतम् अंत्यस्थितमष्टमं गुरु स्यात्तदिदं माणवकाक्रीडं बुधा विदंति । तथाचोक्तं रत्नाकरे | माणवकं भस्तलगाः ॥ १२ ॥ माणवकं । चरणाक्ष० ८ ग० भ, तं, ल, ग ॥ द्वितुर्यषष्ठमष्टमं गुरु प्रयोजितं यदा ॥ तदा निवेदयंति तां बुधा नगस्वरूपिणीम् ॥ १३ ॥ अथ नगस्वरूपिणीलक्षणमाह । द्वितुर्येति । बुधाः पंडिताः तदानीं नगस्वरूपिणीं निवेदयंति। तदा कदा यदा द्वितीयं तुर्ये चतुर्थ षष्ठम् अष्टमम् अक्षरं गुरु प्रयोजितं गुरुसंज्ञकं भवति एतादृशीं तां नगस्वरूपिणीं निवेदयंति । तथाचोक्तं रत्नाकरे । प्रमाणिका जरौ लगौ ॥ १३ ॥ प्रमाणिका, नगस्वरूपिणीति वा । च० अ० ८, ग० ज, र, ल, गः ॥
.
+
सर्वे वर्णा दीर्घा यस्यां विश्रामः स्याद्वेदेवदैः ॥ विद्वदेवणावाणि व्याख्याता सा विद्युन्माला || १४ || अथ विद्युन्मालालक्षणमाह । सर्वे वर्णा इति । हे वीणावाणि विद्वद्वृदै: पंडितसमूहैः सा विद्युन्माला व्याख्याता । वीणायाः वाणीव वाणी यस्याः सा वीणावाणी तस्याः संबुद्धौ । विदुषां पंडितानां

Page #12

श्रुतबोधः। वृंदानि समूहास्तैः। सा का यस्यां सर्वे वर्णा दीर्घा गुरुभूताः भवंति । वेदैवैदैश्चतुर्भिर्विश्रामो भवति सा विद्युन्माला । तथा चोक्तं रत्नाकरे । मो मो गो गो विद्युन्माला ॥ १४ ॥ विद्युन्माला । च० अ० ८, ग० म, म, ग, ग यतिः ४,४ ॥
तन्वि गुरु स्यादाद्यचतुर्थ पंचमषष्ठं चांत्यमुपांत्यम् ॥ इंद्रियवाणैर्यत्र विरामःसा कथनीया चंपकमाला।।१५॥
अथ दशाक्षरजातौ चंपकमालालक्षणमाह । तन्वीति । हे तन्वि तन्वंगि सा चंपकमाला कथनीया । सा का यत्र यस्याम् आद्यचतुर्थ प्रथमं चतुर्थ पंचमषष्ठम् अंत्य दशमम् उपांत्यं नवमम् एते गुरवो भवंति यत्र इंद्रियबाणैः पंचभिरक्षरैर्विरामो विश्रामः सा चंपकमाला कथनीया । आधचतुर्थ पंचमषष्ठम् इत्येकत्वे द्विगुददौ । इंद्रियाणि च बाणाश्च इंद्रियबाणास्तैः । तथाचोक्तं रत्नाकरे चंपकमाला चेद्भमसा गः ॥ १५ ॥ चंपकमाला । च० अ० १०, ग० भ, म, स, ग, यतिः ५,५॥
चंपकमाला यत्र भवेदंत्यविहीना प्रेमनिधे॥ छंदसि दक्षा ये कवयस्तन्माणिबंध ते ब्रुवते ॥१६॥
अथ नवाक्षरजातौ मणिबंधलक्षणमाह । चंपकमालेति । हे प्रेमनिधे छंदास छंदोग्रंथे दक्षाः कुशलास्ते कवयस्तन्मणिबंधसंज्ञक बुयते । यत्रांत्यविहीना चंपकमाला भवेत् । चंपकमाला तु दशाक्षरा इदं नवाक्षरं भवेत् । लक्षणं तु तदेव । चंपकमालागतमेव तन्माणबंधं प्रेम्णः निधिरिव निधिः तस्याः संबुद्धौ अंत्यविहीनः अंतेभवोऽत्यो वर्णः तेन विहीना त्यक्ता भवेत् । तदुक्तं रत्नाकरे । भमसैर्युक्ता रुक्मवती ॥ १६ ॥ मणिबंधं । च० अ० ९, ग० भ, म, स, यातः ५,४॥ ॥ ॥

Page #13

सटीकः। द्वस्वो वर्णों जायते यत्र षष्ठः कंबुग्रीवे तद्वदेवाष्टमांत्यः ॥ विश्रामः स्यात्तन्वि वेदैस्तुरंगस्तां भाषते शालिनी छान्दसीयाः॥१७॥ एकादशाक्षरजातौ शालिनीमाह । ह्रस्व इति । हे तन्वि कृशांगि छांदसीयाः छंदसि कुशलास्तां शालिनी भाषते । तां कां हे कंबुग्रीवे । यत्र यस्यां षष्ठो वर्णो हस्वः तद्वदष्टमांत्यः नवमः ह्रस्वो जायते । यत्र वेदैश्चतुर्भिस्तुरंगैः सप्तभिर्विश्रामस्तां शालिनी भाषते ब्रुवते । कंबोः शंखस्य ग्रीवाबद्रीवा यस्याः सा तत्संबुद्धौ । कंबुग्रीवा त्रिरेखा स्यादित्यमरः।तदुक्तं रत्नाकरे । शालिन्युक्ता म्तौ तगौ गः ॥१७॥शालिनी । च० अ०११ ग०म, त,त, ग, ग, । यतिः ४,७॥
चत्वारः प्राक्सुतनु गुरखो द्वादशैकादशौ चेन्मुग्धे वर्णी तदनु कुमुदामोदिनि द्वादशांत्यौ ॥ तद्वच्चांत्यौ युगरसहयैर्यत्र कांते विरामो मंदाक्रांतां प्रवरकवयस्तन्वि तां संगिरते ॥ १८ ॥ चत्वारइति । हे सुतनु सुष्ठु तनुः कायो यस्याः सा तस्याः संबोधनं हे मुतनु प्रवरकवयः श्रेष्ठकवयः तां मंदाक्रांतां वदति । तां का चयदि यत्र यस्यां प्रागादौ चत्वारो वर्णा गुरवो भवति । हे मुग्धे च पुनः द्वादशैकादशौ वौँ गुरू भवतः । हे कुमुदामोदिनि च पुनः तदनु द्वादशात्यौ त्रयोदशचतुर्दशौ वर्णी गुरू भवतः च पुनः अंत्यौ तद्वद्भवतः।हेकांते च पुनः युगरसहयै श्चतुःषट्सप्तभिः क्रमेण विरामो भवति । प्रवरकवयस्तद्विदः ॥ १८ ॥ मंदाक्रांता । च० अ० १७ ग० म, भ, न, त, त, ग, ग, यतिः ४, ६, ७, ॥ मंदाक्रांतांत्ययतिरहिता सालंकारे भवति यदि

Page #14

८
श्रुतबोधः ।
सा ॥ तद्विद्वद्भिर्भुवमभिहिता ज्ञेया हंसी कमलवदने ॥ १९ ॥
हंस्या लक्षणमाह । मन्दाक्रांतेति । हेकमलवदने तत्तदा धुवं निश्चयेन हंसी ज्ञेया ज्ञातव्या । कमलवत्सौंदर्य सौरभादिगुणैः कमलसदृशं वदनं मुखं यस्याः सा तत्संबोधनम् । कथंभूता हंसी विद्वद्भिः पंडितैरभिहिता कथिता। तदा कदा हेसालंकारे यदि मंदाक्रांता अंत्ययतिरहिता अंते भवा अंत्या मंदाक्रांतायां युगरसहयैः विश्रामः सांत्यरहिता दशवर्णात्मिका सा हंसी ज्ञेया लक्षणं मंदाक्रांताया एव । अलंकारेण आभूषणेन सह वर्तमाना सालंकारा तस्याः संबो धनं सालंकारे ॥ १९ ॥ हंसी । च० अ० १०, ग० म, भ, न, ग, यतिः । ४, ६ ॥
आद्यचतुर्थमहीन नितंबे सप्तमकं दशमं च तथां - त्यम् ॥ यत्र गुरु प्रकटस्मरसारे तत्कथितं ननु दोधकवृत्तम् ॥ २० ॥
अथ दोधक वृत्तलक्षणमाह । आद्यचतुर्थमिति । हेप्रकटस्मरसारे कविभिः तत् ननु दोधकवृत्तं कथितं । प्रकटः स्मरसारः कामबलं यस्याः सा तस्याः संबोधनम् । हे अहीननितंबे अहीनौ स्थूलौ नितंबौ कटिपश्चाद्भागौ यस्याः सा तत्संबुद्धौ । यत्र यस्मिन् आद्यचतुर्थं प्रथमं चतुर्थ सप्तमकं सप्तमं दशमं तथा अंत्यम् एकादशम् एतानि अक्षराणि गुरूणि संति । तदुक्तं रत्नाकरे | दोधकवृत्तमिदं भमभागैः ॥ २० ॥ दोधकं । च० अ० ११, ग० भ, भ, भ, ग, ग ॥ यस्यां त्रिषट्सप्तममक्षरं स्याद्धस्वं सुजंधे नवमं च तद्वत् ॥ गत्या विलज्जीकृत हंसकांते तामिंद्रवज्रां ब्रुवते कवींद्राः ॥ २१ ॥

Page #15

सटीकः। अथेंद्रवज्रालक्षणमाह । यस्यामिति । हे पायी पलासकांते कवींद्रास्तामिंद्रवज्रा ब्रुवते।गत्या गमनेन विलज्जीकृता हंसस्य कांतिः शोभा यया सा तस्याः संबोधनं। तां कां यस्यां त्रिषट्सप्तममक्षरं ह्रस्वं स्यात् तदन्नवमं हस्वं स्यात् । हे सुजंघे तामिति संबंधः। एतादृशीम् इंद्रवज्रां ब्रुवते सुष्ठु शोभने जंघे यस्याः सा तत्संबुदौ । कवीनां कविषु वा इंद्राः पूज्याःबृहस्पत्यादयः।तदुक्तं रत्नाकरे। स्यादिंद्रवज्रा याद तो जगौ गः ॥ २१ ॥ इंद्रवज्रा। च०अ० ११ ग० त, त, ज, ग, ग; यतिः ५, ६ ॥ यदींद्रवज्राचरणेषु पूर्वे भवति वर्णा लघवः सुवर्णे ॥ अमंदमाघन्मदने तदानीमुपेंद्रवज्रा कथिता कवींद्वैः॥२२॥
अथोपेंद्रवज्रालक्षणमाह । यदीति । हे अमंदमाद्यन्मदने तदानीं कवींद्र यदींद्रवज्राचरणेषु पूर्व वर्णा लघवःसंति शेषमिंद्रवज्रावत् आयवर्ण ह्रस्वमेवेतिशेषः।चतुर्वपि पादेषु आयो ह्रस्वो हे सुवर्णे सा उपेंद्र वज्रा कथिता । अमंदं बहुलं माद्यन् हर्ष कुर्वन्मदनो यस्यां सा तत्संबुद्धौ । तथा चोक्तं रत्नाकरे । उपेंद्रवज्रा जतजास्ततो गौ ॥२२॥ उपेंद्रवज्रा । च० अ० ११, ग० ज, त, ज, ग, ग, यतिः ५, ६॥
यत्र द्वयोरप्यनयोस्तु पादा भवंति सीमंतिनि चंद्रकांते ॥ विद्वद्भिरायैः परिकीर्तिता सा प्रयुज्यतामित्युपजातिरेषा ॥२३॥ उपजातिलक्षणमाह। यत्रोत। हे चंद्रकांते सा एषा उपजातिरिति प्रयुज्यतां ।कथंभूता सा आद्यैः पुरातनैर्विद्वद्भिः पंडितैः परिकीर्तिता कथिता।सा का हे सीमंतिनि यत्र द्वयोरनयोरिंद्रवज्रोपेंद्रवज्रयोराप पादा यथाक्रमेण भवंति। प्रथमे तृतीये च इंद्रवज्रालक्षणं द्वितीये चतु

Page #16

श्रुतबोधः। थे च उपेंद्रवज्रालक्षणम्।सीमंतः केशवेशो विद्यते यस्याः सा तत्संबुद्धौं। चंद्रवत्कातिर्यस्याः सा तत्संबुद्धौ । पक्षे चंद्रवत्कांता कमनीया या सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । अनंतरोदीरितलक्ष्मभाजौ पादौ यदीयावुपजातयस्ताः ॥ २३ ॥ उपजातिः च० अ० ११, प्रथमे तृतीये च चरणे इंद्रवज्रा द्वितीये चतुर्थे चोपेंद्रवज्रेत्यर्थः ॥
आख्यानकी स्यात्प्रकटीकृतार्थे यदींद्रवज्राचरणः पुरस्तात् ॥ उपेंद्रवज्राचरणास्त्रयोऽन्ये मनीषिणोक्ता विपरीतपूर्वा ॥२४॥
अथाख्यानकीलक्षणमाह।आख्यानकीति। हे प्रकटीकृतार्थे मनीपिणा विदुषा यदि इंद्रवज्राक्प्रथमचरणः स्यात् अन्ये त्रयश्चरणा उपेंद्रवज्रावत्संतितदा विपरीतपूर्वाख्यानकी विपरीताख्यानकीत्यर्थः। प्रकटीकृतोऽर्थः कामलक्षणो यया सा तत्संबुद्धौं । इयं वृत्तरत्नाकरे नोक्ता तथापि पिंगलादिभिराचार्यैहलायुधादावुक्तै॥२४॥आख्यानकी । च० अ० ११, प्रथमचरण इंद्रवज्रावत् अन्ये उपेंद्रवज्रावत् ॥
आद्यमक्षरमतस्तृतीयकं सप्तमं च नवमं तथांतिमम् ॥ दीर्घमिन्दुमुखि यत्र जायते तां वदंति कवयो रथोद्धताम् ॥२५॥
अथ रथोद्धतालक्षणमाह । आद्यमिति । हे इंदुमुखि कवयः तां रथोद्धतां वदति । कां यत्राधमक्षरमतस्तृतीयकं सप्तमं नवमं तथांतिमम् एकादशम् एते वर्णा दीर्घा द्विमात्रिका जायते।इंदुवन्मुखं यस्याः सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । रानराविह रथोद्धता लगौ॥२५॥ रथोद्धता । च० अ० ११, ग० र, न, ल, ग, यतिः ७, ४ ॥
अक्षरं च नवमं दशमं चेद्व्यत्ययाद्भवति यत्र

Page #17

११
सटीकः। विनीते ॥प्रोक्तमेणनयने यदि सैव स्वागतेति कविभिः कथितासौ ॥२६॥ स्वागताया लक्षणमाह । अक्षरमिति । हे एणनयने सैषा रथोद्धता तदा कविभिः स्वागतेति कथिता। हे विनीते नम्रीभूते यदि यत्र यस्यां व्यत्ययाद्वैपरीत्येन नवममक्षरं दशमवदशमं नवमवत् । नवमो लघुः दशमो गुरुः। द्वौ चकारौ विपरीतार्थसूचकौ । एणस्य नयने इव नयने यस्याः सा तस्याः संबुद्धौ । अयमर्थः । रथोद्धतायां नबमम् अक्षरं गुरु भवति दशमं चाक्षरं लघु भवति स्वागतायां तु नवममक्षरं लघु दशमं चाक्षरं गुरु भवतीति भावः। तदुक्तं रत्नाकरे स्वागतेति रनभाद्गुरुयुग्मम् ॥ २६ ॥ स्वागता । च० अ० ११, ग० र, न, भ, ग, ग, यतिः ७, ४ ॥
बस्वो वर्णः स्यात्सप्तमो यत्र बाले तद्वद्धिंबोष्ठि न्यस्त एकादशायः ॥ बाणैर्विश्रामस्तत्र चेद्वा तुरंगै ना निर्दिष्टा सुभ्र सा वैश्वदेवी ॥ २७॥ अथ वैश्वदेवीलक्षणमाह । हस्व इति । यत्र सप्तमो वर्णों -हस्वः स्यात् । हे बाले षोडशवर्षाभ्यंतरवयस्के तद्वत्पूर्वोक्तप्रकारवत् । हे चिंबोष्ठि एकादशाद्यो दशमो वर्णों व्हस्वः स्यात् । एवं न्यस्तः निक्षिप्तः स्याचेद्यदि तत्र बाणैः पंचभिस्तुरंगैः सप्तभिश्च विश्रामः स्यात् । हे सुभ्र सा नाम्ना वैश्वदेवी निर्दिष्टा कथिता । सुष्टु भ्रुवौ यस्याः सा तस्याः संबुद्धौ । बिंबवदोष्ठौ यस्याः सा एकादशादौ जात एकादशाद्यः । तदुक्तं रत्नाकरे । पंचाश्वैश्छिन्ना वैश्वदेवी मौ यौ ॥२७॥ वैश्वदेवी । च० अ० १२, ग० म, म, य, य. यतिः५,७, सतृतीयकषष्ठमनंतरते नवमं विरतिप्रभवं गुरु चेत् ॥ धनपीनपयोधरभारनते ननु तोटकवृत्तमिदं कथितम् ॥२८॥

Page #18

१२
श्रुतबोधः। द्वादशाक्षरजाती तोटकलक्षणमाह । सतृतीयकमिति । हे घनपीनपयोधरभारनते ननु इह निश्चितं तोटकवृत्तं कथितं विस्तारितं चेद्यदि हे अनंतरते सतृतीयकं षष्ठं नवमं गुरु स्यात्तृतीयं षष्ठं च तृतीयषष्ठे ताभ्यां सह वर्तत इति । कीदृशं विरतिप्रभवम् अंत्यं द्वादशं गुरु स्यात् । अनंता अपरिमिता तिर्यस्याः सा अनंतरतिः तत्सं. बुद्धौ । घनौ च पीनौ च घनपीनौ कठिननिविडी पयोधरौ च तयोर्भारः आधिक्यं तेन नता नम्रीभूता या सा तत्संबुद्धौ । विरतेः प्रभव उत्पत्तिर्यस्य तत्तथोक्तम् । तदुक्तं रत्नाकरे । इह तोटकमंबुधिसैः कथितम् ॥ २८ ॥ च० अ० १२, स, स, स, स, यतिः ६, ६ ॥
यदाद्यं चतुर्थ तथा सप्तमं चेत्तथैवाक्षरं ह्रस्वमेकादशाद्यम् ॥ शरच्चंद्रविद्वेषिक्कारविदे तदुक्तं कवींद्रेर्भुजंगप्रयातम् ॥२९॥ भुजंगमयातलक्षणमाह । यदाद्यामिति । हे शरचंद्रविद्वेषिवकारविंदे कवींद्रेस्तच्छंदो भुजंगप्रयातमुक्तं कथितम् । किं चेद्यदा आद्यं प्रथम तथा चतुथ तथा सप्तमम् एव निश्चितम् एकादशाद्यम् एकादशस्यादिभूतं दशममक्षरं ह्रस्वंस्यात्तदिति संबंधः शरदः चंद्र शरच्चंद्रातस्य विद्वेषि वक्रमेवारविंदं यस्याः सा तत्संबुद्धौ। तदुक्तं रत्नाकरे।भुजंगप्रयातं भवेद्यैश्चतुर्भिः ॥२९॥ भुजंगप्रयातम् । च० अ० १२. ग० य, य, य, य. यतिः ६, ६॥
अयि कृशोदरि यत्र चतुर्थक गुरु च सप्तमकं दशमं तथा ॥विरतिजं च तथैव विचक्षणैर्दुतविलंबितमित्युपदिश्यते ॥३०॥
द्रुतविलंबितलक्षणमाह । अयि कृशोदरीति ॥ अयि इति कोमलालापे । विचक्षणैः पंडितैर्दुतविलंबितमित्युपदिश्यते । इति किं हे

Page #19

सटीकः।
१३
कृशोदरि यत्र चतुर्थकं चेत्सप्तमकं तथा दशमम् इमान्यक्षराणि गुरूणि सन्ति । विरतिजम् अंत्यं दादशं गुरु स्यादित्यर्थः । कृशमुदरं यस्याः सा कृशोदरी तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । दुतविलवितमाह नभौ भरौ ॥ ३० ॥ द्रुतविलंबितं । च० अ० १२, ग० न, भ, भ, र.॥
यदि तोटकस्य गुरु पंचमकं विहितं विलासिनि तदक्षरकम् ॥ रससंख्यकं गुरु न चेदवले प्रमि
ताक्षरेति कविभिः कथिता ॥ ३१ ॥ - प्रमिताक्षरालक्षणमाह । यदि तोटकस्यति । हे अबले कविभिः प्रमिताक्षरा इति कथिता । किं हे विलासिनि यदि तोटकस्य उक्तलक्षणकस्य पंचमकं वर्ण गुरु विहितं स्यात् रससंख्यकं षष्ठं गुरु न चेत् गुरु तु पंचममेव सा प्रमिताक्षरेत्यर्थः। विलासो विभ्रमो यस्याः सा विलासिनी तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । प्रमिताक्षरा सजससैरुदिता ॥३१॥ प्रमिताक्षरा । च० अ० १२. ग० स, ज, स,स॥
प्रथमाक्षरमाद्यतृतीययोर्दुतविलंबितकस्य च पादयोः ॥ यदि चेन्न तदा कमलेक्षणे भवति सुंदर सा हरिणीप्लुता ॥३२॥
अथ हरिणीप्लतालक्षणमाह । प्रथमाक्षरमिति । हे कमलेक्षणे सुकविमिः तदेयं हरिणीप्लुता कथिता । यदि द्रुतविलंबितकस्य छंदस आयतृतीययोः पादयोः प्रथमाक्षरं चेत् एकादशाक्षरमेवं विषमपादयोः तदेयं हरिणीप्लुता । कमलवदीक्षणे यस्याः सा तत्संबुद्धौ हेसुंदरि शुभांगे । तदुक्तं रत्नाकरे १, ३, सौ स्लो गः । २, ४; न्मी भ्रौ । पक्षे हरिणीप्लुता ॥ ३२ ॥ हरिणीप्ता । च० १, ३, अ० ११, ग० स, स, स; ल, ग ॥ च० २, ४; अ० १२, ग० न, भ, भ, र ॥

Page #20

श्रुतबोधः। उपेंद्रवज्राचरणेषु संति चेदुपांत्यवर्णा लघवः कृता यदा ॥ मदोल्लसद्भूजितकामकार्मुके वदंति वंशस्थमिदं बुधास्तदा ॥३३॥ वंशस्थलक्षणमाहाउपेंद्रवज्रेति। हेमदोल्लसद्भजितकामकार्मुके तदा बुधा इदं वंशस्थं वदति तदा कदा यदा उपेंद्रवज्राचरणेषु उपांत्यवर्णा अंत्यसमीपस्था वर्णा एकादशसंज्ञका लघवः संति प्रतिचरणे एकादशो वर्णों लघुस्तदा वंशस्थम् । मदेन उल्लसंत्यौ भ्रुवौ ताभ्यां जितं कामकार्मुकं मदनधनुर्यया सा तत्संबुद्धौ । अंत्यस्य समीपमुपांत्यम् उपांत्याश्च ते वर्णाश्चेति । तदुक्तं रत्नाकरे। जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ ॥ ३३ ॥ वंशस्थं । च० अ० १२, ग० ज, त ज, र; यतिः ५, ७॥ यस्यामशोकांकुरपाणिपल्लवे वंशस्थपादा गुरुपूर्ववर्णकाः ॥ तारुण्यहेलारतिरंगलालसे तामिन्द्रवंशां कवयः प्रचक्षते ॥३४॥ इंद्रवंशालक्षणमाह । यस्यामशोकेति । हे तारुण्यहेलारतिरंगलालसे कवयो यस्यां वंशस्थपादा गुरुपूर्ववर्णका भवंति हे अशोकांकुरपाणिपल्लवे तामिंद्रवंशां प्रचक्षते ब्रुवते । अशोकांकुरवत्पाणिपल्लवो यस्याः सा तारुण्यस्य हेलास्ताभी रतिरंगे लालसा अभिलाषो यस्याः सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । स्यादिंद्रवंशा तौ नौ ॥ ३४ ॥ इंद्रवंशा । च० अ० १२, ग० त, त, ज, र; यतिः५,७॥
यस्यां प्रिये प्रथमकमक्षरद्वयं तुर्य तथा गुरु नवमं दशांतिकम् ॥ सांत्यं भवेद्यदि विरतिर्युगग्रहैः सा लक्षिता ह्यमृतलते प्रभावती ॥ ३५ ॥

Page #21

सटीकः।
त्रयोदशाक्षरजातौ प्रभावतीलक्षणमाह । यस्यामिति । अमृतलते यस्यां प्रथमकमक्षरद्वयं तुर्य चतुर्थ तथा नवमं दशांतिकं दशसहितं त्रयोदशं वर्ण युगग्रहैश्च मिनवभिश्चाक्षरैविरतिःसा प्रभावती लक्षिता कथिता । अमृतस्य लतेव लता या सा तत्संबुद्धौ ॥३५॥ प्रभावती च० अ० १३, ग०त, भ, स, ज, ग; यतिः ४, ९॥
आद्यं चेत्रितयमथाष्टमं नवांत्यं द्वे चात्ये गुरु विरतौ सुभाषिते स्यात् ॥ विश्रामो भवति महेशनेत्रदिग्भिर्विज्ञेया ननु सुभगे प्रहर्षिणी सा॥३६॥
अथ प्रहर्षिणीलक्षणमाह । आद्यमिति ॥ हे सुदति ननु इति निश्चितम् आद्यं त्रितयं प्रथमतः वर्णत्रयम् अथाऽष्टमं नवांत्यं दशमं चान्त्ये द्वे द्वादशत्रयोदशाख्ये एते गुरवो भवंति । हे सुभाषिते महेशनेत्रैर्वर्णत्रयानंतरं दिग्भिर्दशवर्णानंतरं च विश्रामः स्यात्सा प्रहपिणी विज्ञेया ज्ञातव्या । सुष्टु शोभनं भाषितं यस्याः सा तत्संबुद्धौ। सुशोभना दंता यस्याः सा सुदती तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । नौ नौ गस्त्रिदशयातः प्रहर्षिणीयम् ॥ ३६ ॥ प्रहर्षिणी च० अ० १३, ग० म, न, ज, र, ग; यतिः ३, १० ॥
आयं द्वितीयमपि चेद्गुरु तचतुर्थ यत्राष्टमं च दशमांत्यमुपान्त्यमन्त्यम् ॥ कामांकुशांकुशित कामिमतंगजेंद्रे कांते वसंततिलकां किल तां वदति ॥३७॥
चतुर्दशाक्षरजातौ वसंततिलकालक्षणमाह । आद्यमिति ॥ हे ' कामांकुशांकुशितकामिमतंगजेंद्रे यत्र आद्यं प्रथमं द्वितीयमाप गुरु

Page #22

श्रुतबोधः। चतुर्थ दशमांत्यम् एकादशमुपांत्यं त्रयोदशम् अंत्यं चतुर्दशम् एते गुरवः स्युः हे कांते बुधास्तां वसंततिलकां वदंति । काम एवांकुशस्तेनांकुशिता वशीकृताः कामिन एव मतंगजेंद्रा यया सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । उक्ता वसंततिलका तमजा जगौ गः ॥ ॥ ३७॥ वसंततिलका । च० अ० १४, ग० त, भ, ज, ग, ग । प्रथममगुरुषटुं विद्यते यत्र कांते तदनु च दशमं चेदक्षरं द्वादशांत्यम् ॥ कारभिरथ तुरंगैर्यत्र कांते विरामः सुकविजनमनोज्ञा मालिनी सा प्रसिद्धा॥३८॥ पंचदशाक्षरजातौ मालिनीलक्षणमाह।प्रथममिति ॥ हेकांते यत्र प्रथमं षट्कमगुरु लघ्वेव भवति तदनु दशमं द्वादशांत्यं त्रयोदशं च लघु । करिमिरथ तुरंगैरष्टामः सप्तभिश्च विरामस्तदा सुकविजनमनोज्ञा मालिनी सा प्रसिद्धा कृता । तदुक्तं रत्नाकरे।ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः ॥ ३८ ॥ मालिनी । च० अ० १५, ग० न न, म, य, य, यतिः ८, ७ ॥
सुमुखि लघवः पंच प्राच्यास्ततो दशमांतिकस्तदनु ललितालापे वर्णौ यदि त्रिचतुर्दशौ॥प्रभवति पुनर्यत्रोपांत्यः स्फुरत्करकंकणे यतिरपि रसैदेरश्वैः स्मृता हरिणीति सा ॥३९॥ सप्तदशाक्षरजातौ हरिणीलक्षणमाह । सुमुखीति । हे स्फुरत्करकंकणे यत्र प्राच्याः प्रथमे पंच वर्णा लघवः संति । ततो दशमांतिक एकादशः हेललितालापे यदि त्रिचतुर्दशौत्रयोदशचतुर्दशौ लघू स्याताम् उपांत्यः षोडशोऽपि लघुः। रसैःषड्भिर्वेदैश्चतुभिरश्वैः

Page #23

सटीकः।
सप्तभिश्च विराम: स्यात्तदा सा हरिणी स्मृता।स्फुरंति करयोःकंकणानि यस्याः सा ललित आलापो यस्याः सा । उक्तं च रत्नाकरे। रसयुगहयैन्सौ म्रौ स्लौ गो यदा हरिणी तदा ॥३९॥ हरिणी च० अ० १७, ग० न, स, म, र, स, ल, ग, यतिः ६, ४, ७ ॥
यदा पूर्वो ह्रस्वः कमलनयने षष्ठकपरास्ततो वर्णाः पंच प्रकृतिसुकुमारांगि लघवः ॥ त्रयोऽन्ये चोपांत्याः सुतनु जघनाभोगसुभगे रसै रुदैर्यस्यां भवति विरतिः सा शिखरिणी ॥ ४० ॥ अथ शिखरिणीलक्षणमाह । यदा पूर्वो हस्व इति । हे सुतनु जघनाभोगसुभगे यदा पूर्वो वर्णों -हस्वो भवति । हे प्रकृतिसुकुमारांगि ततः षष्ठकपराः षष्ठतः पंच वर्णाः सप्तमाष्टमनवमदशमैकादशा लघवः संति । अन्ये उपांत्यास्त्रयो वर्णाश्चतुर्दशपंचदशषोडशा लघवो भवति । यस्यां रसैः षड्भी रुद्ररेकादशैविरतिर्भवेत् । हेसुतनु सा शिखरिणी कथिता । कमलवन्नयने यस्याः सा । प्रकृत्या स्वभावेन सुकुमाराण्यंगानि यस्याः। जघनयोराभोगस्तेन सुभगा। सुशोभना तनुर्यस्याः सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे । रसै रुद्रैश्छिन्ना यमनसमला गः शिखरिणी ॥ ४० ॥ शिवारणा । च० अ० १७, ग० य, म, न, स, भ, ल, ग, यतिः ६, ११॥. द्वितीयमलिकुंतले यदि पडष्टमं द्वादशं चतुर्दशमथ प्रिये गुरु गभीरनाभिह्रदे ॥ सपंचदशमंतिमं तदनु यत्र कांते यतिः करींद्रफणिभृत्कुलैर्भवति सुभ्र पृथ्वी हि सा॥४१॥ पृथ्वीलक्षणमाह। द्वितीयमिति । हे सुभु यदि द्वितीयसंख्याकं गुरु

Page #24

१८
श्रुतबोधः। स्यात् हे अलिकुंतले षडष्टमं च गुरु है प्रिये द्वादशमथ चतुर्दशं गुरु हे गभीरनाभिन्हदे पंचदशेन सहितमंतिमं गुरु स्यात् । हे कांते यत्र करीन्ट्रैरष्टभिः फणिभृत्कुलैर्नवभिश्च यातिः स्यात्तत्पृथ्वीनामकं वृत्तं भवति। अलिवभ्रमरवच्छयामाः कुंतला अलका यस्याःसा। गंभीरा निम्ना नाभिरेव ह्रदो यस्याः सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे। जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ॥ ४१ ॥ पृथ्वी । च अ० १७, ग० ज, स, ज, स, य, ल, ग. यतिः, ८, ९ ॥
चत्वारः प्राक्सुतनु गुरवो द्वादशैकादशौ चेन्मुग्धे वर्णौ तदनु कुमुदामोदिनि द्वादशांत्यौ ॥ तद्वच्चांत्यौ युगरसहयैर्यत्र कांते विरामो मंदाक्रां
तां प्रवरकवयस्तन्वि तां संगिरते ॥४२॥ मंदाक्रांतालक्षणमाह । चत्वार इति॥हे तन्धि प्रवरकवयो यत्र प्राक चत्वारो वर्णा गुरवः स्युः। हे कुमुदामोदिनि चेद्वौँ द्वादशैकादशी गुरू स्तः । हे मुग्धे द्वादशांत्यौ द्वादशांत्यस्थितौ त्रयोदशचतुर्दशौ गुरू स्याताम्।अंत्यौ षोडशसप्तदशौ तद्वद्गुरू युगरसहयैर्विराम एतादृशीं तां मंदाक्रांतां संगिरते । कुमुदवदामोदः सुगंधिर्यस्याः सा। तथोक्तं रत्नाकरे । मंदाक्रांता जलधिषडगैम्भौं नतौ ताद्गुरू चेत् ।। ॥ ४२ ॥ मंदाक्रांता । च० अ० १७, ग० म, भ, न, त, त, ग, ग, यतिः ४, ६, ७॥
आद्याश्चेद्गुरवस्त्रयः प्रियतमे षष्ठस्तथा चाष्टमो नन्वेकादशतस्त्रयस्तदनु चेदष्टादशायौ ततः ॥ मार्तडैर्मुनिभिश्च यत्र विरतिः पूर्णेदुबिंबानने तद्वृत्तं प्रवदंति काव्यरसिकाः शार्दूलविक्रीडितम् ॥१३॥

Page #25

१९
सटीकः। आद्या इति। हे पूर्णेदुबिंबानने काव्यरसिकास्तद्वृत्तं शार्दूलविक्रीडितं वदति । यत्राद्यास्त्रयो गुरवः षष्ठस्तथाऽष्टमः गुरुः ननु एकादशतस्त्रयः द्वादशत्रयोदशचतुर्दशा गुरवः ततश्चैदष्टादशस्याद्यौ षोडशसप्तदशौ गुरू स्याताम्। यत्र मार्तडैमुनिभिदशसप्तभिर्वितिः । हे प्रियतमे तदेतच्छार्दूलविक्रीडितम्।पूर्णश्चासाविंदुस्तस्य बिंबवदाननं यस्याः सा । अतिशयेन प्रिया प्रियतमा तस्याः संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे। सूर्याश्वैर्मसजस्तताः सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम्॥४३॥ शार्दूलविक्रीडितम् । च० अ० १९ ग० म, स, ज, स, त, त, ग यतिः १२, ७ ॥
चत्वारो यत्र वर्णाः प्रथममलघवः षष्ठकः सप्तमोऽपि द्वौ तद्वत्पोडशायौ मृगमदमुदिते षोडशांत्यौ तथांत्यौ॥रंभास्तंभोरुकांते मुनिमुनिमुनिभिदृश्यते चेद्विरामो बाले वंद्यैः कवीन्द्रैः सुतनु निगदिता स्रग्धरा सा प्रसिद्धा ॥४४॥ इति श्रीकविकालिदासकृतः श्रुतबोधनामक
__छंदोग्रन्थः समाप्तः ॥ एकविंशत्यक्षरजातौ स्रग्धरालक्षणम् । चत्वार इति ॥ हे सुदति वंद्यैः पूज्यैः कवींद्रैः प्रसिद्धा इयं स्रग्धरा गदिता । यत्र प्रथम चत्वारो वर्णा अलघवो गुरवः संति षष्ठकः सप्तमोऽपि तद्गुरुः षोडशाद्यौ चतुर्दशपंचदशौ तथांत्यौ सप्तदशाष्टादशौ गुरू स्यातां मुनिमुनिमुनिभिर्विरामः। हे रंभास्तंभोरु कांते हे वाले इयं स्रग्धरा प्रसिद्धा । मृगस्य मदेन मुदिता सा । रंभायाः स्तंभवदूर्वोः कांतियस्याः सा सुशोभना दंता यस्याः सा तत्संबुद्धौ । तदुक्तं रत्नाकरे।

Page #26

श्रुतबोधः। प्रश्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता :स्रग्धरा कीर्तितेयम् ॥ ४४ ॥ सरधरा । च०अ०.२१, ग० म, र, भ, न, य,य, य,यतिः ७,७,७,॥ इति श्रीश्रुतबोधनामकस्य छंदोग्रंथस्य व्याख्या समाप्ता ॥
श्रुतबोधग्रन्थः समाप्तः ।
गणनामदेवताफलानि । मो भूमिः श्रियमातनोति य जलं वृद्धिं र चाग्निर्मृतिं सो वायुः परदेशदूरगमनं त व्योम शून्यं फलम् ॥जःसूर्यों रुजमाददाति विपुलं मेंदुर्यशो निर्मलं नो नाकश्च सुखप्रदः फलमिदं प्राहुर्गणानां बुधाः॥१॥ अथ गणसंख्यानामरूपदेवताफलज्ञापकं यंत्रम् ।
गणनाम |रूपम् | देवता | फलम् | मित्रादि फलम् १ | मगणः | sss | मही । लक्ष्मीः | मित्रम् | शुभम् |
नगणः ।।।। स्वर्गः | बुद्धिः मित्रम् | शुभम् | भगणः ।5।। शशी | यशः । दासः | शुभम् ४ | यगणः ।।55| जलम् | आयुः । दासः । शुभम्
जगणः |15। रविः । रुक् | उदासः | अशुभम् ६ । रगणः 515 अग्निः दाहः । शत्रुः अशुभम्
| सगणः ।।।5 वायुः । विदेशः । शत्रु: अशुभम् ८ | तंगणः 55। नभः । शून्यम् उदासः | अशुभम् |

Page #27

na Kendra
अथ सटीको वृत्तरत्नाकर
प्रारभ्यते
श्रीगणेशायनमः ॥ सुखसन्तानसिद्ध्यर्थे नत्या ब्रह्माच्युतार्चितम् ॥ गौरीविनायकोपेतं शंकरं लोकशंकरम् ॥ १॥ तेन केदारेणेदं छंदः क्रियते । किं कृत्वा शंकरं नत्वा किमर्थ नत्वा सुखसंतानसिद्धयर्थं सुखस्य संतानोऽविच्छेदस्तस्य सिद्धिनिष्पत्तिस्तदर्थ नत्वा । अथ सुखं च संतानश्च सिद्धयश्च सुखसंतानसिद्धया:तदर्थ नत्वा सुखमात्यन्तिकं मोक्षलक्षणं संतानः पुत्रपौत्रादिः सिद्धयोऽणिमादयस्तदर्थ तेन केदारेणेदं वृत्तरत्नाकरं नाम छन्दः क्रियते इति संबन्धः। किंविशिष्टं शंकरं ब्रह्मा च अच्युतश्च ब्रह्माच्युतौ ता. भ्यामचितं पूजितं । पुनः किंविशिष्टं गौरीविनायकोपेतं गौरी च विनायकश्च गौरीविनायको ताभ्यामुपेतं सहितम् । पुनः किंविशिष्टं लोकशंकरं लोकानां शं सुखं करोतीति लोकशंकरस्तम् ॥ १॥ वेदार्थशैवशास्त्रज्ञः पव्येकोऽभूद्विजोत्तमः ॥ तस्य पुत्रोऽस्ति केदारः शिवपादार्चने रतः ॥२॥ वेदार्थश्च शैवशास्त्राणि च जानातीति वेदार्थशैवशास्त्रज्ञः एवंविधः पव्येको नाम द्विजोत्तमाऽभूजातस्तस्य पुत्रः केदारोऽस्ति स किविशिष्टः शिवस्य ईश्वरस्य पादौ शिवपादौ तयोरर्चनं पूजनं तस्मिन् शिवपादाचेंने रत आसक्तः ॥२॥
तेनेदं क्रियते छन्दो लक्ष्यलक्षणसंयुतम् ॥ वृत्तरत्नाकरं नाम बालानां सुखबुद्धये ॥३॥

Page #28

२२
वृत्तरत्नाकरः। किंविशिष्टं छंदः लक्ष्यलक्षणसंयुतं लक्ष्यमुदाहरणं च लक्षणं छंद:स्वरूपकथनं च लक्ष्यलक्षणे ताभ्यां संयुतम् अन्येषु रामशर्मादिकृतेषु छंदःशास्त्रेषु लक्षणं सूत्रमेवास्ति लक्ष्यं प्रयोगो नास्ति एतत्पुनरुमाभ्यामिह युक्तम् । वृत्तान्येव श्रीप्रभृतीनि रत्नानि तेषामाकरं वृत्तरत्नाकरं नाम ॥ कस्मै बालानामनधीतच्छंदःशास्त्राणां सुखबुद्धये सु. खावबोधाय ॥ ३ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ पिङ्गलादिभिराचार्यदुक्तं लौकिकं द्विधा ॥ मात्रावर्णविभेदेन छन्दस्तदिह कथ्यते ॥४॥
यत्पिगलादिभिराचार्यैलौकिकं छंदो दिधोक्तंतेन प्रकारेण मात्राकारेण वर्णाकारेण च तदिहास्मिन् ग्रंथे छंदः कथ्यतेोलोके भवं लौकिकं न पुनर्वैदिकं काव्यादिष्वनुपयोगात् ॥ ४॥
पडध्यायनिवद्धस्य छन्दसोऽस्य परिस्फुटम् ॥ प्रमाणमपि विज्ञेयं षट्त्रिंशदधिकं शतम् ॥५॥ अस्य छंदसः प्रमाणमाप परिस्फुटं परि समंतात्प्रकटं विज्ञेयं ज्ञातव्यम् । किंविशिष्टस्य छंदसः षट् च तेऽध्यायाश्च षडध्यायास्तैनिबद्धं तस्य किंप्रमाणं शतं । किंविशिष्टं शतं षट्त्रिंशताधिकम्॥६॥
म्यरस्तजभ्नगैान्तरेभिर्दशभिरक्षरैः ॥ समस्तं वाङ्मयं व्याप्तं त्रैलोक्यमिव विष्णुना ॥६॥
एमिर्दशभिरक्षरैः सकलं वाङ्मयं वाग्जालं व्याप्तं कुक्षीकृतं । किमिव त्रैलोक्यमिव केन विष्णुना नारायणेन । एभिः कैः म्यरस्तजनगैः लांतैः ॥ ६॥
सर्वगुर्मो मुखान्तलौं यरावंतगलौ सतौ ॥ ग्मध्यायो ज्भौ त्रिलो नोष्टौ भवत्यत्र गणास्त्रिकाः॥७॥

Page #29

सटीकः ।
२३
इदानीं तेषामक्षराणां लक्षणमाह ॥ सर्वगुरुर्मः मगणःsss मुखे आदौ अंतर्मध्ये लो लघुर्ययोस्तौ मुखांतल यगणरगणौ मुखलघु र्यगणः । ss मध्यलघू रगणः । ऽ अंते अवसाने गुरुर्लघुश्वययो
अंतगलौ सतौ सगणतगणौ अंतगुरुः सगणः ॥S अंतलघुस्तगणः ss। गुरुमध्ये आद्ये ययोस्तौ उभौ जगणभगणौ मध्यगुरुर्तगणः । ऽ । आदिगुरुर्भगणः ॥ त्रीणि लघूनि यस्य सः त्रिलघुर्नगणः ॥ अत्रास्मिन् छंदसि अष्टौ गणास्त्रिकारुयवयवा भवंति ॥ ७ ॥
ज्ञेयाः सर्वोतमध्यादिगुरवोऽत्र चतुष्कलाः ॥ गणाचतुर्लघूपेताः पञ्चार्यादिषु संस्थिताः ॥ ८ ॥
आर्यादिषु स्थिताः पंच गणाः ज्ञेयाः । किंविशिष्टाः चतुष्कलाः चतुर्मात्राः ते के पंच गणाः सर्वोतमध्यादिगुरवः सर्वश्व अंतश्च मध्यश्व आदिश्च ते गुरवो येषां ते सर्वातमध्यादिगुरवः किंभूतास्ते लघूपेताः पंचमी गणश्चतुर्लघुस्तेनीपेताः युक्ताः । स्थापना चैषा सर्वगुरु: sss अंत्यगुरुः ॥5 मध्यगुरुः । । आदिगुरुः 5 | | चतुर्लघुः । । । । इति ॥ ८ ॥
सानुस्वारो विसर्गातो दीर्घो युक्तपरश्च सः ॥ वा पादांते त्वसौ ग्वक्रो ज्ञेयोऽन्यो मातृको सृजुः ॥ ९ ॥ सानुस्वारः सह अनुस्वारेण वर्तत इति सानुस्वारः विसर्गातः विसर्गः अंते यस्य सः विसर्गातः दीर्घः युक्तपरः युक्तं संयोगाक्षरं परं यस्मात्स युक्तपरः एतादृशः वर्णः वा विकल्पेन पादांत गुरुर्भवति। असौ गुरुस्तु पुनः स च मस्तारे वक्रो ज्ञेयः अन्यो अस्माद्विपरीतो मातृकः एकमातृकः स च प्रस्तारे ऋजुः पंचलघुर्भवति । (5) गुरुः ( । ) लघुः ॥ ९॥

Page #30

वृत्तरत्नाकरः। पादादाविह वर्णस्य संयोगः क्रमसंज्ञकः ॥ पुरःस्थितेन तेन स्याल्लघुतापि क्वचिद्गुरोः॥१०॥
इहच्छन्दास पादादौ वर्णस्य संयोगः क्रमसंज्ञकः स्यात्तेन वर्णस्य संयोगेन पुरःस्थितेन अग्रस्थितेन क्वचिद्गुरोपि लघुता स्यात् ॥ १० ॥ इदमस्योदाहरणम् ॥ तरुणं सर्पपशाकं नवौदनं पिच्छिलानि च दधीनि ॥ अल्पव्ययेन सुन्दरि ग्राम्यजनो मिष्टमश्नाति ॥ ११॥
अस्योदाहरणं दर्शयति । हे सुंदरि स्तोकद्रव्येण ग्राम्यजनो मिष्टं मधुरमश्नाति भुंक्त कि तरुणमभिनवं सर्पशाकं नवांकुरम् पिच्छि. लानि चिक्कणानि दधीनि दुग्धं च ॥ अवार्यायां या इत्येतस्मिन् पादादिस्थितेन सुंदर इत्येतस्य यदि गुरुत्वं क्रियते तदा युक्तपरत्वात्पंचलो भवति चतुर्मात्रागणाः आर्यायाः कर्तव्याः तस्माच्छंदःकरणाय क्वचिद्गुरोरपि लघुत्वं भवतीति ॥ ११ ॥
अधिभूतरसादीनां ज्ञेया संज्ञान लोकतः ॥ ज्ञेयः पादश्चतुर्थोशो यतिविच्छेदसंज्ञिका ॥ १२ ॥
उत्तरत्र अंकैः संज्ञामाह ॥ अब्धयः समुद्राश्चत्वारः ४ भूतानि पंच महाभूतानि ५ रसाः षट् ६ आदिशब्दग्रहणेन अश्वाः पर्वताः मुनयश्च सप्त७ अष्टौ वसवश्व ८ नव ग्रहाःरंध्राणिच ९ दश दिशः १० एकादश रुद्राः११ द्वादश सूर्याः १२त्रयोदश विश्वेदेवाः १३ चतुर्दश भुवनानि १४इत्यादयो गृह्यते । एताः संज्ञा लोकतः पूर्वाचार्येभ्योऽवगंतव्याः ज्ञेयाः। चतुर्थःअंशः पादो ज्ञेयः यतिर्विरतिः किं कथ्यते विच्छेदसंज्ञिका ॥ १२ ॥

Page #31

सटीकः।
युक्समं विषमं चायुक्स्थानं सद्भिर्निगद्यते ॥ सममर्द्धसमं वृत्तं विषमं च तथा परम् ॥ १३॥ सद्भिः सत्पुरुषैः समं स्थानं युनिगद्यते। विषमं स्थानमयुङ्गिद्यते समं वृत्तं भवति अर्धसमं तथा परं विषमं भवति ॥ १३ ॥
अंध्रयो यस्य चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षिताः ॥ - तच्छंदःशास्त्रतत्त्वज्ञाः समं वृत्तं प्रचक्षते ॥१४॥
तल्लक्षणमाह । यस्य वृत्तस्याघ्रयः पादाश्चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षिता भवति तद्वृत्तं छंदःशास्त्रतत्त्वज्ञाः समं वृत्तं प्रचक्षते वदंति ॥१४॥
प्रथमांघ्रिसमो यस्य तृतीयश्चरणो भवेत् ॥ द्वितीयस्तुर्यववृत्तं तदर्धसममुच्यते ।। १५॥
यस्य वृत्तस्य प्रथमपादस्तृतीयेन पादेन समो भवेत् द्वितीयपादश्चतुर्थपादवत्तद्वत्तमर्धसमं भवेत् ॥ १५ ॥
यस्य पादचतुष्केऽपि लक्ष्म भिन्न परस्परम ॥ तदाहुर्विषमं वृत्तं छंदःशास्त्रविशारदाः ॥१६॥ यस्य पादचतुष्टयेऽपि परस्परं लक्षणं भिन्नं भेदयुक्तं भवति ताद्विपमं वृत्तं छंदःशास्त्राविशारदा आहुः कथयति ॥ १६ ॥
आरभ्यैकाक्षरात्पादादेकैकाक्षरवर्धितैः ॥ पृथक्छंदो भवेत्पादैावत्पड्रिंशतिं गतम् ॥ १७॥ एकैकाक्षरात्पादादारभ्य आदौ कृत्वैकैकमक्षरं वर्धितं येषु पादेषु ते एकैकाक्षरवर्धितास्तैः एकैकाक्षरवर्धितः पादैः पृथक छंदो भवेत् पादरित्थंभूतैर्यावत् षड्विंशतिं गतम् । तथा च प्रथमजातायुक्तायां

Page #32

२६
वृत्तरत्नाकरः ।
चत्वारोप्येकाक्षराः पादा भवंति अत्युक्ताजातौ चत्वारोपि द्वयक्षराः पादा भवति इत्थं यावत् यथा वृत्तावृत्तयोश्चत्वारोपि पादाः षाशतिवर्णप्रमाणा भवंति ॥ १७ ॥
तदूर्ध्व चण्डवृष्टयादिदण्डकाः परिकीर्तिताः ॥ शेषं गाथा त्रिभिः पट्टिश्वरणैश्चोपलक्षिताः ॥ १८ ॥
यस्याः षड्विंशत्यक्षरजातेरूर्ध्वं चण्डवृष्टिरादिर्येषां ते च ते दंडकाश्व ते चंडवृष्ट्यादिदण्डकाः परि समंतात्कीर्तिताः कथिताः। उक्तान्यच्छन्दःशेषं सा गाथा । सा च त्रिभिः षभिर्वा चरणैः पादैरुपलक्षिता चिह्निता भवति ॥ १८ ॥
उक्तात्युक्ता तथा मध्या प्रतिष्ठान्या सुपूर्विका ॥ गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहतीपंक्तिरेव च ॥ १९ ॥
इदानीं छंदोजातेरुद्देशमाद । उक्ता १ अत्युक्ता २ मध्या ३ प्रतिष्ठा ४ अन्या सुपूर्विका सुप्रतिष्ठा ५ गायत्री ६ उष्णिक् ७ अनुष्टुप् ८ बृहती ९ पंक्तिः १० ॥ १९ ॥
त्रिष्टुप् च जगती चैव तथातिजगती मता ॥ शक्करी सातिपूर्वा स्यादष्टयत्यष्टी ततः स्मृते ॥२०॥
त्रिष्टुप ११ जगती १२ अतिजगती १३ शक्करी १४ सा शक्करी अतिपूर्वा स्यादतिशक्करी १५ अष्टिः १६ अत्यष्टिः १७ ॥ २० ॥
धृतिश्वातिधृतिश्चैव कृतिः प्रकृतिराकृतिः ॥ विकृतिः संकृतिश्चापि तथाभिकृतिरुत्कृतिः॥२१॥ धृतिः १८ अतिधृतिः १९ कृतिः २० प्रकृतिः २१ आकृतिः २२ विकृतिः २३ संकृति: २४ अभिकृतिः २५ उत्कृतिः २६ ॥ २१ ॥

Page #33

Achary
सटीकः।
२७ इत्युक्ताश्छंदसां संज्ञाः क्रमशो वच्मि सांप्रतम् ॥ लक्षणं सर्ववृत्तानां मात्रावृत्तानुपूर्वकम् ॥ २२॥ इति भट्टकेदारविरचिते वृत्तरत्नाकरे प्रथ
मोऽध्यायः॥१॥ इति छंदसां संज्ञा जात्याख्याः क्रमशः क्रमेण उक्ताः । सांप्रतं सर्ववृत्तानां लक्षणं चिह्न वच्मि भणामि मात्रावृत्तान्यार्यादीन अनु पूर्व यस्मिल्लक्षणे तन्मात्रावृत्तानुपूर्वकं लक्षणं भणामीति संबंधः॥२२॥ इति वृत्तरत्नाकराख्यच्छंदःशास्त्रस्य टीकायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
आर्यालक्षणमाह ॥ लक्ष्मैतत्सप्त गणा गोपेता भवति नेह विषमे जः ॥ षष्ठोऽयं न लघुर्वा प्रथमेऽर्धे नियतमार्यायाः॥१॥ ॥ ॥ सांप्रतमार्यालक्षणमाह । आर्यायाः प्रथमेधैं एतल्लक्ष्म लक्षणं नियतं निश्चितं वर्तते । एतत्कि सप्त गणा गोपेताः इहास्यामार्यायां विषमे स्थाने प्रथमतृतीयपंचमसप्तमरूपे जगणो न भवति षष्ठश्चायं जगणो भवति अथवा न लघुर्भवति इत्यापिंथमदले निश्चितं लक्षणं भवति शिष्येण पृष्टम् आर्यायाः क्वचित्पदनियमोऽस्ति । गुरुराह॥१॥
षष्ठे द्वितीयलात्परकेंते मुखलाच्च सयतिपदनियमः ॥ चरमर्धे पंचमके तस्मादिह भवति षष्ठो लः ॥२॥ षष्ठे द्वितीयेत्यादिव्याख्या । षष्ठंऽते षष्ठस्थानवर्तिनि नलघुरूपे द्वितीयलाद्वितीयलघोःप्रारभ्य नियमो भवति षष्ठे नगणलघौ प्रारभ्य नियमो भवति षष्ठे नगणलघौ सति प्रथमलघुस्थाने यतिरित्यर्थः।

Page #34

२८
वृत्तरत्नाकरः। तथा परके पुरोवर्तिनि सप्तमकेंते नलघौ सात मुखलात्परः पदानयमो भवति षष्ठगणांते यतिरित्यर्थः । पंचमीत्वात्पूर्वसंग्रहः । अत्र पंचमी अक्सूिचिका दृश्यते । यथा पाटलिपुत्रादृष्टो देव इत्यत्र पाटलिपुत्रपुरादाक् इति गम्यते। चरमेधै द्वितीयदले. पंचमकेंते सति पंचमगणस्थानवर्तिनि नलघौ सति तस्मान्मुखलघुतः परतः पदनियमो भवति चतुर्थगणांते यतिरित्यर्थः । इह द्वितीयेऽर्धे षष्ठी लो लघुर्भवति ॥ २॥ त्रिष्वंशकेषु पादो दलयोरायेषु दृश्यते यस्याम्॥ पथ्येति नाम तस्याश्छंदोविद्भिः समाख्यातम्॥३॥ यस्या आर्यायाः द्वयोराधेषु त्रिष्वंशेषु गणषु द्वादशमात्रासु पादो दृश्यते शेषं प्रकटम् ॥ ३ ॥
संलंध्य गणत्रयमादिमं शकलयोयोर्भवति पादः ॥ यस्यास्तां पिंगलनागो विपुलामिति समाख्याति ॥४॥ यस्या आर्याया द्वयोः शकलयोरादिमं गणत्रयं विलंध्यातिक्रम्य पादो भवति तां पिंगलश्चासौ नागश्च पिंगलनागः पिंगलाचार्यस्य शेषरूपत्वात् । विपुलार्यामिति समाख्याति ॥ ४ ॥ उभयायोर्जकारौ द्वितीयतुर्यों गमध्यगौ यस्याः॥ चपलेति नाम तस्याः प्रकीर्तितं नागराजेन ॥५॥
यस्या आर्यायाः उभयार्धयोद्वितीयतुर्यों जकारौ स्यातां जकारी किंभूतौ गुरू मध्यगतौ यस्याः चपलेति नाम नागराजेन प्रकीर्तित कथितम् ॥ ५॥
आद्यं दलं समस्तं भजेत लक्ष्म चपलागतं

Page #35

सटीकः । २९ यस्याः॥ शेषे पूर्वजलक्ष्मा मुखचपला सोदिता मुनिना ॥६॥ यस्या आर्याया आद्यं दलं प्रथमं चपलागतं चपलाश्रितं लक्ष्म लक्षणं समस्तं भजेत आश्रयेत शेषे पश्चिमेऽर्धे पूर्वजं लक्ष्म यस्याः सा पूर्वजलक्ष्मा मुखे आदौ चपला मुखचपला सा उदिता कथिता मुनिना पिंगलेन ॥ ६ ॥
प्राक्प्रतिपादितमः प्रथमे प्रथमेतरे तु चपलायाः॥ लक्ष्माश्रयेत सोक्ता विशुद्धधीभिर्जघनचपला ॥७॥
. इत्यार्याप्रकरणम् । प्रथमेर्दै प्राक् पूर्वे प्रतिपादितं कथितं सप्तगणा गोपेता भवति । नेह विषमे ज इत्यादिलक्षणमाश्रयेत पुनः प्रथभेतरे तु चरमेऽर्दै चपलायाः लक्ष्म लक्षणमाश्रयेत सा विशुद्धधीभिर्जघने पश्चाद्भागे चपला इव जघनचपलोक्ता ॥ ७॥ इति पंचार्याभेदाः ॥ इत्यार्याप्रकरणम् ॥
आर्याप्रथमदलोक्तं यदि कथमपि लक्षणं भवदुभयोः ॥ दलयोः कृतयतिशोभां तां गीति गीतवान् भुजंगेशः ॥१॥ अधुना गीतिलक्षणमाह ॥ यदि कथमप्यार्यायाः प्रथमदलोक्तं लक्षणमुभयोरपि दलयोर्भवेत् तां गीति भुजंगेशः पिंगल: गीतवान् । गीतिं किंविशिष्टां कृता यतिििवच्छेदैः शोभा यस्याः सा तथा ताम्।
आर्याद्वितीयकर्धे यद्गदितं लक्षणं तत्स्यात् ॥ यद्युभयोरपि दलयोरुपगीत तां मुनिब्रूते ॥२॥

Page #36

वृत्तरत्नाकरः। यदार्याद्वितीयकेऽर्धे लक्षणं गदितं कथितं वर्तते तल्लक्षणम् उभयो. रपि दलयोः स्यात्तदा तामुपगीतिं मुनिः पिंगलो ब्रूते भणति ॥२॥
आशिकलद्वितयं व्यत्ययरचितं भवेद्यस्याः ॥ सोद्गीतिः किल कथिता तद्वद्यत्यंशभेदसंयुक्ता॥३॥
यस्या आर्यायाः शकलद्वितयं खंडद्वयं व्यत्ययरचितं प्रथमे स्थाने द्वितीयं द्वितीयस्य स्थाने प्रथमं लक्षणं भवेत् प्रथमे दले मात्रा २७ द्वितीयदले मात्रा ३० सा उद्गीतिः किलशब्दो निश्चये एतीवं किल श्रूयते । कथिता तद्वत् तेनैव प्रकारेण यतयश्च अंशाश्च यत्यंशाः तेषां भेदस्तेन संयुक्ता ॥ ३ ॥
आर्या पूर्वार्धं यदिगुरुणैकेनाधिकेन निधने युक्तम् ॥ इतरत्तद्वनिखिलं दलं यदीयमुदितैवमायोगीतिः॥४॥
इति गीतिप्रकरणम् । यदि आर्यापूर्वार्धमेकेनाधिकेन गुरुणा निधने अवसाने युक्तं भवति तदीयमितरद्वितीयं दलं निखिलं समस्तं तद्वत्तस्येव पूर्वदलबद्भवति तदाएवमार्यागीतिरुक्ता उदिता समस्तपादेषु कलादात्रिंशत्३२ भवंति ॥ ४ ॥ इति चतस्रो गीतयः ॥ इति गीतिप्रकरणम् ॥ षड्रिपमेऽष्टौ समे कलास्ताश्च समे स्यु निरंतराः॥न समात्र पराश्रिताः कला वैतालीयें ते रलौ गुरुः ॥ १॥ अत्र वैतालीये छंदसि विषमे पादे प्रथमतृतीयरूपे षट् कला भवंति समे पादे द्वितीयचतुर्थरूपेऽष्टौ कला भवति च पुनस्ताः कलाः

Page #37

सटीकः। समे पादे निरंतरा अंतररहिता लघवो न स्युः अत्र वैतालीये समकला द्वितीया चतुर्थी षष्ठी च पराश्रिता न भवति कोर्थः द्वितीया लघुरूपा कला तृतीयकलायां न मिलति चतुर्थी पंचम्यां षष्ठी सप्तम्यां चेत्थं न स्यात् पूर्वाश्रिताः स्युःद्वितीया प्रथमायां चतुर्थी तृतीयायामेवं स्यात् । अंते षट् कलाग्रतोऽष्टकलाग्रतश्च रलौ रगणलघू कायौँ ततो गुरुरेक इति चतुष्पादेषु ॥ १ ॥
पर्यते यौँ तथैव शेषं त्वौपच्छंदसिकं सुधीभिरुक्तम् २ पर्यते अंत यौँ रगणयगणौ भवतः शेषं तथैव षट्कला विषमेऽष्टौ समे तदौपच्छंदसिकं सुधीभिः पंडितैरुक्तं भणितम् ॥ २॥
आपातलिका कथितेयं भाद्गुरुकावथ पूर्ववदन्यत् ॥३॥ भागणाद्गुरुको द्वौ यदि भवतस्तदा आपातलिका नाम छंदो भवति अथानंतरमन्यत्पूर्ववत् ॥ ३ ॥
तृतीययुग्दक्षिणांतिका समस्तपादेषु द्वितीयलः ॥४॥ समस्तपादेषु द्वितीयो लघुस्तृतीयेन सह युक् संमिलितो भवेत् तदा दक्षिणांतिका नाम छंदो भवति ॥ ४॥
उदीच्यवृत्तिद्धितीयलः सक्तोऽग्रेण भवेदयुग्मयोः॥५॥ यत्र अयुग्मयोर्विषमपादयोर्द्वितीयो लघुरग्रेण तृतीयेन लघुना सह सक्तः संबद्धो मिलितो भवति सा उदीच्यवृत्तिरुदिता कथिता॥५॥ पूर्वेण युतोऽथ पंचमप्राच्यवृत्तिरुदितेतियुग्मयोः॥६॥
अथ यत्र युग्मयोः समपादयोः पंचमो लघुःपूर्वेण युतश्चतुथैन संयुक्तो भवति सा प्राच्यवृत्तिरुदिता ॥ ६ ॥
यदा समावोजयुग्मको पूर्वयोर्भवति तत्प्रवृत्तकम्।।७॥

Page #38

वृत्तरत्नाकरः। - ओजयुग्मको विषमसमौ यदा पूर्वयोरुदीच्यवृत्तिप्राच्यवृत्त्योः समौ तुल्यौ यथासंख्येन विषमसमौ यदा वा भवतस्तदा प्रवृत्तकं नामछन्दो भवति ॥ ७॥
अस्य युग्मरचिताऽपरांतिका ॥ ८॥ अस्य वैतालीयस्य युग्मरचिता समपादरचिता समस्तपादेष्वष्टौ कला रगणो लघुर्गुरुश्च भवति साऽपरांतिका नाम छंदः ॥८॥ अयुग्मगा चारुहासिनी ॥ ९॥
___ इति वैतालीयप्रकरणम् । वैतालीयादेविषमपादजाता समस्तपादेषु सैव लक्षणेन चारुहासिनी भवति ॥ ९ ॥ इति वैतालीयप्रकरणम् ॥ वत्रं नाद्यान्नसौ स्यातामन्धेर्योऽनुष्टुभि ख्यातम् ॥ १॥
आद्यात्प्रथमाक्षरात्परतो नसौ नगणसगणौ न स्यातां न भवेतां किंतु हि नियमेनाब्धेः परो यो यगणः कार्यस्तदा वकं नाम छंदः स्यात् । अनुष्टुभि अनुष्टुप्पकरणे ख्यातं प्रसिद्धम् ॥ १ ॥
यु|जैन सरिद्भर्तुः पथ्यावकं प्रकीर्तितम् ॥२॥ युजोः समपादयोः सरिद्भर्तुः समुद्राच्चतुरक्षरात् जैन जगणेन कृत्वा पथ्यावकं नाम छंदः प्रकीर्तितं कथितम् ॥२॥
अयुजोर्जेन वारिधेस्तदेव विपरीतादि ॥३॥ अयुजोर्विषमपादयोऽरिधेश्चतुरक्षरात्परे पादे जेन जगणेन तदेव पथ्यावकं नाम विपरीतादि विपरीतपथ्यावकं भवतीत्यर्थः ॥३॥
चपलावक्रमयुजोर्नकारश्चेत्पयोराशेः॥ ४ ॥

Page #39

सटीकः। अयुजोः विषमपादयोः पयोराशेः समुद्राच्चतुरक्षराचेद्यदि नकारोनगणो भवति तदा चपलवकं नाम छंदः स्यात् ॥ ४॥
यस्यां लः सप्तमो युग्मे सा युग्मविपुला मता॥५॥ यस्यां छंदोजातौ सप्तमस्थाने युग्मे समपादे सप्तमो लो लघुवति सा युग्मविपुला मताऽभिप्रेता ॥ ५॥
सैव तस्याखिलेष्वपि ॥६॥ सैव तस्याचार्यस्याभिप्रायेण यस्याः सकलेषु समस्तेषु सप्तमो लघुर्भवति सा युग्मविपुला भवति ॥ ६ ॥
भेनाधितो भाद्विपुला ॥७॥ अब्धितः समुद्राद्भन भगणेन भाद्भकारात्परा विपुला भविपुलेत्यर्थः॥ - इत्थमन्यारश्चतुर्थात् ॥८॥
इत्थममुना प्रकारेण चतुर्थाच्चतुरक्षरात् रो रगणो यदि भवति तदान्या रविपुला भवति ॥ ८॥
नोम्बुधेश्चेत्रविपुला ॥९॥ अंबुधेः समुद्राचतुरक्षरात्परो यदि नो नगणस्तदा नविपुला भवति९ तोऽन्धेस्तत्पूर्वान्या भवेत् ॥१०॥
इति वक्रप्रकरम् । अब्धेश्चतुरक्षराद्याद तस्तदा अन्या विपुला तत्पूर्वा तविपुला भवति ॥ १० ॥ इति वक्रप्रकरणम् ॥ द्विकगुणितवसुलघुरचलधृतिरिति ॥१॥ अथात्र वृत्तान्यधिक्रियते तान्येवाह॥ दावेव द्विको द्वाभ्यां गुणि

Page #40

३४
वृत्तरत्नाकरः ।
ता वसवोष्टौ लघवो यस्यां सा द्विकगुणितवसुलघुः अचलधृतिर्नाम छंदो भवति तथा आपदाकुलकं छंदो यावद्विकगुणित वसुलघु रिति वर्तते तेनोत्तरत्र षोडश मात्रा अधिक्रियते ॥ १ ॥
मात्रासमकं नवमालूगंतम् ॥ २ ॥ उपचित्रा नवमे रयुक्ते ॥ ३ ॥ अष्टाभ्यो भादावुपचित्रा ॥ ४ ॥ जान्लावथाम्बुधेर्विश्लोकः ॥ ५ ॥
मात्रासमकं छंदः स्याद्यत्र नवमो लू लघुः । ग् गुरुः अंते यस्य तत् षोडश मात्रा: । अष्टाभ्यो मात्राभ्यः परयुक्ते दशमयुक्ते नवमे मात्राषोडशके उपचित्रा भवति । अष्टाभ्यो भगणस्तस्माद्दौ गुरू यदीयौ भवतस्तदा उपचित्रा स्यात् । अंबुधेश्वतसृभ्यो मात्राभ्यः परो जगणो यदि भवति न्लौ वा नगणलघू वा भवतस्तदा विश्लोकोनाम छंदो भवति ॥ २ ॥ ३ ॥ ४ ॥ ५ ॥
तद्युगलाद्वानवासिका स्यात् ॥ ६ ॥
तद्युगलादम्बुधियुग्मात् अष्टाभ्यो मात्राभ्यः परो जो यदि वा लौ तदा वानवासिकानाम छन्दो भवति ॥ ६ ॥ बाणाष्टनवसु यदि लश्चित्रा ॥ ७ ॥ यदतीतकृतविविधलक्ष्मयुतैर्मात्रा समादिपादैः कलितम् ॥ अनियतवृत्त परिमाणसहितं प्रथितं जगत्सु पादाकुलकम् ॥ ८ ॥
बाणाष्टनव पंचमाष्टनवमात्रासु यदि लो लघुस्तदा चित्रानाम छंदः ॥ ७ ॥ यदिति । अतीतं पूर्वं कृतं विविधं नानारूपं लक्ष्म लक्षणं तेन कलितैः प्रागुक्तमात्रासमा दिलक्षणसहितैः पादैर्यच्छन्दः

Page #41

सटीकः।
कलितमनियतमानिश्चितं यद्वृत्तपरिमाणं तेन सहितमेवंविधं जगत्प्रसिद्धं यत्तत्पादाकुलकं नाम छंदः॥ ८॥
वृत्तस्य लो विना वर्णैर्गा वर्णा गुरुभिस्तथा ॥ गुरखो लैर्दले नित्यं प्रमाणमिति निश्चितम् ॥९॥ वृत्तस्येति । यस्य कस्यापि वृत्तस्य लो लघवो मात्रारूपा भवंति तेभ्यो वगैरक्षरैविना गा गुरुसंख्या भवति तथा तेभ्यो लघुभ्यो गुरुभिस्तसंख्यां विना वर्णसंख्या भवति तेभ्यो मात्राभ्यः तैर्लघुमिविना शेषमात्राणां च दले कृते सति तत्संख्याका गुरवो वाच्याः॥ यथात्रैव वृत्ते एवं सर्वत्र ज्ञेयम् ॥ ९॥ शिखिगुणितदशलघुरचितमपगतलघुयुगलमपरमिदमखिलम् ॥ सगुरुकशकलयुगलमपि सुपरिघटितललितपदनिचिति भवति शिखा।।१०॥ शिखीति ॥ शिखी अग्निः ३ शिखिभिस्त्रिभिर्गुणिताये दश लघवस्तै रचितं यत्तत् । पुनः कीदृशमपगतं लघुयुगलं यस्मात्तत् । एवं प्रथम दलं तथापरं द्वितीयं दलमखिलं संपूर्ण त्रिंशन्मात्रके तथा दलद्वयमपि सगुरुकं । कोऽर्थः । प्रथमे दलेऽष्टाविंशतिलघवः प्रांत गुरुश्च द्वितीये त्रिंशन्मात्राः प्रांते गुरुः एवं दलद्वये द्विषष्टिलघव इत्यर्थः । कथंभूतं सुपरि शोमनप्रकारेण घटितानि बद्धानि मनोज्ञानि पदानि तेषां निचिती रचना यस्मिंस्तच्छिखानाम छंदो भवति ॥ १०॥
विनिमयविहितसकलयुगललघुललितपदविततिरचितगणनिचया ॥ श्रुतिसुखकृदियमपिजगति जशिर उपगतवति जि सति भवति स्वजा ॥ ११ ॥ विनिमयेन वैपरीत्येन विहितं यत्सकलयुगलं तस्य लघवस्तर्ल.

Page #42

३६
वृत्तरत्नाकरः ।
लिता या विततिः पदश्रेणिस्तया रचिता निबद्धा गणसमूहा यस्यां सा श्रुत्योः सुखं करोतीति श्रुतिसुखकृत् क्व सति जिजकारे जकारस्य शिरसि उपगतवतीत्यर्थः । स्वजानाम छंदः ॥ ११ ॥
अष्टाव गाद्वयभ्यस्ता यस्याः सानंगक्रीडोक्ता ॥ दलमपरमपि वसुगुणितसलिलनिधिलघुकविरचितपदवितति भवति ॥ १२ ॥
यस्या अर्धे दले अष्टौ गा गुरवो भवंति कथंभूता गुरवः द्वयभ्यस्ता द्विगुणिताः षोडश गुरव एव स्युरित्यर्थः । तथापरं द्वितीयमपि दलं वसुभिरष्टभिर्गुणिता ये सलिलनिषयश्चत्वारो लघवो यत्तत्कविभी चिता पदविततिः पदश्रेणिर्यस्य तत् सा अनंगक्रीडानाम छंदो भवति ॥ १२ ॥ त्रिगुणनलघुरवसितिगुरुरिति रिह रुचिरा ।। १३ ।। इति मात्राप्रकरणम् ॥ इति भट्टकेदाररचिते वृत्तरत्नाकरे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
दलयुगकृततनु
त्रिगुणास्त्रिभिर्गुणिता नव लघवो यस्यां सा त्रिगुण नव लघुः अवसित अवसाने गुरुर्यस्याः सा अवसितिगुरुः इत्येवं दलयुगेन खंडयुग्मेन कृता तनुर्यस्याः सा दलयुगकृततनुः रुचिरानामेति छंदः ॥ १३ ॥ इति वृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि मात्राप्रकरणवृत्तौ द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
उक्ता गः श्रीः ॥ १ ॥ अत्युक्ता गौ स्त्री ॥ २ ॥ मध्या मो नारी, रो मृगी ॥ ३ ॥ प्रतिष्ठा गौ चेत्कन्या ॥ ४ ॥

Page #43

सटीकः।
इदानीं समवृत्ताध्यायमभिधातुमाह ॥ गः गुरुयदि पादेपादे एकैको वर्णो भवति तदा उक्तायां जातौ श्रीनाम वृत्तं भवति ॥१॥ पादेपादे द्वौ गकारौ यदि भवतस्तदा अत्युक्तायां जातौ स्त्रीनाम छंदो भवति ॥ २॥ पादेपादे एकैको मगणो याद भवति तदा मध्यायां जाती नारीनाम छंदः । रो रगणो यदि भवति तदा मध्यायां जाती मृगीनाम छंदः ॥ ३ ॥ एवं यावंतश्छंदोभेदा भवंति तावंत एवमवतार्याः । म्गौ! मगणगुरू चेद्यदि भवतस्तदा प्रतिष्ठायां जातौ कन्यानाम छंदः ॥ ४ ॥
सुप्रतिष्ठा ॥ गौ गिति पंक्तिः ॥५॥ गायत्री । त्यो स्तस्तनुमध्या। शशिवदनान्यौ त्सौ चेसुमती ॥६॥
भगौ भगणो द्वौ गुरू च भवत इति सुप्रतिष्ठायां जातौ पंक्ति - मछंदः ॥ ५॥ त्यौ तगणयगणौ यदि स्तस्तदा गायत्र्यां जाती तनुमध्या । न्यौ नगणयगणौ यदि तदा शशिवदना । चेद्यदि त्सौ तगणसगणौ भवतस्तदा वसुमती ॥ ६ ॥
उष्णिक् । मधु यदि ननगाः । कुमारललिता ज्सौग । म्सौगः स्यान्मदलेखा ॥७॥ यदि ननगाः द्वौ नगणौ गुरुश्च भवति तदा उष्णिहि जाती मधुसंज्ञं भवति । सौर जगणसगणौ गुरुश्च कुमारललिता । म्सौगः मगणसगणौ गुरुश्च यदा भवति तदा मदलेखा ।। ७ ॥
अनुष्टुप् ॥ भौ ग्गिति चित्रपदा गः। मो मो गो गो विद्युन्माला ॥ माणवकं भात्तलगाः। म्नौ गौ

Page #44

३८
वृत्तरत्नाकरः । हंसरुतमेतत् । जैं समानिका गलैौ च । प्रमा
णिका जरौ लगौ । वितानमाभ्यां यदन्यत् ॥ ८॥
अथानुष्टुजातौ भौग्ग् द्वौ भगणौ गुरुद्वयं च यदा भवति तदा चित्रपदानाम | मो मो गो गो द्वौ मगणौ द्वौ गुरू च विद्युन्माला छंदः । भाद्भगणात् परे तलगाः तगणलघुगुरवो यदि भवति तदा माणवकं छंदः । मगणनगणौ द्वौ गुरू चैतत् हंसरुतं नाम छंदः रगणजगणौ गुरुलघु च यदि भवतस्तदा समानिकानाम छंदः । जगणरगणौ लघुगुरू च तदा प्रमाणिकानाम छेदः । आभ्यां समानिकाप्रमाणिकाभ्यां यदन्यलक्षणं तद्वितानंनाम छंदो भवति ॥ ८ ॥ बृहती। रान्नसाविह हलमुखी । भुजगशिशुभृता नौ मः ॥ ९ ॥
अथ बृहत्यां जातौ रात् रगणात्परौ नसौ नगणसगणौ यदि भवतस्तदा इलमुखीनाम छंदः । इहास्मिन् शास्त्रे द्वौ नगणौ मगणश्च यदि भवति तदा भुजगशिशुभृतानाम छंदो भवति ॥९॥ पंक्तिः । म्सौ जगौ शुद्धविराडिदं मतं । म्नौ । गौचेति पणवनामेदम् । जैं रगौ मयूरसारिणी स्यात् । म्भौ सगयुक्तौ रुक्मवतीयम् । ज्ञेया । । मत्ता मभसगयुक्ता । चंपकमाला चेद्भमसाद्गः । नरजंगैर्भवेन्मनोरमा ॥ १० ॥
I
पंक्त्यां जातौ सौ मगणसगणौ जगौ जगणगुरू च यदि भवतस्तदा शुद्धविराडिति मतमभिप्रेतम् । मगणनगणौ रगणगुरू च यदा भवतस्तदा पणवनामकं छंदः । रगणजगणौ रगणगुरू च यदि भवतस्तदा मयूरसारिणीनाम छंदः स्यात् । भगणमगणौ सगणगुरुभ्यां

Page #45

सटीकः।
युक्तौ यदि भवतस्तदा रुक्मवतीयं भवति । मभसगाः मगणमगणसंगणगुरवस्तैर्युक्ता यदा भवति तदा मत्ता ज्ञेया । भगणमगणसगणाचेद्याद गुरुः भवति तदा चंपकमालानाम छंदः। नगणजगणरगणगुरुभिर्युक्ता यदि भवेत्तदा मनोरमा भवति ॥ १० ॥ त्रिष्टुप् । जौ ज्गौ गुरुणेयमुपस्थितोक्ता । स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौगः । उपेंद्रवज्रा जतजास्ततो गौ । अनंतरोदीरितलक्ष्मभाजी पादौ यदीयाबुपजातयस्ताः । इत्थं किलान्यास्वपि मिश्रितासु स्मरंति जातिष्विदमेव नाम ॥ सांद्रपदं भ्तौ नगलघुभिश्च । नजजलगैर्गदिता सुमुखी । दोधकवृत्तमिदं भभभादौ । शालिन्युताम्तौ तगौ गोब्धिलोकैः । वातोर्मीयं गदिता म्तौ तगौ गः पंचरसैः श्रीभंतनगगैः स्यात् । म्भौ न्लौ गः स्याद्भमरविलसिता । रानराविह रथोद्धता लगौ । स्वागतेति रनभाद्गुरुयुग्मम् । ननसगगुरुरचिता वृत्ता । ननरलगुरुभिश्च भद्रिका । इयेनिका रजा रलौ गुरुर्यदा। उपस्थितमिदं ज्सौ तागकारौ ॥११॥ त्रिष्टुभि जातौ तगणजगणौ जगणगुरू च गुरुणा कृत्वा यदि तदेयमुपस्थिता उक्ता कथिता । दो तगणौ जगणगुरू गुरुश्च यदि भवति तदा इंद्रवज्रानाम छंदः स्यात् । जतजा जगणतगणजगणास्ततोऽग्रतो गुरू द्वौ च यदि भवतस्तदा उपेंद्रवज्रा भवति । अनंतर शब्दे पाश्चात्त्यवृत्तद्वयामिंद्रवज्रीपेंद्रवज्राख्यं गृह्यते अनंतरमुदीरितम

Page #46

वृत्तरत्नाकरः। नंतसेदीरितम तसेदीरितं तच्च लक्ष्म तद्भजतः अनंतरोदीरितलक्ष्मभाजी यौ यदीयौ पादौ यस्या इमौ यदीयौ ता उपजातय उच्यते । इत्थमनेन प्रकारेण अन्यास्वपि जातिषु मिलितासु पूर्वाचार्या इदमेव नाम स्मरंति । यथा कुमारसंभवे प्रथमसर्गे उपजातिश्छंदः । “अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा"अत्र प्रथमपादे इंद्रवज्रा।"हिमालयो नाम नगाधिराज' इत्यत्रोपेंद्रवज्रा। एवं तृतीयचतुर्थचरणयोरप्यवगन्तव्यम् । भ्तौ भगणतगणौ नगलघुभिः नगणगुरुलघुभिश्च सांद्रपदं नाम छंदः । नजजलगैः नगणजगणजगणलघुगुरुभिस्तदा सुमुखी गदिता कथिता। भभभाद्गणाद्वौ गुरू यदि भवतस्तदा इदं दोधकं वृत्तं स्यात् । मततगणादने द्वौ गुरू भवतोत्राब्धिलोकैश्चतुःसप्तभिरक्षरैर्यतिर्विधेया तदा शालिनी उक्ता। अत्र छंदसि चतुर्वर्णेभ्यः एका यतिः कार्या ततः सप्तवर्णेभ्यो द्वितीया यतिर्विधेया । परमत्र यदि यतिन स्यात्तदा छंदोप्यलीकः। मगणतगणौ तगणगुरू गुरुश्च इयं वातोर्मी पंचरसैः पंचभिः षड्भिश्च यतिर्भवति । भतनगगैः भगणतगणनगणैर्गुरुभ्यां तदा श्रीनाम छंदः स्यात् । मगणभगणी नगणलघुगुवश्च भवति तदा भ्रमरविलसिता स्यात् । इह छंदोजाती रात् रगणानरौ नगणरगणौ लघुगुरू च भवतस्तदा रथोद्धता नाम। रनमात्र गणनगणभगणाद्यदि गुरुयुग्मं भवति तदास्वागता भवति। नगणभगणसगणगुरुगुरुभी रचिता वृत्ता नाम छंदारगणजगणी रगणलघुगुरवश्च यदा एवं तदा श्यनिका नाम छंदः जगणसगणौ ततः तगणात्परौ गुरू च भवतस्तदा उपस्थितमिदं छंदः ॥ ११ ॥
जगती । चंद्रवर्त्म गदितं तु रनभसैः । जतौ तु वंशस्थमुदीरितं जरौ । स्यानिंद्रवंशा ततजैरसंयुतैः। इह तोटकमंबुधिसैः प्रथितम् । द्रुतविलंवितमाह नभौ भरौ । वसुयुगविरतिौँ म्यौ पुटोऽयम् । प्रमुदितवदना भवेन्नौ ररौ । नयस

Page #47

सटीकः।
४१ हितौ न्यौ कुसुमविचित्रा । रसजसजसाजरा द्धतगतिः । भुजंगप्रयातं भवेद्यैश्चतुर्भिः। रैश्चतुभिर्युता स्रग्विणी संमता । भुवि भवेन्नभजरैः प्रियंवदा। त्यो त्यो मणिमाला छिन्ना गुहक्कैः। धीरैरभाणि ललिता तभौ जरौ । जजाविह मौक्तिकदाम जजौ च । त्यौ त्याविति निर्दिष्टा पुष्पविचित्रा । विभावरी तु सा जरौ जरौ यतः। प्रमिताक्षरा सजसजैरुदिता । ननभरसहिताभिहितोज्वला । पंचाश्वैश्छिन्ना वैश्वदेवी ममौ यौ। अब्भ्यंगैः स्याजलधरमाला म्भौ स्मौ । उह नवमालिनी नजभरौ म्यौ । स्वरशरविरतिर्ननौ रौ प्रभा। भवति नजावथ मालती जरौ इति वद तामरसं नजजायः ॥ १२॥ जगत्यां जातौ रश्च नश्च भश्च सश्च रनभसारगणनगणभगणसगणास्तैश्चंद्रवर्त्म गदितं कथितम् । जश्व तश्च जतौ जगणतगणौ तु पुनः जरौ जगणरगणौ यदि भवतस्तदा वंशस्थं नाम छंद उदीरितं कथितम्।तगणनगणजगणैः रगणसंयुक्तैः इंद्रवंशा स्यात्। इह छंदोजातौ अंबुधिसैश्चतुःसगणैः तोटकं प्रथितम्। नश्च भश्च नभौ नगणभगणौ भरौ भगणरगणौ च भवतस्तदा द्रुतविलंबितमाहानौ नगणनगणौ म्यौ मगणयगणौ च यत्र वसवोऽष्टौ युगानि चत्वारि तैर्यतिर्यस्मात्सोऽयं पुटो नाम छंदः। नौ नगणनगणौ ररौ रगणरगणौ च यत्र भवतः सा प्रमुदितवदना भवेतान्यौ नगणयगणौ नगणयगणसंयुक्तौ यत्र सा कुसुमविचित्रा। रसैः षाभितिः जसजसा जगण

Page #48

४२
वृत्तरत्नाकरः ।
सगणजगण सगणैः रचिता या सा जलोद्धतगतिर्नाम छंदः । चतुर्भिगणैर्भुजगप्रभातं नाम छंदी भवेत् । चतुर्भिः रैः रगणैः स्रग्विणी संमता कथिता । नगणभगणजगणरगणैर्भुवि पृथिव्यां प्रियंवदा नाम छंदो भवेत् । तगणयगणौ तगणयगणौ च यत्र सा मणिमाला नाम परं गुहवः छिन्ना गुहः कार्तिकेयस्तस्य वक्त्राणि मुखानि षट् तत्संख्यया यतिर्विधेया तगणभगणौ जगणरगणौ च यत्र सा धीरैर्मनीषिभिः ललिता अभाणि। चत्वारो जगणा यत्र तत् मौक्तिकदाम छेदः इह अस्मिनशास्त्रे स्यात् । तगणयगणौ तगणयगणौ च इत्यनेन प्रकारेण यत्र सा मुनिना पुष्पविचित्रा निर्दिष्टा कथिता । जगणरगणौ तु पुनः जगणरगणौ यतो भवतः सा विभावरी नाम । सगण जगणसगण जगणैः प्रमिताक्षरानाम उदिता कथिता । नगणनगणभगणरगणसहिता या सा उज्ज्वला अभिमता । द्वौ मगणौ ततो द्वौ यगणौ यत्र सा वैश्वदेवी परंतु पंचाश्वश्छिन्ना पंचाक्षरैः प्रथमा यतिःततोऽश्वैःसप्तभिर्द्वितीया यतिः कार्या । अब्धयश्चत्वारों गान्यष्टौ तैर्वि राम यत्र मगणभगणौ सगणमगणौ च स्याच्च सा जलधरमाला नाम छंदः । नगणजगणाभ्यां परौ भगणयगणौ यदि स्तस्तदा इह छंदोजाती नवमालिनी भवति । स्वरैः सप्तभिस्ततः शरैः पंचभिर्विरतिविरामो यत्र च द्वौ नगणौ द्वौ रगणौ च भवतः सा प्रभा नाम छंदः । नगणजगणौ अथ जगणरगणौ यत्र स्तः सा मालती नाम भवतेि । नगणजगण जगणात्परो यगणः स्यात्तदा इति तामरसं नाम त्वं वद कथय ॥ १२ ॥
अतिजगती । तुरगरसयतिन ततौ गः क्षमा । नौ नौ गस्त्रिदशयतिः प्रहर्षिणीयम् । चतुर्ग्रहैरिह रुचिरा ज्भौ सरौ गः । वेदै रंध्रेत यसगा मत्तमयूरम् । सजौ जतौ गो भवति मंजुभाषिणी । ननततगुरुभिश्चंद्रिकाश्वर्तुभिः ॥ १३ ॥

Page #49

सटीकः।
अथातिजगतीजातिः। तुरगरसयतिः सप्तषद्भिविरामः स्याद्यत्र द्वौ नगणौ द्वौ तगणी गुरुरेकश्च सा क्षमा नाम छंदः । मगणनगणौ जगणरगणौ गुरुश्च त्रिदशयतिः त्रिभिरक्षरैस्ततो द्वितीयो दशाक्षरैर्विरामः इयं प्रहर्षिणीनाम छंदः । जगणभगणौ सगणरगणौ गुरुश्च एभिः रुचिरा नाम छंदः । इह छंदास चतुर्भिरक्षरैः प्रथमा यतिः ततो हैवभिरक्षरैद्वितीया यतिः कार्या। वैदैश्चतुर्भिरक्षरैः रंधेः नवभिर्यतिः मगणतगणौ यगणसगणगुरुभिः सह यत्र च तत् मत्तमयूरं छंदः। जतौ जगणतगणौ सजौ सगणजगणौ गो गुरुश्च यत्र सा मंजुभाषिणी भवति । नगणनगणतगणतगणगुरुभिश्चंद्रिका नाम छंदः । परमश्वैः सप्तभिस्ततः ऋतुभिः षड्भिर्यतिः कार्या ॥ १३ ॥
शकरी । म्तौ सौ गावक्षग्रहविरतिरसंबाधा । ननरसलघुगैः स्वरैरपराजिता । ननभनलगिति प्रहरणकलिता । उक्ता वसंततिलका तभजा जगौ गः सिंहोदतेयमुदिता मुनिकाश्यपेन । उद्धर्षिणीति गदिता मुनिशैतवेन श्रीपिंगलेन कथिता मधुमाधवीति ॥१॥ इंदुवदना भजसनः सगुरुयुग्मैः ॥ द्विःसप्तच्छिदलोला म्सौ म्भौ गौ चरणे चेत् ॥१४॥ अथ शक्कर्यां चतुर्दशाक्षरायां जाती मगणतगणौ नगणसगणों द्वौ गुरू च तदाऽसंबाधा नाम छंदः। अत्र अक्षैरिंद्रियैः पंचभिः ग्रहैर्नवाभियतिः कार्या। नगणनगणरगणसगणलघुगुरुभिरपराजिता नाम छंदः अत्र स्वरैः सप्तभिर्यातः कार्या । द्वौ नगणी भगणनगणी लघुगुरू च इत्यनया रीत्या प्रहरणकलिका नाम छंदः। तगणभगणजगणजगणा द्वौ गुरूच एभिर्वसंततिलका उक्ता ! मतांतरमाह। इयं वसंत

Page #50

१४ वृत्तरत्नाकरः। तिलका काश्यपेन मुनिना सिंहोद्धता उदिता भणिता। तथा शैतवेन मुनिना इयमुद्धर्षिणी निगदिता । श्रीपिंगलेनाचार्येणेयं मधुमाधवीति कथिता । एवं च रूपाण्यपि मतानि । भगणजगण. सगणनगणैगुरुयुग्मसाहितौरैदुवदना स्यात् । चेद्यदि चरणे पादे मगणसगणौ मगणभगणौ द्वौ गुरू च तदा अलोला नाम छंदः । अत्र द्विःसप्तच्छित् द्वौ वारौ सप्तभिः सप्तभिः छित् छेदो यतिर्विराम इति ॥ १४ ॥
अतिशकरी। द्विहतहयलघुरथगिति शशिकला। श्रीगिति भवति रसनवकयतिरियम् । वसुमुनियतिरिह मणिगुणनिकरः । मा बाणा यस्यां सा कामक्रीडा ज्ञातव्या । ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः । भवति नजौ भजौ रसहितौ प्रभद्रकम् ॥ सजना नयौ शरदशकविरतिरेला । नौ म्यौ यांतौ भवेतां सप्ताष्टकैश्चंद्रलेखा ॥१५॥ अथ पंचदशाक्षरायां शक्कयाँ जातौ द्विहता दाभ्यां गुणिता हयाः सप्त जाताश्चतुर्दश प्रागेव तावंतो लघवस्तदनु एको गुरुरित्यमुना प्रकारेण शशिकला नाम छंदो भवति । इयं शशिकला यदि रसनवकयतिः षट्नवभिर्यतिस्तदेत्यनया रीत्या स्रग नाम भवति । इह अस्यां शशिकलायामष्टसप्तभिर्यतिस्तदेयं मणिगुणनिकरः स्यात् । मा बाणाः पंच मगणाः यस्यां सा कामक्रीडासंज्ञा ज्ञातव्या । दौ नगणौ एको मगणो द्वौ यगणौ च एभिर्युता इयं मालिनी अस्यां भोगिलोकैः अष्टभिः सप्तभिश्च यतिविधेया। नगणजगणौ भगणजगणौ रगणसहितौ तदा प्रभद्रकं नाम छंदो भवति सगणजगण नगणाः नगणयगणौ च भवतो यत्र शरदशकविरतिः पंचभिस्ततो दशभिर्वणतिर्भवति सा एला संज्ञा स्यात् । मगणरगणौ मगणय

Page #51

सटीकः ।
गणौ यगणांतौ यदि भवेतां यतिश्व सप्तभिरष्टभिरक्षरैर्भवेत्तदा चंद्रलेखा संज्ञा स्यात् इत्यतिशक्करीजातिः ॥ १५ ॥
अष्टिः । भ्रत्रिनगैः स्वरान्नवमृषभगजविलसितम् । नजभजरैः सदा भवति वाणिनी गयुक्तैः । जरौ जरौ जगाविदं वदंति पंचचामरम् ॥ १६ ॥
अथ अष्टिजातिस्तत्र भ्रत्रीति भ्रौ भगणरगणौ त्रिनं नगणत्रितयं ततो गो गुरुरेकः एभिः ऋषभगजविलसितं नाम छंदोत्र स्वरात्सप्तभ्यः नवं यतिः । नगणजगणभगणजंगणर गणैर्गुरुसहितैः तदा वाणिनी नाम छंदो भवति । जगणरगणौ जगणरगणौ जगणगुरू च एतैरिदं छंदः पंचचामरं नाम छंदोविदः वदति कथयति ।। १६ ।। अत्यष्टिः । रसै रुद्रैरिछन्ना यमनसभला गः शि1 खरिणी । जसौ जसयला वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः । दिग्मुनिवंशपत्रपतितं भरनभनलगैः । रसयुगहयैन्स म्रौ स्लो गो यदा हरिणी तदा । मंदाक्रांता जलधिषडगैम्भ नतौ ताद्गुरू चेत् । यदि भवतो नजौ भजजला गुरुर्नर्कुटकम् । सुनिगुहकार्णवैः कृतयतिं वद कोकिलकम् ॥ १७ ॥
1
४५
अथ अत्यष्टिजातिस्तत्र रसैः षभिस्ततो रुद्रैरेकादशभिश्छिन्नविर्तिर्यत्र च यगणमगणनगण सगणभगणलघवो गुरुश्च सा शिखा रिणी स्यात् । जगणसगणौ जगणसगणयगणलघवो गुरुश्च यत्र सा पृथ्वी नाम छंदः । अत्र अष्टभिस्ततो नवभिर्यतिः कार्या भगणरगण नगणभगणनगणलघुगुंरुभिर्वेशपत्रपतितं नाम छंदोऽत्र दशभिस्ततः सप्तभिर्यतिः । षड्भिस्ततश्चतुर्भिस्ततः सप्तभिर्यतिर्यदा नगणसगण

Page #52

वृत्तरत्नाकरः।
मगणरगणौ सगणलघू गुरुश्च तदा हरिणीनाम छंदः स्यात् । चेद्यदि जलधिभिश्चतुर्भिः षभिः अंगैः सप्तमिः यतिः मगणभगणौ नगणतगणौ तात् तगणात् गुरू च स्यातां तदा मंदाक्रांता नाम छंदः । यदि नगणजगणौ भवतः भगणजगणजगणलघवो गुरुश्च स्यात्तदा नकुटकं नाम छंदः । इदं नर्कुटकं यादि मुनिगुहकार्णवैः मुनिभिः सप्तमिः गुहकैरिति गुहः कार्तिकेयस्तस्य कानि मुखानि षट् गु. हकैः षद्भिः अर्णवैश्चतुर्भिश्च कृता यतिर्यत्र स मुनिगुहकार्ण वैः कृतयतिस्तं तदा त्वं कोकिलकं नाम छंदः कथय ॥ १७ ॥
धृतिः । स्याद्भूतवश्वैः कुसुमितलतावेल्लिता म्तौ नयो यौ ॥१८॥ धृति म जातिस्तत्र यत्र भूतवश्वैः पंचषट्सप्तभिर्यतिः मगणतगणौ नगणयगणौ दो यगणौ च सा कुसुमितलतावेल्लिता स्यात् १८
अतिधृतिः । रसत्वैश्वैौ सौ ररगुरुयुता मेघविस्फूजिता स्यात् । सूर्याश्वैर्मसजस्तताः सगु
खः शार्दूलविक्रीडितम् ॥ १९॥ अथ अतिधृतिर्जातिः यमनसररगणगुरुयुता मेघविस्फूर्जिता स्यात् । रसैः षड्राभः ऋतुभिः षड्भिः अश्वैः सप्तभिः कृतविरामा । सूर्याश्वैः द्वादशसप्ताभः कृतविरामं मसजसततगणा गुरुसहिता यत्र तत् शार्दूलविक्रीडितं नाम छंदः स्यात् ॥ १९ ॥
कृतिः । ज्ञेया सप्ताश्वषड्भिर्मरभनययुता भ्लो गःसुवदना । त्री रजो गलौ भवेदिहशेन लक्ष
णेन वृत्तनाम ॥२०॥ अथ कृतिजाती भरभनयगणसहिता भगणलघू गुरुश्च यत्र सप्ता

Page #53

सटीकः।
४७
श्वषड्भिः यतिः सप्तभिः अश्वैः सप्तभिः षडभिः यतिः सा सुवदना ज्ञेया । त्रिस्त्रीन् वारान् रगण जगणौ ततो गुरुलघू इह ईदृशेन लक्ष णेन वृत्तनाम छंदो भवेत् ॥ २० ॥ प्रकृतिः । म्रनिर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम् ॥२१॥ अथ प्रकृतिजाती मरभनगणैस्ततो यानां त्रयेण यगणत्रयेण इयं स्रग्धरा कीर्तिता । किंभूता स्रग्धरा त्रिमुनियतियुता सप्तभिस्ततः सप्तभिस्ततः सप्तभिर्विरामसहिता ॥ २१ ॥
आकृतिः । भ्रौ नरना रनावथ गुरुर्दिगर्कविरमं हि भद्रकमिदम् ॥२२॥
अथ आकृतिजातौ भगणरगणौ ततो नगणरगणनगणास्ततोरगणनगणी अथ गुरुः इदं भद्रकं नाम छंदः । किंभूतं दिगर्कविरमं दशभिर्दादशभिश्च विरामो यत्र तत् । अत्र हि पादपूरणे ॥ २२ ॥ विकृतिः । यदिह नजौ भजौ भ्जभलगास्तदाश्वललितं हरार्कयति तत् । मत्ताक्रीडं मौ भ्नौ नौ न्लौ गिति भवति वसुशरदशयतियुतम्॥२३॥
अथ विकृतिर्जातिः यदिह शास्त्रे नगणजगणौ भगणनगणभगणजगणभगणलघुगुरवश्व स्युस्तत् अश्वललितं नाम छंदः । किभूतं तत् हरार्कयति । हरैकादशभिरकादशभिर्यतिविरामो यत्र तत् । द्वौ मगणौ भगणनगणौ द्वौ गणौ नगणलघु गुरुश्च इति लक्षणेनमत्ताक्रीडं नाम । कीदृशं मत्ताक्रीडं वसुशरदशयतियुतमष्टपंचदशभिर्यतिस्तया सहितम् ॥ २३ ॥ संकृतिः। भूतमुनीनैर्यतिरिह भतनाः स्भौ भनयाश्च यदि भवति तन्वी ॥२४॥

Page #54

वृत्तरत्नाकरः। अथ संकृतिर्जातिः इह छंदोजातौ भतनाः सभी भनयाश्च एत गणा यदि भवेयुस्तदा तन्वी नाम छंदो भवति। अत्र पंचसप्तद्वादशभितिः कार्या ॥ २४ ॥
अभिकृतिः । क्रौंचपदा भ्मौ स्भौ नननोन्गाविषुशरवसुमुनिविरतिरिह भवेत् ॥ २५॥
अथ अभिकृतिर्जातिः इह शास्त्रे चेद्यदि भगणमगणौ सगणभगणौ चत्वारो नगणा एको गुरुश्च इषुभिः शरैः पंचभिः वसुभिरष्टभिमुनिभिः सप्तभिश्च विरातिः स्यात्तदा क्रौंचपदा नाम छंदो भवेत्॥२५॥
उत्कृतिः । वस्वीशाश्वच्छेदोपेतं ममतनयुगनरसलगैर्भुजंगविजृभितम् । मो नाः षट् सगगिति यदि नवरसरसशरयतियुतमपवाहाख्यम् ॥२६॥
अथ उत्कृतिजाती ममतगणास्ततो नयुगं नगणयुगुलं ततो नरसगणलघुगुरवः एतैर्भुजंगविजूंभितंनाम छंदो भवति । कीदृशं तत् वस्वीशाश्वच्छेदोपेतमष्टैकादशसप्तभिश्छेदो विरामस्तेनोपेतं युक्तम् । एको मगणस्तता नगणाः षट् ततः सगणस्ततो गुरुद्वयमित्यमुना प्रकारेण यदि नवषट पंचभिर्यतिस्तया युतमुपेतं तदा अपवाहाख्यं नाम छंदः स्यात् ॥ २६ ॥
इति समवृत्तप्रकरणम् । यदीह नयुगलं ततः सप्त रेफास्तदा चंडवृष्टिप्रयातो भवेदंडकः ॥ १ ॥ अथ चंडवृष्टयादिकदंडकानाह॥यदीहति । यदि इह दंडकजातो आदौ नयुगलं नगणयुग्मं ततः सप्त रेफाः सप्त रगणास्तदा चंडवृ

Page #55

सटीकः।
टिप्रयातोनाम दंडको भवेत् चत्वारोपि पादा ईदृशेन लक्षणेन कर्तव्याः ॥ १॥
प्रतिचरणविवृद्धरेफाः स्युरणार्णवव्यालजीमूतलीलाकरोदामशंखादयः॥२॥ तथात्र प्रतिचरणविवृद्धरेफा इति । दंडकं दंडकंपात पादेपादे एकैकरगणवृद्धिः क्रियते तदा अमूनि नामानि दंडकानां पृथक् स्युः आदौ सर्वत्र नगणद्वयमेव कार्य तथा च द्वौ नगणौ ततः सप्त रगणाः अत्र तु दौ नगणौ पादे पादे ततः अष्टौ रगणास्तदा अर्णनाम दंडकं स्यात्। एवं प्रतिदंडकवृद्धौ नवभिरर्णवनाम दशभिः रगणैयाल: एकादशमिरगणैर्जीमूतनाम द्वादशभिः रगणैलीलाकरः त्रयोदशभिः रगणैरुद्दामः तथा पादे पादे आदौ द्वौ नगणौ ततश्चतुर्दश रगणास्तदा शंखोनाम दंडको भवति आदिशब्दात्पथ (?) गगनसमुद्रादयोपि शिष्टकृतनामानी गृह्यते रगणवृद्धिराप कर्तव्या ॥ २ ॥
प्रचितकसमाभिधो धीरधीभिः स्मृतो दंडको नद्वयादुत्तरैः सप्तभिः ॥३॥ इति भट्टकेदारविरचिते वृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि समवृत्ताध्यायस्तृतीयः समाप्तः॥३॥ तथा नगणद्वयादुत्तरैरग्रेतनैः सप्तभिर्यगणैधरिधीमः पंडितैः प्रचितकसमभिधोनाम दंडकः स्मृतः कथितः ॥३॥ इति दंडकाः ॥ इति घृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि समवृत्ताध्यायस्तृतीयः ॥ ३ ॥ विषमे यदि सौ सलगा दले भौ युजि भाद्रुकाबुपचित्रम् ॥ १॥ भत्रयमोजगतं गुरुणी चेत् युजि च नजौ ज्ययुतौ द्रुतमध्या ॥२॥

Page #56

वृत्तरत्नाकरः। इदानीमर्धसमवृत्ताध्यायो व्याख्यायते ॥ विषमे दले प्रथमदतीये पादे यदि दो सगणौ ततः सगणलघुगुरवो भवंति पुनर्यदा युजि समे दले द्वितीयचतुर्थपादे द्वौ भौ भगणौ ततो भात् भगणात् दौ गुरू भवतस्तदा उपचित्रनाम छंदः अत्र तृतीयपादः प्रथमपादसदृशः चतुर्थपादो दितीयपादसदृशः एवं सर्वत्रार्घसमच्छंदसि शेयम् ॥ १॥ चेद्यदि ओजगतं विषमपादोत्पन्नं लक्षणं भगणत्रयं प्रथमं ततो गुरुणी गुरुद्वयं च पुनः युजि समे पादे नगणजगणी जगणयगणसहितौ भवेतां तदा द्रुतमध्यानाम छंदो भवति ॥२॥ सयुगात्सगुरू विषमे चेद्भाविह वेगवती युजि भाद्रौ ॥३॥ विषमे पादे सगणयुग्मात्सगणगुरू चेयदि भवतः इह युजि समें पादे भौ भगणौ ततः पुनर्भगणात् द्वौ गुरू यदि भवतस्तदा वेगवतीनाम छंदो भवति ॥३॥ __ ओजे तपरौ जरौ गुरुश्चेत् सौ ज्यौ भद्रविराड्
भवेदनोजे ॥४॥ मोजे विषमे पादे तगणात्परौ जगणरगणौ गुरुश्चेद्भवति अनोजें समे पादे मसौ जगणगुरू च तदा भद्रविराट नाम छंदो भवेत्॥४॥
असमे सजौ सगुरुयुक्तो केतुमती समे भरनगादुः॥५॥ आख्यानकी तौ जगुरू च ओजे जतावनोजे जगुरू गुरुश्चेत् ॥६॥ असमे विषमे पादे सजौ सगणजगणौ सगणगुरू ताभ्यां युक्ती भवेता समे पादे भगणरगणनगणगुरवः एभ्यः पुनर्गुरुरेको यदि भवति तदा केतुमतीनाम छंदः स्यात् ॥ ५ ॥ भोजे विषमे पादे तौ दो तगणौ जगुरू जगणगुरू पुनर्गुमरेकश्च पुनरनोजे समे पाद

Page #57

सटीकः। जगणतगणी ततो जगणगुरू पुनरेको गुरुश्चेत्तदा आख्यानकी नाम छंदः ॥ ६ ॥
जतौ जगौ गो विषमे समे स्यात् तो ज्गो ग एषा
विपरीतपूर्वा ॥७॥ विषमे पादे जगणतगणी जगणगुरू गुरुश्च पुनः समे पादे तो द्वौ तगणौ जगणगुरू गुरुरकेश्च स्यात् तदा एषा विपरीतपूर्वा विपरीताख्यानकी भवति ॥ ७ ॥ सयुगात्सलघू विषमे गुरुयुजि नभौ च भरौ हरिणीप्लुता ॥ ८॥अयुजि ननरला गुरुः समेन्जमपरवऋमिदं ततो जरौ॥९॥ विषमे पादे सगणयुग्मात् सगणलघू गुरुश्च पुनयुजि समे पादे नगणभगणी भगणरगणौ च तदाहरिणीप्तानाम छंदो भवति ॥८॥ अयुजि विषमे पादे द्वौ नगणौ ततो रगणलघुगुरवः समे पादे नगणजगणौ ततोऽनंतरं जगणरगणौ इदमपरवज्रनाम छंदः ॥९॥
अयुजि नयुगरेफतो यकारो युजि च नजो जरगाश्च पुष्पिताया ॥ १० ॥ वदंत्यपरवत्राख्यं वैतालीयं विपश्चितः ॥ पुष्पितामाभिध केचिदौपच्छंदसिकं तथा ॥११॥
अयुजि विषमे पादे नगणयुगं च रेफश्च नगणयुगरेफौ ताभ्यां नगणयुगरेफतो यगणो भवति च पुनः युजि समे पादे नगणजगणौ ततो जगणरगणगुरवश्च तदा पुष्पितामानाम छंदो भवेत् ॥१०॥ यदिदमपरवक्राख्यंनाम छंदस्तद्विपश्चितः पंडिता वैतालीयं वदंति कथयंति पाश्चाग्रात्यं पुष्पिताभिधं छंदो भवेत् ततः केचिदाचार्या औपच्छंदसिकं वदंति ॥ ११॥

Page #58

वृत्तरत्नाकरः। स्यादयुग्मके रजौ रजौ समे तु जरौ जरौ गुरुयंदा यवान्मतीयम् ॥ १२॥
अयुग्मके विषमे पादे रगणजगणौ ततो रगणजगणौ तु पुनः समे पादे जगणरगणौ ततो जगणरगणौ गुरुश्च तदा इयं यवाचवशब्दात्परा मती यवमतीत्यर्थः ॥ १२॥ इति वृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि अर्धसमवृत्तरूपश्चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥ मुखपादोऽष्टभिर्वणः परेस्मान्मकरालयैः ॥क्रमादृद्धा सततं यस्य विचित्रैःपादैःसंपन्नसौंदर्य तदभिहितममलधीभिः पदचतुरूर्वाभिधं वृत्तम् ॥१॥
अथ विषमवृत्ताध्यायो व्याख्यायते । मुखपाद इति । यस्य वृत्तस्य मुखपाद आदिपादोऽष्टभिर्वणः अस्मात् मुखपादात्परे अग्रेतनास्त्रयः पादा मकरालयैश्चतुर्भिरक्षरैः क्रमात् क्रमेण वृद्धा भवंति द्वितीयपादो द्वादशभिरक्षरैः तृतीयःपादः षोडशाक्षरैश्चतुर्थों विंशत्यक्षरैः अमलधीभिः पंडितैस्तत् पदचतुरूर्वाभिधं वृत्तमभिहितं भणितं किंभूतं तत् सततमनवरतं यस्य वृत्तस्य विचित्रैः नानाविधैः पादैः संपन्नसौंदर्यं जातचारुत्वम् ॥ ११॥
प्रथममुदितवृत्ते विरचितविषमचरणभाजि, गुरुकयुगलनिधने इह कलित आडा विधृतरुचिरपदविततियतिरिति भवति पीडः ॥२॥ प्रथममिति इह शास्खे प्रथममुदितवृत्ते पूर्व प्रतिपादिते वृत्ते पदचतुरुभिधे वृत्ते आडा कलितः पीडोनाम छंदो भवति । आपीड इत्यर्थः । किंभूते वृत्ते विरचितान् विषमान् चरणान् पादान् भजतीत्येवंशीलः स तथा तस्मिन्। किंभूतः आपीडः गुरुयुगलं निधनेऽवसाने यस्य स तथा । पुनः किंभूतः । विधृता रुचिरा पदविततो

Page #59

सटीकः। ५३ यतियेन स तथा भावार्थस्त्वयम् आपीडछंदसि सर्व लक्षणं पदचतुरूभिधमुक्तं किंतु पदे पदे प्रति गुरुद्वयं कार्यम् ॥२॥ प्रथममितरचरणसमुत्थं श्रयति जगति लक्ष्म इतरदितरजनितमपि यदि चतुर्थ चरणयुगलकमधिकृतमपरमिति कलिका सा ॥३॥ प्रथमामात । तुर्य चतुर्थोशःपाद इत्यर्थः । यदि प्रथमं तुर्य प्रथमपादः अष्टाक्षररूपः इतरचरणसमुत्थं द्वितीयचरणभवं द्वादशाक्षररूपं लक्ष्म लक्षणं श्रयति । इतरत्तुर्य द्वितीयपादो द्वादशाक्षररूप: इतरजनितमाप प्रथमपादजनितमष्टाक्षररूपं श्रयति । अपरं चरणयुगलं तृतीयचतुर्थमाधिकारापन्नं पूर्वोक्तं क्रमेण षोडशविंशत्यक्षरं लक्ष्म चिह्न श्रयति इत्यनेन प्रकारेण जगति लोके तदा सा कलिकानाम छंदः ॥ ३॥ द्विगुरुयुतसकलचरणांता मुखचरणरचितमनुभवति तृतीयः। चरण इह हि लक्ष्म प्रकृतमपरमखिलमपि भजति लवल्या ॥४॥
सा लवल्यानाम छंदो भवति । किंभूता । द्वाभ्यां गुरुभ्यां युतं युक्तं सकलचरणानामंतमवसानं यस्याः तथा इहास्यां लवल्यायां हि निश्चितं तृतीयः चरणो मुखचरणरचितं प्रथमपादोद्भवं लक्ष्म अनुभपति आश्रयते।प्रकृतं प्रस्तुतमपरमन्यदखिलं चरणत्रयं भजति॥४॥
प्रथममधिवसति यदि तुर्य चरमचरणपदमवसितगुरुयुग्मा । निखिलमपरमुपरितनसममिह ललितपादत्रितयममृतधारा॥५॥ प्रथममधीत । प्रथमं तुर्य प्रथमपादोष्टाक्षररूपोयादि चरमचरण

Page #60

वृत्तरत्नाकरः ।
पदं चतुर्थ पदं स्थानमधिवसति प्रामोति निखिलं समस्तमपरमन्यत् उपरितनसमं पाश्चास्यसमानं ललितपादत्रितयमिह शास्त्रे पादचतुसर्वे तदा अमृतधारानाम छंदो भवति। किंभूता अमृतधारा अवसिते अवसाने गुरुयुग्मं यस्याः सा अवसितगुरुयुग्मा ॥५॥
इति पादचतुरूर्ध्वप्रकरणं समाप्तम् । सजमादिमे सलघुकौ च नसजगुरुकेष्वथोद्गता ॥ त्र्यंत्रिंगतभनजला गयुताः जगौ चरममेकतः पठेत् ॥१॥ सजमादिमे इति । आदिमे प्रथमे पादे सजं सगणजगणी पुनः सगणलघू भवतः । अथ द्वितीये पादे नगणसगणजगणगुरुषु सत्सु उद्गतानाच छंदः त्रिशब्दस्तृतीये वर्तते त्रिश्चासावंघ्रिश्च व्यंघ्रिस्तृतीयपादस्तत्र गतास्ते च ते भगणनगणजगणलघवो गुरुयुताः स्युः चर. मं पश्चिमं पादं सगणजगणसगणा जगणगुरू च यदि एकतः एकत्र पठेत् भणेत् तदा उद्गतानाम छंदो भवति ॥ १॥
चरणत्रयं भजति लक्ष्म यदि सकलमुद्गतागतं नौ भगौ भवति सौरकं चरणे यदीह भवतस्ततीयके ॥२॥
चरणत्रयमिति । यदि इह छंदसि तृतीये चरणे नौं रगणनगणी भगौ भगणगुरू च भवतः अपरं तृतीयवय सकलं दलं चरणत्रयं यदि उद्गतागतं लक्ष्म लक्षणं भजति तदा सौरभंकं नाम छंदो भवतिर
नयुगं सकारयुगलं च भजति चरणं तृतीयकं

Page #61

सटीकः। तदुदितमुरुमतिभिर्ललितं यदि शेषमस्य खलु पूर्वतुल्यकम् ॥३॥ नयुगमिति । यदि तृतीयकं चरणं पादं नगणद्वयं सगणद्वयं चास्य शेषमपरं पादत्रयं खलु निश्चितं पूर्वतुल्यकमुद्गतागतं लक्षणं भजति तदा उरुमतिभिः प्रचुरमातीमः पंडितैस्तवृत्तं ललितं नाम उदितमुक्तम् ॥३॥
इत्युद्गतामकरणं समाप्तम् । म्सौ ज्भौ गौ प्रथमांघिरेकतः पृथगन्यत् त्रितयं सनजरगास्तथा ननौ सः। त्रिनपरिकलितजयो प्रचुपितमिदमुदितमुपस्थितपूर्वम् ॥ १॥ म्साविति । मगणसगणौ जगणभगणौ द्वौ गुरू च एषः प्रथमांख्रिश्चरणः एकतः प्रथमपादात्पृथगन्यदतनं पादत्रितयं किंलक्षणरूपमित्याहः। सगणनगणजगणरगणगुरवो द्वितीये पादे । तथा ननौ दौ नगणौ सगणश्च तृतीये पादे । प्रयश्च ते नास्त्रिनास्तैत्रिनैः परिकलितौ युक्तौ च तौ जयौ जगणयगणौ चतुर्थ पादे यदि भवतस्तदोपस्थितपूर्व प्रचुपितमुपस्थितप्रचुपितंनाम छंदः इदमुदितं कथितं छंदोविद्भिरिति शेषः ॥ १॥
नौ पादेथ तृतीयके सनौ नसयुक्तौ प्रथमांत्रियति यदि प्रवर्धमानं त्रितयमपरमपि पूर्वसदृशमिह भवेत्पविततमतिभिरिति गदितं खलु वृत्तम् ॥२॥ नौ पाद इति । अथानंतरं तृतीयके पाद नौ दो नगणी पुनः

Page #62

५६
वृत्तरत्नाकरः ।
सगणनगणौ नगणसगणयुक्तौ यदि स्तः अपरमन्यत् पादंत्रितयमिह शास्त्रे पूर्वसदृशं पाश्चात्यछंदः समानमापे निश्चितं भवेत् यदि प्रथमांघ्रौ यतिर्यस्मिंस्तत्प्रथमांत्रियति । प्रविततमतिभिर्विस्तीर्णबुद्धिभिर्नरैः खलु निश्चितमित्येवंभूतं वर्धमानं छंदो गदितं कथितम् ॥ २ ॥ अस्मिन्नेव तृतीयपादके तजराः स्युः प्रथमे च विरतिरार्षभं वदंति तच्छुद्धविराटपुरः स्थितं त्रितयमपरमपि यदि पूर्वसमं स्यात् ॥ ३ ॥
अस्मिन्नेवेति । अस्मिन्नेव वर्द्धमानसंज्ञके छंदसि तृतीयपादके तजराः तगणजगणरगणाः स्युः प्रथमे च पादे विरतिः कार्या । अपरं पादत्रितयं यदि पूर्वसमं स्यात् बुधास्तत् शुद्धविराट्रपुरः स्थितमार्ष छंदो वदंति शुद्धविराडार्षभमित्यर्थः ॥ ३ ॥ इत्युपस्थितप्र - चुपितप्रकरणम् ॥
विषमाक्षरपादं वा पादैरसमं दशधर्मवत् ॥ यच्छंदो नोक्तमत्र गाथेति तत्सूरिभिः प्रोक्तम् ॥ १ ॥ इति वृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
विषमाक्षरेति । विषमाक्षराः पादा यस्मिंस्तद्विषमाक्षरपादं छंदः । यस्येदमेव अष्टदश सप्तनवाक्षरं पादवृत्तं तथा पादैरसमं त्रिपादं षट्पादं त्रिषट्पादभेदात् दशधर्मवत् । यथा । दश धर्मे न जानंति धृतराष्ट्र निबोध तान् । मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः श्रांतः क्रुद्धो बुभुक्षितः । त्वरमाणश्च भीरुश्व लुब्धः कामी च ते दश । इयं खलु षट्पदी गाथा । इत्येवमादि यच्छंदोत्र नोक्तं तत्पूर्वसूरिभिरित्येषा गाथा प्रोक्ता किंनाम गाथा । गीतिका कलिका वेल्लितका द्विपदी ध्रुवकौत्साहचत्वरीपदुलिकाप्रभृति तत्सर्वं गाथासंज्ञकम् ॥ १ ॥ इति वृत्तरत्नाकराख्ये छंदसि विषमवृत्तनिरूपणाख्यः पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

Page #63

सटीकः । प्रस्तारो नष्टमुद्दिष्टमेकद्वयादिलगक्रिया ॥ संख्या चैवाध्वयोगश्च षडेतेप्रत्ययाः स्मृताः ॥१॥ प्रथमं द्वारश्लोकमाह। प्रस्तार इत्यादि। द्वाराणि अमूनि प्रस्तारः १ नष्टम् २ उद्दिष्टम् ३ एकद्वयादिलगक्रिया ४ संख्या ५ अध्वयोगः ६ एते षट् प्रत्ययाः स्मृताः ॥ १ ॥ पादे सर्वगुरावाद्यालघु न्यस्य गुरोरधः ॥ यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादमुं विधिम् ॥२॥ प्रस्तारमाह । पादे सर्वेति । सर्वगुरौ पादे आयाद्गुरोरधो लघु न्यस्य यथा उपरि तथा शेषं समस्तमुर्वरितं भूयोभूयः पुनःपुनरप्यमुं विधिं कुर्यात् ॥ २॥
उने दद्याद्गुरूनेव यावत्सर्वलघुर्भवेत् ॥ प्रस्तारोयं समाख्यातश्छंदोविचितिवेदिभिः ॥ ३ ॥
इति प्रस्तारः। ऊन इति । उने पश्चादूने गुरुण्येव दद्यात् तापद्यावत्सर्वलघुर्भवेत् प्रस्तार्यत इति प्रस्तारः वर्णानां विस्तारो न्यासः समाख्यातः कथितः । कैः छंदांसि विचीयतेऽस्यामिति छंदोविचितिस्तां विदंतीति छंदोविचितिवेदिनस्तैः पंडितैः ॥
SS
SSS
अथ प्रस्तारस्य स्थापनाप्रकारः।

Page #64

एवं संक्षेपेणोका विस्तारमाह । पादे सर्वगुरौ इति। पादे यावंतो वर्णास्तावंतो गुरव एव लिख्यते आदौ यथा सर्वसईदोजातिषु वर्णसंख्यया गुरवो लिख्यते । प्रथमरूपजातमेतावता तथा ध्यक्षरे छंदसि स्थापना दृश्यते द्वितीयप्रस्ताररूपे क्रियमाणे आचागुरोरधो लघुयंसनीयो यथात्रैव त्रिगुणप्रस्तारे आद्यगुरोरधो लघुरस्ति तस्मादिन्यस्तलघोरपतः यथोपरितनप्रस्तारे तथैव कर्त्तव्यं । यत्रोपरि गुरुस्तत्राप्यधो गुरुः यत्रोपरि लघुस्तत्राधोपि लघुः यत्र प्रस्तारे उपरि द्वौ गुरू अधोपि तथैव भूयो भूयः अमुमेव विधि कुर्यात् यद्यपरितनप्रस्तारे आदौ लघुर्दितीयो गुरुस्तदा सस्माईतीयादधी लघुय॑स्यते अग्रतो यथोपरि तथा शेषविधिः कार्यः ऊने दद्याद्गुरुण्येव यत्पूर्व पाश्चात्त्यमूनं स्थानं तत्र गुरुर्दीयते अथ तृतीयागुरोरधो लघुस्ततः पूर्व दे गुरुणी दीयेते यद्वा चतुर्थीदुरोरधः यदि लघुः स्यात् तदा त्रीणि जनस्थाने दीर्यते एवं तावन्मात्रः कार्यों यावत्सलघुः प्रस्तारो भवेत् ॥ इति प्रस्तारविधिः । तथा चतुर्थवर्णप्रस्तारे षोडश रूपाणि लभ्यते । स्थापना लिखितैवास्ति एवं वृत्ते यावंतो वर्णास्तावानयं प्रस्तारोपि
कर्तव्यः जास्त एवं वृत्तवार षोडश पाणिवत् ॥ इति मस्ता
नष्टस्य यो भवेदकस्तस्याधैर्धे समे चलः ॥ विषमे चैकमादाय तदर्धेऽधै गुरुभवेत् ॥ इति नष्टं समाप्तम् ॥ उद्दिष्टं द्विगुणादायादुपयकान् समालिखेत् ॥लघुस्था ये तु तत्रांकास्तैः सेकैमिश्रितर्भवेत् ॥ १ ॥ इति उद्दिष्टं समाप्तम् ॥ नष्टमाह। नष्टस्येति । नष्टस्य गतरूपस्य योऽकः तस्यांकस्य समेऽ. धे कृते लो लघुर्लभ्यते च पुनर्विषमे एकमादाय मध्ये निक्षिप्य मधे कृते तदर्धे गुरुर्मवेदित्यन्वयार्थः । यथा केनापि पृष्टस्य वृत्तस्य

Page #65

सटीकः।
अपक्षरजातिकस्य प्रस्तारे चतुर्थरूपं कीदृशं स्यात् । नष्टस्य चतुर्थरूपोंकः समो भवति तस्य समांकस्या कृते लघुर्लभ्यते पुनर्वरितो दौ समौ तयार कृतेपि लधुर्लभ्यते तत उर्वरितः एको विषमः विषमभागं न दत्ते ततो विषमे चैकमादाय एकमध्ये क्षित्वा विषमः समः कार्यः सोप्येको विषमः सैकः सन् दौ जातौ तदर्धे तस्य विषमांकस्य समीकृतस्यार्धे गुरुरेव लभ्यते एवं तावत्कर्तव्यं यावत्पादाक्षरप्रमाणं लभ्यते ततत्यक्षरे छंदसि चतुथै रूपम् ॥ ईदृशं भवति पुनः केनापि पृष्टं चतुरक्षरे छंदास पंचमं रूपं कीदृशं भवति । पंच विषमास्ते सैका जाताः षट् तदर्षे विषमत्वाद्गुरुः पाप्यते । पुनबयो विषमाः सैका जाताश्चत्वारस्तदर्धे च गुरुलभ्यते ॥ उर्वरितौ दौ समौ तदपि च लघुःप्राप्तः पुनरुर्वरित एकोऽस्य विषमस्याङ्क न भवति ततः एकमादायाधं कृते गुरुः प्राप्तः ततश्चतुरक्षरे छंदास पंचमं रूपम् । ईदृशं भवति इत्याम्नायः ॥ १॥ इति नष्टविधिः । उद्दिष्टमाह । उदिष्टमिति । कोऽर्थः केनापि पट्टके रूपं लिखित्वा कियत्तम रूपमिदमिति पृच्छति । इदमुद्दिष्टमुच्यते उदिध यावंतो वर्णा लिखिताः संति तेषां मध्य आचमक्षरमादौ कृत्वा सर्वेषामुपरि दिगुणितानकान् समालिखेत् आयवर्णस्य मस्तके एकैको लेख्यः ततः स्थानदिगुणिता अंकाः शिरसि लेख्याः कथं द्वितीयवर्णस्योपरि द्विकस्तृतीयवर्णस्योपरि चतुष्ककः चतुर्थवर्णस्योपरि भष्टको देयः पंचमवर्णस्योपरि षोडश देयाः षष्ठवर्णस्योपरि द्वात्रिंशदका देयाः एवं तावद्यावदंत्यवर्णोपर्यकः स्यात्तत्र येऽका गुरुरूपोपरि लिखिताः संति तैन कार्यम् । लघुस्थाः लघुवर्णोपर्यपि
कास्तत्र ते एकतो मूल्यंते एकीकृत्य पुनरेको मध्ये क्षिप्यते ततस्तैलंघुस्थैरकैमिश्रितैरकीकृतैः सैकैरेकसाहितैर्यावदको भवेत्तावत्तममिदं रूपमिति वक्तव्यम् ॥ १॥ इत्युद्दिष्टस्यानायः समाप्तः॥
वर्णान् वृत्तभवान् कानुत्तराधरतः स्थिताम् ॥

Page #66

शादिलगक्रियामा अधऊवानवतेत व्याघः । विस्तर
वृत्तरत्नाकरः। एकादिक्रमशश्चैतानुपर्युपरि निक्षिपेत् ॥ उपांत्यतो निवर्तेत त्यजेदेकैकमूर्ध्वतः ॥ उपर्यायागुरोरेवमेकद्वयादिलगक्रिया ॥२॥
इत्येकद्वयादिलगकिया। एकद्वयादिलगक्रियार्थमाह । वर्णानिति । यावतो वृत्तभवा वर्णास्तावतः सैकान् एकसहितान् अधऊर्ध्वस्थितान् कृत्वादिक्रमेण एतानुपरि उपरि निक्षिपेत् उपांत्यतः समीपान्निवर्तेत व्याघटेत ऊर्ध्वतः एकैकं त्यजेत् । उपरि आधादिलगक्रिया भवतीत्यन्वयः । विस्तरमाह । छंदोविद्भिवृत्तभवा यस्मिन् पादे यावंतो वास्तावंत एकका लिख्यते सैकान् तन्मध्ये एकः पुनर्लिख्यते उत्तराधरतः अधः उर्ध्व स्थिता लिख्यते । चतुरक्षरपादजातौ स्थापना एतानेकादिकमेण उपरि उपरि निक्षिपेत् । तावत् यावत् उपांत्यं ततः उपांत्यानिवर्तेत उपांत्यं त्यजेदित्यर्थः । एकमेकमुपरि ऊर्ध्वतस्त्यजन् । मायादूरोरिति भावार्थमाह । चतुरक्षरे छंदसि आद्यमेकं वृत्तं सर्वगुरु भवति चत्वारि त्रिगुरूणि भवंति। षद रूपाणि द्विगुरुणि भवंति एक सर्वलघु रूपं भवति- कथमित्याह ॥ ये अध ऊर्व पंच एकास्तत्र प्रथम एको द्वितीये एकके क्षिप्यते ती द्वौ जातौ तौ च तृतीयैकके क्षिप्येते ते त्रयो जाताः ते च चतुष्कैकके क्षिप्यते चत्वारो जाताः पाश्चात्योंकः एकः कुत्रापि न लुप्यते ततः उपर्यकमेकं त्यजन निवर्तेत ततः पुनरपि प्रथम एको द्वितीये द्वितीयके क्षिप्यते ते त्रयो जाताः ते च तृतीये त्रिके क्षिप्यंते षट् जाताः तत उपयुकं चतुष्कं त्यजनिवतेत । प्रथमांक सर्वगुरुप्रमाणं ततःपुनरपि प्रथमको द्वितीये त्रिके क्षिप्यते चत्वारो जाताः ततः उपयके षटकं त्यनान्निवतेत इतश्चतुष्कः पाश्चात्योंकः स कुत्रापि न लप्यते ततः उपयैक त्यजन्निवतेत तत्र प्रथमांक सर्वगुरुप्रमाणं द्वितीयांके त्रिगुरु

Page #67

सटीकः। प्रमाणं तृतीयांके द्विगुरुप्रमाणं चतुर्थीके एकगुरुप्रमाणं पंचमांक सर्वलघुप्रमाणं चोर्ध्वतो ज्ञातव्यम् । अधस्ताचप्रथमांके सर्वलघुप्रमाणं द्वितीयांके त्रिलघुप्रमाणं तृतीयांके द्विलघुप्रमाणं चतुर्थीके एकलघुप्रमाणं चरमांक सर्वगुरुप्रमाणं च ज्ञातव्यम् ॥ १॥ २ ॥ इति एकद्वयादिलगक्रिया ॥
लगक्रियांकसंदोहेभवत्संख्याविमिश्रिते ॥ उद्दिष्टांकसमाहारः सैको वा जनयेदिमाम् ॥ १॥ इति संख्या॥ संख्यामाह । लगक्रियांकेति । लगक्रियांकसंदोहे एकद्वयादिलगक्रियायाः अंकसमूहे विमिश्रिते एकतो मिलिते तत्प्रस्तार रूपसंख्यामिलितोंकः स यथा। चतुरक्षरजातौ एकत्श्चवारः षट् चत्वार एकश्चैते लगक्रियांका भवंति एतेषां लगक्रियांकानां मिश्रीभावे षोडश भवंति ते षोडश एव संख्या चतुरक्षरजातेः प्रस्तार स्य । पक्षांतरमाह । वाथवा उद्दिष्टांकसमाहारः उद्दिष्टवृत्तवर्णशिरसि येंकास्तेषामेकीभावः पुनरेकरहितः इमां संख्यां जनयेत् तथा चतुरक्षरे छंदसि द्विगुणैरंकैरारोप्यमाणैः पंचदश भवंति तैः सैकैः षोडश ॥१॥
संख्यैव द्विगुणैकोना सद्भिरध्वा प्रकीर्तितः ॥ वृत्तस्यांगुलिकी व्याप्तिमधः कुर्यादथांगुलिम्॥१॥ इत्यध्वा ॥
अध्वानमाह । संख्यैवेति । चतुरक्षरजाती षोडश संख्यैव सा द्विगुणा द्वात्रिंशदेकोना एकत्रिंशद्भवति स सद्भिरध्वा वृत्तस्थानमार्गः कथितः । कथं वृत्तस्य वर्णागुलिकीम् अंगुलिपरिमाणां व्याप्तिम् स्थानभूमि कुर्यात् तथा द्वयोः प्रस्तारयोरंतराले एकमेवांगुलं कुर्यात्

Page #68

वृत्तरत्नाकरः।
एकत्रिदशांगुलायां भुवि एवं चतुरक्षरं छंदः प्रस्तार्यते अध ऊर्ध्वप्रमाणमिदं न तु दीर्घतायाः प्रमाणं तत्र प्रमाणाभावात् ॥१॥ इत्यध्वा ॥ एते षट् प्रत्ययाः ॥
वंशेभूत्काश्यपस्य प्रकटगुणगणः शैवसिद्धांतवेत्ता विप्रः पव्येकनामा विमलतरमतिर्वेदतत्त्वावबोधे ॥ केदारस्तस्य सूनुः शिवचरणयुगाराधनैकाग्रचित्तश्छंदस्तेनाभिरामं प्रविरचितमिदं वृत्तरत्नाकराख्यम् ॥१॥ इति श्रीभट्टकेदारविरचिते वृत्तरत्नाकराख्ये छंदःशास्त्र
प्रस्तारप्रकरणं समाप्तम् ॥ वंशेभूदिति । पव्येकनामा विप्रः काश्यपस्य वंशेऽभूत् । किंभूतो विप्रः प्रकटगुणगणः पुनः किंभूतः शैवसिद्धांतवेत्ता पुनः किंभूतः वेदतत्त्वावबोधे विमलतरमातः तस्य पव्येकस्य केदारः शिवचरणयुगाराधनैकाग्रचित्तः तेन केदारेण इदंवृत्तरत्नाकराख्यं छंदः प्रविरचितं किंभूतं छंदः अभिरामम् ॥ १ ॥
इति वृत्तरत्नाकराख्यच्छंदसो व्याख्या समाप्ता ।
HIT
TEMPHADHISM
समाप्तोऽयं ग्रन्थः।
-
खेमराज श्रीकृष्णदास, "श्रीवेङ्कटेश्वर" स्टीम प्रेस-बंबई.

Page #69

ऋय्यपुस्तकों की संक्षिप्त सूची ।
व्याकरणग्रंथाः ।
नाम.
२-०
सिद्धांतकौमुदी अतिउत्तम पंचपाठीसहित अष्टाध्यायी, गणपाठ, धातुपाठ. लिंगानुशा० ...
०-१२
०-४
०-४
१-०
अष्टाध्यायी सूत्रपाठ लघुत्रिमुनिकल्पतरु मध्यसिद्धान्तकौमुदी लघुसिद्धांत कौमुदीटिप्पणीसहितजिल्द मो०अ० ०-१२ लघुसिद्धांतक मुदी टिप्पणस ग्लेज छोटी... ०-४ सिद्धांतचंद्रिका सुबोधिनीटीका और तत्त्व
०
दीपिकासह संपूर्ण सुन्दर जिल्द सिद्धांतचंद्रिका पूर्वार्द्ध सुबोधिनी और तत्त्वदीपिकासह... सिद्धांतचन्द्रिका सटीक उत्तरार्द्ध सुबोधिनी और तत्त्वदीपिकासहित सिद्धान्तचन्द्रिका मूल लघुकौमुदी उदाहरण, स्पष्टीकरण, नियमाङ्क योजना भाषाटीका समेत लघुभाष्य अर्थात् सारस्वतके मूल सूत्रोंपर महाभाष्य के अनुसार व्याख्या कारकस्वरूप भाषाटीका सहित [ व्याकरण ] ०-६
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
की. रु. आ.
...
...
...
...
...
...
...
२-०
२-०
०-१०
३-०

Page #70

नाम.
जाहिरात.
...
सिद्धांतकौमुदी तत्त्वबोधिनी टोकासहित
संपूर्ण
५-०
तत्त्वबोधिनी कौमुदीके पृष्ठांक सह पूर्वार्द्ध... ३-० सिद्धान्तकौमुदी तत्त्वबोधिनी टीकासहित
(पूर्वार्द्ध ) ३ रु० तथा उत्तरार्द्ध रूपमाला संधिभागः अव्ययार्थभागः प्रयोगविधिसंग्रहः (कारकसमासतद्धितदिक) क्रियाकलापः आख्यातचन्द्रिका धातुरूपभेदः श्लोकयोजनिकोपायः
रूपमाला व्याकरणका षडलिंग विभाग...
" संधिविभागः
...
...
...
...
...
...
...
...
की. रु. आ.
" अव्यय विभागः "प्रयोगविधिः
"कारकसमासतद्धितदिक क्रियाकलापः आख्यातचन्द्रिकाधातुरूपभेदः श्लोकयोज
...
...
...
निकोपायः समासकुवलयाकर नियमोंके साथ उदाहरण सारस्वतसटीक प्रसादटीका
...
...
...
...
३-०
१-४
०-६
०-५
०-३
०-२
- ६
०-४
०-१२
संपूर्ण पुस्तकोंका "बृहत्सूचीपत्र" अलग है ) ॥ आनेका
टिकट भेजकर मुफ्त मँगालीजिये.
पुस्तकोंके मिलने का पता - खेमराज श्रीकृष्णदास, “श्रीवेङ्कटेश्वर” (स्टीम् ) यन्त्रालयके मालिक - बंबई.

Page #71
93 87 Serving JinShasan 026634 gyanmandir@k ati therg For Private and Personal Use Only