Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. અભયદેવ સૂરિરચિતસંસ્કૃત-ગુર્જર અનુવાદ સહિત—
પંચ નિર્ચન્થી પ્રકરણ.
પરમપૂજ્ય શાંતમૂર્તિ ચારિત્ર ચુડામણી તપોનિષ્ટ આચાર્યશ્રીમદ્ વિજય સિદ્ધિસુરીશ્વરજીની આજ્ઞાવતી સાવીશ્રી હીરશ્રીજીના ઉપદેશથી આર્થિક સહાયક
શા, નગીનદાસ ગરબડદાસ.
પ્રકાશક અને અનુવાદક ગાંધી મતલાલ ઝવેરચંદ
ભઠ્ઠીની બારી અમદાવાદ.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. અભયદેવ સરિરચિતસંસ્કૃત-ગુર્જર અનુવાદ સહિત
પચનિર્ચથી પ્રકરણ. છે.
@ @ @ @ @@@@@
પરમ પૂજ્ય શાંતમૂર્તિ ચારિત્ર ચુડામણ તપોનિષ્ઠ– એ આચાર્ય શ્રીમદ વિજય સિદ્ધિસુરીશ્વરજીની આજ્ઞાવર્તી છે મિ. સાધ્વીશ્રી હીરશ્રીજીના ઉપદેશથી આર્થિક સહાયક
શા. નગીનદાસ ગરબડદાસ.
@ @
પ્રકાશ અને અનુવાદક રહ્મક્તલાલ ઝવેરચંદ
. . ભઠ્ઠીની બારી અમદાવાદ.
-
-
-
-
-
@@@@@ @ @
મુદ્રણસ્થાન ? જૈન અભ્યદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ
રતનપોળ, ગેલવાડ—-અમદાવાદ મુદ્રક મફતલાલ ઝવેરચંદ ગાંધી.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭-૪૫
*
પ૦
શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરિવિરચિત પંચનિર્ચન્થી પ્રકરણ
ગુર્જર અનુવાદ સહિત
વિષયાનુક્રમણિકા વિષયાનુક્રમ
પૃષ્ઠ અભિધેય તેમજ કારનું ટુંક સ્વરૂપ
૧-૭ પ્રજ્ઞાપનાકાર ... દ્વાર- ...
૪૬-૪૯ રાગદ્વાર કલ્પકાર
પ૧–૫૬ સંયમ–ચારિત્રકાર
૫૭-૬૧ પ્રતિસેવનાકાર ...
૬૧-૬૨ જ્ઞાનદાર
૬૭-૬૯ તીર્થદ્વાર
૭૦-૭૧ લિંગદ્વાર
૭૨–૭૭ શરીરહાર
૭૪-૭૭ ક્ષેત્રદ્વાર
૭૮-૭૯ કાળદ્વાર
૮૦–૮૮ ગતિકાર
[૮૯૯૨ સમદ્વાર
. ૯૩–૯૪ સંનિકર્ષદ્વાર .....
૫-૧૦૪
૧૦૫–૧૦૬ ઉપગદ્વાર
...૧૦૭
ગદાર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાયકાર લેસ્યાદ્વાર પરિણામકાર બંધાર ... વેદકાર કમેંદીર/દાર ••• ઉપસં૫જજનાર સંજ્ઞાકાર આહારદ્વાર .• ભવદ્વાર આકર્ષદ્વાર કાળાર અંતરદ્વાર ... સમુદ્ધાતદાર .. અવગાહનાધાર... સ્પર્શનાકાર • ભાવદાર પરિમાણકાર ... અલ્પબહત્વકાર...
: : : : : : : : : : : : : : : : : : :
: : : : : : : : : : : : : : : : : : :
...૧૦૮–૧૦૯ -૧૧૦-૧૧૧ ૧૧૨-૧૧૬ ૧૧૭–૧૧૯
૧૧૯-૧૨૦ ...૧૨૦-૧૨૨
૧૨૩–૧૨૫ •.-૧૨૫-૧૨૬ •-૧૨૭– ...૧૨૮ ..૧૨૯-૧૩૧ ...૧૩૧-૧૩૩ ...૧૩૪–૧૩૬ ...૧૩૬–૧૩૯ •..૧૩-૧૪૦ ..૧૪૧– ...૧૪૨ •.૧૪૩-૧૪ ...૧૪-૧૪૮
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સંક્રમકરણ–બન્ને ભાગ ! તૈયાર છે !
તાકીદે મંગાવે !! કર્યસાહિત્યના અખંડ અભ્યાસી, પૂ. સિદ્ધાંત મહેદધિ મહામહોપાધ્યાય શ્રી પ્રેમવિજ્યજી ગણિવર વિરચિત–બને છે ભાગે નિર્ણયસાગરી ટાઈપમાં પાકા ટકાઉ બાઈન્ડીંગ સાથે તૈયાર છે.
ભાગ ૧ ૯ ક. ૧–૪– પિસ્ટેજ –૯–. ભાગ ૨ ક. ૧–૪–૦ પિસ્ટેજ ૦–૮–૦
મળવાનું ઠેકાણું– જન પ્રવચન કાર્યાલય,
રતનપોળ : અમદાવાદ, ઉપરના બને ભાગ ખરીદનારને કર્મસિદ્ધિ નામનો ગ્રંથ છે. ભેટ મળશે.
જ્યાં જયાં જૈન વસે ત્યા ત્યાં જ પ્રવચન દેવું જ જોઈએ
– કારણ કે - તે ધર્મ સેવાના શુભાશયથી જ છે * * * *-: લવાજમ :-- હિન્દમાં :
• રૂા. ૩–૧૨–૦ હિન્દ બહાર ... ... રૂા. ૫–૮–૦
આજેજ ગ્રાહક થાઓ. :: નમૂનો તદન મફત :
લખે:– જેન પ્રવચન કાર્યાલય રતનપળ : અમદાવાદ.
II
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્યસાહિત્યના અલભ્ય ગ્રન્થ ! તૈયાર થાય છે !
તાકીદે મંગાવો ! ! શ્રી કર્મપ્રકૃતિ-(૧) પૂ. શ્રીમલયગિરિજી, તેમજ પૂ. ઉપાધ્યાયજી કૃત ટીકા અને ચિરતનાચાર્ય વિરચિત ચૂર્ણિ યુક્ત કે જેના સંશોધન કર્તા કર્મસાહિત્યના સમર્થવેત્તા, ૫. સિ. મ. ઉપાધ્યાયદેવશ્રી પ્રેમવિજયજી મહારાજા છે.
શ્રી પંચસંગ્રહ-(૨) પણ ટીકા અને શ્રી મલયગિરીયા ટીકા અને કર્મ પ્રકૃતિના અધિકારથી સંપૂર્ણ યંત્રો પૂર્વક પ્રકાશિત થશે.
–ધ્યાનમાં રાખજે આ બન્ને મેટા ગ્રંથ સારા નિર્ણયસાગરી ટાઈપમાં ઉંચા ટકાઉ કાગળ પર પાંચ છ ભાગમાં બહાર પડશે. - - દરેક ભાગની કિ: ૭-૦-૦ (અગાઉથી)
લખે: જન પ્રવચન કાર્યાલય
રતનપોળ : અમદાવાદ, : : વાર્ષિક લવાજમ : : અમદાવાદ...રૂ. ૫–૯–૦ બહારગામ....રૂા. ૫-૯ - હિંદબહાર......રૂા. ૭-૮-૦
:: ટપાલ ખર્ચ સાથે : દર વર્ષે ગ્રાહકોને એક દળદાર પુસ્તક ભેટ અપાય છે.
જ્યાં જ્યાં જૈન વસે, ત્યાં ત્યાં વીરશાસન હોયજ, કારણ કે ઘેર બેઠાં આખા સમાજની પ્રવૃત્તિથી વાકેફ થવાય છે!
વધુ જાણવા માટે લખે – શ્રો વીરશાસન કાર્યાલય - રતનપોળ, અમદાવાદ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
અનેક પ્રલોભનોથી ભરપુર આ સંસારમાં પ્રાયઃ માણસમાત્રની પ્રવૃત્તિ કેઈ ને કઈ સંસારી સ્વાર્થને અનુલક્ષીને જ થયા કરતી હોય છે. જગતમાં ગણાતા હાલામાં વહાલા માતા પિતા પુત્ર સ્ત્રી વિગેરે સર્વકુટુંબી જનોના રાગની પાછળ સ્વાર્થ હોય જ છે. તેમજ માનવો પ્રત્યે ઉત્પન્ન થતા શત્રુઓમાં પણ મુખ્ય ભાગે આ સ્વાર્થ જ કારણ હોય છે. આ દુન્યવી સ્વાર્થ અનેકવિધ પ્રપંચોથી પુષ્ટબની પ્રાણીને ગુણાભિમૂખ થતે પણ અટકાવે છે. અને અનેક પાપમય વ્યાપારેમાં રકત બનાવે છે. આ સ્વાર્થને પોષવા ખાતર પ્રાણું હિંસા કરે છે, જુઠું બોલે છે, ચોરી કરે છે. મૈથુન સેવે છે, અને અમાપપરિગ્રહને એકઠો કરે છે. ને તે આ પંચવિધ પાપપ્રવૃત્તિમાંથી સંસારી માત્ર છૂટી શકતા નથી તેમજ છૂટવા માટે પ્રયત્ન પણ કરતો નથી. આ ઉ-માર્ગગામિ પાંચે પ્રવૃત્તિઓને છોડનારા તે નિર્ચન્ય છે તેમજ કોઈ પણ પ્રાણી અનાભોગથી, દુઃખથી, જ્ઞાનથી કે બીજા કોઈપણ કારણકારા સંસારથી દિગ્ન બને અને તેને પોતાનું હિત કે ગુણોત્કર્ષ પ્રાપ્ત કરવો હોય તો તે આ પાંચ પ્રવૃત્તિ છોડ્યા સિવાય ન જ કરી શકે.
આ પાંચ પાપ, પ્રવૃત્તિને છોડનારા મહાત્માઓ તે પાપ પ્રવૃત્તિવાળા જગતની દ્રષ્ટિમાં ગણાતા ગમે તેવા સાધુ, સંત, દેશોદ્ધારક, દેશસેવક કે માહત્મા કરતાં સેંકડે ગુણઅત્યુત્તમ છે. તે નિસંશય છે.
આ નિર્ચન્થના પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક એ પાંચ પ્રકાર છે. પુલાક પાંચ પાપપ્રવૃત્તિના નિષેધરૂપ મહીવ્રતોને સંપૂર્ણપણે સેવનાર હોય જ છેછતાં પણ સંઘાદિકના પ્રબળ કાર્ય માટે તે કદાચ દૂષણ પણ લગાડી બેસે છે. બકુશ સંપૂર્ણપણે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રતો પાળવામાં તત્પર હોયજ છે છતાં પણ પ્રમાદાદિકથી કોઈકવાર ઉપકરણોને પણ વિભૂષાનિમિત્તે કરી મૂકે છે. કુશીલ ગૃહકુટુંબ વિગેરે સર્વ છોડી પૂર્ણપણે વ્રત પાળે છે, છતાં પ્રમાદાદિકથી જ્ઞાનાદિકને ઉપયોગ પોતાના બાહ્ય ઉત્કર્ષ માટે કરી મુકવાથી પોતાના ચારિત્રને દૂષિત કરી મૂકે છે. નિર્ચન્ય શત્રુ અને મિત્ર ઉપર સમદ્રષ્ટિવાળો હોવાથી રાગદ્વેષ રહિત હોય છે. સ્નાતક કેવળજ્ઞાનાદિ પ્રાપ્ત કરી કૃતકૃત્ય હોય છે. આ પાંચે પોત પોતાના આત્મગુણની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્તરોત્તર વધુને વધુ પ્રયત્નશીલ હોય છે.
આગ્રંથમાં આ પાંચેનિર્ચન્થને મૂળકેન્દ્રમાં રાખી તેના ઉપરવેદ-રાગ કષાય વિગેરે અનેકકારોની ઘટના કરવામાં આવી છે અને અનેક પ્રકારે સંપૂર્ણ નિર્ગસ્થના સ્વરૂપનું વર્ણન બતાવવામાં આવેલ છે. આ ; નિગ્રન્થ ઓછામાં ઓછા ગર્ભ અને જન્મથી આઠ વર્ષ પૂર્ણ થયા પછી દીક્ષા લેનારા હોય છે. અને તે ઉત્તરોત્તર ઉત્કૃષ્ટચારિત્ર પાળી જગતને પૂજનીય બને છે.
આ ગ્રંથના રચયિતા શ્રીમદ્દ અભયદેવસૂરિ છે. અને જેમણે ભગવતીજીના પચીસમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશાના સંગ્રહરૂપે એકસે છ ગાથા પ્રમાણુ આ નિગ્રન્થીપ્રકરણ બનાવેલ છે. તેઓ વિક્રમ સંવત અગિઆરસના ઉત્તરાર્ધમાં અને બારસના પૂર્વાર્ધમાં થયેલા છે તેઓની અનેક ગ્રંથ ઉપર બનાવેલી અનેક ટીકાઓ આજે મોજુદ છે. છતાં તેઓના જીવનસંબંધી વધુ જાણનારાઓએ પ્રભાવક ચરિત્ર આદિ ગ્રં જોઈ લેવા. એજ તાઃ ૧૧–૯–૩૪
સમાની અને જીવનસંબંધ : ----
ગાંધી મફતલાલ ઝવેરચદ. અમદાવાદ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બેલ. શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરિરચિત પંચનિર્ચથી પ્રકરણનું સરલ અને સ્પષ્ટ વિવેચન તૈયાર કરાવવાની ઈચ્છા તપોનિષ્ઠ શાંતમૂર્તિ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજય સિદ્ધિસુરીશ્વરજીની આજ્ઞાવતી સાધ્વી શ્રી હીરશ્રીજીની ઘણું વર્ષોથી હતી. પરંતુ કેટલાક સાધનોની પ્રતિકુળતાને લઈને તે કાર્ય કરાવવાની ઈચ્છા પાર પડી શકી ન હતી. તેજપ્રમાણે આ વર્ષે પણ તેમણે તેનું સરળ અને સ્પષ્ટ વિવેચન તૈયાર કરાવી આપવાનું શાંતમૂર્તિ આચાર્યવર્યશ્રીમદ્ દાનસુરીશ્વરજી મહારાજના પ્રશિષ્ય પં. જંબુવિજયજી મહારાજને વિનંતિ કરી,ને તેમણે તે ઉપયોગી કાર્ય જલદી સરસ અને સારી રીતે પારપડે તે આશયથી તેમણે મને સેપ્યું. પણ કાર્યની બહુલતાને લઈને ઘણુ અચોકકસ વખતમાં તેઓશ્રીની વારંવાર પ્રેરણાથી આ પુસ્તક આટલા વિલંબે પણ આ ગ્રન્થના ભાવને અનુસરનારા નિયોના ચરણકમળમાં મુકી શકવા ભાગ્યશાળી થયો છું. .
. તેમજ આ ગ્રન્થમાં દાખલ કરવામાં આવેલ મૂળગાથાઓ, તેનો સંસ્કૃત અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ અને વિવેચન વિગેરે સર્વ તૈયારી કરી શાંતમૂર્તિ આચાર્ય વિર્ય શ્રીમદ્ વિજય દાનસુરીશ્વરજીના શિષ્ય શાંતમૂર્તિ ચારિત્ર ચડામણી ઉપાધ્યાય પ્રેમવિજયજી મહારાજને બતાવવામાં આવેલ છે. આથી આ ગ્રન્થમાં જે કાંઈ સુંદરતા આવી હોય તે તેઓને આભારી છે, તદુપરાંત આ ગ્રંથનું પ્રકાશન કાર્ય કરવામાં સાધ્વી શ્રી હીરશ્રીજીના ઉપદેશથી આથીક સહાય કરનાર છાણુના શેઠ નગીનદાસ ગરબડદાસ છે અથી તે સર્વનો હું આભાર માનું છું.
આ પુસ્તકને જેટલી બની તેટલી સાવચેતીથી સરસ બનાવવા યથાશકિત પ્રયત્ન કર્યો છે, છતાં પ્રમાદ, અજ્ઞાનતા, પ્રેતદોષ કે દ્રષ્ટિ દોષને લઈને અશુદ્ધિઓ, પિષ્ટપેષણ કે અસ્પષ્ટતા વિગેરે દોષો રહેવા પામ્યા હોય તે સર્વની સજજનો જરૂર ક્ષમા આપશે. .
" એજ તા. ૧૧-૯-૩૪ ગાંધી મફતલાલ ઝવેરચંદ. ભઠ્ઠીની બારી–અમદાવાદ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ अर्हम्
ગુર્જર અનુવાદ સહિત શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરિ રચિત
પંચનિર્ચથી પ્રકરણ पन्नवण-वेय-रागे, कप्प-चरित्त-पडिसेवणा-नाणे तित्थे-लिंग-शरीरे-खित्ते काल-गइ-संजम-निगासे
जोगु-वओग-कसाए, लेसा-परिणाम-बंधणे-वेए कम्मोदीरण उवसंपजहण सन्ना य आहारे ॥२॥ भव-आगरिसे-कालं तरेय-समुग्धाय खित्त फुसणाय भावे परिमाणं खलु-अप्पाबहुयं नियंठाणं ॥३॥
૧. આ ગ્રંથ ભગવતી સૂત્રના પચીસમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેસાના સંગ્રહરૂપે છે. દ્વારને સૂચવનારી શરૂઆતની આ ત્રણ ગાથાઓ ભગવતીસૂત્ર પ્રમાણે જ છે. પરંતુ પછીની ગાથાઓ ભગવતીના છઠ્ઠી ઉદ્દેશાના અર્થને અનુસરીને રચાયેલ છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અનુવાદ. प्रज्ञपन वेदराग-कल्प-प्रतिसेवना ज्ञानं तीर्थ लिङ्गशरीरे क्षेत्रं कालं च गति-संयम-निकर्ष ॥१॥ योगोपयोगकषाय-लेश्या-परिणाम-बन्ध-वेदं च कर्मोदीरणमुपसंपज्जहण संज्ञा च आहारं ॥२॥ भव--आकर्षः कालान्तरं च समुद्वात क्षेत्रस्पर्शनं च भावे परिमाणं खलु अल्पबहुत्वं निग्रन्थानां ॥३॥
અર્થ-પ્રજ્ઞાપનાદ્વાર ૧ વેદકાર ૨ ક૫દ્વાર ૩ ચારિત્રદ્વાર ૪ પ્રતિસેવના દ્વાર ૫ જ્ઞાનદ્વાર ૬ તીર્થદ્વાર ૭ લિંગદ્વાર ૮ શરીરદ્વાર ૯ ક્ષેત્રદ્વાર ૧૦ કાળદ્વાર ૧૧ ગતિદ્વાર ૧૨ સંયમદ્વાર ૧૩ નિકર્ષ દ્વાર ૧૪ ગદ્વાર ૧૫ ઉપયાગદ્વાર (૧૬ કષાયદ્વાર ૧૭ લેશ્યાદ્વાર ૧૮ પરિણામદ્વાર ૧૯ બધદ્વાર* ૨૦ વેદદ્વાર ૨૧ કદીરણકાર ૨૨ ઉપસંદ્ધાન-અંગીકાર ને ત્યાગદ્વાર ૨૩ સંજ્ઞાદ્વાર ૨૪ આહારદ્વાર ૨૫ ભવદ્વાર ૨૬ આકર્ષદ્વાર ૨૭ કાળદ્વાર ૨૮ અન્તરદ્વાર ૨૯ સમુઘાતદ્વાર ૩૦ ક્ષેત્રદ્વાર ૩૧, સ્પર્શનાદ્વાર ૩૨ ભાગદ્વાર ૩૩ પરિમાણદ્વાર ૩૪ અ૯૫બહુવૈદ્વાર ૩૫ આ પ્રમાણેના છત્રીસદ્વારોની નિગાને અનુસરીને ઘટના કરશે. પ્રજ્ઞાપના-સંશય, અજ્ઞાન કે અપૂર્ણતા ન રહે તેવી રીતે
પદાર્થનું લક્ષણ અને ભેદદ્વારા સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે તેને પ્રજ્ઞાપના કહે છે. અહિં આ પ્રજ્ઞાપના દ્વારથી પાંચ નિગેન્થનું સ્વરૂપ અને તેના ભેદ બતાવવાના છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદ-એટલે અભિલાષા ઇચ્છા કામભોગની વાંછા વિગેરે. અને તે પુરૂષવે, સ્ત્રીવેદ નપુંસકવે વગેરે ભેદે કરીને ત્રણ પ્રકારે છે.
રાગ-ચેતન યા જડ વસ્તુમાં થનારી આસક્તિ તેને રાગ કહેવામાં આવે છે. અને તે કામરાગ સ્નેહરાગ અને હૃષ્ટિરાગ વિગેરે છે.
૫-સાધુજીવનને પુષ્ટ કરે તેવી રીતે દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવને અનુસરતા આચાર તેને કલ્પ કહે છે. અને તે જિનકલ્પ સ્થવિરકલ્પ એ રીતે એ ભેદે છે. ચરિત્ર-ઇન્દ્રિયાને કાબુમાં રાખી ઉત્તરોત્તર શુશુ પ્રાપ્ત કરાવે તે સંયમ. અને તે પાંચ પ્રકારે છે. પ્રતિસેવના-સંયમ જીવનને દૂષિત કરે તેવા આચારને પ્રતિસેવના કહે છે. તેનું ખીજું નામ વિરાધના છે. અને તે સહસાકાર અનાભાગ વિગેરે ભેદ કરીને દશપ્રકારે છે.
જ્ઞાન-પદાર્થ માત્ર સામાન્ય અને વિશેષસ્વરૂપ છે. તેમાં પદાર્થના વિશેષના ભૂખ્યપણે જેમાં બેધ થાય તેને જ્ઞાન કહે છે, ને તે મતિજ્ઞાન વિગેરે છે. તીસંસારમાંથી તારે તે તીર્થ છે. અને તે તી તીર્થં કર મહારાજો પ્રવર્તાવે છે. એટલે સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધસંઘ અને દ્વાદશાંગી તે તીર્થ ગણાય છે.
2
લિંગ-જેનાથી વસ્તુ ઓળખાય તેને તે વસ્તુનું લિંગ કહેવામાં આવે છે. ને તે સાધુવેષ વિગેરે છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરીરનાશ પામે તે શરીર, દેહ વિગેરે અને તે ઔદારિક
વૈકિય આહારક તેજસ કામણ વિગેરે ભેદે કરીને
પાંચ પ્રકારે છે. ક્ષેત્ર-ક્ષેત્ર એટલે સ્થાન. અને તે કમભૂમિ અકર્મભૂમિ એ
રીતે બે ભેદે છે. કાળ-બાળ, યુવાન, વૃદ્ધ, તુ વિગેરે પરિણામેને ઉત્પન્ન
કરનાર દ્રવ્ય તે કાળદ્રવ્ય છે. અર્થાત્ વર્તના પરિ ણામ કિયા પરત્વાપરત્વ તે કાળ દ્રવ્યને ઉપકાર છે, અને તે માસ વર્ષ પપમ ઉત્સર્પિણું અવસર્પિણી
વિગેરે ભેદોવાળું છે. ગતિ–જે કર્મના ઉદયથી દેવ નારક મનુષ્ય તિર્યંચ વિગેરે
અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય તેને ગતિ કહે છે, અને તે દેવ
ગતિ નરકગતિ વિગેરે ભેદે છે. સ્થિતિ-પુલાક વિગેરે ચારિત્રોમાં પપમ પૃથક વિગેરે
કાળ માનનું નિયમન કરવું તેને સ્થિતિ કહે છે. નિક–પાશે નિર્ચને તિપિતાના સ્થાનની અપેક્ષાએ
અને પરસ્થાનની અપેક્ષાએ ઓછા વધારે કે તુલ્ય. પણને વિચાર કરવામાં આવે તેને નિકર્ષ કહે છે. ગ–ાગ વિર્ય પરાક્રમ બળ વિગેરે યોગના પર્યાય વાચક શબ્દ છે. જેની દ્વારા જીવ હલન ચલન વિગેરે કાર્ય કરી શકે તેને યોગ કહે છે. અને તે યોગ મૂવમેદની અપેક્ષાઓ ત્રણ ભેદે અને ઉત્તરભેદની અપેક્ષાએ પંદર પ્રકાર છે. -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપગ-જ્ઞાન અને દર્શનને આત્મા પદાર્થના સ્વરૂપ
જાણવા માટે જેડે તેને ઉપગ કહે છે અને તે
સાકાર અને નિરાકાર એ રીતે બે પ્રકારે છે. કષાય-કષ–સંસાર આય-લાભ જેનાથી સંસાર વધે તેને
કષાય કહેવામાં આવે છે. અને તે સંજવલન વિગેરે છે. પરિણામ-પરિણામ એટલે અધ્યવસાય વિચાર પરિણતિ. - પદાર્થ પ્રત્યેની અસદુ વિચાર પરિણતિ તેને અધ્ય
વસાય કહેવામાં આવે છે. આ અધ્યવસાય પણ વદ્ધમાન
હાયમાન અને અવસ્થિત બેદે કરીને ત્રણ પ્રકારે છે. કર્મબધ-જીવની સાથે કર્મોનો ક્ષીરનીરની પેઠે સંબંધ
થે તેને બંધ કહે છે. ઉદય-જીવની સાથે બંધાયેલા કર્મોને સ્થિતિને પરિપાક
થયે અનુભવ થવો તેને ઉદય કહે છે. ઉદીરણુ-બંધાયેલ કર્મોની સ્થિતિને પરીપાક થયા પહેલાં
કર્મોને અનુભવ કરવામાં આવે તેને ઉદીરણા કહેવામાં
આવે છે. ઉપસંપજજહેણુ-પુલાકાદિક ચારિત્રની પ્રાપ્તિ તને ઉપસંપત
કહેવામાં આવે છે અને તેને ત્યાગ કરે તેને હાન
કહે છે. એટલે પુલાકને છોડીને કષાયકુશીલાદિને પામે છે. સંજ્ઞા-વારંવાર ભવભવના અભ્યાસથી જે કિયા જીવમાં
હેજે ઉત્પન્ન થાય તેને સંજ્ઞા કહે છે. અને તે
આહાર-ભય-પરિગ્રહ-મૈથુન-કોધ-માન-માયા-લોભ ' ' –લેકઅને એઘ સંજ્ઞા એ રીતે દશ પ્રકારે છે. આહાર-જેને જીવ ગ્રહણ કરે તે આહાર.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ-ભવ એટલે સંસાર. એટલે નિર્ચથ કેટલા ભવ કરે તે. આકર્ષણદ્વાર- નિગ્રંથ એક ભવમાં તથા ઘણું ભવમાં
તે તે અવસ્થાને ત્યાંથી પડીને કેટલી વખત પામે. કાળદ્વાર–તે તે નિર્ચથપણામાં કેટલે કાળ તે. અંતરદ્વાર–આંતરું. એકવાર નિગ્રંથપણું પામ્યા પછી ફરીવાર
નિગ્રંથપણું પામે તેમાં જે વ્યવધાન રહે તેને અંતર કહે છે, આ અંતર એક જીવ આશ્રયીને અને ઘણા
જીવ આશ્રયીને એ રીતે બે પ્રકારે છે. સમુદ્ધાત-જે અવસ્થામાં આત્મા વેદનાદિકની સાથે એક
મેક થઈને ઘણું કર્મોને નાશ કરે તેને સમુદ્યાત કહે છે. અને તે વેદના, કષાય, મરણ, વેકિય, તેજસ,
આહારક અને કેવળી એમ સાત પ્રકારે છે. ક્ષેત્રદ્ધાર-નિરો પૈકી કયા કયા નિગ્રંથ ભેદને કેટલી કેટલી - - અવગાહના હોય તેને ક્ષેત્રાવગાહના કહે છે. સ્પર્શનાદ્વાર-કયા કયા નિર્ગોને કેટલી કેટલી સ્પર્શના
હોય છે તે સ્પર્શના. ભવદ્વાર–ભાવ એટલે પરિણામ, તદરૂપ થવું વિગેરે. ને તે
ભાવ પાંચ પ્રકારે છે. ઔપશામિક, ક્ષાયિક, ક્ષાયોપ
શમિક, ઔદયિક અને પરિણામિક પરિમાણદ્વાર–પરિમાણ એટલે સંખ્યા, માપ, ગણતરી,
વિગેરે. ને આ નિર્ચન્થની ગણત્રી પણ બે પ્રકારે થઈ શકે છે. ૧ નિઝેન્થપણાને પામેલા જીની ગણત્રી ૨ અને નિગ્રંથપણને સમયે સમયે પામતા જેની ગણત્રી.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ૬૫બહુત્વ-પરસ્પર ન્યુનાધિકપણું નિર્ચથના ભેદ પૈકી
ક ભેદ કેનાથી ન્યુનાધિક છે તે જણાવવું તેને અલ્પબદુત્વ કહે છે.
૧ પ્રરૂપણ દ્વાર નિર્ગથેના પ્રકાર : पंच नियंठा भणिया, पुलाय बउसा कुसील निग्गंथा। होइ सिणाओ य तहा, इक्विको सो भवे दुविहो ॥४॥
- સંસ્કૃત અનુવાદ. पञ्च निर्ग्रन्थाः भणिताः, पुलाकबकुसकुशीलनिर्ग्रन्थाः भवति स्नातकश्च तथा, एकैको सः भवेत् द्विविधः॥४॥ અર્થ–નિર્ચ પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે. ૧ પુલાક ૨ બકુશ
૩ કુશીલ ૪ નિન્ય અને ૫ સ્નાતક, અને તે
દરેકના બે બે ભેદ છે. વિશેષાર્થ-નિગ્રન્થ, સાધુ, મુનિ, યતિ, સંયમી વિગેરે
સર્વ શબ્દ એક અર્થવાળા છે. અને તે દરેક શબ્દ સંયમવાળા મુનિઓને માટે યોજાય છે.
ગ્રન્થ એટલે ગુંથાવું, ગુંચાવું. પ્રાણીમાત્રને સંસારમાં ગુંથનાર જે કઈ અત્યંતર કારણ હોય તે તે મિથ્યાત્વ ને રાગદ્વેષ વિગેરે છે, કે જે મિથ્યાત્વ શુદ્ધદેવ, શુદ્ધગુરૂ અને શુદ્ધધર્મને સંગ પ્રાપ્ત થયા છતાં તેની પ્રત્યે શ્રદ્ધા પરિણતિ કે આદર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્પન્ન નથી કરાવી શકતું. અને જે રાગદ્વેષ અનેક જાતના મિત્ર શત્રુઓ પ્રત્યે આદ્ર રૌદ્ર યાન ઉત્પન્ન કરાવી પ્રાણુને સંસારમાં ગુંચવે છે. તેમજ પ્રાણીને સંસારમાં ગુંચવનારા સ્ત્રી પુત્ર ધન વિગેરે પદાર્થો પણ કારણરૂપે છે કે જેનાથી ભાવગ્રન્થ ઉત્પન્ન થઈ પ્રાણીને સંસારમાં રઝળવું પડે છે.
આ મિથ્યાત્વને રાગદ્વેષરૂપ ભાવ ગ્રન્થ અને ધન શ્રી સ્વજન વિગેરે દ્રવ્યગ્રન્થને છોડી કેવળ આત્મોન્નતિ પ્રત્યે કટીબદ્ધ થનાર તે નિથ છે. આ નિર્ચન્થપણામાં જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર પરિણામ મુખ્ય હોય છે. તે પરિણામની તરતમતાના સદ્દભાવેજ નિર્ગસ્થના પેટા ભેદે પણ નિર્ચથ કહી શકાય છે. જે નિભ્યમુનિ પ્રભુ મહાવીરના સિદ્ધાંતને અખલિત જીવનમાં ઓતપ્રોત કરનાર હોય છે ને જેમના દર્શન માત્રથી સામાન્ય જનસ માજ બાધિબીજ પામી સંસારમાંથી ગુંચવાતો અટકે છે.
પુલાકનું સ્વરૂપ અને ભેદ. धन्नमसारं भन्नइ पुलाय सर्वेण तेण जस्स समं चरणं सो उ पुलाओ लद्धीसेवाहिं सो य दुहा।
સંસ્કૃત અનુવાદ, धान्यमसारं भण्यते, पुलाकशब्देन तेन यस्य समं चरणं स तु पुलाकः, लब्धिसेवाभ्यां स च द्विधा ।
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-પૂલાક શબ્દવડે અસાર ધાન્ય પૂળ વિગેરે કહેવાય
છે. તેથી તે અસાર ધાન્ય સરખું જે ચારિત્ર તે પુલાક ચારિત્ર, અને તે લબ્ધિ અને પ્રતિસેવનાવડે કરીને
બે પ્રકારે છે. વિશેપાર્થ–પુલાક શબ્દનો અર્થ અસારધાન્ય પળો વગેરે
કહેવાય છે. જેમ અસાર ધાન્યમાં નહિ જેવું સત્ત્વ હોય તેમ જે ચારિત્રીનું ચારિત્ર દેશે કરી મલિન હેય તે પુલાક કહેવાય છે. તેમજ જે પ્રાણુની વિશુદ્ધ અધ્યવસાય પરિણતિ અને અશુભ અધ્યવસાય પરિણતિ કોઈને કઈ આલંબન કે સંસર્ગ દ્વારા થઈ હોય પરંતુ રીતસર જ્ઞાનદર્શનચારિત્રના પરિણામ પુર્વક ન હોય તે તે ચિરસ્થાયી બની શકતી નથી. તેવી જ રીતે નિર્ઝન્ય બાહ્ય અને આભ્યન્તર ગ્રન્થને છોડવા માટે તૈયાર થયેલ હોવા છતાં જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રના પરિણામમાં મંદ ઉત્સાહવાળે થવાથી ચમત્કારિક વસ્તુઓ પ્રત્યે આકર્ષાઈ અપુર્વલબ્ધિવિગેરે ધર્મોન્નતિ સાથે લેકમાં બહુમાન વધારવા જતાં પિતાના ચારિત્રને મલીન કરી નિ:સાર બનાવે છે ને તેજ આ પુલાકચારિત્ર છે. છતાં એટલું ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે આ ચારિત્રી પોતાનું ચારિત્ર મલિન કરે છતાં તે સંન્નતિ અને ધર્મપ્રભાવના માટે હંમેશાં ઉદ્યત હેાય છે. આ પુલાક ચારિત્રના લબ્ધિપુલાક અને પ્રતિસેવનાપુલાક એ રીતે બે ભેદ છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
લબ્ધિપુલાકનું સ્વરૂપ. संघाइयाण कज्जे, चुन्निज्जा चक्वटिमवि जीए तीए लद्धिए जुओ, लद्धिपुलाओ मुणेयव्वो॥७॥
સંસ્કૃત અનુવાદ सङ्घादिकानां कार्ये, चुर्णयति चक्रवर्तिनमपि यया
तया लब्ध्या युक्तो, लब्धिपुलाको ज्ञातव्यः ॥७॥ અર્થ -સંઘાદિકના કાર્ય માટે ચક્રવતીને પણ જે લબ્ધિવડે
ચુરી નાંખે તે લબ્ધિવડે યુક્ત તે લબ્ધિપુલાક જાણો. વિશેષાર્થ-જે પુલાક ચારિત્રી અનેકવિધ તપશ્ચર્યા કરી
અનેક લબ્ધિ મેળવે તે લબ્ધિ પુલાક જાણ. અને તે લબ્ધિને ઉપયોગ સંઘાદિકનું કાર્ય હોય તે સામાન્ય રાજા અમાત્ય નહિં પરંતુ ચક્રવર્તિ જેવા પણ જે સંઘનું વિરૂપ કરવા તૈયાર થયા હોય તે તેને પણ ચુરી નાંખે છે. પરંતુ આ ચારિત્રીને સંયમ સ્થાનમાં જ આગળને આગળ વધવાની અને પિતાના આત્મવિકાસ સાધવા જેટલી તીવ્રતા નથી હોતી. કારણકે લબ્ધિ વિગેરેની પ્રાપ્તિને ઉપયોગ તે પણ સંયમ સ્થાનમાં રહેલ તે ચારિત્રને પ્રમાદ સૂચવે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસેવના પુલાકના ભેદ.
आसेवणा पुलाओ, पंचविहो नाणदंसणचरित्ते लिंगंमि अहासुहमे य, होइ आसेवणा निरओ॥८॥
સંસ્કૃત અનુવાદ आसेवना पुलाकः, पंचविधः ज्ञानदर्शनचारित्रे लिङ्गे यथासूक्ष्मे च, भवति आसेवनानिरतः॥९॥ અર્થ-આસેવના પુલાક પાંચ પ્રકારે છે. જ્ઞાન, દર્શન,
ચારિત્ર, લિંગ અને યથાસૂક્ષ્મ તે આસેવનામાં રક્ત છે. વિશેષાર્થ–આસેવનામુલાકના પાંચ ભેદ છે જ્ઞાન
આસેવના, દર્શનઆસેવના, ચારિત્ર આવના, લિંગ આસેવના અને યથાસૂમ આસેવના. અહિં કેટલાક આચાર્યોના મત પ્રમાણે લબ્ધિ પુલાક એ જ્ઞાનપલાકમાં અતર્ગત થઈ જાય છે, કારણકે લબ્ધિ. આદિ શક્તિઓની પ્રાપ્તિઓને પણ જ્ઞાનમાં સમાવેશ થાય છે. ત્યારે ગ્રંથકારના મતે જ્ઞાનવિરાધનામાં અકાળે ભણવું, ત્રુટિતરીતે ભણવું, સ્વપરદર્શનનું શંકર કરવું વિગેરે છે. તે લબ્ધિપુલોકમાં ન હોવાથી લબ્ધિપુલાક તે જ્ઞાનપુલાક કરતાં અતિરિક્ત માનવ જોઈએ. તેથી અહિં લબ્ધિપુલાક અને જ્ઞાન
આસેવના પુલાક જુદા જુદા સ્વીકાર્યો છે. જ્ઞાનાદિ વિરાધનાનું સ્વરૂપ-- नाणदंसणचरणे, इसीसि विराहियं असारो जो सो नाणाइ पुलाओ, भन्नइ नाणाइ जं सारो.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અનુવાદ. ज्ञानदर्शनचरणे इषदीषद्विराधयन् असारो यः
सो ज्ञानादिपुलाकः भण्यते ज्ञानादि यं सारं । અર્થ-જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રનેવિશે થોડી થોડી વિરાધ
ના થવાથી જે અસર થાય તે જ્ઞાનાદિપુલાક. કારણ
કે જ્ઞાનાદિ એ સાર કહેવાય છે. વિશેષાર્થ–આરાધના એ તે તે વસ્તુને દીપાવી તેના સેવ
નારને યથાયોગ્ય ફળ આપે છે અને વિરાધના તે તે વસ્તુને મલીન કરી તેના સેવનારને દુઃખી બનાવે છે. જેમકે જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રાદિકની રીતસરની આરાધના પ્રાણીને જ્યાં સુધી એક્ષપ્રાપ્તિ થાય ત્યાંસુધી ભવોભવ તે પ્રાપ્ત થઈ માણસના જીવનવિકાસ પ્રત્યે આગળને આગળ વધારે છે. અને જ્ઞાનાદિકની કરેલી વિરાધના તેને ભવોભવ પુષ્ટકારણ ન મળે ત્યાં સુધી જ્ઞાનાદિકથી દૂરને દૂર વધુ રાખે છે. એટલે આ ભવમાં કરેલી જ્ઞાનની આરાધના પરભવમાં જ્ઞાનપ્રત્યે બહુમાન તેની પ્રાપ્તિ અને તેનું ફળ રીતસર પરભવમાં વિશેષને વિશેષ બતાવે છે. જ્યારે આ ભવમાં કરેલી તેની વિરાધના તે પરભવમાં બેબડા, બહેરા, જ્ઞાન પ્રત્યે અણગમ, તેની પ્રાપ્તિના સંગને અભાવ વિગેરે પ્રકારેવડે જ્ઞાનથી પ્રાણીને દૂર રાખે છે.
* જ્ઞાનને વિષે લગારેક વિરાધના કરે તે જ્ઞાન પુલાક, દર્શને વિષે સહેજ વિરાધના કરે તે દર્શનપુલાક ચારિત્રને વિષે હેજ વિરાધના કરે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ચારિત્રપુલાક, લિંગમાં સહેજ વિરાધના કરે તે લિંગપુલાક અને યથાસૂમમાં સહેજ વિરાધના કરે તે યથાસૂમપુલાક.
આ પુલાક ચારિત્રી જ્ઞાનાદિકની સહેજ જે વિરાધના કરે છે તે પ્રમાદાદિ દોષોને લઈને તે માટે કરીને જ દરેક જગ્યાએ “થોડી વિરાધના” એ શબ્દ જણાવેલ છે. પરંતુ જે વિરાધનાબુદ્ધિએ વિરાધના હોય કે તેની આરાધના પ્રત્યે દુર્લક્ષ્ય હોવાથી થતી વિરાધના હોત તો સહેજ વિરાધના ન કહેવાત. પરંતુ આ ચારિત્રી તે હંમેશાં ઉપયોગવંત રહેવા
છતાં થઈ જતી વિરાધના તે તેની સહેજ વિરાધના છે. - હવે જ્ઞાનાદિકને વિષે થતી ઇષ વિરાધનાને
નિર્દેશ કરે છે. खलियाइदूषणेहिं नाणं, संकाइएहिं सम्मत्तं मुलुत्तरगुणपडिसेवणाइ, चरणं विराहइ ॥१०॥ लिंगपुलाओ अन्नं, निकारणओ करेइ जो लिंङ्गं मणसा अकप्पिआणं, निसेवओ होइ अहसुहुमो।११
સંસ્કૃત અનુવાદ. स्खलितादिदूषणैर्ज्ञानं, शङ्कादिभिः सम्यक्त्वं मुलोत्तरगुणप्रतिसेवनया, चरणं विराधयति ॥ १०॥ लिङ्गपुलाको अन्यं, निष्कारणतः करोति यः लिङ्गं मनसा अकलप्यानां निषेवको भवति यथामूक्ष्मः ॥११॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-અલિતાદિ દૂષણોવડે કરીને જ્ઞાન, શંકાદિવડે કરીને સ ત્વ, મૂલ અને ઉત્તરગુણની પ્રતિસેવનાવડે કરીને ચારિત્ર વિરાધે છે. ૯ - કારણ વિના જે અન્યલિંગને ધારણ કરે તે લિંગપુલાક. મનથી જે અકલ્પ્ય વસ્તુઓનું સેવનાર
તે યથાસૂમ જાણે. ૧૦ વિશેષાર્થ—અખલિત, અમીલિત, વ્યત્યાગ્રંડિત, પ્રતિપુર્ણ
ને પ્રતિ પૂર્ણ ઘેષપુર્વક તૈયાર થયેલ એ રીતસરનું જ્ઞાન છે. તેમાં જે કાંઈ ન્યુનતા રહે તે વિરાધના જાણવી. આવી સહેજ વિરાધના જે ચારિત્રમાં રહે તે ચરિત્ર
ચારિત્રપુલાક જાણવું. દર્શન-શુદ્ધદેવ, શુદ્ધગુરૂ અને શુદ્ધધમ તે ઉપર અચળ
શ્રદ્ધા તે સમકત્વદર્શન. તેમાં શંકા, આકાંક્ષા વિતિગિચ્છા, મિથ્યાત્વીની પ્રશંસા અને મિથ્યાત્વીને પરિ
ચય તે દશમના પાંચ દુષણે છે. શંકા-અરિહંત પરમાત્માના પ્રરૂપેલા ધર્મને વિષે સદેહ
બુદ્ધિ રાખવી તે શંકા તેના પણ બે ભેદ છે. એક દેશથકી શંકા અને બીજી સર્વથી શંકા, દેશશંકા એને કહેવામાં આવે છે કે જિનેશ્વર પ્રરૂપિત સર્વ પદાર્થોની અવિચળ શ્રદ્ધા રાખે, પરંતુ કેઈ કોઈ સ્થળે શંકા ઉત્પન્ન થઈ આવે, જેમકે જીવ છે એ તે સત્ય, પરંતુ સપ્રદેશી કે અપ્રદેશઃ સર્વગત કે અસર્વત? વિગેરે એકાદ અંશમાં શંકા રાખવી તે દેશશંકા. સર્વવસ્તુની શંકા તેને આ ચારિત્રીને મજ હાય.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકાંક્ષા-પરદશનીની કઈક આકર્ષે તેવી વસ્તુ દેખી તેની
પ્રત્યે ઈચ્છા થાય તે આકાંક્ષા, તેના પણ દેશઆકાંક્ષા અને સર્વઆકાંક્ષા એ બે ભેદ છે. કોઈ એકાદ દર્શન સંબંધી કેઈએક વસ્તુ દેખી સહેજ આકાંક્ષા થાય તે દેશઆકાંક્ષા, પણ સર્વ પાંખડીધર્મોમાં આકાંક્ષા તે સર્વઆકાંક્ષા. જેમકે બૌદ્ધધર્મ સારે છે કારણકે તેમાં કષ્ટ કરવાનું કહ્યું નથી આ દેશઆકાંક્ષા જાણવી. અન્ય ધર્મોમાં “વિષયસુખ ભેગવનાર પરભવમાં પણ સુખ ભોગવે છે માટે એ ધર્મો પણ કેવા સારા છે.” આ સર્વઆકાંક્ષા. આમાં પુલાકને દેશઆકાંક્ષા હેજ થાય પણ સર્વ આકાંક્ષા
તે તેને નજ હેય. વિચિકિત્સા-કરેલી કિયા પ્રત્યે દેશથી અને સર્વથી સંદેહ
રાખવો તેથી તે બન્ને પ્રકારની વિચિકત્સા દૂષણરૂપે
સમ્યકત્વમાં છે. મિથ્યાત્વીની પ્રશંસા-અતીત અનાગત અને ભાવિ
અન્યલિંગીઓની પ્રશંસા કરવી તે પ્રશંસાદેષ તેના પણ દેશ અને સર્વથકી એ રીતે બે ભેદ છે. તેમાં સર્વ દર્શનેને સત્યમાની તે સર્વની પ્રશંસા કરવી તે સર્વ પ્રશંસા. અને કેઈ એકાદ દર્શનમાંથી કોઈ એકાદ વચન સારું દેખી સહેજ પ્રશંસા કરે તે દેશપ્રશંસા.
પુલાકને દેશપ્રશંસા હેય સર્વપ્રશંસા જ હોય. મિથ્યાષ્ટિને પરિચય મિથ્યાત્વની સાથે વાતચિત,
પરિચય વિગેરે કરવાથી મંદવૃદ્ધિ બીજા જીવને અનર્થ થવા સંભવ છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પાંચે સમ્યકત્વના દૂષણેમાં કેઈક દૂષણ દ્વારા સહેજ વિરાધના થાય તે તે દર્શન પુલાક ચારિત્રી કહેવાય છે.
મૂળગુણ અને ઉતરગુણ પૈકી કેઈપણ ગુણની વિરાધના થાય તે તે ચારિત્રપુલાક કહેવાય છે, પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, મૈથુન વિરમણ, પરિગ્રહ વિરમણ, રાત્રિજન વિરમણ, આ છે મૂળગુણ જાણવા અને પિડવિ. શુદ્ધિ આદિક ઉત્તરગુણ જાણવા. તેમાં જે કાંઈ સહેજ વિરાધના થઈ જાય તે ચારિત્રપુલાક જાણો.
જે સાધુ નિષ્કારણ અન્ય અન્ય લિગ કરે એટલે ગૃહસ્થના તથા કુતીર્થિઓના વેષને ધારણ કરે તે લિગ પુલાક જાણ..
જે સાધુ આચારને ન કપે તેવી મને કરી અકષ્ય વસ્તુને સેવનાર છે તે યથાસૂક્ષ્મ પુલાક જાણ. જો કે વચન અને કાયા દ્વારા લેવાતી અકલગ વસ્તુ
ઓ કરતાં મનથી થતી વિરાધના ઘણજ સૂક્ષમ છે. હવે બકુશ ચારિત્રનું સ્વરૂપ બતાવે છે बउसं सबलं कब्बुरमेगटुं तमिह जस्स चारित्तं अइयारपंकभावा, सो बउसो होइ निग्गंथो ॥१२॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. बकुशं शवलं कर्बुरम्, एकार्थ तदिति यस्य चारित्रं अतिचारपंकभावात्, स बकुशो भवति निर्ग्रन्थः ॥१२॥
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
અર્થ-અકુસ, શખલ, કર્યુંર એ એકા વાચી છે. અતિચારરૂપી કાદવનાં ભાવથી તે અકુશ નિગ્રન્થ કહેવાય છે. વિશેષા –અત્યારસુધી નિન્થના પાંચભેદો પૈકી પ્રથમ ભેદ પુલાકનિન્થનું વર્ણન કર્યું. હવે નિન્થના ભેદપૈકી બીજોભેદ અકુશ તેનુ સ્વરૂપ અને ભેદદ્વારા સ્પષ્ટીકરણ કરે છે.
અંકુશ સમલ કર વિગેરે શબ્દો એકા વાચી છે અને તે શબ્દોના અર્થ મેલું ગંદું એવા થાય છે. શુદ્ધમાં શુદ્ધ વસ્તુ પણ જેમ મેલથી મેલી અને છે. તેવી રીતે જે ચારિત્ર અતિચારરૂપી દોષથી મલિન અને તે અકુશ કહેવાય છે. ચારિત્રીના ચારિત્રપાષણમાટે જિનેશ્વર ભગવાનાએ કલ્પ્ય ફરમાવેલા ઉપકરણા પણ જે વિભૂષા નિમિતે અનાવી મુકે. જે જ્ઞાન અને તપ કર્યંની નિર્જરાના હેતુભૂત છે છતાં તેના ઉપયાગ પેાતાના યશ વધારવામાં કરી મુકે તે ખકુશ. આરીતે અનેક અતિચારાથી પોતાનું ચારિત્ર મલિન કરે તે અકુશ નિગ્રન્થ છે,
અકુશના ભેદે પભે उवगरणशरीरेसु स दुहा दुविहो वि होई पंचविहो आभोगअणाभोगे अस्संवुडबुडे सुहुमे ॥ १३ ॥ સંસ્કૃત અનુવાદ.
उपकरण - शरीरायोः स द्वेधा, द्विविधोऽपि भवति पञ्चविधः आभोगानाभोगयोः असंवृतावृतयोः सूक्ष्मे ॥ १३ ॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
અર્થ-તે બકુશ ચારિત્ર ઉપકરણ અને શરીરના ભેદથી
બે પ્રકારે છે. વળી તે બન્ને પ્રકારના પાંચ પાંચ પ્રકાર ' છે આગ-અનાગ-સંવૃત્ત-અસંવૃત્ત અને યથાસૂક્ષ્મ. વિશેષાર્થ –તે બકુશ નિગ્રન્થ શરીર અને ઉપકરણ એ
બે પ્રકારે છે. વળી તે બન્ને પ્રકારના પાંચ પાંચ ભેદ છે ૧ આગબકુશ, ૨ અનાગબકુશ ૩ અસંવૃત્તબકુશ ૪ સંવૃત્ત બકુશ ૫ યથાસુમબકુશ.
વસ્ત્ર, પાત્ર, દંડ વિગેરે સાધુપણાને નિર્વાહ કરનારી ઉપધિઓને પણ જે વિભૂષારૂપે કરી મુકે તે ઉપકરણબકુશ. એટલે ઉપકરણથી કરાતુ મલિન ચારિત્ર તે ઉપકરણ બકુશ ચારિત્ર છે.
હાથ-પગ-નખ-ભૂખ-વાળ વિગેરે અવયવોને ધવા સાફસુફ કરવા અને તેને ભાવવા નિરંતર . પ્રયત્ન કરનાર તે શરીર બકુશનિન્જ જાણે. એટલે
જે શરીર દ્વારા નિર્મલચારિત્રને મલિન કરે તે શરીર બકુશનિગ્રન્થ જાણુ.
સાધુઓને આ અકૃત્ય છે એમ જાણ્યા છતાં જે કરે તે આગબકુશ. સાધુઓને આ અકૃત્ય છે -એમ ખ્યાલ ન હોય અને સહેજે દોષ લાગી જાય તે
અનાગબકુશ. જે ચારિત્રીના મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણમાં લાગેલા દેશે લોકમાં પ્રસિધન હોય તે સંવૃત્તબકુશ. અને જે ચારિત્રીના દોષે લોકમાં પ્રસિદ્ધ હોય તે અસંવૃત્તબકુશ. આંખ મૂખ નાક વિગેરેના મેલને સાફકરનાર તે સૂક્ષ્મબકુશ જાણો.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ઉપકરણ બકુશનું સામાન્ય સ્વરૂપ– जो उवकरणे बउसो, सो धुवइ अपाउसेऽवि वत्थाई इच्छइ य लण्हयाई, किंचि विभूषाइ भुंजइ य ॥१४॥
સંસ્કૃત અનુવાદ उपकरणे यः बकुशो, सो धुवति अप्रावृष्यपि वस्त्राणि इच्छति च श्लक्ष्णानि, किश्चिद् विभूषायै भुङ्कते च અર્થ-જે ઉપકરણબકુશ છે તે વર્ષાઋતુ વિના પણ વસ્ત્રો
ધુવે છે. ને સુંવાળાં વસ્ત્રોને ઈચ્છે છે. ને કાંઈક શોભા
અર્થે વાપરે છે. વિશેષાર્થ-સાધુને ઉપકરણે સંયમના નિર્વાહ અથે છે.
વસ્ત્રાદિકને સાધુએ એટલા માટે પહેરવાના છે કે જેથી તેના શરીરની રક્ષા થાય અને તે શરીર દ્વારા સંયમમાં દઢ રહી ક્લિષ્ટકર્મોનો નાશ કરી શકે. પણ ઉપકરણબકુશ ચારિત્રી માસા વિના પણ દરરોજ કપડાં
વે છે. ને તે વસ્ત્રો પણ સુંવાળાં બારીક ને સારી રીતે સમારી વાપરે છે. કે જેથી શરીરની શોભામાં વધારે થાય; ને આ રીતે કરવાથી તે પિતાનું ચારિત્ર
વિશુદ્ધ બનાવવાને બદલે અતિચારથી મલિન કરે છે. तह पत्तदंडयाई, घट्ट मटं सिणेहकयतेयं धारेइ विभूसाए बहुं, च पत्थेइ उपगरणं ॥१५॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સંસ્કૃત અનુવાદ तथा पात्रदण्डकादि, घृष्टं मृष्टं स्नेहकृततैजस्कं
धारयति विभूषायै, बहु च प्रार्थयते उपकरणं ॥ १५ ॥ અર્થ-તેમજ પાત્ર અને દંડાદિકને વૃષ્ટ-કઠિન પત્થર વડે
સુંવાળા પત્થર વડે અને તેલ વડે તેજવાળાં કરે અને તેને શેભાને અર્થે ધારણ કરે તેમજ ઘણાં
ઉપકરણની પ્રાર્થના કરે. વિશેષાર્થ-જીવાદિકની વિરાધના ન થાય તેવી રીતે નિર્દોષ
આહારથી જીવન ટકાવનાર મુનિઓ માટે પાત્રાદિક . ઉપકરણે પણ સંયમની રક્ષા માટે વાપરવાનું શાસ્ત્રકાનું વિધાન છે. તે છતાં પાત્ર અને દંડને પણ સંવાળા અને કઠીનપત્થર વડે ઘસી. સુંવાળા બનાવવા, તેલ વિગેરે ચિપડી ચકચકત કરવા, અને તેને સંગ્રહ પણ પોતાની શેભામાટે કરે તે પિતાના શુદ્ધસંયમને મલિન કરનાર છે. કારણકે પાત્રાદિકને રાખવાને હેતુ સંયમનિર્વાહ માટે છે નહિ કે પોતાની શોભા વધારવાને. તેમજ આ ઉપકરણે પણ જરૂરી પુરતાજ હોવાં જોઈએ કારણકે નિષ્પરિગ્રહી મુનિને પાત્રાદિક વસ્તુઓ પણ સંયમનિર્વાહથી અધિક હોય તે તે પરિગ્રહી બનાવી મુકે છે. અને તેને તે ચારિક ત્રમાં દૂષિત કરે છે. તેથી આવા ચારિત્રને ઉપકરણ બકુશ ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેહ બકુશનું સ્વરૂપ – देहबउसो अकज्जे, करचरणनहाइयं विभूसेइ दुविहो वि इमो इड्डिं, इच्छइ परिवारपभिईयां१६॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, देहब शः अकार्ये, करचरणनखादिकं विभूषयति द्विविधोऽप्ययं ऋद्धिं, इच्छति परिवारप्रभृतिकं ॥१६॥ અર્થદેહબકુશ નિગ્રંથ કાર્યવિના પણ હાથ, પગ, નખ
વિગેરેને શણગારે. આ રીતે બન્ને પ્રકારના બકુશ ' કહ્યા. અને તે પરિવાર વિગેરે ઋદ્ધિને ઈચ્છે છે. વિશેષાર્થ–ઉપકરણબકુશનું સ્વરૂપ કહ્યા બાદ હવે દેહબકુશનું
સ્વરૂપ કહે છે. જે ચારિત્રી પિતાના શરીરના નિમિત્તદ્વારા ચારિત્રને મલિન કરે તે ચારિત્રી દેહબકુશ કહેવાય છે.
વડીનીતિ આદિ અશુચિના પ્રસંગે તે દરેક મુનિ હાથ પગ ધુએ તે બરાબર છે. પરંતુ તેવા પ્રસંગવિના પણ હાથ પગ નખ વિગેરે અવયવને ધુવે રંગે શણગારે તે શરીર બકુશ છે.
મળમૂત્રાદિથી ભરેલે આ દેહ અંતે જરૂર નાશ પામનાર છે. ને આ શરીરની સ્થિતિને પણ ચક્કસ ભરૂસે નથી. કારણકે બાલ્યાવસ્થા યુવાવસ્થા ને વૃદ્ધાવસ્થા તે દરેકમાં હમેશાં પ્રાણીને મરણનો ભય નિરંતર હોય છે. આ શરીરને ગમે તેવા સુંદર રાકેથી પિષીએ, ગમે તેવા સુગંધી દ્રવ્યોથી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સુવાસિત કરીએ, ગમે તેવા વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત કરી રક્ષણ કરીએ છતાં તે અંતે વિરૂપ છે. એમ માની મુનિ તે શરીર દ્વારા તપશ્ચર્યા ઉગ્રવિહાર વિગેરે કરી વિરૂપ એવા પણ શરીરને સંયમ પોષક બનાવે છે. ત્યારે આ ચારિત્રી શરીરની સુશ્રુષા આદિમાં પડી ચારિત્રને મલિન કરી મુકે છે.
તેમજ આ બન્ને પ્રકારના બકુશચારિત્રીઓ ઘર કુટુંબ ધન વિગેરે છોડી પ્રવજ્યા અંગીકાર કર્યો છતાં તેઓને માનાપમાન અને વૈભવની ઇચ્છા મટી નથી હોતી. તેને શ્રાવક શ્રાવિકાદિકને પિતાના ભક્ત બનાવવાની, ઘણું શિખ્યા વધારવાની, પોતાને યશ વિસ્તારવાની હોંશ હોય છે. આ રીતે તે પિતાના ચારિ ત્રને મલિન કરી મુકતે હેવાથી તે બકુશચારિત્રી છે.
पंडिच्च तवाइकयं, जसं च पत्थेइ तम्मि तुस्सइ य सुहशीलो न य बाद, जयइ अहोरत्तकिरियासु१७
સંસ્કૃત અનુવાદ. ત્તિ-નાગરિક, જરાય પાર્થ તન તુષ્યતિ सुखशीलः न च वाढं, यतते अहोरात्रं क्रियासु ॥ १७ ॥ અર્થ–પાંડિત્ય અને પવિગેરેવડે થયેલા યશની ઈચ્છા રાખે
તેમાં સંતોષ પામે, સુખશીલ હોય અને અહેરાત્ર - ક્રિયાઓને વિષે અત્યંત યતના ન રાખે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
વિશેષાર્થ-જે જ્ઞાન વસ્તુતત્વને જાણ ઇષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ અને
અનિષ્ટમાંથી નિવૃત્તિ કરવા માટે છે અને જે તપ ક્લિષ્ટ કર્મોના નાશ માટે છે. આ રીતે તે બન્ને નિર્જ. રાના હેતુભૂત હોવાછતાં તે દ્વારા પણ જે પોતાને થશે વધારવાની વાંછા રાખે. તેમજ કેઈને પિતાનો યશ બોલતે સાંભળી પોતે અત્યંત હર્ષ પામે. તદુપરાંત શરીરની સુંદરઆહાર વિગેરે વડે કરીને લાલના કરે, સ્નાન વિલેપન કરી શરીરને શોભાવે, રાત દિવસની ક્રિયામાં યતના રાખવી જોઈએ તે ન રાખે ને તે ન રાખવાથી પિતાના ચારિત્રને મલિન કરે છે. ને આવી રીતે મલિનકરનાર ચારિત્રી તે બકુશ છે.
परिवारो य असंजम, अविवित्तो होइ किंचि एयस्स घासयपाओ तिल्लाइ,मसिणिओ कत्तरियकेसो॥१८॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, परिवारश्चासंयमोऽविविक्तो भवति किञ्चित् एतस्य घातपादः तैलादिना, मसृणितः कतितकेशः॥१८॥ અર્થ–એ બકુશ ચારિત્રીને પરિવાર કાંઈક અસંયમવંત
અને અવિવિક્ત હોય છે. અને તે પરિવાર ઘસેલા પગવાળો, તૈલાદિકે સુવાળા કરેલ ને કારેલા વાળવાળો હોય છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ-આ બકુશચારિત્રીને પરિવાર પણ અસંયમ
વંત, વસ્ત્ર પાત્રાદિકના કેહવાળે, તેમજ પગ વિગેરેને સાફ કરાવનાર અને કાતરથી કતરાવેલ * વાળવાળ હોય છે. तह देससव्वछेयारिहेहिं, सबलेहिं संजुओ बउसो मोहक्खयट्टमब्भुडिओ अ,सुत्तम्मि भणिअंच॥१९॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. तथा देशच्छेदसर्वच्छेदाः, शबलैः संयुतो बकुशः मोहक्षयार्थमभ्युत्थितश्च, सूत्रे भणितं च ॥ १९ ॥ અર્થ–તે બકુશચારિત્રી દેશછેદ અને સર્વદ યોગ્ય
શબલ ચારિત્રીયાવડે સહિત હોય છતાં મોહના ક્ષયઆ માટે ઉજમાળ હોય છે. એ પ્રમાણે સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે. વિશેષાર્થ-જે ચારિત્રીને એ અપરાધ હોય કે જે
અપરાધ દિક્ષા પર્યાય ઘટાડવાથી નભી શકે તે દેશછેદ પ્રાયશ્ચિત. જે ચારિત્રીને એ અપરાધ હોય કે જેને ફરીથી દીક્ષા આપ્યા સિવાય છુટક જ ન હોય તે સર્વદ પ્રાયશ્ચિત જાણવું. આવા બને પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતને યેગ્ય સબળ ચારિત્રીયાથી યુક્ત બકુશ હોય છે. •
હવે અહિં એવી શંકા કરવામાં આવે છે કે પાસસ્થા અને બકુશ ચારિત્રીમાં શો ફેર છે? તે તેને ઉત્તર આપતાં જણાવે છે કે પાસસ્થા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને બકુંશમાં દેખીતી રીતે સરખાં લક્ષણ જણાય છે. છતાં પણ પાસë નિર્વિસે પરિણમી હોય છે. જ્યારે બકુશ નિન્ય પ્રાયશ્ચિત વિગેરેથી પણ શુદ્ધ થઈ શકે છે. કારણકે તેવી મલિનતા છતાં બકુશ ચારિત્રી હમેશાં હક્ષય માટે નિરંતર ઉદ્યમવત હોય છે.
उवगरणदेहचुक्खा, रिद्धीरसगारवासिया निच्चं बहुसबलछेयजुत्ता, निग्गंथा बउसा भणिया॥२०॥
" સંસ્કૃત અનુવાદ, उपकरणदेहशुद्धा, ऋद्धिरसगारवाश्रिता नित्यं - દુશ છેઃયુ, નિચા વેસુ ખિતા. ૨૦ છે. અર્થ-ઉપકરણ અને શરીરને શુદ્ધ રાખનારા, નિત્ય
અદ્ધિગારવ અને રસગારવને આશ્રયી રહેનારા, છેદને યોગ્ય એવા ઘણુ શબલચારિત્રીના પરિવારવાળા
નિકળ્યો બકુશ કહેલા છે. વિશેષાર્થ અકુશ મિન્થા વસ્ત્ર પાત્ર દંડ વિગેરેને ચેખા
રાખનારા, હમેશાં અદ્ધિગારવ સિગારવ અને શિતાગારવને આયી રહેનારા, તેમજ દેશછેદ અને સર્વેદ પ્રાયશ્ચિતને એગ્ય એવા ઘણા શબલ ચારિત્રીના પરિવારવાળી બકુશ ચારિત્રી હોય છે.
” છતાં તે ચારિત્રીઓ શુદ્ધપ્રરૂપક, ભવભરૂ, સંઘ - પ્રભાવનામાટે ઉદ્યત અને મોક્ષને અર્થે ચારિત્રને ધારણકરનાર હોય છે. પરંતુ પ્રમાદાદિ દેને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઈને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર નથી પાળીશકતા અને આહાર વસતિ વિગેરેમાં દેષ લગાડી ચારિત્ર
મલિન કરે છે. આત્મભેગાદિ બકુશનું સ્વરૂપ
आभोगे जाणतो, करेइ दोसं अजाणमणभोगे मुलुत्तरेहिं संवुड, विवरिय असंवुडो होइ ॥२१॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. आभोगे जानन् करोति दोष अजानन् अनाभोगे પુણોત્તર સંવૃત્તા, વિપરીતઃ સંદરઃ મવતિ | ૨૨. અર્થ-જાણવા છતા જે દેષ કરે તે આગ બકુશ,
અજાણતાં કરે તે અનાગ, મૂત્તર ગુણવડે સંવૃત્ત છે અને તેથી વિપરીત તે અસંવૃત્ત. વિશેષાર્થ-જે ચારિત્રી પોતે જે કાર્ય કરે છે તેમાં પિતાને
ખ્યાલ હોય કે આ કાર્યમાં અમુક દોષ લાગે છે અને મારે તે ન કરી શકાય. છતાં તે કરે છે તે - આભોગ બકુશ જાણો.
જે ચારિત્રી પોતાના સંયમમાં રીતસર પ્રવર્તે છે. છતાં તેને જે અજાણતાં દેષ લાગે તે
અનાગબકુશ જાણ. . જે ચારિત્રીના મૂળ અને ઉત્તરગુણમાં દે હોય છતાં તે લેકમાં પ્રસિધ્ધ ન હોય તો તે સંવૃત્તબકુશ કહેવાય છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ચારિત્રના મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણમાં લાગતા દેશે લેકમાં પ્રસિધ્ધ હોય તે તે અસંવૃત્ત
બકુશ કહેવાય છે. કુશીલનું સ્વરૂપ– अच्छिमुहमज्जमाणो, होइ अहासुहुमओ तहा बउसो सीलं चरणं तं जस्स, कुच्छियं सोइह कुशीलो ॥२२॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. अशिमुखं मार्जयन् , भवति यथासूक्ष्मकः तथा बकुशः
शीलं चरणं तद्यस्य, कुत्सितं सः इह कुशीलः ॥२२॥ અર્થ –આંખ અને મૂખ વિગેરેને પ્રમાર્જનાર યથાસુક્ષ્મબકુશ
નિર્ચન્થ ચારિત્રી જાણો. એટલે જેનું શીયલ અને
ચારિત્ર કુત્સિત હોય તેને કુશીલ જાણે. વિશેષાર્થ-જે આંખ મૂખ વિગેરેના મેલને દૂર કરે તેને
યથાસુમબકુશ નિગ્રંથ કહે છે. હવે ત્રીજા કુશીલ નિગ્રંથનું સ્વરૂપ કહે છે. જે ચારિત્રનું શીલ એટલે
ચારિત્ર મલીન હોય તેને કુશીલ કહે છે. કુશીલના બે ભેદपडिसेवणा कसाए, दुहा कुशीलो दुहावि पंचविहो नाणे दंसणचरणे तवे य अहसुहुमए चेव ॥२३॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અનુવાદ, પ્રતિવના , વિષા શો પિs વંવિધ
ज्ञाने दर्शनचारित्रे, तपसि च यथासूक्ष्मे च ॥ २३ ॥ અર્થ–પ્રતિસેવન અને કષાય એ બેવડે કુશીલ નિર્ચથ છે
તે બંનેના પણ પાંચ પાંચ ભેદ છે. ૧. જ્ઞાનકુશીલ ૨ દર્શનકુશીલ, ૩ ચારિત્રકુશીલ ૪ તપકુશીલ ૫
યથાસુમકુશીલ, વિશેષાર્થ–હવે તજે નિગ્રંથ કુશીલ તેને બે ભેદ છે.
૧ પ્રતિસેવના કુશીલ, ૨ કષાય કુશીલ, તેમજ આ બન્ને કુશીલના પણ પાંચ પાંચ ભેદ છે. ૧ જ્ઞાનકુશીલ, ૨ દર્શનકુશીલ, ૩ ચારિત્રકુશીલ ૪ તપકુશીલ ૫ યથાસુમકુશીલ, - જે ચારિત્રી પોતાના ચારિત્રને જ્ઞાન દર્શન ચાત્રિાદિક વડે વિરાધે છે અને પિતાના ચારિત્રને
કુત્સિત બનાવે તે કુશીલ છે. " જ્ઞાનાદિ પ્રતિસેવના કુશીલનું સ્વરૂપइह नाणाइ कुसीलो, उवजीवं होइ नाणपभिईए अहसुहुमो पुण तस्सं, एस तवस्सि त्ति संसाए॥२४,
સંસ્કૃત અનુવાદ. इह ज्ञानादिकुशीलः, उपजीवन् भवति ज्ञानप्रभृतिभिः यथासूक्ष्मः पुनस्तस्य, एषः तपस्वी इति शंसया ॥२४॥
* *
:
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–જે જ્ઞાનાદિવડે ઉપજીવિકા કરે તે જ્ઞાનકુશીલ. હવે
આ તપસ્વી છે એવી પ્રશંસા સાંભળી સંતોષ પામે
તે યથાસુલ્મકુશીલ જાણ. વીશેષાર્થ-કુશીલ નિર્ચન્દના બે ભેદો છે. તેમાં જે
પ્રથમ પ્રતિસેવન કુશીલ છે તેના પાંચ ભેદ છે,
તે આ પ્રમાણે. જ્ઞાનપ્રતિસેવના કુશીલ-જે જ્ઞાન ઈષ્ટની પ્રવૃત્તિ અને
અનિષ્ટ નિવૃતિના ફળવાળું છે, તે જ્ઞાનને ઉપદેશ
વસ્ત્રાદિક લાભને અર્થે કરે તે જ્ઞાનપ્રતિસેવન કુંશીલ છે. દર્શન પ્રતિસેવના કુશીલ–જે દર્શન શિવતરૂના બીજ
ભૂત છે. તે દર્શનને વસ્ત્રાદિકની પ્રાપ્તિ અર્થે ઉપયોગ
કરે તે દર્શનપ્રતિસેવનાકુશીલ છે. ચારિત્ર પ્રતિસેવના કુશીલ-શુદ્ધ ક્રિયાકાંડ અને દૈનિક
અનુષ્ઠાને જે કર્મનિર્જરા અર્થે છે તેને વસ્ત્રાદિકની પ્રાપ્તિ અર્થે ઉપગ કરી ચરિત્ર વિરાધે તે ચારિત્ર
પ્રતિસેવના કુશીલ છે. તપ પ્રતિસેવના કુશીલ-પ્રાપ્ય વસ્તુને પણ જલદી
પ્રાપ્ત કરાવનાર, દેવેને પણ કંપિત કરનાર અને કઠિન કર્મોને પણ શથિલ કરનાર એવા તપ દ્વારા વસાદિકને
મેળવવા ઉપયોગ કરે તે તપ પ્રતિસેવના કુશીલ છે. યથાસૂક્ષ્મ પ્રતિસેવના કુશીલ- અ આ મહા તપ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વી છે, ત્યાગી છે. ઈત્યાદિક પ્રશંસા સાંભળી જે અત્યંત
આનંદ પામે તેને યથાસૂમ પ્રતિસેવના કુશીલ કહે છે. જ્ઞાનાદિ કષાય કુશીલનું સ્વરૂપजो नाणदंसणतवे, अणुंजुजइ कोहमाणमायाहिं सो नाणाइकुसीलो, कसायओ होइ नायव्वो ॥२५॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. यः ज्ञानदर्शनतपांसि, अनुयुङ्क्ते क्रोधमानमायाभिः
सः ज्ञानादिकुशीलः, कषायतः भवति ज्ञातव्यः ॥२५॥ અર્થ–જે જ્ઞાન, દર્શન, અને તપને કોધ, માન અને
માયાને વિષે જોડે તે કષાયથી જ્ઞાનાદિ કુશીલ
જાણવા. વિશેષાર્થ–સંજવલન કષાયના ઉદયવાળે જે જીવ પિતાના
કોઈ માન માયાને વિષે જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરે તે જ્ઞાનકષાયકુશીલ.
જે ચારિત્રી સંજવલન કષાયના ઉદયવાળે પિતાના ફોધાદિકને વિષે દર્શનને ઉપયોગ કરે તે દર્શન કષાય કુશીલ જાણવો.
જે ચારિત્રી સંજવલન કષાયના ઉદયવાળો પિતાના ઉત્કટતપને કોધાદિકને વિષે ઉપયોગ કરે તે તપ કષાય કુશીલ જાણો.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
चारित्तंमि कुशीलो, कसायओ जो पयच्छइ सावं मणसा कोहाईए निषेवयं होइ अहासुहुमो ॥२६॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, चारित्रे कुशीलः, कषायतः यः प्रयच्छति श्रापं ।
मनसा क्रोधादीन निषेववन् भवति यथासूक्ष्मः ॥२६॥ અર્થ-જે કષાય દ્વારા શ્રાપ આપે. તે ચારિત્રને વિષે
કુશીલકષાયનિગ્રંથ મનવડે ક્રોધાદિકને સેવે તે યથાસૂમ
કષાયકુશીલ નિગ્રંથ જાણ. વિશેષાર્થ-જે મુનિ મિત્ર ઉપર રાગ અને શત્રુ ઉપર
દ્વેષ રાખ્યા વિના. પ્રાણું માત્ર ઉપર સમાન દષ્ટિ રાખનાર છે. તે જે સંજવલન કષાયને લઈને શ્રાપ આપે તે તે ચારિત્ર કષાય કુશીલ જાણ.
જે ચારિત્રી મનથી કષાયને સેવે પણ વચનાદિથી વિષયથી કષાય ન સેવે તે યથાસૂક્ષ્મ કષાય કુશીલ જાણવા.
મતાન્તરે કષાય કુશીલ– अहवावि कसाएहि, नाणाईणं विराहओ जो य सो नाणाइकुसीलो, नेओ वक्खाणभेएण ॥२७॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
- * .
સંસ્કૃત અનુવાદ. अथवाऽपि कषायैः, ज्ञानादीनां विराधको यश्च सः ज्ञानादिकुशीलः, ज्ञेयः व्याख्यानभेदेन ॥२७॥ અર્થ—અથવા જે કષા વડે જ્ઞાનાદિકન વિરાધક હોય તે
જ્ઞાનદિ કષાય કુશીલ જાણ. એ વ્યાખ્યાનો ભેદ છે. વિશેષાર્થ-પચીસમી ગાથામાં “જે ચારિત્રી જ્ઞાનદર્શન
અને તપને કષાય વિષે ઉપયોગ કરે તેને જ્ઞાનાદિ. કુશીલ કહ્યા હતાં. અહિં કષાયે વડે, જ્ઞાનાદિને વિ. રાધક હોય એમ અર્થ ઘટાવ્યું છે. તેમાં વસ્તુત:
કાંઈ અર્થભેદ નથી. પરંતુ માત્ર વ્યાખ્યાનભેદ છે. अन्ने लिंगकुसीलं तु, तवकुशीलस्स ठाणए बिंति निग्गंथो पुण गंथाओ, मोहओनिग्गओ जोसो।२८॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, अन्ये लिङ्गकुशीलं तु, तपकुशीलस्य स्थानके ब्रुवन्ति નિચો પુનઃ પ્રચાત, મતો નિતો જ કરતા અર્થ-અન્ય આચાર્ય તપકુશીલના સ્થાનકે લિંગકુશીલ ને
કહે છે. જે મેહરૂપ ગ્રન્થથી નીકળે તેને નિગ્રંથ કહીએ. વિશેષાર્થ-કેટલાક આચાર્યો કુશીલનિગ્રંથના ભેદ પૈકી
આવતા તપકુશીલના સ્થાનકે લિંગકુશીલ માને છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
પરંતુ તે વાસ્તવિક અર્થ લાગતું નથી. કારણકે લિંગ કુશીલને અર્થ જે ચારિત્રી લિંગનો આહારાદિ અર્થે ઉપયોગ કરે તે લિંગ પ્રતિસેવના કુશીલ જાણો. અને જે ચારિત્રી સંજવલન કષાયવંત કેધ માન માયાને વિષે લિંગનો ઉપયોગ કરે તે લિંગ કષાય કુશીલ
જાણો તે છે તેથી તે અથે ઘટી શકે નહિં. નિર્ચન્થ ચારિત્રના ભેદપભેદ– उवसामओ यखवओ, दुहा निग्गंथो दुहावि पंचविहो पढमसमओ अपढमो, चरमाचरमो अहासुहुमो।२९।
સંસ્કૃત અનુવાદ. उपशामकश्च क्षपकः, द्विधा निग्रंथो द्विधापि पंचविधः पढमसमयः अप्रथमः, चरमाचरमः यथासुक्ष्मः ॥२९॥ અર્થ–ઉપશામક અને ક્ષપક એમ બે પ્રકારે નિગ્રંથ છે, અને
તે બન્નેભેદના પણ પાછા પાંચ પાંચ ભેદ છે. પ્રથમ સમય, અપ્રથમ સમય, ચરમ સમય, અચરમ સમય
અને યથાસૂક્ષ્મ. વિશેષાર્થ-નિગ્રંથના ભેદ પૈકી ચોથો ભેદ જે નિથ
છે તેના બે ભેદ છે. એક ઉપશામક નિન્ય અને
બીજે ક્ષેપક નિ9. ઉપશામક નિર્ચન્થ-મોહનીય કર્મને સર્વથા ઉપશમાં
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનાર ઉપશાન્તમહ ગુણઠાણાવાળા તે ઉપશામક
નિર્ચન્થ જાણવા. ક્ષપક નિગ્રંથ–મેહનીય કર્મને સર્વથા ક્ષયકરનાર
ક્ષીણમેહ ગુણઠાણે વર્તનાર છે તે ક્ષેપક નિગ્રંથ કહેવાય છે.
આ ઉપશામક નિર્ગથ અને ક્ષેપક નિગ્રંથ તે બન્નેના પાંચ પાંચ ભેદ છે. ૧ પ્રથમ સમય નિર્ચન્થ, ૨ અપ્રથમ સમય નિર્ચ9, ૩ ચરમ સમય નિ9 અચરમ સમય નિન્ય ૫ યથાસૂમ
નિર્ચન્થ. નિર્ગસ્થના ઉપભેદનું સ્વરૂપ
अंतमुहुत्तपमाणय-निग्गंथद्धाइ पढमसमयम्मि, पढमसमओ नियंठो,अन्नेसु अपढमसमओसो।३०। एमेव तयद्धाए, चरमे समयंमि चरमसमओ सो सेसेसु पुणअचरमो, सामन्नेणं तु अहसुहुमो ॥३१॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. अन्तर्मुहूर्तप्रमाणक-निर्ग्रन्थाद्धायां प्रथमसमये । प्रथमसमयनिग्रंथः अन्येषु अप्रथमसमयः सः ॥३०॥ एवमेव तदद्धायां चरमे समये चरमसमयः सः शेषेतु पुनः अचरमः, सामन्येन तु यथासूक्ष्मः ॥३१॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ
અર્થ-અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણવાળા નિગ્રંથકાળમાં પ્રથમ સમયે
વર્તનારા નિગ્રંથ તે પ્રથમસમય નિર્ચથ. ને તે સિવાય અન્ય સમયમાં વર્તનારા નિર્ચન્થ તે અપ્રથમસમય નિગ્રંથ. ૩૦
એજ પ્રમાણે તે નિર્ચથકાળમાં છેલ્લા સમયે વર્તનારે નિગ્રંથ તે ચરમસમયનિગ્રંથ જાણવા. ને બાકીના સમયમાં વર્તનારા અચરમ સમય નિગ્રંથ અને કોઈપણ સમયની વિવક્ષા વિના સામાન્યપણે
વર્તનારા તે યથાસૂમનિસ્થ જાણવા. ૩૧ વિશેષાર્થ–સર્વથા મોહનીયકર્મરૂપ ગ્રન્થ જેનામાં ન હોય
તેને નિગ્રન્થ કહે છે. આ મેહનીય કર્મને અભાવ નિગ્રંથમાં બે પ્રકારે હોય છે. એક મેહનીય કર્મના
ઉપશમદ્વારા અને બીજે મેહનીયકર્મના ક્ષયદ્વારા. મેહપશમ નિર્ચન્થ અને તેના ભેદો-હનીય
કર્મની અચાવીસ પ્રકૃતિઓ છે. અને તેને ઉપશમાવવાને કમ આ પ્રમાણે છે–ઉપશમ શ્રેણિના પ્રારંભમાં અવિરતિ દેશવિરતિ પ્રમત્તસંવત કે અપ્રમતસંયત અનંતાનુબંધી કષાયને ઉપશમાવીને દર્શન મેહનીયની ત્રણ પ્રકૃતિઓને ઉપશમાવે છે. ત્યારપછી પ્રમત્ત અને અપ્રમત્તગુણસ્થાનકે સેંકડે વાર પરિવર્તન કરી અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે થઈ અનિવૃત્તિનાદર સંપાય ગુણસ્થાનકે ચારિત્ર મેહનીય કર્મની ઉપશમના કરે છે. તેમાં પ્રથમ નપુંસકવેદ ઉપશમાવે છે. ત્યારપછી સ્ત્રીવેદ અને ત્યારબાદ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
है
હાસ્યા દષટ્સ એક સાથે ઉપશમાવે છે. તે પછી પુરૂષવેદ અને ત્યારપછી સાથે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કેધ અને પછી સંજવલન કોઇ ઉપશમાવે છે. પછી સાથે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માન અને પછી સંજવલનમાન ઉપશમાવે છે. ત્યારપછી સાથે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયાને ઉપશમાવે છે. ત્યારપછી સંજ્વલન માયાને બન્ધ ઉદય ને ઉદીરણે વિચ્છેદ થાય છે. પછી સમય ન્યૂન બે આવલિકામાં સંજવલનમાયાને ઉપશમાવે છે. ત્યારપછી પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને અપ્રત્યા
ખ્યાનાવરણ લોભને ઉપશમાવી સૂમસં૫રાય ગુણસ્થાનકે જઈ સૂક્ષ્મકિટ્ટીરૂપ સંજવલનભને ઉપશમાવે છે. આ રીતે મેહનીયની અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિ ઉપશમાવી ઉપશાત્મહ ગુણસ્થાનકે આવે છે. - આ ઉપશાન્તમ ગુણઠાણને કાળ જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ અન્તર્મુહૂર્ત કાળ છે. આ રીતે આ ગુણસ્થાનકે વર્તનારે જીવ તે ઉપશામક નિર્ગસ્થ કહેવાય છે.
હવે આ ઉપશાન્તમેહ ગુણઠાણાને કાળ જે ઉત્કૃષ્ટ અંતમૂહર્તાનો છે તેમાં જે જી ઉપશાત્મહના પ્રથમ સમયમાં વર્તતા હોય તે પ્રથમ સમય ઉપશામક નિર્ચન્થ કહેવાય. અને જે જી ઉપશાંત મેહ ગુણઠાણના પ્રથમ સમય સિવાયના સમયમાં વર્તતા હોય તે અપ્રથમસમય ઉપશામક નિગ્રંથ કહેવાય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ ઉપશાંત મેહનો જે અંતમુહૂર્ત કાળ છે તેમાં છેલ્લા સમયે વર્તનારા જે જીવો હોય તે ચરમસમય ઉપશામક નિગ્રંથ કહેવાય છે. તેમજ જે છે ઉપશાંત મેહના છેલ્લા સમય સિવાયના સમયમાં વર્તનારા હોય તે અચરમસમયઉપશામકનિગ્રંથ જાણવા. ઉપશાત્મેહ ગુણઠાણાના સર્વ સમયમાં સામાન્યપણે વિવક્ષા વિના વર્તનારા હોય તે યથાસૂક્ષ્મ
ઉપશામક નિર્ગસ્થ જાણવા. મેહક્ષપક નિર્ચન્થ અને તેના ભેદ–
મેહનીય કર્મની અઠ્યાવીસ પ્રકૃતિઓને ક્ષય કરવાને કમ પણ આ પ્રમાણે છે-આ ક્ષેપક શ્રેણિનો પ્રારંભ કરનાર પ્રથમસંઘયણવાળે, શુદ્ધધ્યાનયુક્ત અવિરતિસમ્યગદષ્ટિ, દેશવિરતિ, પ્રમત્ત કે અપ્રમત્ત હોય છે. હવે જે અપ્રમત્તસંયત પૂર્વવિદ્ હોય તે તે શુકલધ્યાયુક્ત શ્રેણું આરંભે છે. અને જે બીજા જ શ્રેણિ માંડનારા હોય તે તે ધર્મધ્યાન સહિત આરંભે છે. હવે તે બન્ને શ્રેણિ માંડનાર પ્રથમ અનંતાનુબન્ધિ કષાયને ક્ષય કરે છે. ત્યારપછી મિથ્યાત્વ મોહનીય મિશ્ર મેહનીય અને સમ્યકત્વ મોહનીયને ક્ષય કરે છે. જે બદ્ધાયુક ક્ષપકશ્રેણિ આરંભે તે તે અનન્તાબન્ધીને ક્ષય કર્યા પછી તેને મરણને સંભવ હોવાથી તે અટકે છે. અને પછી મિથ્યાદર્શન મેહનીયના ઉદયથી પુન: અનન્તાનુબન્ધી કષાયને બન્ધ કરે છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ કેમકે તેનું બીજ મિથ્યાત્વ મેહનીય નષ્ટ થયું નથી. પરંતુ જેણે મિથ્યાદર્શન મેહનીય ક્ષય કર્યો છે તે ફરી અનંતાનુબન્ધિ બાંધતું નથી. કારણકે તેણે તેના બીજને નાશ કર્યો છે. હવે જેણે અનન્તાનુબ
ધી આદિ સાત પ્રકૃતિઓને ક્ષય કર્યો છે તે અપતિત પરિણામવડે અવશ્ય દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને પતિતપરિણમી હોય તો ભિન્નભિન્ન ગતિમાં જાય છે. બદ્ધાયુષ્ક જે દર્શનસતકનો ક્ષય કર્યા પછી કાલ ન કરે તો તે અવશ્ય વિરમે છે. પણ ચારિત્ર મહનીય ક્ષય કરવા પ્રયત્ન કરતે નથી જે અબદ્ધાયુષ્ક ક્ષપકશ્રેણિ કરે તે અનન્તાનઅધ્યાદિ સાત પ્રકૃતિઓનો ક્ષય કર્યા પછી તે. અવશ્ય વિશુદ્ધપરિણમવડે ચારિત્રમેહનીય ક્ષય કરવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તેમાં પ્રથમ યથાપ્રવૃત્તાદિ ત્રણ કરણ કરે છે. અહિં એટલે વિશેષ છે કે અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે યથાપ્રવૃત્તકરણ, અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે અપૂર કરણ અને અનિવૃત્તિબાદરભંપરાય ગુણસ્થાનકે અનિવૃત્તિકરણ કરે છે. તેમાં અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે સ્થિતિઘાતાદિવડે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને પ્રત્યા
ખ્યાનાવરણ કષાયને તે પ્રમાણે ક્ષય કરે છે કે અનિવૃત્તિનાદર ગુણસ્થાનકને પ્રથમસમયે તેની પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાભાગ પ્રમાણ સ્થિતિ બાકી રહે છે.
જ્યારે અનિવૃત્તિનાદર સંપરાય ગુણસ્થાનકના સંખ્યાતા ભાગ જાય ત્યારે ત્યાનદ્વિત્રિક, નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, નરકાનુપૂર્વી, તિર્યંચાનુપુવી, એકેન્દ્રિય જાતિ, બે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
ઇન્દ્રિયજાતિ, તેઈન્દ્રિય જાતિ, ચઉન્દ્રિયજાતિ, સ્થાવર, આતપ, ઉદ્યોત, સૂક્ષ્મ અને સાધારણ એ સોળ પ્રકૃતિઓને ઉદ્વલના સંક્રમવડે ઉદ્વલિત કરી સ્વપર પ્રકૃતિમાં સંક્રમાવી તેની પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ સ્થિતિ બાકી રાખે છે, ત્યારપછી ગુણસંકમવડે બંધાતી પ્રકૃતિઓમાં એ સળ પ્રકૃતિઓને નાંખી સર્વથા તેનો ક્ષય કરે છે. અહિં પ્રત્યાખ્યાનાવરણ એને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ એ આઠ કષાયને પ્રથમ ક્ષય કરવાને પ્રારંભ કર્યો હતો. પરતુ હજુ સુધી તેને સર્વથા ક્ષય કર્યો નથી તે દરમિયાન ઉપરની સેળ પ્રકૃનિઓને ક્ષય કરે છે. ત્યારપછી ક્ષય કરતાં બાકી રહેલા આઠ કષાયોનો સંપૂર્ણ ક્ષય કરે છે ત્યારપછી અન્તર્મુહૂર્તમાં અનુક્રમે નપુંસકવેદ, સ્ત્રીવેદ, હાસ્યાદિષ૬, પુરૂષદ, સંજવલનકોલ સંજ્વલનમાન સંજવલનમાયા અને સંજવલન બાદર લેભનો ક્ષય કરે છે. આ બધી પ્રવૃતિઓને અનિવૃત્તિનાદર સંપરાય ગુણસ્થાનકે ક્ષય થાય છે. અને સૂક્ષ્મ સંજ્વલન લેભને સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણસ્થાનકે ક્ષય થાય છે. એ પ્રમાણે સર્વથા મેહનીય કર્મને ક્ષય કરી ક્ષીણકષાય વીતરાગ છઘસ્થ ગુણસ્થાનકને પ્રાપ્ત થાય છે. આ ગુણસ્થાનકનો કાળ અંતર્મુહૂર્ત છે. ને આ ગુણસ્થાનક જેને હોય તે ક્ષપકનિગ્રંથ કહેવાય છે.
ક્ષણ કષાય વિતરાગ ગુણઠાણના અંતમૂહુર્ત કાળના સમયે પકી પહેલા સમયમાં વર્તનાર ચારિત્રી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પ્રથમ સમય ક્ષેપક નિગ્રંથ જાણવે. ક્ષીણમેહ ગુણઠાણાના કાળના પ્રથમ સમય સિવાયના બીજા સમયમાં વર્તનાર ચારિત્રી તે અપ્રથમસમયક્ષપકનિથ જાણો.
ક્ષીણ ગુણઠાણના કાળના છેલ્લા સમયે વર્તનારા નિર્ચન્થને ચરમસમયક્ષપકનિન્ય જાણવા. ક્ષીણમેહ ગુણઠાણાના કાળના છેડલા સમય સિવાય બીજા સમયમાં વર્તનારા ચારિત્રીને અચરમ સમય ક્ષપકનિગ્રેન્થ જાણવા - ક્ષીણમેહ ગુણઠાણાના સર્વ સમયમાં વિશેષ વિવક્ષા વિનાના વર્તનારા ચારિત્રીઓ તે યથાસૂમ * ક્ષેપક નિગ્રંથ જાણવા. સ્નાતક નિર્ચન્થનું સ્વરૂપ અને મુખ્ય ભેદ– सुहझाणजलविशुद्धो, कम्ममलाविक्खया
સિTો ત્તિ दुविहो य सो सजोगी, तहा अजोगी विणिदिह्रो॥३२
" સંસ્કૃત અનુવાદ शुभध्यानजलविशुद्धः, कर्ममलापेक्षया स्नातः इति द्विविधश्च सः सयोगी, तथा अयोगी विनिर्दिष्टः ॥३२॥ અર્થ-કર્મમલની અપેક્ષાએ શુભધ્યાનરૂપ પાણી વડે
કરીને વિશુદ્ધ થયેલ તે સ્નાતક છે, તે સ્નાતક સગી તથા અગી એ રીતે બે પ્રકારે જણાવેલ છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ–હવે નિગ્રંથનો પાંચમે ભેદ સ્નાતક તેનું લક્ષણ
અને ભેદદ્વારા સ્વરૂપ સમજાવે છે-જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરૂપ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ છે. તે આત્મસ્વરૂપને ઘાતીકરૂપ મેલ લાગેલ હેવાથી મલિન બને છે. હવે આ ઘાતકર્મરૂપ મેલને દૂર કરવાને ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનરૂપ પાણીની જરૂર રહે છે. હવે તે ધર્મધ્યાન શુકલધ્યાનરૂપ પાણી વડે કર્મરૂપ મેલને દૂર કરવાથી જીવ સ્નાતકચારિત્રી બને છે, એટલે ઘાતી કર્મરહિત થાય છે. અને કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણોયુક્ત બને છે. આ સ્નાતકના પણ તેરમે ગુણઠાણે વર્તતા સગી, અને ચૌદમે ગુણઠાણે વર્તતા અગી એ રીતે બે ભેદ છે. સ્નાતક
ચારિત્રીને ઘાતિકર્મક્ષય થવાથી અનંત જ્ઞાન, અનંત - દર્શન, અનંતુ ચારિત્ર, ને અનંતુ વીર્ય પ્રગટ થાય છે. સ્નાતકનિગ્રન્થના ઉપભેદોसो पुण पंचवियप्पो, अच्छविओ असबलो अकम्मंसो अप्परिसावी संसुद्ध-नाणदंसणधरो तहय ॥३३॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. स पुनः पंचविकल्पः, अच्छविकः अशबलः अकौशः
अपरिस्रावी संशुद्ध-ज्ञानदर्शधरः तथा च ॥ ३३ ॥ અર્થ–વળી તે સ્નાતક પાંચ પ્રકારે જાણ. ૧ અછવી
સ્નાતક, ૨ અશબલ સ્નાતક ૩ અકમાશ સ્નાતક
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપરિસ્ત્રાવી સ્નાતક તેમજ પ સં સુદ્ધ જ્ઞાન દર્શનધર
સ્નાતક. અચ્છવિસ્નાતકનું સ્વરૂપ– भण्णइ च्छवी शरीरं, जोगनिरोहेण तस्स य अभावे अच्छवि त्ति होइ अहवा, खय अभावेण अछविओ।३४
સંસ્કૃત અનુવાદ भण्यते छविः शरीरं, योगनिरोधेन तस्य च अभावे
अछविः इति भवति अथवा क्षयाभावेन अच्छविकः॥३४॥ અર્થ–શરીરને છવિ કહે છે. યોગનિરોધવડે શરીરને
અભાવ હોવાથી અચ્છવિનાતક કહીએ. અથવા - ક્ષય કે ખેદના અભાવથી અછવી કહેવાય છે. વિશેષાર્થ-છવિ શબ્દને અર્થ શરીર કહે છે. તે શરીરને
વ્યાપાર યોગ છે. અને આ યોગ ન હોય તે તે શરીર હોવા છતાં શરીર ન કહેવાય ને આથી તે અછવિસ્નાતક કહેવાય છે. અથવા તે છવિ શબ્દનો અર્થ કેટલાક આચાર્યોના મતે ખેદ એવે કરવામાં આવે તે પણ ખેદ સહિત જીવ વ્યાપાર જે અવસ્થામાં ન હોય તેને અછવી કહેવામાં આવે છે. અથવા તે ઘાતિકને ક્ષય કરેલ હોવાથી ને તેને ફરી નહિ કરવાનું હોવાથી પણ તે ચારિત્રી અચ્છવિસ્નાતક કહેવાય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશલાદિ સ્નાતકનું સ્વરૂપअस्सबलोऽणइयारो, निष्ठियकम्मो य अकम्मंसो निस्सेसजोगरोहे, अपरिस्सावी अकिरियत्ता ॥३५॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, असबलोऽनतिचारो, निष्ठितकर्मा च अकर्माशः निःशेषयोगरोधे, अपरिस्रावी अ अक्रियत्वात् ॥ ३५ ॥ અર્થ–અતિચાર નહિં હોવાથી અશબલ સ્નાતક, કર્મો ન
હાવાથી અકર્મેશ સ્નાતક, અને સંપૂર્ણ યોગ રૂંધવાથી ને અક્રિયાપણુ વડે કરીને અપરિસ્ત્રાવી સ્નાતક
કહેવાય છે. વિશેષાર્થ–આ ચારિત્રમાં સર્વથા મેહનીયને અભાવ
હેવાથી અતિચારરૂપ મેલને સવેથા અભાવ હોય છે. તેથી તે ચારિત્રી અસબલ સ્નાતક કહેવાય છે.
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય, ને અન્તરાય આ ચાર ઘાતિકર્મને જેમાં સર્વથા અભાવ થાય તેને અકસ્મશ સ્નાતક કહે છે. '
મન વચન અને કાયાના સમસ્ત ગ રૂંધવાથી જેમાં અક્રિયપણું કર્મબંધરહિતપણું પ્રાપ્ત થાય તેને અપરિશ્રાવી સ્નાતક કહે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંશુદ્ધજ્ઞાનદર્શન સ્નાતકનું સ્વરૂપअसहाय असाहारण अणंतनाणाइधरणओ होइ संसुद्धनाणदंसणधरो, सिणाओऽत्थ पंचविहो॥३६॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. असहायासाधारणा-णतज्ञानादिधरणतः भवति संसुद्धज्ञानधर्शनधरः, स्नातोऽत्र पंचविधः ॥ ३६॥ અર્થ-અસહાય, અસાધારણને અનંતજ્ઞાનાદિ ધારણ કરવાથી
" સંશુદ્ધ જ્ઞાન દશનધર સ્નાતક કહેવાય છે. એમ સ્નાતક - પાંચ પ્રકારે છે. વિશેષાર્થ–હવે સ્નાતકને પાંચમે ભેદ સંશુદ્ધ જ્ઞાન દર્શન- ધર છે. તેનું સ્વરૂપ કહે છે –
જ્યારે જીવને કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે મતિ શ્રત વિગેરે જ્ઞાનની સહાયની જરૂર નહિ હોવાથી અને . જ્યારે કેવળદર્શન થાય ત્યારે ચક્ષુદર્શન ચક્ષુદર્શન વિગેરેની સહાયની જરૂર ન હોવાથી અસહાય એ વિશેષણ કેવળજ્ઞાન કેવળદનને આપવામાં આવેલ છે.
* મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન ને મન:પર્યવજ્ઞાન આ ચારે જ્ઞાનમાં કેવળજ્ઞાન અસાધારણ હોવાથી અસાધારણ વિશેષણ મુકવામાં આવેલ છે. એજ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે અનંત વિષયેને જાણનાર હોવાથી અનંત વિશેષણ મુકવામાં આવેલ છે તેથી અનંતજ્ઞાન ને અનંતદર્શનને ધરનાર હોવાથી તે સ્નાતકનો સંશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનધર નામને પાંચમો ભેદ છે. આ રીતે સ્નાતકના પાંચ ભેદ કહ્યા.
આ રીતે નિત્થના ભેદે ઉપભેદે વિગેરેને વિસ્તૃત જણાવવાપૂર્વક પ્રથમદ્વાર સમાપ્ત થયું.
इति प्रज्ञापनाद्वार.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ વેદદ્વાર
વેદ-અભિલાષા, કામ, ઈચ્છા વિગેરે અને તેના ત્રણ પ્રકાર
છે. પુરૂષદ, સ્ત્રીવેદ, અને નપુંસક વેદ. પુરૂષવેદ-જે અવસ્થામાં સ્ત્રી પ્રત્યે મૈથુનની ઈચ્છા થાય
તેને પુરૂષવેદ કહે છે. આ વેદને ઘાસના અગ્નિની સાથે સરખાવવામાં આવે છે. કારણકે ઘાસને અગ્નિ સળગતાં એકદમ ઉગ્ર બને છે. અને પછી તરતજ શાંત થાય છે. તેવી જ રીતે માણસને આ વેદને ઉદય થતાં સ્ત્રી પ્રત્યે અત્યંત ઉત્કટ ઇચ્છા થાય છે.
પરંતુ તેના સેવન બાદ તરત શાંત થાય છે. સ્ત્રીવેદ–જે અવસ્થામાં પુરૂષ પ્રત્યે મિથુનની ઇચ્છા થાય
તેને સ્ત્રીવેદ કહે છે. આ વેદને છાણના અગ્નિની સાથે ઉપમા આપવામાં આવે છે. કારણ કે છાણાને અગ્નિ જેમ જેમ ફેરવીએ તેમ તેમ ઉગ્ર તાપ આપે છે તેમ આ વેદમાં પુરૂષનો પરિચય કે સ્પર્શ થતાં સ્ત્રીને અધિક અભિલાષા થાય છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
નપુંસકવેદ-જે અવસ્થામાં સ્ત્રી પુરૂષ અને પ્રત્યે અભિ
લાષા થાય તેને નપુંસકવેદ કહે છે. આ વેદને નગરના દાહની સાથે ઘટાવવામાં આવે છે. કારણકે જેમ નગરમાં લાગેલી આગ લાંબે વખત ચાલ્યા કરે છે. તેમ આ વેદમાં પુરૂષ અને સ્ત્રી બને પ્રત્યેની ઉત્કટ ઈચ્છા લાંબા કાળે પણ અટકતી નથી. .
આ ત્રણ વેદમાંથી કયા કયા વેદ, કયા કયા નિગ્રન્થને
हाय ते वे छे. थीवजो उ पुलाओ, बउस्स पडिसेवगा तिवेयाऽवि सकसाओ य तिवेओ उवसंतक्खीणवेओ वा॥३७॥ उवसंतखीणवेओ, निग्गंथो पहायओ खविअवेओ
॥ दारं २॥ एवं चि य रागंमि वि आइम चउरो सराग त्ति
॥ दारं ३ ॥ સંસ્કૃત અનુવાદ. स्त्रीवर्जस्तु पुलाकः, बकुशपतिसेवकाः त्रिवेदा अपि सकषायश्च त्रिवेदः उपशान्तक्षीणवेदो वा ॥ ३७॥ उपशान्तक्षीणवेदः निग्रंथः स्नातकः क्षपितवेदः एवं किल रागेऽपि, आदिमचत्वारः सरागाः इति ॥३८॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–સ્રાવેદ વજીને પુલાક હોય. બકુશ પ્રતિસેવાક ત્રણ
વેદી હેય. સકષાયકુશીલ ત્રણવેદી ઉપશાંતવેદી અને ક્ષીણવેદી હોય. ૫ ૩૭ છે - નિન્ય ઉપશાંતવેદી અને ક્ષીણવેદી હેય. સ્નાતક ક્ષપકવેદી હાય. એ જ પ્રમાણે નિશ્ચ રાગદ્વારને
વિષે પ્રથમના ચાર ચારિત્રી સરાગી જાણવા ૩૮ વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ, કુશીલ નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક
એમ પાંચ પ્રકારે નિર્ગસ્થ છે. તેમાં પુલાક નિર્ગસ્થને સ્ત્રીવેદ વિના બે વેદ હોય છે, એક પુરૂષવેદી પુલાક અને બીજે નપુંસકવેદી પુલાક. તેમાં નપુંસકવેદ કૃત્રિમ
છે એટલે જન્મનપુંસક હોતું નથી પરંતુ જે પુરૂષ નપુંસક બન્યો હોય તે નપુંસક વેદ વાળ હોય છે. સ્ત્રી ને પુલાક લબ્ધિ નથી હોતી માટે પુલાકને સ્ત્રીવેદ નથી હોતે,
બકુશ નિન્ય ત્રણ વેદવાળો હોય છે. પુરૂષવેદ બકુશ, સ્ત્રીવેદબકુશ પુરૂષનપુંસક બકુશ
કુશીલના પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાયકુશીલ એ રીતે બે ભેદ છે. તેમાં પ્રતિસેવના કુશીલને પુરૂષદ, સ્ત્રીવેદ અને પુરૂષનપુંસકવેદ એમ ? શુ વેદો હોય છે.
આ બકુશ અને પ્રતિસેવના કુશીલ અદક હતા નથી કારણકે શ્રેણી માંડી શકે તેવી ગ્યતા તેનામાં રહેતી નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કષાયકુશીલચારિત્રી જે છઠ્ઠા સાતમા અને આઠમા ગુણઠાણે વર્તતા હોય તેઓને પુરૂષદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુંસકવેદ એમ ત્રણ વેદ હોય છે. અને જેણે ઉપશમ શ્રેણીમાં અનિવૃત્તિ બાદરગુણઠાણે વર્તતાં વેદને ઉપશમાવ્યા હેય તેને અને સૂક્ષ્મસંપાયગુણઠાણાવાળાને ઉપશાંતવેદ હોય છે તેમજ ક્ષપકશ્રેણમાં વર્તતાં અનિવૃત્તિ બાદરગુણઠાણે વેદને ક્ષય કર્યો હોય તેઓને અને ક્ષપકશ્રેણમાં સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણઠાણે વર્તનારાઓને ક્ષીણવેદ હોય છે.
નિર્ગસ્થના બે ભેદ છે. એક ઉપશામક નિન્ય અને બીજા ક્ષેપક નિર્ચન્થ. તેમાં જે ઉપશામક નિર્ચન્થ છે તેને ઉપશાંત વેદ હોય છે, અને જે ક્ષક્ષક નિગ્રેલ્થ હોય છે. તે ક્ષીણવેદી હોય છે. જે ઉપશમશ્રેણીમાં વર્તતાં ઉપશાંત મેહે વર્તતા હોય તેને ઉપશાંત વેદ હોય છે અને જે ક્ષપક શ્રેણીમાં ક્ષીણમેહ ગુણઠાણે વર્તતા હોય તેને ક્ષીણવેદ હોય છે.
સ્નાતક નિર્ચન્થના સર્વભેદમાં સદંતર વેદને અભાવ હોય છે. કારણકે સનાતકનિગ્રન્થ તેરમા ચૌદમા ગુણઠાણે વર્તતે જીવ હોય છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ રાગદ્વાર રાગ-રાગ એટલે આસક્તિ પ્રેમ વિગેરે.
પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશલ, અને કષાય કુશીલ એ ચાર સરાગી છે કારણકે રાગની વિદ્યમાનતા દસમા ગુણઠાણ સુધી માનવામાં આવી છે અને આ ચારે ચારિત્રે દસમા ગુણઠાણ સુધી હોય છે તેથી આગળના ગુણઠાણામાં તે નથી હોતા.
નિગ્રન્થના બે ભેદ પૈકી ઉપશમનિન્ય ઉપશાન્તરાગી હોય છે. કારણકે તે ચારિત્રીને ઉપશાંત મેહ વીતરાગ ગુણઠાણું હોય છે. અને ક્ષપકનિગ્રન્થ ક્ષણરાગી છે છે. કારણકે તેને ક્ષીણમેહવીતરાગ ગુણસ્થાક હોય છે.
સ્નાતકના સર્વદેમાં ક્ષીણરાગજ હોય છે. કારણકે ઘાતી કર્મનો ક્ષય થવાથી રાગ હેતે નથી. આ રીતે કયા નિર્ચાને રાગ હોય અને કેને ન હોય તે કહ્યું.
કન્ય
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ૯૫દ્વાર કલ્પ એટલે આચાર, સમાચારી, અનુષ્ઠાન. આ કલ્પ
સ્થવિરકલ્પ-જિનકલ્પ એ રીતે બે ભેદવાળો છે. તેમજ ક૯૫ એટલે આચાર ને તે દશ પ્રકારે પણ છે. ૧ આચેલય, શિક, શય્યાતર ૪ રાજપિંડ, ૫ કૃતિકર્મ,
વ્રત, ૭ જયેષ્ઠ, ૮ પ્રતિકમણ, ૯ માસ, ૧૦ પયુંષણ. આચેલકય–જે આચારમાં વસ્ત્ર વિના રહેવામાં આવે તે
આચેલકય, પરંતુ તે આચેલકપણું જીર્ણ અને ઉજ્વલ વસ્ત્રધારી મુનિઓને માનવામાં આવે છે, કારણકે
અ૫ અને નિસવ વસ્તુ નહિ જેવીજ ગણાય છે. દેશિક–સાધુને ઉદ્દેશીને કરવામાં આવેલ વસ્તુ તે ઔદુંશિક. આ ઔશિક વસ્તુ પ્રથમ અને છેલ્લા તીર્થકરના વારામાં કેઈપણ સાધુને ઉદ્દેશીને કરાય તે તે સર્વને અકખ્ય છે. પરંતુ બાકીના તીર્થકરના સાધુ
એમાં તે જેને ઉદ્દેશીને કરાય તેને જ અકખ્ય છે. શય્યાતર-સાધુઓ જે ઠેકાણે ઉતર્યા હોય તે વસતિ–રહે
ઠાણને માલીક તે શય્યાતર કહેવાય છે. આ શય્યા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરને આહાર વિગેરે બારે પ્રકારની પિંડ સર્વજિને
વરના સાધુઓને અકય છે. રાજપિંડ–રાજાના અશન પાન વિગેરે પિંડને ગ્રહણ કરે
તેને રાજપિંડ કહે છે. આ રાજપિડ પ્રથમ અને છેલા તીર્થકરના સાધુઓને અકથ્ય છે અને બાકીના
એને કહષ્ય છે. કતિકર્મ–વંદન કરવું તે કૃતિક. સર્વ તીર્થકરના વખતમાં
સાધુઓ પર્યાય પ્રમાણે પરસ્પર વંદન કરે છે. પરંતુ સાધ્વીઓએ તે નાનામાં નાના સાધુને પણ વંદન
કરવાનું હોય છે. વ્રત-વ્રત એટલે પ્રતિજ્ઞા નિયમ. પ્રથમ અને છેલા તીર્થ
કરના સાધુઓમાં પાંચ મહાવ્રત અને બાકીના તિર્થ 4 કરોના સમયમાં ચાર મહાવ્રત છે. કારણકે તેઓ
મૈથુનવિરમણવ્રતને પાંચમામાં અંતર્ગત કરી લે છે. જયેષ્ટ-પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં વડી દીક્ષા
આપ્યા પછી જેને વધુ સાધુપર્યાય હેય તે છ કહેવાય છે. અને બાકીના તીર્થકરના તીર્થમાં નિરતિચાર ચારિત્ર હવાથી દીક્ષા લીધી ત્યારથી જ પર્યાય
ગણાય છે. પ્રતિકમણુ-પાપથી પાછા ફરવું તે પ્રતિક્રમણ છે. ને તે
છ આવશ્યકરૂપ છે. પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં અતિચાર લાગે કે ન લાગે તે પણ અવશ્ય બને વખત પ્રતિક્રમણ કરવું જ જોઈએ, અને બાકીના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
1335
૫૩
તીર્થંકરના તીર્થમાં દોષ લાગે ત્યારેજ પ્રતિક મણુ કરવાનું કહેલ છે.
માસકલ્પ-પહેલા અને છેલ્લા તીર્થંકરના તીર્થમાં સાધુએ એ અવશ્ય માસકલ્પ કરવે! જોઇએ કારણકે તેમ ન કરવામાં આવે તેા પ્રતિબન્ધ વગેરે અનેક દાષા લાગે. બાકીના તીર્થંકરાના તીમાં તે અનિયત છે. પર્યુષણાકલ્પ-એકી જગ્યાએ સંપૂર્ણપણે રહેવું તેને
પર્યુષણા કહે છે. અર્થાત ચામાસું રહેવું તે, અથવા સવચ્છરી પ્રતિક્રમણથી એળખાતું પર્વ તેને પર્યું ષણા કહેવાય છે. તે પર્યુ ષણાકલ્પ સાલંબન અને નિરા લખન એ રીતે એ પ્રકારે છે. નિરાલ અન જઘન્યથી સીત્તેર દીવસના માનવાળે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચાર માસના માનવાળા છે, અને સાલખન છ માસના માનવાળા સ્થવીરકલ્પીઓને હાય છે. પરંતુ ખાવીશ તીર્થંકરાના તીમાં આ કલ્પ પણ અનિયત હાય છે. જો તેઓને દોષ લાગે તેવું જણાય તેા માસ પણ ન રહે. અને દાષ ન લાગે તેમ જણાય તે પૂર્વ ક્રોડ વર્ષ સુધી પણ એક સ્થળે રહી શકે છે.
આ કલ્પોને યથાયાગ્ય સેવનારા, દશવૈકાલિક, આએનિયુક્તિ પિંડનિયુક્તિ વિગેરે ગ્ર ંથાને અનુસરી અનુષ્ઠાન તપ યાગ વિગેરેમાં ઉદ્યત રહેનારા,ઉત્સર્ગ અને અપવાદમાના યથાયેાગ્ય ઉપયાગ કરનારા, જરૂરી ઉપકરણા રાખનારા, પઠન, પાન, ઉપદેશ, શાસનાન્નતિના કાર્ય, વિહારકરવાં ગ્રંથ લખવા, દીક્ષા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
આપવી વિગેરે કાર્યોમાં ઉદ્યત રહેનારા સ્થવિરકલ્પી
મુનિઓ છે. જિનક૯પ-જિન-તીર્થકરના જે ક૯૫ આચાર હોય તેને
જિનકલ્પ કહે છે, અને તે જિનકલ્પના સ્વીકારનારા મુનિઓ જિનકી કહેવાય છે. તેના બે પ્રકાર છે. પાણિ પાત્રો અને પાત્ર છે, તેમજ તે બન્નેના વળી વસ્ત્રરહિત અને વસ્ત્ર સહિત એમ બેબે ભેદ છે તેમાં પાણિપાત્ર વસ્ત્રરહિત જિનકલ્પિકને મુહપત્તિ રજોહરણ એ બે ઉપકરણ હોય છે. ને જે પાણિપાત્ર વસ્ત્રસહિતા જનકલ્પિક હોય છે, તેને એક બે ત્રણ વસ્ત્રસહિત ત્રણ ચાર કે પાંચ ઉપકરણ હોય છે.
જે પાવભાજી વસ્ત્ર રહિત જિનકલ્પિક મુનિ છે. તેઓને મુહપત્તિ રજોહરણ અને પાત્રને લગતાં સાત ઉપકરણો મળી નવ ઉપકરણે હેય છે.
જે પાત્ર છ વસ્ત્ર સહિત જિનકપિક મુનિ છે. તેઓને મુહપત્તિ રજોહરણ અને પાત્રને લગતાં સાત ઉપકરણે અને એક વસ્ત્ર મળીને દશ ઉપકરણે હોય છે, જે તેઓને બે વસ્ત્રો હોય તે અગિઆર ને ત્રણ વસ્ત્રો હોય તે બાર ઉપકરણો થાય છે.
તેમાં વસ્ત્રરહિત વિશુદ્ધ જિનકલ્પિક કહેવાય છે, અર્થાત પરિહારવિશુદ્ધના ક૯૫ પ્રમાણે જીંદગી સુધી ચારિત્ર સેવનાર પણ જિનકલ્પિક કહેવાય છે. જિનક૯૫ને સ્વીકારનારા પ્રથમ તપ સૂત્ર સત્વ એકત્વ અને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
બળવડે પિતાની તુલના-પરિક્ષા કરે છે. અને પછીથી જિનક૯૫ સ્વીકારે છે.
આ પ્રમાણે જિનકલ્પ અને સ્થવિરકલ્પને પ્રતિપાદન કરનારા બીજા ગ્રન્થથી વિસ્તૃત સ્વરૂપ જાણું લેવું. આ સ્થવિરકલ્પ, જિનકલ્પ કે કલ્પાતીત, પાંચ નિર્ચ પૈકી કયા કયા નિર્ચન્થને કયે કહ્યું છે કે
કપાતીતપણું છે તે જણાવે છે. पढमो य थेरकप्पो, कप्पाईय नियंठग सिणाया सकसाओ तिविहो विय, सेसाओ जिणथेरकप्पस्मि
સંસ્કૃત અનુવાદ, प्रथमश्च स्थविरकल्पः, कल्पातीताः निर्ग्रन्थस्नातकाः।
सकषायः त्रिविधोऽपि च, शेषौ जिनस्थविरकल्पौ ॥३९।। અર્થ–પ્રથમ નિર્ગસ્થને વિષે સ્થવિરકલ્પ, નિન્ય તથા
સ્નાતક કક્ષાતીત, સકષાયી ત્રણ કલ્પવાળા અને
બાકીના જિનકલ્પી તથા વિકલ્પી છે. વિશેષાર્થ–પુલાક નિન્ય સ્થવિરકલ્પી જ હોય છે. પણ
તે ચારિત્રી જિનકલ્પી કે કલ્પાતીત હેતે નથી. કોરણકે જિનકલ્પમાં લબ્ધિ વિગેરેનો ઉપયોગ હેતે નથી તેમજ કલ્પાતીતમાં જેવી નિર્મળશુદ્ધિ જોઈએ તેવી અહિ શુદ્ધિ હોતી નથી.
બકુશ અને પ્રતિસેવાકુશીલ ચારિત્રીને જિનક૯૫ અને વિકલ્પ એમ બને કલ્પ હોય છે. કષાય કુશીલ નિન્થને જિનકલ્પ, સ્થવિરકલ્પ અને કલ્પ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીત એમ ત્રણે હોય છે. જ્યારે ઉપશશ્રેણમાં છદ્મસ્થ સકષાયપણામાં હોય ત્યારે જીવને કપાતીતપણું હોય છે.
નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક કપાતીતજ હોય છે. કારણકે તે અવસ્થામાં આત્મા આત્મારમણમાં જ લીન હોય છે. ને તે અવસ્થામાં કોઈ પણ કલ્પથી તે પરજ હોય છે, ને કઈપણ જાતની સમાચારીથી નિરપેક્ષ હોય છે.
આ રીતે પચે નિર્ગમાં જિનકલ્પ સ્થવિરકલ્પ અને કલ્પાતીત આ રીતે જ ઘટી શકે છે.
છે ક૫દ્વાર છે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમદ્વાર પ
ચારિત્ર મહિનીય કર્મના ક્ષય, ઉપશમ કે ક્ષયેાપશમદ્વારા પ્રગટ થતા આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ તે સંયમ છે, ને તેના પાંચ પ્રકાર પડે છે.
"
૧ સામાયિક ચારિત્ર-સમ-સમભાવને આય—લાભ હિંસાઢિ સાદ્ય યાગના ત્યાગકરી અહિંસાદિ મહાવ્રતાને સ્વીકાર કરવા તે સામાયિક ચારિત્ર છે. આ સામાયિક ચારિત્ર પહેલા અને છેલ્લા તીર્થંકરના તીથ માં થેાડાકાળમાટે હાય છે, અને બાવીશ તીર્થંકરના તીર્થમાં યાવજ્જીવ સામાયિક ચારિત્ર હાય છે. તેથી ખાવીશ તીર્થંકરના તીર્થ માં છેઢાપસ્થાપનીય ચારિત્ર નથી હાતું. ૨. છેદાપસ્થાપનીય ચારિત્ર-પૂર્વના સામાયિક ચારિત્રના સદોષ કે નિર્દોષ પર્યાયના છેદ કરીને પુન: ઉપસ્થાપના કરવી દીક્ષા લેવી તેને છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર કહે છે. આ છેદાપસ્થાયનીય ચારિત્રના એ પ્રકાર છે,એક સાતિચાર છેદ્યાપસ્થાપનીય અને ખીજું નિરતિચાર છેદાપસ્થાપનીય, જેણે મહાત્રતાના મૂળગુણેામાં ભંગ કયા હોય અને જે પ્રાયશ્ચિતાદિથી શુદ્ધ ન થઈ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકે તેને ફરી મહાવ્રતે આપવામાં આવે છે. તે સાતિચારે છેદેપસ્થાયનીય ચારિત્ર કહેવાય છે.
લઘુદીક્ષા આપવામાં આવેલ સાધુ શાસ્ત્રપરિજ્ઞાદિ અધ્યયન ભણ્યા પછી ફરી વડી દીક્ષા પામે તે નિરતિચાર છેદેપસ્થાપનીય છે. કારણ કે તે પ્રથમ દીક્ષા લીધા પછી બીજીવાર દીક્ષા લે છે ત્યાં સુધીમાં તેણે ચારિત્રને દૂષિત નથી કર્યું. તે જ પ્રમાણે પાર્શ્વનાથભગવાનના સાધુઓ મહાવીરપ્રભુના તીર્થમાં આવી ચાર મહાવ્રત ધર્મને છોડી પાંચ મહાવ્રતને અંગીકાર કરે ત્યારે તેના ચારિત્રને નિરતિચાર છેદો પસ્થાપનીય
પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર-જે ચારિત્રમાં તપવિશેષવડે શુદ્ધિ થાય તેને પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર કહે છે. પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રના અંગીકાર કરનારા નવ સાધુએનો એક ગચ્છ હોય છે. તેમાં ચાર તપ કરનારા ચાર તપકરનારાની સેવા કરનારા અને એક વાચનાચાર્ય હોય છે. તપકરનારા સાધુઓ ઉનાળાને વિષે જઘન્યથી એક ઉપવાસ, માધ્યમથી બે ઉપવાસ, ને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ઉપવાસ કરે છે. શિયાળામાં જઘન્યથી બે ઉપવાસ, માધ્યમથી ત્રણ ઉપવાસ, અને ઉત્કૃષ્ટથી ચાર ઉપવાસ કરે છે ચોમાસામાં જઘન્યથી ત્રણ ઉપવાસ મધ્યમથી ચાર ઉપવાસને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ ઉપવાસ કરે છે. અને પારણાને વિષે આયંબિલ કરે છે. તેમજ વૈયાવૃત્ય કરનારા અને વાચનાચાર્ય હંમેશાં આયંબિલ કરે છે. એ પ્રમાણે છ માસ સુધી તપ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનારા તપશ્ચયાને કરે છે. ત્યારપછી જે વૈયાવૃત્ય કરનારા છે, તે પૂર્વની પેઠે છ માસ સુધી તપશ્ચર્યા કરે છે. અને પહેલાં જે તપ કરનારા હતા તે વૈયાવૃત્ય કરે છે, છેવટે વાચનાચાર્ય પણ સર્વની પેઠે છ માસ સુધી તપ કરે છે. આ વાચનાચાર્ય જ્યારે તપ કરે છે, ત્યારે બાકી રહેલા આઠ પૈકીમાંથી કઈ એક વાચનાચાર્ય થાય છે, ને બીજા સાત વાચનાચાર્યની સેવા કરે છે. આ પ્રમાણે અઢાર માસને કલ્પ પુર્ણ કરી કેટલા એક સાધુ ફરી તેજ પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રને સ્વીકારે છે. અને કેટલાએક જિનકલ્પને અંગીકાર કરે છે, ને કેટલાક પાછા સ્થવિરકલ્પમાં જોડાઈ જાય છે, તેમાં તુર્ત જિનકલ્પને સ્વીકારનારા યાવન્કથિક પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રી કહેવાય છે, અને બીજા ઇત્વરકથિક-ડાકાળના પરિહારવિશુદ્ધિ કહેવાય છે, આ ચારિત્રને સ્વીકારનારા તીર્થકર ભગવાનના હાથે દિક્ષા પામેલા
અથવા તીર્થકર ભગવાનની હાથે દિક્ષા પામેલાની પાસે દિક્ષા ગ્રહણ કરેલ હોય છે. આ ચારિત્રીને ગૃહ
સ્થથી પર્યાય ૨૯ વર્ષને અને સાધુપર્યાય ૨૦ વર્ષને હોય છે. તેમજ આ ચારિત્રને ગ્રહણ કરનારા સાધુઓ, પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં હોય છે. સુક્ષ્મસંપરાય–જે ચારિત્રમાં અત્યંત સૂક્ષ્મ અલ્પ સંપરાય-લાભ કષાય છે તેને સૂક્ષ્મસં૫રાય કહે છે. આ ચારિત્રમાં વર્તનારને સૂક્ષ્મ સિવાય સર્વ કષાયને ઉપશમ અથવા ક્ષય થયેલ હોય છે. આ સૂમસંપરાય
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રના સંકલિશ્યમાન અને વિશુદ્ધયમાન એ રીતે બે ભેદ છે. તેમાં ઉપશમણથી પડતાં સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણઠાણું આવે તે તે સૂક્ષ્મસં૫રાય સંકિલશ્યમાન કહેવાય છે કારણકે તે વખતે તેના અધ્યવસાયે ઉત્તરેનર મલિન થતા હોય છે. પરંતુ ઉપશમશ્રેણીએ અને ક્ષપકશ્રેણીએ ચડતાં જે સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણઠાણે આવે તે વિશુધ્ધમાન સૂક્ષ્મસંપરાય છે કારણકે તે વખતે તેના ઉત્તરોત્તર અધ્યવસાય શુદ્ધતર થતા
જાય છે. ૫. યથાખ્યાત ચારિત્ર–જે ચારિત્રમાં કષાયાને સર્વથા
ઉપશમ અથવા ક્ષય થવાથી વીતરાગપણની પ્રાપ્તિ થાય તે યથાખ્યાત ચારિત્ર. અથવા ચારિત્ર જેવું જેઈએ તેવું નિર્મળ જેમાં હોય તે યથાખ્યાત ચારિત્ર. તે ચારિત્રના છાઘસ્થિક અને કેવલિક એ રીતે બે ભેદ છે. ઉપશાત્મહ અને ક્ષીણમેહ ગુણઠાણુવાળાને છાવસ્થિક યથાખ્યાત. અને સગીકેવળી અને અ
ગીકેવળી એ બે ગુણસ્થાકે કૈવલિક યથાખ્યાત ચારિત્ર હોય છે.
હવે આ નિર્ચથના પાંચ ભેદમાં કયા કયા નિર્ચન્થોને કર્યું કયું સંયમ હોય તે જણાવે છે. आइमसंजमजुअलो,तिन्नि उ पढमा कसाय व चउसु निग्गंथ सिणाया पुण, अहखाए संजमे हुंति॥४०॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અનુવાદ, आदिम संयमयुगले त्रयस्तु प्रथमा कषायवान् चतुर्यु निगेन्थस्नातकाः पुनः यथाख्याते संयमे भवति॥४०॥ અર્થ–પ્રથમના સંયમયુગલમાં ત્રણ નિર્ગસ્થ હોય, પ્રથમ
ના ચાર સંયમમાં કષાયકુશીલ હેય. યથાખ્યાત
સંયમમાં નિગ્રંથ અને સ્નાતક હોય છે. વિશેષાર્થ–સામાયિક ચારિત્ર છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર,
પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્ર, સૂકમપરાય ચરિત્ર અને યથાખ્યાત ચારિત્રમાંથી સામાયિક ચારિત્ર અને છેપસ્થાપનીય ચારિત્રમાં પૂલાકનિગ્રંથ, બકુશનિથ અને પ્રતિસેવનાકુશીલ નિર્ચથપણું હોય છે. અને સામાયિક, છેદેપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધ, સૂક્રમ સંપરાય એ ચારમાં કષાય કુશીલ નિર્ચથપણું હોય છે, તેમજ યથાખ્યાત સંયમમાં નિન્ય અને સનાતક
નિર્ચન્થ હોઈ શકે છે, मुलुत्तरगुणविषया पाडसेवासेवए पुलाएअ उत्तरगुणेसु बउसो, सेसा पडिसेवणा रहिआ॥४१॥
સંસ્કૃત અનુવાદ मुलुत्तरगुणविषया प्रतिसेवासेवके पुलाके च उत्तरगुणेनु बकुशः शेषा प्रतिसेवनारहिता ॥४१॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–પુલાક તથા પ્રતિસેવના કુશીલને વિષે મૂળગુણ તથા
ઉત્તરગુણ સંબંધી પ્રતિસેવના-વિરાધના હોય. બકુશને ઉત્તરગુણની તથા બાકીના પ્રતિસેવના રહિત હાય. ૪૧
. ' ' વિશેષાર્થ–પુલાકનિગ્રંથ અને પ્રતિસેવનાકુશલનિગ્રંથને
મૂળગુણની તથા ઉત્તરગુણની પ્રતિસેવના હોય છે. બકુશને ઉત્તરગુણની જ પ્રતિસેવના હોય છે, ને બાકી હેલા કષાયકુશીલ નિન્ય અને સ્નાતક એ ત્રણ પ્રતિસેવના રહિત હોય છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૨ જ્ઞાનદ્વાર જ્ઞાન–સામાન્ય અને વિશેષરૂપ પદાર્થનું સ્વરૂપ છે. તેમાં
વિશેષની મૂખ્યતાઓ અને સામાન્યની ગૌણતાએ જ્ઞાન થાય છે. આ જ્ઞાનના મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અવ વિજ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન એમ પાંચ
પ્રકાર છે. મતિજ્ઞાન-મતિ–સંજ્ઞા-ચિન્તા–અભિનિબંધ એ પર્યાય
વાચક શબ્દ છે. મન અને ઈદ્રિયના સંયોગથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તેને મતિજ્ઞાન કહે છે. તેના વ્યંજનાવગ્રહ વિગેરે પ્રકારેવડે અઠ્ઠાવીસ ને બહુવિધ
અબહુવિધ વિગેરેની સંકલના વડે ૩૬૦ ભેદ પડે છે. શ્રતિજ્ઞાન–સાંભળવા દ્વારા જે જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન અથવા મન
અને ઇન્દ્રિયોના સંગથી શ્રતને અનુસરી અર્થની સંજ્ઞાવાળું જે યથાર્થજ્ઞાન થાય તે શ્રુતજ્ઞાન. એટલે આચારાંગદિશાસ્ત્રનું જે જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન છે. તેના અક્ષરદ્યુત વિગેરે પ્રકારેવડે ચઉદ ભેદ, અને પયો
યકૃત વિગેરે પ્રકારેવડે વીસ ભેદ પડે છે. અવધિજ્ઞાન-રૂપીદ્રવ્યને–જાણવાની મર્યાદા વડે થતું જ્ઞાન
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
તે અવધિજ્ઞાન, દેવ અને નારકીને આશ્રયીને ભવમાત્રના કારણથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને મનુષ્ય તિર્યંચને ગુણને આશ્રયી થાય છે. આ જ્ઞાન આત્માને ઇંદ્રિય અને મનના સયાવિના આત્મસાક્ષીએ થાય છે. વજ્ઞાન–મનના પર્યાયને જાણનારૂ જ્ઞાન તે મન:પર્યવમન:પર્યવજ્ઞાન-અઢીદ્વિપમાં રહેલા સનિ પંચદ્રિયાના હૃદ
યગત ભાવાને જે જાણે તે મન:પર્યવજ્ઞાન. આ જ્ઞાન સંયમની વિશુદ્ધથી થનારા જ્ઞાનાવરણ કર્યું ના થયેાપશમથી થાય છે. તેના પણ ઋન્નુમતિ અને વિપુલમતિ એમ એ ભેદ પડે છે.
કેવળજ્ઞાન-સ'પુર્ણ પદાર્થનું ક્ષય ન પામે તેવું અદ્વિતીય એક જ્ઞાન તે કેવળ જ્ઞાન છે. આના કોઇ ભેદ નથી. આ જ્ઞાન સંપુર્ણ જ્ઞાનાવરણનેા ક્ષય થાય છે ત્યારે જ થાય છે.
હવે આ પાંચ જ્ઞાના પૈકી કયુ· જ્ઞાન કયા નિગ્રન્થને હાય તે હવે જણાવે છે.
बउसासे विपुलाया, आइमनाणेसु दोसु तिसु वा वि पहाओ केवलनाणे, सेसा पुण चउसु भयणाए ॥ ४२॥
સંસ્કૃત અનુવાદ.
कुशासेविपुलाकाः आदिमज्ञानयोः द्वयोः त्रिषु वा पि स्नातः केवलज्ञाने, शेषाः पुनः चतुर्षु भजनया ॥ ४२ ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–અકુશનિન્ય પ્રતિસેવાકુશલનિન્ય અને પુલાક
નિર્ગસ્થ પ્રથમના બે અથવા ત્રણ જ્ઞાનમાં હોય, સ્નાતક કેવળજ્ઞાનમાં, ને બાકીના નિર્ગળે ચારમાં
ભજનાએ હેય. વિશેષાર્થ-જુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક એ
પાંચ નિગ્રન્થના ભેદ છે. તેમાં પુલાક બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલ એ ત્રણ નિર્ગસ્થને પ્રથમનાં બે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન હોય. અથવા પ્રથમના ત્રણ મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હોય, પરંતુ મન પર્યવ તથા કેવળજ્ઞાન ન હોય, કારણકે મન:પર્યવજ્ઞાન સંયમની અત્યંત વિશુદ્ધિના કારણથી થાય છે, અને કેવળજ્ઞાન તેરમા ચૌદમાં ગુણસ્થાનકવાળા જેને હોય છે. માટે આ ત્રણ નિર્ગસ્થને બે અથવા ત્રણ જ્ઞાન જ હોય છે.
કષાયકુશલનિગ્રંથ, અને નિર્ગસ્થને ચાર રીતે જ્ઞાન ઘટી શકે છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાન હોય ત્યારે બે જ્ઞાન. મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન ને અવધિજ્ઞાન આ પ્રમાણે અથવા મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન હેય ત્યારે ત્રણ જ્ઞાન. તેમજ મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન એમ ચાર જ્ઞાન હોય છે.
સ્નાતકનિગ્રંથને કેવળજ્ઞાન જ હોય છે. કારણકે સ્નાતક નિગ્રન્થ તેરમા ચંદમે ગુણઠાણે વર્તતા હોય છે. તેમજ જ્યારે કેવળજ્ઞાન હોય ત્યારે બીજા જ્ઞાને
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં અન્તર્ગત કરી લેવામાં આવે છે પણ તેને જુદાં
પૃથક્ સ્વીકારવામાં નથી આવતાં. નિગ્રથોને અનુસરીને શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી વિચાર – पढमस्स जहणणेणं होइ सुअं जाव नवमपुव्वस्त आयारतइयवत्थु, उक्कोसेणं तु नवपुव्वा ॥४३॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. प्रथमस्य जघन्येन भवति श्रुतं यावत् नवमपूर्वस्य ।
आचारतृतीयवस्तु, उत्कृष्टेन तु नवपूर्वाणि ॥४३॥ અર્થ-પ્રથમને જઘન્યથી શ્રત નવમા પૂર્વ આચાર ના
મના ત્રીજા વસ્તુ સુધીનું હાય. ઉત્કૃષ્ટથી નવે પૂર્વ
પુરેપુરા હોય, વિશેષાર્થ –કૃતજ્ઞાનના બે પ્રકાર છે. એક અંગબાહાને બીજું - અંગપ્રવિષ્ટ તેમાં અંગ પ્રવિષ્ટમાં બાર અંગને
સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે અંગે આ પ્રમાણે છે–૧ આચારાંગ, ૨ સુયગડાંગ, ૩ ઠાણાંગ, ૪ સમવાયાંગ, ૫ ભગવતિ, ૬ જ્ઞાતાધર્મ, ૭ ઉપાસકદશાંગ ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણ, ૧૧ વિપાક, ૧૨ દષ્ટિવાદ, તેમાં બારમા દષ્ટિવાદના પરિક સૂત્ર પૂર્વાનુયોગ પૂર્વગત અને ચુલિકા એમ પાંચ ભેદ પડે છે. તેમજ દષ્ટિવાદમાં આવેલ પૂર્વગતના ચૌદપૂર્વને લઈને ચૌદ ભેદે પડે છે કે તે આ પ્રમાણે-૧ ઉત્પાદપૂર્વ, આગ્રાયણ પર્વ, વીર્યપ્રવાદ પૂર્વ, અસ્તિપ્રવાદપૂર્વ, જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વ સત્ય. પ્રવાદપૂર્વ, આત્મપ્રવાદપૂર્વ, કર્મપ્રવાદ પૂર્વ, પ્રત્યા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાનપર્વ, વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વ કલ્યાણપૂર્વ પ્રાણાયુપૂર્વ ક્રિયાવિશાલ પર્વ, લેકબિન્દુસાર, આ પર્વની ગહનતા એટલી બધી છે કે પ્રથમનું પૂર્વ જે લખવામાં આવે તે એક હસ્તિપ્રમાણ સહી જોઈએ. અને પછી પછીના પર્વ બમણું બમણુ હસ્તિપ્રમાણુ સહીથી લખી શકાય તેવાં ગહન છે. જો કે તે પર્વો કેઈએ લખ્યાં નથી કે કોઈ લખવાનું નથી. છતાં પણ તેની ગહનના અત્યંત છે તે જણાવવા માટે છે. .
આ રીતે પુલાક નિગ્રંથને જઘન્યથી નવમાપૂર્વના અચાર નામની ત્રીજી વસ્તુ સુધીનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ
અને ઉત્કૃષ્ટથી નવે પૂર્વ પુરેપુરો જોઈએ. बउसकुशीलनियंठाणं, पवयणमायरो जहन्नसुअं बउसपडिसेवगाणं, पुव्वाइँ दसेव उक्कोसं ॥४४॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. बकुशकुशीलनिर्ग्रन्थानां, प्रवचनमातरः जघन्यश्रतं
बकुशपतिसेवकानां पूर्वाणि दशैव उत्कृष्टानि ॥४४॥ અર્થ–બકુશનિ , પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાયકુશીલને
જઘન્યથી આઠ પ્રવચન માતાનું શ્રત હોય છે બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલને ઉત્કૃષ્ટ દર્શ પુર્વ સુધીનું
શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. ' વિશેષાર્થ-બકુશનિથ પ્રતિસેવનાકુશલનિન્ય અને
કષાયકુશલનિગ્રંથ આ ત્રણેને જઘન્ય-ઓછામાં ઓછું શ્રુતજ્ઞાન અષ્ટ પ્રવચન માતાનું (પાંચ સમિતિ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ત્રણ ગુપ્તિનું) હોય છે. પરંતુ તે ત્રણમાં પણ બકુશ નિગ્રંથને અને પ્રતિસેવનાકુશલનિગ્રંથને ઉત્કૃષ્ટ શ્રુતજ્ઞાન દસપુર્વનું હોય છે.
અષ્ટપ્રવચનમાતાના પાલનરૂપ ચારિત્ર હોવાથી દરેક ચારિત્ર સ્વીકારનારાઓને અવશ્ય અષ્ટપ્રવચનમાતાનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ, કારણકે જ્ઞાનપુર્વક જ ચારિત્ર શોભે છે. ને જે ચારિત્રીને જીવાજીવાદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન ન હોય તો તે કઈ રીતે ઈષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ અનિષ્ટમાં નિવૃત્તિ અને ઉપેક્ષણયમાં ઉપેક્ષા કરી શકે. માટે અવશ્યમેવ હું પ્રવચનમાયા” ઈત્યાદિસૂત્રનું જ્ઞાન જઘન્યથી હોવું જોઈએ.
પરંતુ આ અષ્ટવપ્રચમાતાનું જ્ઞાન પણ બહુલતાએ માનવું કારણકે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં આવતું આ અષ્ટપ્રવચન અધ્યયન મેટું હોવાથી અને વિશિષ્ટ બુદ્ધિશાળી જાણી શકે તેવું હોવાથી સર્વને તેટલું જ્ઞાન હોય જ તેમ ન સંભવી શકે, અને જે તેમ માનીએ તે માષતુષ વિગેરે મુનિઓને તે જ્ઞાન ન હોવા છતાં તેમને
ચારિત્રને સ્વીકાર કર્યો છે તેમાં વ્યભિચાર દોષ આવે. निग्गंथकसाईणं, चउदसउ सिणायओ सुयाईओ
૧ ૭ મા आइतियं तित्थम्मि उ, तित्थातित्थेसु अंततियं
છે તાદા ૪પ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત અનુવાદ निर्ग्रन्थकषायाणां, चतुर्दशस्तु, स्नातकः श्रुतातीतः ।
आदित्रिकं तीर्थे तु, तीर्थातीर्थयोः अन्त्यत्रिकं ॥४५॥ અર્થ-નિર્ચન્થ તથા કષાયકુશલનિને ઉત્કૃષ્ટ કૃતજ્ઞાન
ચાદપૂર્વ સુધીનું હોય છે. સ્નાતકનિર્ગસ્થ શ્રુતાતીત હોય છે. પ્રથમના ત્રણ નિર્ચન્થ તીર્થમાં હોય છે, અને
છેલ્લા ત્રણ નિર્ચન્થ તીર્થોતીર્થમાં હોય છે. વિશેષાર્થહવે નિગ્રંથનો ચોથો ભેદ જે નિગ્રંથ નિસ્થ
ચારિત્ર છે તે અને કષાયકુશલનિન્થને જઘન્ય શ્રુતજ્ઞાન અષ્ટપ્રવચનમાતાનું હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટ કૃતજ્ઞાન ચોદે પૂર્વ સુધીનું હોઈ શકે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮–તી દ્વાર
A
તીથ –સંસાર સાગરમાંથી તારે તે તી. અને તે તીર્થં સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘ છે. ને આ તીર્થને તીર્થંકર ભગવાનો પ્રવર્તાવે છે. ને આ તીર્થંકર ભગવાન તે એ છે કે જેને નવલેાકાન્તિક દેવા તીર્થં પ્રવર્તાવા ' એવી વિનંતી કરે છે, ને જે કાડા સાનામહેારાનું વાર્ષિક · દાન આપી જગતને દારિદ્રમુક્ત બનાવે છે ને ત્યારપછી જે સ્વયંસંસાર ત્યાગી ઉત્કૃષ્ટ તપશ્ચર્યા અને ધ્યાનમાં મગ્ન રહી અનેક ઉપસર્ગ સહન કરી અન્તે ચાર ધાતિકર્મના ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામે છે. ને કેવળજ્ઞાન પામ્યા બાદ તે તીર્થંકરનામકર્મના ઉયથી સમવસરણમાં દેશના આપી-ચતુર્વિધ સંઘ સ્થાપે છે. આ તીર્થંકર ભગવાનની દેશના સાંભળી અનેક સ્ત્રીપુરૂષા વૈરાગ્ય પામી સાધુ સાધ્વી બને છે. અને જે સ્ત્રીપુરૂષા ધ રૂચિ થયા છતાં સંયમ પાળવામાં પોતે પેાતાને અ શક્ત માનતા હોય તે શ્રાવક શ્રાવિકા બને છે. આ રીતે ચતુર્વિધ સંઘ અને છે. આ ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થની સ્થાપના થયે છતે જે નિર્થ અને તે તીર્થમાં થયેલા નિગ્રંથ કહેવાય છે, અને જે ખુદ તીર્થંકર મહારાજા પાતે અને બીજા પ્રત્યેક યુદ્ધો ચતુર્વિધસંઘ સ્થપાયા પહેલાં નિગ્રંથ થાય તે અતીર્થમાં થયેલા નિન્ગ્રેન્થ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭.
કહેવાય છે. ઉપલક્ષણથી દ્વાદશાંગી વિગેરે પણ તીર્થ કહી શકાય છે. '
પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવના અને કષાય-એરીતે બે પ્રકારનું કુશીલ, નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક આ રીતે પાંચ નિર્જે છે. તેમાં મુલાક, બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશલ આ ત્રણ નિર્ચ ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થ પ્રવર્તાવે છતે જ હોઈ શકે છે, અને છેલ્લાં ત્રણ કષાચકુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક આ ત્રણ ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થ પ્રવર્યું હોય ત્યારે પણ હોય અને તે ન પ્રવર્યું હોય તેપણ હોઈ શકે છે, છતાં પણ આ કષાયકુશીલ, નિન્ય અને સ્નાતક એ ત્રણ ચારિત્ર જે અતીર્થમાં હોય છે. તે પ્રત્યેક બુદ્ધ અથવા તીર્થ કરોને અનુલક્ષીને જ હોય છે, કારણકે તે પ્રત્યેકબુધ્ધ અને તીર્થકર મહારાજાઓને છદ્મસ્થ અવસ્થામાં કષાયકુશીલ અને નિર્ગસ્થ ચારિત્ર હોય છે, અને ત્યાર પછીથી સ્નાતક હેાય છે. આ રીતે પાંચે નિર્ચના તીર્થાતીર્થનું પૃથક્કરણ કર્યું.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
–લિકાર લિગ એટલે ઓળખવાનું સાધન, અને તે દ્રવ્યલિંગ અને ભાવલિંગ એ રીતે બે પ્રકારે છે, એમાં વળી દ્રવ્યલિંગના બે પ્રકાર છે એક સ્વલિંગ અને બીજું પરલિંગ તેમાં પરલિંગના પણ ગૃહસ્થલિંગ અને અન્યલિંગ એમ બે ભેદ છે. જે નિર્ગસ્થને જેન સાધુનો વેષ હોય તે સ્વલિંગ કહેવાય છે. એટલે રજે હરણ મુહપત્તિ વિગેરે વેષવાળા નિગ્રંથ તે દ્રવ્ય સ્વલિંગ છે, કારણકે જે દ્રવ્યલિંગ ભાવલિંગને સુચવતું યા પિષક હોય તે તેનું સ્વલિગ કહેવાય છે, કેમકે ભાવનિગ્રંથ તે યતના સ્વરૂપ છે. ને આ યતના સ્વરૂપ ભાવનિ
થને રજોહરણ મૂહપત્તિ વિગેરે સ્વલિંગ પોષાક અને સૂચક છે, માટે સ્વલિંગ છે. જે લિંગ ભાવલિંગને પિષક કે સૂચક ન હોય તે પરલિંગ કહેવાય છે તેના બે ભેદે પૈકી જેમાં જે ગૃહસ્થને છાજે એવે વેષ રાખે તે ગૃહસ્થલિંગ કહેવાય છે. અને જે જૈનધર્મ સિવાયના બોદ્ધ નૈયાયિક વિગેરે દર્શન પ્રસિદ્ધ તાપસાદિને વેષ રાખે તે અન્યલિંગ છે કારણકે આ બંને લિંગ યતના સ્વરૂપભાવનિગ્રંથને જરાપણ પિષક કે સૂચક નથી. આ પુલાકાદિનું ભાવલિંગ તે એક સ્વલિંગ જ છે. એટલે જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રના પરિણામરૂપ સ્વલિંગે જ છે, દ્રવ્યલિંગમાં ગમે તે લિંગ હોય પરંતુ ભાવલિંગ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમાં તે હમણાં બતાવી ગયા તે પ્રમાણે નિગ્રંથનું જેવું સ્વરૂપ હોય તેવું સ્વરૂપ હેવું જોઈએ તે જ તે નિગ્રંથ કહી શકાય. એટલે આ ભાવ લિંગ કોઈપણ જાતના બાહ્યલિંગ સાથે સંબંધ ધરાવતું નથી. પરંતુ હૃદયગત આત્મવિશુદ્ધિ
સાથે સંબંધવાળું છે, માટે તેના બીજા કોઈ ભેદ નથી. હવે લિંગદ્વાર નિગ્રંથમાં ઘટાવે છે– नियलिंगे परलिंगे, गिहिलिंगे वाऽवि दव्वओ हुज्जा नियलिंगे चिय भावेण, हुज सव्वे पुलागाई
સંસ્કૃત અનુવાદ. निजलिङ्गे परलिङ्गे, गृहिलिङ्गे वाऽपि द्रव्यतः भवन्ति
निजलिङ्गे किल भावेन, भवन्ति सर्वे पुलाकादयः ॥४६॥ અર્થ -નિર્ચન્થ દ્રવ્યથી સ્વલિંગ પરલિંગ અને ગૃહસ્થલિગે
હાય. અને ભાવથી પુલાકાદિ સર્વે નિચે સ્વલિગે જ હેય. પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવના અને કષાયના ભેદે બે પ્રકારનું કુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક આ પાંચે નિગ્રંથનું દ્રવ્યલિંગથી સ્વલિંગ અન્યલિંગ અને ગૃહ
સ્થલિંગ એમ ત્રણે પ્રકારે લિંગ હોઈ શકે છે, એટલે તે પાંચે નિર્ગથે જૈન સાધુના રજોહરણ વિગેરે વેષવાબા, તાપસાદિના વેષવાળા અને ગૃહસ્થના વેષવાળા પણ હોય છે, અને ભાવથી તે તે પાંચે નિન્ય નકકી સ્વલિગે-જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ સાધુલિંગે જ હોય છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦–શરીરદ્વાર શરીર-શીતિ તે શરીર જે નાશ પામે તે શરીર. અને તે
ઔદારિક વૈકિય આહારક તૈજસ અને કાર્મણ એ
રીતે પાંચ પ્રકારે છે. ' ઔદારિક-તીર્થકર અને ગણધર મહારાજાઓની અપેક્ષાએ
ઉદાર–પ્રધાન શરીર તે ઔદારિક શરીર. અથવા વેકિયની અપેક્ષાએ પરમાણએ અ૫ અને અવગાહનાએ સ્થલ-ઉદાર વર્ગણાનું બનેલ તે ઔદારિક. આ શરીર મનુષ્ય અને તિર્યચેની અપેક્ષાએ સહજ હોય છે. પાંચે શરીરમાં અને એટલા માટે ઉત્તમ કહેવામાં આવે છે કે આ શરીરદ્વારા જીવ મેક્ષ સુધી
પણ જઈ શકે છે. ૨કિયશરીર–વિવિધ પ્રકારની ક્રિયા કરવાના નિમિત્તે બનેલું - શરીર તે વૈકિયશરીર, તે એક શરીરમાંથી અનેક થાય,
અનેક થઈને પાછું એક થાય, સૂક્ષ્મ થઈને મોટું થાય, મોટું થઈને સૂક્ષમ થાય; આકાશગામી થઈને ભૂમિચર થાય, ભૂમિચર થઈને આકાશગામી થાય, દશ્ય થઈને અદશ્ય થાય, અને અદશ્ય થઈને દશ્ય થાય. તેમજ આ વેકિયશરીરના પપાતિક અને લબ્ધિ પ્રત્યય એ રીતે બે ભેદ છે. દેવ અને નારકીને - પપાતિક (ઉપપાસ જન્મ નિમિત્તક) ભવધારણીય વૈકિય શરીર હોય છે, મનુષ્ય અને તિર્યંચને લબ્ધિ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
પ્રત્યય વૈકિયશરીર હોય છે. જે પોતાના મૂળ શરીરથી વૈકિયશરીર કરે ત્યારે તેને ઉત્તરકિય શરીર
કહેવામાં આવે છે. ૩ આહારકશરીર–ચઉદપૂર્વધર તીર્થકરની ઋદ્ધિ જેવા
નિમિત્તે કે બીજા કેઈપણ કારણે આહારલબ્ધિના સામર્થ્યથી હસ્તપ્રમાણ અત્યંત સ્વચ્છ પુગલનું બનેલું, કેઈને વ્યાઘાત ન કરે અને અન્યથી જેને વ્યાઘાત ન થઈ ખકે એવું જે શરીર બનાવે તે આ હારક શરીર. ચઉદપૂર્વધરમહારાજ અત્યંત સૂક્ષ્મ અર્થને સંદેહ દૂરકરવામાટે અન્ય ક્ષેત્રમાં રહેલા તીર્થંકર પાસે દારિક શરીરથી જવું અશક્યધારી લબ્ધિના નિમિત્ત દ્વારા આહારકશરીર કરે છે, અને ભગવાનને પુછી સંદેહ દૂર કરી પિતાને સ્થાને આવી
અન્તમુહૂર્તમાં તે શરીરનો ત્યાગ કરે છે. ૪ તેજસશરીર-ખાધેલા અહારાદિકના પાચનનું કારણભૂત
તેજસશરીર છે. અમુક વિશિષ્ટ તપનુષ્ઠાનથી જીવને તેજસલબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે તેજસલબ્ધિદ્વારા તેજસશરીરમાંથી શ્રાપ વિગેરે નિમિત્તવાળી તેજે લેશ્યા, અને ઉપકાર નિમિત્તે શીતલેશ્યા નીકળે છે. આ શરીર જીવને
જ્યાં સુધી કર્મની વિદ્યમાનતા હોય ત્યાંસુધી અવશ્યમેવ હોય છે. . .
; કામણશરીર-કર્મપુલનું બનેલું કર્મમય તે કાર્પણ
શરીર. અથવા કર્મપરમાણુઓ જે આત્મપ્રદેશ સાથે લાગેલા છે તે કાર્યણશરીર. કર્મ એ કાર્મણનું તેમજ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા શરીરનું પણ કારણ છે, પણ એટલે વિશેષ છે કે કાર્મણ શરીરનું કર્મ એ ઉપાદાનું કારણ છે, અને બીજા શરીરનું નિમિત્ત કારણ છે, આ કાર્મણ શરીર જીવને ભવાન્તર જવામાં ખાસ સાધનરૂપ છે. જ્યારે ભવાન્તર જતાં બીજાં શરીરનો ત્યાગ કરવો પડે છે, ત્યારે તેજસ કાર્મણ એ બને શરીરે ભવાન્તર જતાં સાથે આવે છે. છતાં આ કાર્મણ શરીર અત્યંત સૂક્ષ્મ
હવાથી જતાં આવતાં દેખી શકાતું નથી. હવે આ પાંચ શરેરેમાંથી કયા નિર્ચન્થને કયું કર્યું શરીર હોય તે જણાવે છે. पहायनियंठपुलाया, ओरालियतेअकम्मणशरीरा बउसासेवि विउव्वा वि, कषायहारगतणू वि
વાર ૨૦ ક૭ છે. સંસ્કૃત અનુવાદ स्नातकनिर्ग्रन्थपुलाकाः, औदारिकतैजसकार्मणशरीराः बकुशासेविनः वैक्रियाः अपि कषायाः आहारकतनुमन्तोऽपि ४७ અર્થ–સ્નાતક, નિર્ગથ અને પુલાક એ ત્રણ ઔદારિક | તૈજસ અને કાર્મણ શરીરવાળા હોય, બકુશનિન્ય
અને પ્રતિસેવના કુશીલને વૈકિયશરીર પણ હોય, ક
વાયકુશીલનિન્જને આહારકશરીર પણ હાય. વિશેષાર્થ–સ્નાતકનિન્ય, નિન્જનિન્ય અને પુલાક
નિર્ગસ્થ આ ત્રણ નિગ્રન્થને દારિક તૈજસ અને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
وي
કામણ શરીર હાય બીજાં ન હોય, કારણકે સ્નાતક અને નિગ્રન્થ ઉપરના અત્યંત વિશુદ્ધ ગુણઠાણે વર્તતા હોવાથી આહારક અને વેકિયશરીર ન બનાવે, માટે તેમને ત્રણ શરીર હોય, પુલાકનિગ્રંથને ચઉદપૂર્વ સુધીનું શ્રુતજ્ઞાન ન હોવાથી આહારક શરીર ન બનાવી શકે, અને વૈકિય શરીર પણ તે ન બનાવતા હોવાથી પુલાકનિર્ગસ્થને ત્રણ શરીર હોય.
બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલને ઔદારિક ક્રિય તેજસ અને કામણ એ પ્રમાણે ચાર શરીર હોય પરંતુ આહારક શરીર ન હોય, કારણકે આહારક ચઉદપૂવીને હોય છે અને આ નિરોને ચઉદપૂર્વનું જ્ઞાન ન હોવાથી આહારકશરીર ન કરી શકે
કષાયકુશીલનિગ્રંથને ઔદારિક વૈકિય આહારક તેજસ છે અને કાશ્મણ એ પચે શરીર હોય. કારણકે એ નિર્ચથ
ચંદપૂવ પણ હોઈ શકે છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧–ક્ષેત્રદ્વાર ક્ષેત્ર-એટલે સ્થાન, જગ્યા, આ ક્ષેત્ર પણ કર્મભૂમિ અને
અકર્મભૂમિ એ રીતે બે પ્રકારે છે. જ્યાં અસિ મષિ અને કૃષિને વ્યાપાર ચાલતું હોય તેને કર્મભૂમિ કહે છે. એટલે જ્યાં રાજ્ય વિગેરેના રક્ષણ માટે તલવાર, ભાલા તીર વિગેરેનો ઉપયોગ થાય તે અસિકર્મ,
જ્યાં ઉદરનિવાહમાટે ખેતરે ખેડી અનાજ વાવવામાં આવે તે કૃષિકર્મ અને જ્યાં પરસ્પર લેવડ દેવડને અંગે લખાણ લખવામાં આવે તે મષિકર્મ. આ ત્રણે કર્મો જ્યાં થતાં હોય તે કર્મભૂમિ અને તે પાંચરત પાંચઐરાવત અને પાંચમહાવિદેહ એ રોતે પંદર પ્રકારે છે. આ સિવાયના જે પ૬ અંતરદ્વીપ અને
પાંચ હરિવર્ષ વિગેરે જે ત્રીસ ક્ષેત્ર છે તે અકર્મભૂમિ છે. કર્મભૂમિ અને અકર્મભૂમિમાં જીના જન્મ અને વિહારની ઘટના કરી બતાવે છે – कम्मधराइ पुलाओ, सेसा जम्मेण कम्मभूमीसु संहरणेणं पुण ते, अकम्मभूमीसु वि हविजा
ારે 88 ૪૮ સંસ્કૃત અનુવાદ कर्मधरायां पुलाकः, शेषा जन्मना कर्मभूमिषु । संहरणेन पुनस्ते, अकर्मभूमिष्वपि भवन्ति ॥४८॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-પુલાકનિથ કર્મભૂમિમાં હય, બાકીના જન્મથી
કર્મભૂમિમાં અને સંહરણથી અકર્મભૂમિમાં પણ
હોય છે ૪૮ છે વિશેષાર્થ–પુલાકનિજોને જન્મ કર્મભૂમિમાં હોય એટલે
કર્મભૂમિમાં જન્મેલેજ પુલાઉનિર્ગસ્થ થઈ શકે, અને આ પુલાઉનિર્ચન્થને વિહાર પણ કર્મભૂમિમાં જ હેય અકર્મભૂમિમાં ન હોય. તેમજ જે કર્મભૂમિમાં જ
મ્યા હોય તેજ બકુશનિગ્રન્થ, કુશીલનિગ્રંથ, નિસ્થ નિર્ચથ અને સ્નાતકનિગ્રન્થ થઈ શકે. પરંતુ વિહારને લઈને તે આ ચાર નિજોને વિહારપ્રદેશ કર્મભૂમિ પણ હોય અને અકર્મભૂમિ પણ હોય. પરંતુ અકર્મભૂમિમાં તેઓને વિહાર દેવાદિકના સંહરણથી કરે. ત્યારે બની શકે છે. તેમાં પણ દેવે સંહરણ કરેલા બકુશ કુશીલ ત્યાં ગયા પછી પણ નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક ચારિત્ર પામી શકે છે. કારણકે તે છ કર્મભૂમિમાં થયેલા હોવાથી તેમનામાં મોક્ષસુધીની લેગ્યતા વિશિષ્ટજીને આશ્રયીને હોઈ શકે છે. આ રીતે સંહરણને લઈને જ અકર્મભૂમિમાં ચાર નિર્ચને વિહારપ્રદેશ ઘટી શકે. નહિતર તે ત્યાં ચારિત્રધર્મને અભાવ હવાથી ચારિત્ર ન ઘટી શકે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨-કાળદ્વાર
કાળ—નવીન વસ્તુને જીણુ કરે તે કાળ. ભૂતકાળના નાશ થયેલ હાવાથી અને ભવિષ્યકાળની ઉત્પત્તિ નહિં થયેલ હાવાથી કાળદ્રવ્ય વર્તમાન એક સમય રૂપ છે. અને તે કાળદ્રવ્ય વના પરિણામ ક્રિયા પરાપરત્વમાં કારણ છે. છતાં પણ આ વર્તનાદિ સ્વરૂપ કાળ મૂખ્યપણે દ્રવ્ય નથી પણ પચાસ્તિકાયના પર્યાય છે એટલે તે કાળદ્રવ્ય જીવાજીવાદિકના પર્યાયમાં ઉપચાર કરીને માનેલ છે. કાળમાં સમય એજ નૈૠયિક કાળ છે અને તે અત્યંતસૂક્ષ્મ છે. કે જેના 'સજ્ઞથી પણ વિભાગ ન થઇ શકે તેવા આવલીકા વિગેરે જે કાળના ભેદો પડે છે તે વ્યવહારકાળ છે. કારણ કે તે સમયેાની કલ્પનાદ્વારા માનવામાં આવેલ છે. અસંખ્ય સમયાના કલ્પિત સમુદાય તે આવલિકા. એક ક્રોડ સડસડ લાખ સીત્યાત્તેર હજાર ખસાને સાળ આવલિકાનું એક મુહુર્ત. ત્રીસ મુના એક અહેારાત્ર (રાતદિવસ), પંદર અહારાત્રના એક પક્ષ, એ પક્ષના એક માસ. બારમાસનું એક વર્ષી, અને તેવા અસખ્યાતા વર્ષના એક પત્યેાપમ. અને તેવા દસકાડાકાડી પલ્યાપમે એક સાગરોપમ થાય છે. તેવા દસ કાડાકાડી સાગરોપમે અવસર્પિણી અને દસ કાડાકોડી સાગરોપમે ઉત્સર્પિણી મળીને વીસ કાડાકેાડી સાગરાપમે એક કાળચક્ર થાય છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણ દરેકના છ આરા છે. તેમાં અવસર્પિણીના સુસમસુસમા, સુસમા, સુસમદુસ્સમા, દુષમસુષમા, દુસમાં, દુસ્સમદુસ્સામાં એમ છ આરા છે તેમાં પ્રથમનો આરે ચાર કડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ છે. બીજે ત્રણ કલાકે ડીપ્રમાણુ સાગરેપમાને છે. ત્રીજો બે કેડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ છે. ચોથો બેતાલીસ હજાર વર્ષ ન્યુન એક કડાડી સાગરોપમ પ્રમાણ છે. પાંચમો આરે એકવીસ હજાર વર્ષ પ્રમાણ છે. અને છઠ્ઠો આરે પણ એકવીસ હજાર વર્ષ પ્રમાણ છે. અને ઉત્સર્પિણમાં આ આરા ઉલટા કમે ગ્રહણ કરવા એટલે અવસર્પિણીને છઠ્ઠો રે તે પહેલે પાંચમો તે બીજે એ રીતે છે.
આ ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણી મળીને કાળચક થાય છે તેવા અનંતા કાળચકે પુદગલ પરાવર્ત વિગેરે થાય છે.
હવે અવસર્પિણીના આરાઓમાં જન્મથી અને સાક્ષાવથી નિરૂપણ કરે છે– तइयचउत्थसमासु जम्मेणोसप्पिणीइ उ पुलाओ संतइभावेणं पुण तइयचउपंचमीसु सिया॥४९
સંસ્કૃત અનુવાદ. तृतीयचतुर्थसमासु जन्मना अवसर्पिण्यां तु पुलाकः । - સદ્વિવેન પુનઃ તૃતીયતપંચમીપુ થાત ૪૨ અર્થ–પુલાનિન્ય જન્મથી અવસર્પિણના ત્રીજા અને
ચેથા આરામાં હોય. પરંતુ સત્તાની અપેક્ષાએ ત્રીજા ચોથા અને પાંચમા આરામાં પણ હોય.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ-જુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિર્ચ અને સ્નાતક
એ પાંચ નિમાંથી પુલાકથિને જન્મ અને વસર્પિણના તીજા ચોથા આરામાં હોય, પરંતુ સત્તાની અપેક્ષાએ સુસ મદુષમા, દુષમસુષમા અને દુસ્સામાં એ ત્રણ આરામાં હોય. કારણકે જે ચોથા આરામાં જનમ્યા હોય તે પાંચમા આરામાં પુલાકાણું પામી શકે છે પરંતુ પાંચમા આરામાં જન્મેલ પુલાકપણું પામી શકે નહિ.
આ રીતે કાળચકના ઉત્સપિણી અને અવસવિણ રૂ૫ બે વિભાગોમાંથી અવસર્પિણીના આરાઓમાં
આ રીતે જન્મથી અને સભાવથી પુલાનિગ્રંથ છે. હવે ઉત્સર્પિણીકાળમાં ક્યા કયા આરામાં પુલાક નિગ્રંથને જન્મ અને ક્યા કયા આરામાં સદ્ભાવ હોય તે કહે છે – उस्सप्पिणीइ बीयातइयचउत्थीसु हुज जम्मणओ संतइभावेणं पुण, तइयचउत्थीसु सो हुजा ॥५०॥
સંસ્કૃત અનુવાદ उत्सर्पिण्यां द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु भवति जन्मतः । સમવેર પુનઃ વૃતાર્થો સા મવતિ ૫૦ . અર્થ–ઉત્સપિકાળના બીજા તીજા અને ચોથા આરામાં
પુલાનિગ્રંથને જન્મ હોય છે પરંતુ તે પુલાઉનિર્ચન્થને નિપણાને સદ્ભાવ તે ઉત્સર્પિણી કાળના તીજા અને ચોથા આરામાં જ હોય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
વિશેષાથ –ઉત્સર્પિણીકાળ તેને કહે છે કે જેમાં ક્રમે ક્રમે વૃદ્ધિ પામતા બુદ્ધિ ખળ વૈભવ અને આયુષ્ય હોય અને તેના દુસ્સમદુસ્લમા, દુસમા, દુરસમસુત્રમાં, સુષમદુસમા, સુષમા, અને સુષમસુષમા એ છ આરા છે. ઉત્સપિ ણીકાળમાં પણ પુલાકનિગ્રન્થના જન્મ બી દુસમા, તીજા દુસ્સમસુસમા અને ચેાથા સુષમદુસ્સમા આરામા હાય છે. એટલે એ ત્રણ આરામાં જન્મેલા જીવા પુલાકનિગ્રન્થપણું પામે. પરંતુ પુલાકનિગ્રન્થપણાનો સદ્ભાવ તા તીજા દુઃસમસુસમા અને ચોથા સુષમ દુસમા આરામાં જ ઘટી શકે છે. પરંતુ ખીજા દુસમા આરામાં જન્મેલા પ્રાણીઓને તેજ આરામાં પુલાક નિગ્રંથપણાનો સદ્ભાવ ઘટી શકતા નથી, આરીતે પુલાકનિગ્રંથચારિત્ર તેા તીજા અને ચાથા આરામાં છે. અને તે ચારિત્રવાળાઓના જન્મ બીજા તીજા અને ચેાથા આરામાં છે.
હવે નાઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીકાળમાં પુલાકનિગ્રંથના જન્મ અને સદ્દભાવ કહે છે. ओसप्पिणिउस्सप्पिणिवइरित्ते जम्मणेण संतीए हुज्ज चउत्थे काले, पुलायसमणो तहन्ने वि ॥ ५१ ॥ સંસ્કૃત અનુવાદ.
अवसर्पिण्युत्सर्पिणिव्यतिरिक्ते, जन्मना सत्तया । भवति चतुर्थे काले, पुलाकश्रमणः तथाऽन्येऽपि ॥ ५१ ॥
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ-ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીથી રહિત ચોથા આરાસરા
કાળવાળા મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પુલાક નિર્ચન્થ જન્મથી અને
નિગ્રન્થપણુના સદ્દભાવથી હોય અને બીજા પણ હોય. વિશેષાર્થ –નો ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણું કાલ એને કહે છે કે
જ્યાં કમેકમે વધતા કે ઘટતાં બુદ્ધિ બળ વૈભવ અને આયુષ્ય ન હોય પરંતુ હંમેશાં એક સરખું જ કાળનું મહાભ્ય હોય. ઉત્સપિકાળમાં પહેલા આરામાં જે બુદ્ધિ બળ અને આયુષ્ય હોય છે તે કરતાં બીજામાં વધારે તેથી તીજામાં વિશેષ વધારે એ રીતે કમેકમે વૃદ્ધિ હોય છે, અને અવસર્પિણ કમેકમે ઘટાડે હોય છે. જ્યારે ઉત્સર્પિણ અવણિીમાં એકસરખી કાપિરિણતિ હોય છે. આ નોઉત્સર્પિણ અવસર્પિણ કાળવાળાં ક્ષેત્રો અકર્મભૂમિ અને મહાવિદેહ છે કે
જ્યાં એકસરખી કાળપરિણતિ છે. તેમાં અકર્મભૂમિના ક્ષેત્રો પૈકી દેવકુફ અને ઉત્તરકુરૂક્ષેત્રમાં સદાકાળ અહિં જે અવસર્પિણીને પહેલે આરે સુષમસુષમા છે.તેમ તે ક્ષેત્રમાં સદાકાળ સુષમસુષમા કાળ સરખો જ કાળ હોય છે. હરિવર્ષ અને રમ્યકક્ષેત્રમાં અહિં જેવો અવસર્ષિણમાં બીજે આરે સુષમા છે, તે ત્યાં સુષમા આરા સરખે નિરંતર કાળ વર્તે છે. હૈમવત અને ઐરણ્યક્ષેત્રમાં અહિ જે અવસર્પિણીમાં તીજે આરે સુષમદુસ્લમા છે તે ત્યાં સુષમદુસમા આરા સરખો નિરંતર કાળ વર્તે છે, અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં અહિં જે અવસર્પિણીમાં એથે આરે દુસ્સામસુષમા છે તે ત્યાં નિરંતર દુસમસુષમા સરખે કાળ વર્તે છે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે આ નોઉત્સર્પિણી અવસર્પિકાળવાળા ક્ષેત્રમાં જ્યાં દુસમસુષમા સરખે કાળ છે તેવા મહાવિદેહક્ષેત્રમાં મુલાકનિગ્રન્થનો જન્મ અને પુલાઉનિર્ચન્થપણું એ સદ્દભાવ એ બન્ને ઘટી શકે છે. બાકીના ક્ષેત્રમાં તો તે બેમાંથી એકે ઘટી શકતું નથી, કારણકે બાકીના ક્ષેત્રમાં પુલાઉનિર્ચન્થનું દેવતાદિકથી સંહરણ પણ ઘટી શકતું નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના નિર્ચન્થોનો પણ જન્મ અને સદ્ભાવ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઘટી શકે
છે. અને બીજામાં સંહરથી ઘટે. હવે બે ગાથાઓ દ્વારા અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણીના કયા કયા આરામાં બકુશ અને કુશલનિર્ચન્થનો જન્મથી અને નિગ્રંથપણાથી સદ્દભાવ હોય તે દેખાડે છે. बउसकुशीला ओसप्पिणीइ संतीए जम्मणेणं च तिचउत्थपंचमीसुं, समासु उस्सप्पिणीइ पुणो॥५२ बियतिय चउत्थियासुंजम्मणओ संतओतितुरियासु निग्गंथ सिणायाणं जम्मणसंतीजह पुलाए॥५३॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. बकुशकुशीला अवसर्पिण्यां सत्तया जन्मना च । तृतीयचतुर्थपञ्चमीसु समासु उत्सर्पिण्यां पुनः॥५२॥ द्वितीयतृतीयचतुर्थेषु जन्मतः सत्तया तृतीयचतुर्थेषु । निर्ग्रन्थस्नातकानां जन्मसत्ते यथा पुलाके ॥५३॥ અર્થ–બકુશ તથા કુશીલ એ બે નિગ્રંથ અવસર્પિણના ત્રીજા
ચોથા અને પાંચમા આરામાં સત્તા અને જન્મથી હેય.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
વળી ઉત્સર્પિણીમાં તે નિન્થા બીજા તીજા અને ચેાથા આરામાં જન્મથી અને સદ્ભાવથી તીજા અને ચેાથા આરામાં હાય, તેમજ નિગ્રન્થનિગ્રન્થ અને સ્નાતકનિગ્રન્થ જન્મથી અને સત્તાથી પુલાક સમાન જાણવા. વિશેષા હવે અકુશ અને કુશીલર્નિગ્રંન્થ જન્મથી અને સદ્ભાવથી કાળને આશ્રયીને કઈરીતે હોય તે દેખાડે છે.-ખકુશ અને કુશીલનિગ્રન્થને જન્મથી અને નિગ્રન્થપણાના સદ્ભાવથી અર્પિણી કાળને આશ્રયીને તીજોઆરે સુષમદુસમાકાળ ચેાથેા આરેા દુસ્સ મસુષમા અને પાંચમા આરેશ દુસ્સમા કાળ હોય છે. એટલે તાજા આરામાં ચેાથા આરામાં અને પાંચમા આરામાં અકુશ અને કુર્શીલ નિëને જન્મ હોય અને નિર્થ પણાના સદ્ભાવ પણ હાય.
હથે અકુશ અને કુશીલનિગ્રન્થના ઉત્સર્પિણી કાળને આશ્રયી વિચારીએ તેા ઉત્સર્પિણી કાળને ખીજો આરા દુસમામાં તીજો આરો દુસમસુષમામાં અને ચોથા આરા સુષમદુસમામાં જન્મ હોય છે, અને તે ખકુશ કુશીલનિગ્રન્થને નિગ્રન્થપણાના સદ્દભાવથી વિચારીએ તેા ઉત્સર્પિણીના તીજા દુસ્સમસુષમા અને ચેાથા સુષમદુસમામાં હેાય. આ અકુશ અને કુશીલને નાઉત્તિર્પણી અને અવસર્પિણીને કાળ આશ્રયી વિચારીએ તે દુસમસુષમાકાળ સરખા નિર ંતર કાળવાળા મહાવિદેહમાં જન્મ પણ હાય અને સદ્ ભાવ પણ હોય ખીજા નોકળાવાળાક્ષેત્રોમાં જન્મ ન
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય. પરંતુ સં હરણથી સદભાવ અકર્મભૂમિમાં પણ હોઈ શકે છે. એટલે કે ઈ દેવ બકુશ અને કુશીલ ચારિત્રીને સંહરણ કરી દેવકુફ આદિ અકર્મભૂમિમાં લઈ જાય તો તે સંબંધીનો ઉત્સપિણ અવિસર્પિણી કાળ પણ સભાવથી ઘટી શકે છે.
નિન્ય નિર્ચન્થ અને સ્નાતકનિત્થને જન્મથી વિચારીએ તે અવસર્પિણીના તીજા ચોથા આરામાં હોય અને સભાવથી વિચારીએ તો તીજા ચોથા અને પાંચમા આરામાં પણ નિર્ગસ્થપણાને સદ્દભાવ હોય. અને જે ઉત્સર્પિણ સંબંધી વિચારીએ તે તે ઉત્સર્પિણીના બીજા તીજા અને ચોથા આરામાં આ ચારિત્રીને જન્મ હોય, અને સદ્ભાવથી વિચારીએ તે તીજા તથા ચોથા આરામાં નિર્ચન્થપણને સભાવ હોય. તેમજ ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણી કાળવાળા મહાવિદેહમાં હંમેશાં આ ચારિત્ર જન્મથી અને
સદ્દભાવથી હેાય છે. संहरणेणं सव्वे वि डंति सव्वेसु चेव कालेसु मुत्तुं पुलायसमणं एवं कालुत्ति विवक्खायं ॥५४॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. संहरणेण सर्वेऽपि भवन्ति सर्वेषु चैव कालेषु । मुक्त्वा पुलाकश्रमणं एवं कालद्वारं व्याख्यातं ॥५४॥ અર્થ-પુલાકનિગ્રંથને છોડીને બાકીના સર્વનિર્ગો સંહાર
ણથી સર્વકાળમાં હોય એ પ્રમાણે કાળદ્વાર કહ્યું.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષાર્થ–જે ચારિત્રી પુલાક નિર્ચન્થપણામાં હોય તેનું
દેવતાદિક સંહરણ કરી શકતા નથી માટે પુલાકની વિદ્યમાનતા સંહરણથી અકર્મભૂમિમાં ન હોય. અને
જ્યારે તે ન હોય ત્યારે પુલાકનિગ્રન્થમાં અકર્મભૂમિમાં વર્તતો પ્રથમ અને બીજે આર અને તીજા આરા સરખે ત્યાંને કાળપણ ન ઘટી શકે. પરંતુ મહાવિદેહમાં તે તેની સત્તા હંમેશાં હેય. બકુશ અને કુશીલનો જન્મ અહિં હોય પણ તે ચારિત્ર પામ્યા પછી દેવાદિકના સંહરણથી તેને સદ્દભાવ અકર્મભૂમિમાં પણ હોઈ શકે છે. નિર્ગથ નિગ્રંથ અને સ્નાતકનિત્થને સદ્ભાવ તે અકર્મભૂમિમાં એ રીતે ઘટી શકે છે કે જે બકુશ કુશીલ ચારિત્રનું ત્યાં સંહરણ કર્યું હોય તે ચારિત્રી સંહરણ પામ્યા પછી ત્યાં નિગ્રન્થ, સ્નાતક થાય તેને લઈને છે. આરીતે પુલાક સીવાય બીજા બધા નિર્ચન્થને સભાવ સંહરણને લઈને સર્વકાળમાં ઘટી શકે છે. समणीमवगयवेयं परिहारपुलायमप्पमत्तं च ।
चउदसपूट्विं आहारगं च, न य कोइ संहरइ ॥ અર્થ-અવેદી સાધ્વી, પરિહારચારિત્રી, પુલાઉનિર્ચન્દ, અ
પ્રમયતિ, ચોદવુવી અને આહારકલબ્ધિવંતનું કોઈ સંહરણ કરતું નથી.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩-ગતિદ્વાર ગતિ-જે અવસ્થામાં આત્મા અમૂક પ્રકારના સુખદુ:ખને ભેગવી શકે તેને ગતિ કહે છે. અથવા સુખદુઃખના ઉપભોગમાં નિયામક અવસ્થાવિશેષ તે ગતિ. તે ગતિના પાંચ પ્રકાર છે. નરકગતિ તિર્યંચગતિ નરગતિ દેવગતિ અને મોક્ષગતિ. તેમાં પ્રથમની ચાર કર્મજન્ય છે. અને છેલ્લી કર્મને સર્વથા ક્ષય થાય ત્યારેજ જીવને થાય છે. નરકગતિ તે રત્નપ્રભા શર્કરા પ્રભા વિગેરે ભેદે સાત પ્રકારે છે. પૃથ્વીકાયથી માંડીને તે સંપિચેન્દ્રિયતિર્યંચપર્યન્તના સર્વજી તિર્યંચગતિમાં ગણાય છે. કર્મભૂમિ અકર્મભૂમિ અને અંતરદ્વીપના સંજ્ઞિમનુષ્ય અને સમુછિમમનુષ્ય મનુષ્યગતિમાં ગણાય છે. ભૂવનપતિ, વ્યંતર, - તિષ્ક અને વૈમાનિક એ ચારે ભેદવાળા દેવ દેવગતિમાં ગણાય છે. ઘાતિ અઘાતિરૂપ આઠે કર્મને ક્ષય થવાથી જીવને જે અનંત અને અક્ષયસુખના ધામરૂપ મોક્ષ
પ્રાપ્ત થાય છે તે મોક્ષગતિ છે. પાંચ નિગ્રંથ પિકી કયા કયા નિગ્રંથને કઈ કઈ ગતિ હોય તે કહે છે. अंतिमदुयवजाणं उववाओ जहन्नओ उ सोहम्मे उक्कोसेणं सो पुण, होइ पुलायस्स सहसारे ॥५५॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्तिमद्विकवर्जानां, उपपातः जघन्यतस्तु सौधर्मे । उत्कृष्टेन स पुनः भवति पुलाकस्य सहस्रारे॥५५॥ અર્થ– છેલ્લા બે નિર્ગસ્થને છેડીને બાકીના સર્વ નિર્ગો
જઘન્યથી સૌધર્મ દેવલેકે ઉપજે અને તેમાં પુલાક
ઉત્કૃષ્ટથી સહસ્ત્રારમાં ઉપજે. વિશેષાર્થ–પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિન્ય અને સ્નાતક
આ પાંચ નિમાંથી પુલાક બકુશ અને કુશીલ જઘન્યથી સૌધર્મ દેવલોકમાં, ઉપજે છે. વળી તે ત્રણ ચારિત્રોમાંથી પણ મુલાકનિગ્રન્થ ઉત્કૃષ્ટમાં
ઉત્કૃષ્ટ સહસારદેવલોક સુધી જઈ શકે છે. बउसपडिसेवयाणं तु अच्चूएऽणुत्तरेसु सकसाए अजहन्नाणुकोसेणणुत्तरेसुं नियंठस्स ॥ ५६॥ ... बकुशपतिसेवकानां तु, अच्युते अनुत्तरेषु सकषायस्य ।
अजघन्यानुत्कर्षण, अनुत्तरेषु निर्ग्रन्थस्य ॥५६॥ અર્થ–બકુશનિન્ય અને પ્રતિસેવનાકુશીલનિન્થનું ઉત્ક
છથી ઉપજવું અશ્રુત દેવલેકે હાય. કષાયકુશીલનું ઉત્કૃષ્ટથી અનુત્તર દેવકમાં ઉપજવું હેય. તેમજ નિગ્રન્થનું જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એ બન્ને રીતે અનુત્તર દેવલેકમાં જ ઉપજવું હોય છે.
વિશેષાર્થ–પુલાક, બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલ, કષાયકુશીલ એ ચારે જઘન્યથી સૌધર્મ દેવકે જાય. તેમાંથી પણ પુલાનિન્ય ઉત્કૃષ્ટથી સહસાર દેવલોકમાં જાય છે, તે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત ઉપર કહી ગયા. હવે બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલા ઉત્કૃષ્ટથી અશ્રુત દેવ કે ઉપજે છે ને કષાયકુશીલ ઉત્કૃષ્ટથી અનુત્તર વિમાને ઉપજે. અને નિગેન્થ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એ બન્ને પ્રકારે અનુત્તરેજ ઉપજે છે. सिद्धीइण्हायगस्स उ, एए अविराहगा पुण हविज्जा इंदा-सामाणिय-तायतीसगा-लोगपाला वा॥५७॥
सिद्धौ स्नातकस्य तु, एते अविराधका पुनः भवन्ति । इन्द्राः सामानिकाः त्रायस्त्रिंशका लोकपाला वा॥५॥ અર્થ-સ્નાતકનિગ્રન્થ ક્ષે જ જાય, (સ્નાતક સિવાય)
એ નિર્ચ અવિરાધક હોય તો ઇન્દ્ર સામાનિક
ત્રાયસિંશ અથવા લેકપાળ થાય. વિશેષાર્થ–પાંચ નિર્જે પૈકી છેલ્લે સ્નાતકનિર્ગસ્થ મેસે
જ જાય. કારણકે તે સ્નાતક તેરમે ચૌદમે ગુણઠાણે વર્તતા હોય છે. અને તે કેવળી હોવાથી અવશ્ય મેક્ષે જ જાય. આ સ્નાતક સિવાયના બાકી રહેલા ચાર નિકળે જે તેમણે ચારિત્ર વિરાણું ન હોય તે તેઓ જે દેવકમાં ઉત્પન્ન થાય ત્યાં ઈન્દ્ર સામાનિક ત્રાયસિંશ કે લોકપાળ થાય એટલે મહદ્ધિક દેવ તરીકે
ઉત્પન્ન થાય છે. पलियपुहुत्तं थोवं, देवट्ठिइ अंतदुयविवजाणं उकोसा सवसि, जा जम्मि उ होइ सुरलोए
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેર
पल्योपमपृथक्त्वम् स्तोका देवस्थितिः अन्त्यद्विकविवर्जानां । उत्कृष्टा सर्वेषां या यस्मिन् तु भवति सुरलोके ॥ ५८ ॥ અ છેલ્લા એને વર્જીને બાકીના નિન્થાને જધન્યથી પડ્યેાપમપૃથકત્વ સ્થિતિ હેાય, ને ઉત્કૃષ્ટથી સર્વને જેને જે દેવલાક કહ્યો હોય તેમાં જેટલી સ્થિતિ હાય તેટલી તેમાને સ્થિતિ હાય. વિશેષા-નિગ્રન્થ અને સ્નાતક એ એને વંને બાકીના · ત્રણ પુલાક બકુશ અને કુશીલ જઘન્યથી સાધર્મ દેવલેાકમાં ઉપજે. ત્યાં જઘન્યથી પડ્યેાપમપૃથપ્રમાણ સ્થિતિ હેાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી જે દેવલાકમાં ઉપ ત્યા તે દેવલેાકની જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હાય તેટલી તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. નિન્થ અનુત્તર વિમાનમાં જ જાય છે. અને સ્નાતક મેાક્ષે જ જનારા હાય છે માટે તેઓની જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ વિગેરે ભેદથી સ્થિતિ કહી નથી.
એટલે પુલાકનિ ન્થને જઘન્યથી પાપમપૃથર્ત્ય ( એ થી નવ પક્લ્યાપમ ) અને ઉત્કૃષ્ટ અઢાર સાગરોપમની સ્થિતિ હાય છે. અકુશનિ ન્થને જઘન્યથી પક્ષ્ચાપમપૃથક્ત્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી ખાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ હેાય છે, તેજપ્રમાણે પ્રતિસેવના કુશીલને પણ હોય છે. કષાયકુશીલને જઘન્યથી પચેાપમ પૃથક્ટ્સની સ્થિતિ હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે. નિન્થને જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ સાગરોપમનીજ સ્થિતિ હોય છે. સ્નાતકને માક્ષગતિ હોય છે. તેથી ત્યાં અને તસ્થિતિ હોય છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪-સંયમદ્વાર, સંયમ એટલે ચારિત્ર. અને તેના શુદ્ધિના પ્રકર્ષ અને અપકર્ષે કરીને સ્થાને પડે છે. આ સ્થાને અસખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશપ્રમાણ છે. એટલે અસંખ્યાતા
લકાકાશના જેટલા પ્રદેશે થાય તેટલાં સંયમસ્થાન છે. હવે આ અસંખ્યાતાં સંચમસ્થાનોમાં કોને કેટલાં સંચમસ્થાને હોય તે કહે છે – पत्तेअमसंखिजा, संजमठाणा हवंति हु चउण्हं निग्गंथसिणायाणं इकं चिय संजमट्टाणं ॥५९॥
प्रत्येकमसंख्यातानि संयमस्थानानि भवन्ति चतुर्णाम् । निर्ग्रन्थस्नातकानां एक किल संयमस्थानं ॥ ५९॥ અથ–શરૂઆતના ચારમાં પ્રત્યેકને અસંખ્યાતા સંયમસ્થાન
હોય. નિર્ગસ્થ અને સ્નાતકને એકજ સમસ્થાન હોય. વિશેષાર્થ–પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાય
કુશીલ એ પ્રત્યેકને અસંખ્યાતા સંયમસ્થાને હોય છે. નિન્ય અને સ્નાતકને એકજ સંયમસ્થાન હોય છે.
કારણકે તેમને ઉપશમ તથા ક્ષેપકરૂપ એકજ અધ્ય1. વસાય છે. બીજા અધ્યવસાયસ્થાને નિગ્રંથ અને સ્ના
* તકના કારણરૂપે નથી. निग्गंथसिणायाणं, तुलं इक्कं च संजमट्ठाणं । पत्तेयमसंखगुणा, पुलायबउसाण ते हुंति॥६॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
पडिसेवणाकसाइणं तहेव तत्तो असंख गुणिया य। छण्हं पि य पत्तेयं, चारित्तियपज्जवाणंता ॥६१॥
दारं १४ निग्रन्थस्नातकानां तुल्यं एकं संयमस्थानं प्रत्येकमसंख्येयगुणानि पुलाकबकुशानां तानि भवन्ति प्रतिसेवनाकषायानां तथैव ततः असङ्ख्येयगुणानि पण्णामपि च प्रत्येकं चारित्रिकपर्यवा अनन्ताः। અર્થ-
નિન્ય અને સ્નાતકનું પરસ્પર તુલ્ય એટલે એકજ સંયમસ્થાન હોય. તેનાથી પુલાક અને બકુશ વિગેરે પ્રત્યેકનાં અસંખ્યાતગુણ સંયમ સ્થાને હોય ૬૦ તેનાથી પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કુષાયકુશીલ પ્રત્યેકનાં અસંખ્યાતગુણ સંયમસ્થાન હોય છે. એ રીતે એ
છએને પ્રત્યેકચારિત્રના પર્યાયે અનંતા હોય છે ૬૧ વિશેષાર્થ-નિન્ય અને સ્નાતકના સંચમસ્થાન સૌથી
ડાં અને પરસ્પર તુલ્ય હોય છે. કારણકે આ બન્ને નિન્થોને એકજ ઉત્કૃષ્ટ સંયમસ્થાન હોય છે તેથી તેઓને તે પરસ્પર તુલ્યસ્થાન છે. તેથી પુલાનિન્ય તથા બકુશનિગ્રન્થ એ દરેકના અધ્યવસાયસ્થાને અસં
ખ્યાતગુણ હોય છે. અને તેના કરતાં પણ પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાયકુશીલ એ પ્રત્યેકના અધ્યવસાય
સ્થાને અસંખ્યાતગુણ હોય છે અને એ રીતે આ છએ નિના પ્રત્યેકના ચારિત્રના પર્યાયે અનંતા છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ સંનિકર્ષદ્વાર સંનિકર્ષ–સંનિકર્ષ એટલે પરસ્પર સંયોગ. પરસ્પરના
ચરિત્રપની વિશુદ્ધિનું સમ હીન કે અધિકપણને વિચાર કરવો તેને સંનિકર્ષ કહે છે. આ સંનિકર્ષના સ્વસ્થાનસંનિકર્ષ અને પરસ્થાન સંનિકર્ષ એ રીતે બે પ્રકારે છે.
સ્વજાતિની સાથે સ્વજાતિના પર્યાનું હીનાયિકપણુ વિચારવામાં આવે તેને સ્વસ્થાનસંનિકર્ષ કહે છે, અને ભિન્ન જાતિની સાથે ભિન્ન જાતિના પર્યાયાનું હિનાધિકપણું વિચારવામાં આવે તેને પરસ્થાનસંનિકર્ષ કહે છે. જેમકે પુલાકનું પુલાકના પર્યાયે સાથે હિનાધિકપણું વિચારવું તે સ્વસ્થાન અને ગુલાકનું કષાયકુશીલાદિકની સાથે હીનાધિકપણું વિચારવું તે પરસ્થાન.
હવે પચે નિર્ગમાં સનિકઈ કઈ રીતે ઘટે છે તે દેખાડે છે. सट्ठाण सन्निगासे पुलाओ पुलयस्स पज्जवेहिं समो हीणाहिओ छट्ठाणा, परढाणकसाइणो एवं ॥६२॥
સંસ્કૃત અનુવાદ स्वस्थानसन्निकर्षे पुलाकः पुलाकस्य पर्यवैः समः हीनाधिकः । षट्स्थानः परस्थानकषायिणः एवं ॥ ६२॥ અર્થ-સ્વસ્થાન સંનિકર્ષ–યુલાકને પુલાકના પર્યાયે સાથે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરખો હીન અથવા અધિક એમ છ સ્થાન હોય.
પર સ્થાનમાં કષાયકુશીલને પણ એમજ હેાય છે. વિશેષાર્થ–પુલાકને બીજા પુલાસાથે તુલ્યવિશુદ્ધપયાયોનો યેગ હોય તે સમ સંનિક જાણ. અશુદ્ધ પર્યાને
ગ હાય હીન. અને વિશુદ્ધતર પર્યાને યોગ હોય તે અધિક સંનિકર્ષ હોય છે, એટલે અમુકઅમુક પર્યાયે વિશુદ્ધિમાં સરખા હોય તે સમ. તેમજ એકથી બીજાના વિશુદ્ધિના પર્યાયે ઓછી વિશુદ્ધિવાળા હોય ત્યારે હીન, અને જ્યારે એકથી બીજાના અધિક વિશુદ્ધિવાળા પર્યાયે હોય ત્યારે અધિક. આ ત્રણ સંનિકર્ષમાં સમસંનિકર્ષને એકે ભેદ નથી પરંતુ હીન ને અધિક સંનિકર્ષના દરેકેના છ છે પ્રકારે પડે છે તે આ પ્રમાણે છે.
હીન સંનિકર્ષના છ પ્રકાર છે–૧ અનંતભાગહીન ૨ - અસંખ્યાતભાગહીન ૩ સંખ્યાતભાગહીન ૪ સંખ્યાતગુણહીન ૫ અસંખ્યાતગુણહીન. ૬ અનંતગુણહીન.
- અનંતભાગહીન–અસત્કલ્પનાઓ માને કે પ્રથમ પુલાકને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતા હોવા છતાં ૧૦૦૦૦ સંયમસ્થાનના પર્યાયે માનીએ. તેમાંથી જે બીજા પુલાકસાથે સંનિકર્ષ ઘટાવ- . વાનો છે તેનાં સંયમ સ્થાન પર્યાય ૦૦ છે. આથી બીજાના . સંયમસ્થાન પર્યાય પહેલા કરતાં ૧૦૦ સો ઓછા છે. તેથી બીજું ૯૦૦ સંચમસ્થાન પર્યાયવાળું પુલાક જે અનંતગુણહીન સંનિકર્ષવાળું છે. એટલે વાસ્તવિક રીતે સર્વજીવપ્રમાણ અનંત છે છતાં પણ અહિં અસત્ક૯૫નાએ તે અનંતાને સો (૧૦૦) માનીએ અને હવે આ અનંતાતરીકે માનેલ સે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ની રાશિવડે ૧૦૦૦૦ ની સંખ્યાને ભાગ આપીએ તે ૧૦૦ આવે, તે ૧૦૦ ની સંખ્યા અસત્કલ્પનાએ અનંત ભાગ બની, હવે આ અનંતભાગરૂપે આવેલ સોની સંખ્યા બીજા પુલકમાં પ્રથમપુલાક કરતાં ઓછી હોવાથી તે અનંતભાગહીન કહેવાય છે.
અસંખ્યાતભાગહીન-પ્રથમ મુલાકને અસત્ કલ્પનાએ ઉકૃષ્ટ સંયમસ્થાનના પર્યાયે ૧૦૦૦૦ છે. વાસ્તવિકરીતે કાકાશપ્રદેશપ્રમાણે અસંખ્યાતું છે છતાં પણ અહિં અસકલ્પનાએ આપણે તે અસંખ્યાતાને ૫૦ તરીકે માનીએ. હવે તે પચાસની સંખ્યાવડે ૧૦૦૦૦ ને ભાગ આપતાં ૨૦૦ આવે છે. તે બીજા પુલાકમાં ૯૮૦૦ સંયમ સ્થાનના પર્યાયે હોવાથી ઓછાં છે માટે બીજું પુલાક પહેલા કરતાં અસંખ્યાતભાગહીન છે. સંખ્યાતભાગહીન-ઉત્કૃષ્ટથી પ્રથમ મુલાકને ૧૦૦૦૦
સંયમસ્થાનના પર્યાય છે. અને જે બીજા પુલાકસાથે સંનિકર્ષ ઘટાવવાનો છે તેના સંચમસ્થાન પર્યાયે ૯૦૦૦ છે. તેથી ૯૦૦૦ સંયમસ્થાન પર્યાયવાળું પુલાક તે સંખ્યાતભાગહીન છે. એટલે ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાતાને અસત્કલ્પનાએ ૧૦ માનીએ અને તે દસની સંખ્યાવડે ૧૦૦૦૦ ને ભાગ આપીએ તે ૧૦૦૦ આવે. આ આવેલ ૧૦૦૦ હજાર તે સંખ્યાત ભાગ છે. અને તે ૧૦૦૦૦ સંયમસ્થાનવાળા પ્રથમ મુલાક કરતાં બીજામાં ૯૦૦૦ હોવાથી આ હજારરૂપ સંખ્યાતભાગની હીનતા છે. માટે સંખ્યાતભાગહીન છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
સખ્યાતગુણહીન-પ્રથમપુલાકના ૧૦૦૦૦
સચમસ્થાન
પર્યાયા છે. અને જે પુલાક સાથે સનિક ઘટાવવાના છે તેના સચમસ્થાનપર્યાય ૧૦૦૦ છે. આ હજાર ૧૦૦૦ સંચમસ્થાન પર્યાયાવાળું પુલાક પહેલા કરતાં સંખ્યાતગુણહીન છે. કારણકે ૧૦ની સંખ્યાને અસત્કલ્પનાએ આપણે ઉત્કૃષ્ટસંખ્યાતુ માનીએ અને તે દસની રાશિવડે ૧૦૦૦ ને ગુણીએ તેા ૧૦૦૦૦ થાય. તેથી આ હજાર તે દશહજારથી સખ્યાત ગુણહીન છે. તેથી ખીજું પુલાક તે પહેલા કરતાં સખ્યાતગુણહીન છે. અસંખ્યેયગુણહીન–પ્રથમ પુલાકના અસત્ કલ્પનાએ ૧૦૦૦૦ સંયમસ્થાનપર્યાયે છે, અને જે ખીજા પુલાકસાથે સનિક ઘટાવવાના છે તેના સચમસ્થાનપર્યાયા ૨૦૦ છે. આ ૨૦૦ સયમસ્થાનપર્યાયાવાળુ‘ પુલાક તે પ્રથમ કરતાં અસંખ્યાતગુણહીન છે. કારણકે અસત્કલ્પનાએ લાકાકાશપ્રમાણુ અસ ંખ્યાતાને ૫૦ માનીએ. હવે આ પચાસરૂપ અસંખ્યાતાની રાશિને ખસે સાથે ગુણવામાં આવે તેા ૧૦૦૦૦ થાય તેથી આ અસેાની રાશિ તે ૧૦૦૦૦ થી અસંખ્યાતગુણહીન છે. તેજપ્રમાણે આ બન્ને પુલાકમાં છે. માટે બીજી પુલાક તે પહેલા પુલાક કરતાં અસંખ્યાતગુણહીન છે. અન’તગુણહીન-પ્રથમ પુલાકના ૧૦૦૦૦ સયમસ્થાન
પયાયા છે. અને જે બીજા પુલાક સાથે સનિક ઘટાવવાના છે તેના સચમસ્થાન પયાયા ૧૦૦ છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
તેથી ૧૦૦ પર્યાયવાળું પુલાક તે અન ંતગુણહીન છે. કારણકે સર્વ જીવપ્રમાણુ અનતાને અસત્કલ્પનાએ સેા માનેલ છે તેથી તે રાશિવડે પ્રસ્તુત ૧૦૦ ની રાશિ સાથે ગુણવામાં આવે તે ૧૦૦૦૦ થાય. તેથી આ સેાની રાશી તે ૧૦૦૦૦ હજાર કરતાં અનંતગુણુહીન છે. અને આ અન્તે પુલાકમાં પણ તેમ હાવાથી શ્રીજું તે પહેલા કરતાં અનંતગુણુહીન છે.
અધિક સનિકČના છ પ્રકાર છે—૧ અને તુભાગ અધિક, ર્ અસ ંખ્યાતભાગ અધિક, ૩ સખ્યાભાગ અધિક ૪ સંખ્યાતગુણ અધિક, ૫ અસ ંખ્યાતગુણુ અધિક, દ્રે અનંતગુણ અધિક.
પહેલા પુલાકના અસત્કલ્પનાએ ૧૦૦૦૦ સંયમસ્થાનપર્યાયેા હાય અને બીજાના ૯૯૦૦ પર્યાયા હાય. તે તે બીજા કરતાં પહેલા તે અનતભાગ અધિક. અને જો બીજાના ૯૮૦૦ સયમસ્થાનપાયા હાય તા પહેલા બીજા કરતાં અસંખ્યાતભાગ અધિક. અને જો બીજાના ૯૦૦૦ હાય તા પહેલા બીજા કરતાં સખ્યાતભાગ અધિક, બીજાના જો ૧૦૦૦ સયમસ્થાનપાયા હાયતા પહેલે ખીજા કરતાં સખ્યાતગુણ અધિક. અને જો બીજાના ૨૦૦ સયમસ્થાનપાંચા હાય તા પહેલા બીજા કરતાં અસંખ્યાતગુણ વૃદ્ધ, અને જો બીજાના ૧૦૦ સંયમસ્થાનપર્યાય હાય તા પહેલા બીજા કરતાં અને નગુણુ ? હોય છે. આ રીતે પુલાકના સ્વસ્થાનમાં હીનાધિકપણામાં વિચાર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કરતાં છ છ ભેદ અને સમાનતામાં એકે ભેદ નથી. પુલાકને પરસ્થાન સનિક સંબ ંધી વિચાર કરતાં કષાયકુશીલની અપેક્ષાએ પુલાક સમ હીન અને અધિક એ રીતે ત્રણ પ્રકારે હાય. પરંતુ તેમાં હીન અધિકના છ સ્થાન વડે. પુલાક તથા કષાયકુશીલના સર્વ જઘન્ય સયમસ્થાનક શરૂઆતથી મંડાય. તેમાં અસંખ્યાતાઅસંખ્યાતાસ્થાનક સરખા હાય. પછી પુલાક તેવાપ્રકારના હીનપરિણામે રહી જાય અને કષાયકુશીલ વિશુદ્ધપરિણામે વધતા વધતા અસંખ્યાતાસ્થાન આગળ વધે. પછી તે કષાયકુશીલ પ્રતિસેવનાકુશીલ અને અકુશ અસ ખ્યાતાસ્થાન સાથે ચાલે. એટલે તે ત્રણે જણા સરખી વીશુદ્ધિએ વર્તે. ત્યારપછી અકુશ વિશિષ્ઠ વિશુદ્ધિએ વધી શકતા ન હેાવાથી પાછળ રહી જાય. અને પ્રતિસેવાકુશીલ અને કષાયકુશીલ અસંખ્યાતાસ્થાને આગળ સાથે ચાલે. ત્યારબાદ પ્રતિસેવનાકુશીલ રહી જાય. પછી કેવળકષાયકુશીલ અસંખ્યાતાસ્થાન આગળ ચાલે, અને તેના પણ છેલ્લા સંયમસ્થાન પછી આંગળ ઉત્કૃષ્ટ સયમસ્થાન આવે છે કે જે આ સયંમસ્થાનને નિન્થ અને સ્નાતક એ બે જણ પામે છે. बउसासेविनियठगण्हायाणं हुज्जाणंतगुणहीणो बउसो सठाण सेवगकसाइणं तुल्लग छठाणो ६३ बकुशासेविनिर्ग्रन्थस्नातकेभ्यः भवति अनंतगुणहीनः
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
बकुशः स्वस्थानसेवककषायिणां तुल्यकः षट्स्थानः ॥६॥ અર્થ–પુલાક બકુશથી, પ્રતિસેવાકુશીલથી, નિગ્રન્થથી
અને સ્નાતકથી અનંતગુણહીન હોય બકુશસ્વસ્થાન, પ્રતિસેવાકુશીલ અને કષાય કુશીલની અપેક્ષાએ તુલ્ય
તથા છ સ્થાન હીનાધિક હેય. વિશેષાર્થ –પુલાક બકુશથી પ્રતિસેવાકુશીલથી અને
નિર્ચન્થથી તથા સ્નાતકથી અનંતગુણહીનવિશુદ્ધિવાળો હોય છે. આ રીતે પુલાકને પરસ્થાન સંનિકર્ષ થયે.
બકુશને સ્વસ્થાન પરસ્થાન સંનિકર્ષ જણાવે છે–એક બકુશ બીજા બકુશથી વિશુદ્ધિએ સરખો હાય હીન અને અધિકપણ હોય તેમાં હીનાધિક છઠ્ઠાણ વડીયા હોય. સ્વસ્થાનની પેઠે પરસ્થાનમાં પણ પ્રતિસેવનાકુશીલ તથા કષાય કુશીલની અપેક્ષાએ
સરખી તથા ષસ્થાન હીનાધિક વિશુદ્ધિ જાણવી. एवं सेविकासाई नेया निग्गंथण्हायगा य पुणो तुल्ला इयराणं पुण, अहिया तेऽणंतगुणिएणं६४ एवं सेविकषायिणौ ज्ञेयौ निर्ग्रन्थस्नातकौ च पुनः तुल्यौ इतरेभ्यः पुनः, अधिकौ तौ अनन्तगुणितेन ॥ ६४॥ અર્થ_એજ પ્રમાણે પ્રતિસેવાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ
જાણવા. અને નિર્ગથે સ્નાતક પરસ્પર તુલ્ય જાણવા.
બીજા કરતાં તે બે અનંતગુણઅધિક જાણવા. વિશેષા–એ પ્રમાણે બકુશની પેઠે પ્રતિસેવાકુશીલનું
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
તથા કષાયકુશીલનું પણ જાણવું. પરંતુ તેમાં એટલી વિશેષતા છે કે અકુશ કુશીલથી અધિક ન હેાય. અને કષાયકુશીલ પરસ્પર છસ્થાનવડીએ હાય છે. નિન્થ અને સ્નાતક પસ્પર તુલ્ય છે તેથી હિનાધિકપણું નથી. અને તે એ પ્રથમના ચાર કરતાં અનંતગુણ અનંતગુણ અધિક વિશુદ્ધિએ વર્તાતા હાય છે.
આપણે ઉપર સામાન્ય રીતે પાંચે નિગ્રન્થના સ્વસ્થાન અને પરસ્થાન સનિક છૂટા છુટા જોઇ ગયા. હવે અહિં ભગવતીજી પ્રમાણે ગાથા કરતાં કેટલીક વિશેષતા હાવાથી દેખાડીએ છીએ—
પુલાક અન્ય પુલાક સાથે સમહીન અધિક એમ ત્રણ પ્રકારે હાય તેમાં પણ હીન અધિક ષટ્રસ્થાન પતિત હાય છે (સ્વસનિક). પુલાક અકુશથી પ્રતિસેવાકુશીલથી નિન્થથી અને સ્નાતકથી અન તગુણુ હીનજ વિશુદ્ધિએ હાય તેમજ પુલાક કષાયકુશીલથી સમહીન અધિક એમ ત્રણ પ્રકારે હાય તેમાં હીન અધિક ષસ્થાનપતિત હાય છે. ( પરસ્થાનસનિક )
ખકુશ અન્ય અકુશ સાથે વિશુદ્ધિએ સમહીન અને અધિક એ રીતે ત્રણ પ્રકારે હોય છે, તેમાં હીન ષટ્રસ્થાનપતિત છે. (સ્વસ્થાનસનિક)
અકુશ તે પુલાક કરતાં હીન ન હાય સમવિષ્ણુદ્ધ પણ ન હેાય પરંતુ અનંતગુણુ અધિક હાય. કુશ પ્રતિસેવનાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ કરતાં
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
હીન હાય અને તે પણ ષસ્થાન પતિત હાય. અકુશ તે અન્ય નિર્થ અને સ્નાતક કરતાં અધિક ન હાય તુલ્ય ન હેાય પરંતુ અન ંતગુણહીન હાય. ( પરસ્થાન સનિક )
પ્રતિસેવનાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ અકુશ પ્રમાણે જાણુવે. પણ વિશેષમાં આપણે પ્રથમ અંકુશ વખતે અકુશને પુલાક કરતાં અધિક વિશુદ્ધિવાળાજ માનેલ છે પરંતુ સમ કે હીન નથી માનેલ તેમ અહિં કષાય કુશીલ સાથે પુલાને ઘટાવવું હાય તે તે પુલાક ષટ્રસ્થાન પતિત હીનાધિક તેમજ સમ વિશુદ્ધિવાળા જાણવા. નિર્થ અને સ્નાતક પરસ્પર સ્વસ્થાનમાં તુલ્ય અને બીજા ચાર કરતાં અન તગુણ વિશુદ્ધ છે. सकषायपुलायाणं समा जहन्नाउ पज्जया थोवा तेहितोऽणंतगुणा उक्कोसा ते पुलायस्स ॥ ६५ ॥ सकषाय पुलाकानां समाः जघन्यतः पर्यायाः स्तोकाः तेभ्यः अणंतगुणाः उत्कृष्टास्ते पुलाकस्य ६५ અર્થ-કષાયકુશીલ અને પુલાકના જઘન્યપર્યાયા થાડા છે અને પરસ્પર સરખા છે. તે કરતાં પુલાકના ઉત્કૃષ્ટ પાંચા અન તગુણ છે. बउस पडिसेवगाणं समा जहन्ना तहाणंतगुणा बउसासेविकस इणुकोसाणंतगा कमसो ॥ ६६ ॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
बकुशाप्रतिसेविनां समाः जघन्याः तथाणंतगुणाः बकुशासेविकषायिणां उत्कृष्टानन्तकाः क्रमेण ॥६६॥ અર્થ–બકુશ અને પ્રતિસેવાકુશીલના જઘન્યપર્યાય પર
સ્પર સરખા અને પુલાકથી અણુતગુણ તથા બકુશ, પ્રતિસેવાકુશીલ અને કષાયકુશીલના ઉત્કૃષ્ટાપર્યાય
અનુક્રમે અણુતગુણું જાણવા. વિશેષાર્થ–બકુશનિન્ય અને પ્રતિસેવાકુશીલ નિન્થના
જઘન્યપર્યાય સરખા છે અને પુલાક કરતાં અસંતગુણા છે. તેથી બકુશના ઉત્કૃષ્ટપર્યાય અણુતગુણ, તેથી પ્રતિસેવાકુશીલના ઉત્કૃષ્ટ અનંતગુણ તેથી
કષાયકુશીલના ઉત્કૃષ્ટપર્યાય અનંતગુણ છે. णिग्गंथसिणायाणं, अजहन्नुकोसया समा हुंति पुरिमाणमणतगुणा, निगासदारं गयं एयं ॥६७॥ निर्ग्रन्थस्नातकानां अजघन्योत्कर्षतः समा भवन्ति पूर्वेभ्यः अनंतगुणाः, निकर्षे द्वारं गतं एतद् ॥६५॥ અર્થ-નિર્ચન્થ અને સ્નાતકના અજઘન્યત્કૃષ્ટ સરખા
હાય તથા પૂર્વનાથી અનંતગુણહીન આ નિકર્ષ
દ્વાર થયું. વિશેષાર્થ-નિર્ગસ્થ અને સ્નાતકના પર્યાયે સરખા સરખા
છે. નથી જઘન્ય કે નથી ઉત્કૃષ્ટ પરંતુ સરખા છે. અને તે પૂર્વના ચારે નિર્ગસ્થ કરતાં અનંતગણું છે. આ પ્રમાણે પંદરમું સંનિકર્ષ દ્વારા પૂર્ણ થયું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ગુઢાર યોગાણ્વિીય સ્થાર્મ બ ચેષ્ટા શકિત, વિગેરે શબ્દો કેગના
ધથધવાંચકે શબ્દો છેજેની બ્રૂરજીવંડવું વળગવું વિગેરે હલન ચલને ક્રિયાઓમાં જોડાઈ શકે તેને યોગ કહે છે. અને તે મંતવચન અનૅ કાયાના સાધનદ્વારા પ્રગટ થતો હોવાથી તેના મન, વૃચનગ અને કાયાગ એ રીતે ત્રણ ભેદ પડે છેમનનું બળ અથવા મનદ્વારા પ્રગટ થતું બળ તે મને વચન નનું બળ, અથવા વચનંદ્વારા પ્રગટ થતું, બળે તે વચનોગકાયાનું બળે અથવા કાયા દ્વારા પ્રગટ
cહત્વપાંચ નિમાં કોને કેટલાક યોગ ઉપ
યોગને કષાય હેયા તે જણાવે છે. मणवयकाइयजागाएएडासणायआअजार
હકીકિ 45 છે શi JS = ૪ दुविहुवोगासवे दार? आइतिअंचउकसाइल्लं ६८ सकसाओ पुणचउसुवितिसु दुसु इक्वहिव लोहमि
cર રવિ . . . . खीणवसंत कलाओ.निगंथो पहायगकसायो।।दार
સંસ્કૃત અનુવાદ પ્રતિક मनवाकाययोगवन्तः एते तु स्नातको अयोग्यपि द्वारं (१६) द्विविधोपयोगाः सर्वे द्वारं (१७) आदित्रिकं चतुकषायवन्तः
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
सकषायः पुनचर्तुष्वपि त्रिषु द्वयोः वा एकस्मिन् च लोभे क्षीणोपशांतकषायो निग्रंथः स्नातकोऽकषायः द्वारं १८१६९। અર્થ-આ સર્વ નિ મન વચન અને કાર્યવાળા
હોય. પરંતુ સ્નાતક નિન્ય યોગીપણું હોઈ શકે છે. સર્વે નિર્ચ બન્ને પ્રકારના ઉપગવાળા હોય છે. પ્રથમના ત્રણ નિર્ચન્થ ચારે કષાયવંત હોય. ૬૮
વળી સકષાયકુશીલને ચાર, ત્રણ બે અને એક કષાય હાય. ક્ષીણકષાયનિગ્રંથ અને ઉપશાંતકષાય
નિન્ય અને સ્નાતક અકષાયી જ હોય છે. ૬૯ 'વિશષાર્થ-મિથ્યાત્વ ગુણઠાણાથી લઈને તેમાં સગી
કેવળી ગુણસ્થાનક સુધીના સર્વ જીવેને મન વચન અને કાયા એ ત્રણે યોગ હોય છે. તેથી પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ, કષાયકુશીલ, નિર્ગથ અને સ્નાતક એ પાંચે નિથાને સર્વદા ત્રણે વેગ હોય. પરંતુ પાંચ નિર્ચ પૈકીમાંથી છેલ્લા સ્નાતક નિર્ગસ્થના સગકેવળ સ્નાતક અને અગી કેવળીસ્નાતક એ રીતે બે ભેદ છે. તેમાં સાગકેવળી સ્નાતક તેરમે ગુણઠાણે વર્તતા હોવાથી ત્રણે ગવાળા હોય. અને અગી કેવળી સ્નાતક ચૌદમે ગુણઠાણે વર્તતા હોવાથી અગી હોય છે. આ રીતે કેવળ સ્નાતક નિગ્રન્થ સગી પણ હોય અને અયોગી પણ હોય બાકીના સર્વ નિત્યે સગીજ હોય.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭–ઉપગદ્વાર ઉપગ-વસ્તુતત્વના જ્ઞાન પ્રત્યે જેના વડે જીવ વ્યાપાર કરે
તેને ઉપયોગ કહે છે. અને તે ઉપગ જીવનું સ્વરૂપ છે. આ ઉપયોગના સાકાર અને નિરાકાર એ રીતે બે બેદે છે. તેમાં સાકાર ઉપયોગ તેને કહેવામાં આવે છે કે જેમાં વસ્તુ પ્રતિનિયત–ચોક્કસ વિશેષપણે જાણી શકાય. અને અનાકાર ઉપગ તેને કહી શકાય કે જેમાં વસ્તુને સામાન્ય માત્ર બેધ થાય. આ સાકાર ઉપગના પાંચજ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન એ રીતે આઠ બેદ અને અનાકારના ચાર દર્શનને લઈને ચાર ભેદ પડે છે.
પુલાક બકુશ કુશીલ નિન્ય અને સ્નાતક એ પાચે નિર્ચને જ્ઞાન અને દર્શન અને ઉપયોગ હોય છે. માટે તે સાકાર-નિરાકાર બને ઉપયેગવંત છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
|ી
'
૧ કક્ષાયદ્વાર કષાય-જે સંસારને વધારે તેને કષાય કહે છે આ કલાક
યુનું અનંતાનુબુબ્ધિ, અપ્રત્યાખ્યાનીય, પ્રત્યાખ્યાનિય અને સંજવલન એ ચાર ભેદ છે. તેમાં પ્રથમના ત્રણ કૃષયનું આ નિગ્રંથમાં પ્રયોજન નથી. કારણકે જે તે ત્રણમાંથી કઈ એકને પણ જે સદ્ભાવ હોયતો એ કે નિરથનો ભેદ નિર્ચન્થ તરીકે ન ઘટી શકે. કારણકે અનંતાનુબંધી સમ્યકત્વને ઘાતક છે. અને જે સભ્યત્વ ન હો નિગ્રંથ કેમ કહી શકાય. અપત્યાયનીય દેશવિરતિને ઘાતક છે. અહિં તે સર્વ નિત્થના ભેદે સર્વવિરતિ છે. પ્રત્યાયાનીય સર્વ વિરતિને ઘાતક છે. પણ અહિત સર્વેનિર્ગસ્થના ભેદ સર્વવિરતિ છે. એટલે તે પણ ન હોઈ શકે પરંતુ સર્વલન કષાયનું જ અહિ કષાય દ્વારમાં પ્રજન છે કારણકે સર્વવિરતિમાં જે કાંઈ અતિચારો લાગે છે તે સંજવલન કષાયના ઉદયદ્વારા થાય છે.
પુલાક બકુશ અને પ્રતિસેવન કુશીલ એ ત્રણને સંજ્વલન કોધ, માન, માયા અને લેભ ચારે ભેદે હોય છે. કારણકે આ ચોરે ને સદ્ભાવ સુક્ષ્મસંપરાય સુધી માનવામાં આવેલ છે. કષાયકુશીલને આ ચારે કષાય પણ હાય તેમજ જે જીવો ઉપશમશ્રેણીમાં કે ક્ષપકશ્રેણીમાં વર્તતા કષાયકુશીલપણાને પામે
;
S
*
r;
3:
''1
'
'
-
-
-
-
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
કેમ , 1
તેઓને સંજવલનના ચાર–ત્રણ–બે અને એક ભેદ હોય છે. કારણકે તેણે શ્રેણિમાંડી હોય પણ જ્યાં સુધી સંજવલન કોઇ ઉપશમા કે ક્ષય કર્યો ન હોય ત્યાં સુધી ચારે ભેદ હાય જ્યારે તે શ્રેણીએ વર્તતાં કોઈ ઉપશમ કે ક્ષય કરે ચારે તેને સંવર્સ નબત્રણ” ભેદ ઘટી શકે છે. જ્યારે સંજવલન માનને ઉપશમાવે કે ક્ષય કરે ત્યારે એ જવૅલનના બે ભેદે ઘટી શકે છે અને જ્યારે તે વિલન મીને ઉપશમાવે કે “ક્ષય કરે ત્યારે તેને સંજ્વલમને એકે ભેદ હોય છે અને સુધી આ એકપણ
દે છે ત્યાં સુધી સેંસેકંષાયકેશીલ' કહેવાય છે. કયા સંજવલન લેભનો ઉપશમ કે ક્ષય કરી અગીયારમાં ઉપશાહે ગુણઠાણાને અથવા ક્ષીણમાહગુણઠાણને પામે ત્યારે તે સકર્ષિયકુશીલ નિગ્રંન્ય
ભેદ ઘટી શકી નથી. પરંતુ ત્યારે તેને મિર્ચન્થનિદે ઘટે છે. ટેમિનિસ્થ ઉપશાંતિકષાયી કે ક્ષીણકષાયી હોય અને સ્નાતક કષીય હિત હોય છે.
'' '
1
/
0
.
.. 1
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ લેણ્યાદ્વારા લેશ્યા-વિશિષ્ટ પુગલોના સંબંધથી જીવને શુભાશુભ પરિ
ણામ થાય તેને વેશ્યા કહે છે, જ્યારે જીવને તીવ્ર કષાયયુક્ત પરિણામ હોય છે ત્યારે કૃષ્ણાદિ અશુભ લેશ્યા હોય છે. અને જ્યારે કષાયની મન્દતા કે કષાયને અભાવ હોય છે ત્યારે તે વિગેરે શુભ લેહ્યા હોય છે. તે વેશ્યાના કૃષ્ણલેશ્યા નીલલેશ્યા કાપતલેશ્યા તેજલેશ્યા પધલેશ્યા અને શુકલલેક્યા એમ છે ભેદ છે. તેમાં પ્રથમની ત્રણ અશુભ છે અને બાકીની ત્રણ શુભ છે. કૃષ્ણલેશ્યા તીવ્ર અશુભ પરિણામવાળી છે. અને નીલ કાપિત લેહ્યા તેથી કાંઈ ઓછા અશુભ પરિણામવાળી હોય છે. તે જેલેશ્યા શુભ પરિણામવાળી છે. અને પદ્મ શુક્લ તેથી વધારે ઉત્તરોત્તર
શુભ પરિણામવાળી છે. નિર્ગોને વિષે લેશ્યા કહે છે. आइतियं सुहलेसं, कषायवं छसु वि छट्टिई नियंठो। पहाओ य परमसुक्को लेसाइओ व्व हुजाहि
दारं १९ ॥७०॥ સંસ્કૃત અનુવાદ आदित्रिकं शुभलेश्यं कषायवान् षट्स्वपि षष्ठयां निग्रन्थः स्नातकश्च परमशुक्लो, लेश्यातीतो वा भवति हि ॥७०॥ द्वारं १९
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧ અર્થ–પ્રથમના ત્રણને શુભ લક્ષ્યા; કષાયકુશીલને જીએ
લેશ્યા નિગ્રંથને છઠ્ઠી વેશ્યા, સ્નાતકને પરમશુકલેશ્યા
અથવા લેયાતીત હાય. વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલને તેજે
પત્ર અને શુકલ લેશ્યા એ ત્રણ શુભ લેશ્યા હોય. કષાય કુશીલને છએ લેશ્યા હોય. નિગ્રંથને છઠ્ઠી શુકલ લેશ્યાજ હોય. અને સ્નાતકના બે ભેદે પૈકી સગીસ્નાતક નિગ્રંથને પરમશુકલેશ્યા હોય અને અગી સ્નાતક નિગ્રંથને એકે વેશ્યા ન હોવાથી લેશ્યાતીત અલેક્શી કહેવાય છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ પરિણામદ્રા પરિણામ એ ઍવસાય ભાવૈ વિગરે તેના પર્યાયવાચક
શિદ છે. આ પરિણામના ત્રણ ભેદ છે. વર્લ્ડમાને હીયમાન
-
રિતિક જીવતો છે તેનાથી
"ARA
"
,
,
ઉત્તરોત્તર વધુને વધુ વિશું પરિણામ અને થાય તે ઉત્તરોત્તર છે હીન હીન પરિણામને પ્રાપ્ત કરે તેને હીયમાનપરિણામ કહે છે. જે વિશુદ્ધિમાં જીવે વર્તતે હોય તેવીને તેવી વિશુદ્ધિમાં જીવ વર્તે તેને અવસ્થિતપરિણામ કહે છે. - નિને વિષે વર્ધમાન વિગેરે પરિણામ
वटुंतहीयमाणयवद्विय परिणामयाकसायंता नो हीयमाणभावा निग्गंथ सिणायया हुँति ॥७॥
સંસ્કૃત અનુવાદ. वर्द्धमानहीयमानावस्थितपरिणामकाः कषायन्ताः न हीयमानभावाः निर्ग्रन्थस्नातकाः भवन्ति ॥ ७१ ॥ અર્થ-કષાયકુશલસુધીના વધતા ઘટતા અને અવસ્થિત
પરિણામી હોય છે. નિર્ગથ અને સ્નાતક હીયમાન
પરિણામ વિના બે પરિણામવાળા હોય છે. વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩ : કુશીલ આ ચારે નિર્ગથ વદ્ધમાન પરિણમી હોય હીયમાન પરિણામી હોય અને અવસ્થિતપરિણામી હોય. નિન્ય અને સ્નાતક હીયમાનપરિણામે ન હોય. પરંતુ વાદ્ધમાનપરિણામે અથવા અવસ્થિત પરિણામે હેય. કારણકે પ્રથમના ચાર ચારિત્રો તે તે ચારિત્રને યોગ્ય અધ્યવસાયમાં ઘટતા પરિણામે પણ હાય વધતા પરિણામે પણ હોય અને તેના તે પરિણામમાં પણ હોય છે. કેમકે તે નિર્ચ પ્રમત અપ્રમત્તાદિકમાં પણ લાભી શકે છે. અને તે પ્રમત્ત અપ્રમત્તમાં ઘણી વાર પરાવર્તન થઈ શકે છે. નિર્ગસ્થને હીમાન પરિણામ તેટલા માટે ન હોઈ શકે કે નિગ્રંથ ને જ્યારે હીનપરિણામ થાય છે ત્યારે તે અવશ્યમેવ શ્રેણીથી પડે છે. અને જ્યારે તે શ્રેણીથી પડે ત્યારે
તે કષાયકુશીલ બને છે તેથી નિગ્રંથપણામાં હીયમાન - પરિણામ નથી. અને સ્નાતકને હાનિનો અભાવ હોવાથી
હાયમાન પરિણામ ન હોય.
હવે ચાર નિગ્રંથમાં અવસ્થિતાદિ પરિણમના કાળનું નિરૂપણું– समयावट्ठियभावो जहन्न इयरो उ सत्तसमयाओ समयंतमुहुत्ताई सेसाओआइमचउण्हं ॥७२॥
સંસ્કૃત અનુવાદ, समयावस्थितभावो जघन्यः इतरस्तु सप्तसमयान्
समयान्तर्मुहूर्तानि शेषौ आदिमचतुर्णाम् ॥ ७२ ॥ અર્થ–પ્રથમના ચારને જઘન્યથી એક સમયને અવસ્થિત
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ભાવ અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત સમયને અવસ્થિત ભાવ હોય છે. બાકીના ભાવ જઘન્યથી સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી
અંતર્મુહુર્ત છે. વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાય
કુશીલ આ ચારને અવસ્થિતભાવ જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત સમય હોય છે. બાકીના બે વાદ્ધમાન અને હીયમાનપરિણામ આ ચારે નિગ્રંથને જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અન્તમુહુત હોય છે. તેમાં બકુશ પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાયકુશીલને એક સમય વાદ્ધમાનપરિણામ કષાયવિશેષની બાધાથી અને મરણથી એ બન્ને રીતે ઘટી શકે છે અને તે એ રીતે કે આ ત્રણ નિગ્રંથ જ્યારે વદ્ધમાનપરિણામે થાય કે તરતજ કાળ ધર્મ પામે ત્યારે તે વદ્ધમાનપરિણામ અટકી જાય છે તે વખતે એક સમય વિદ્ધમાનપરિણામ ઘટી શકે છે અથવા કષાયવિશેષથી સમય ઘટી શકે છે. અને વધારેમાં વધારે વિદ્ધમાનપરિણામ તે અંતર્મુહૂત પણ સંભવે. પરંતુ પુલાઉનિર્ચન્થનું મરણ પુલાકનિગ્રંથપણામાં થતું નથી કારણકે જ્યારે તે કાળધર્મ પામે છે ત્યારે તે કષાયકુશીલાદિ નિગ્રંથના પરિણામે પરિણમે છે, તેથી તેને જઘન્યથી એક સમય વદ્ધમાનપરિણામ મરણથી ન
ઘટે પરંતુ કેવળ કષાયવિશેષની બાધાથીજ ઘટી શકે છે. निग्गंयंतमुहुत्तं, दुहावि भावो पवड्माणो उ समयं जहन्नवट्ठिय, अंतमुहुत्तं च उक्कोसो॥७३॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
સંસ્કૃત અનુવાદ, निग्रंथान्तर्मुहूर्त द्विधापि भावो प्रवर्द्धमानस्तु समयं जघन्यमवस्थितः, अन्तर्मुहूर्तं च उत्कृष्टः ॥७३॥ અર્થ-નિગ્રંથને પ્રવિદ્ધમાન ભાવ અને પ્રકારે અંતમુહૂર્ત.
અવસ્થિત જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અંત
મુહૂર્ત હોય છે. વિશેષાથ–નિગ્રંથનિર્ચન્થને પ્રવિદ્ધમાન પરિણામ જઘ
ન્યથી અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ પ્રવદ્ધિમાન પરિણામ અંતર્મુહૂર્ત હોય છે. અને અવસ્થિત પરિણામ જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અમે દૂર્ત છે. આપણે પ્રથમ કહી ગયા છીએ કે ઉપશાંત મેહ અને ક્ષીણમેહ ગુણઠાણાવાળા નિન્ય છે અને તેને હીયમાન પરિણામ નથી હોતે કેવળ પ્રવદ્ધમાન અને અવસ્થિત પરિણામ જ હોય છે. તેમાં પ્રવદ્ધમાન પરિણામ અને પ્રકારે અંતમુહૂર્ત છે. કારણકે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયા પછી તે નિગ્રન્થ સ્નાતક પરિણામ પામનાર છે. તેથી નિર્ચન્થને અંતર્મુહર્ત પ્રવદ્ધમાનપરિણામ બંધ પડે છે અને અવસ્થિત પરિણામમાં સમય ત્યારે જ ઘટે કે અગીઆરમાં ગુણ ઠાણે વર્તનાર કાળધર્મ પામી શ્રેણીથી પડે.
સ્નાતક નિગ્રંથ સંબંધી અવસ્થિતાદિ પરિ [મનું કાળ નિરૂપણુपहायस्त वट्ठमाणो अंतमुहुत्तं दुहावि परिणामो एवं अवढिओ वि हु उक्कोसो पुव्वकोडूणो॥७॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
સંસ્કૃત અનુવાદ स्नातकस्य प्रवर्द्धमानः अन्तर्मुहूर्त द्विधाऽपि परिणामः एवं अवस्थितोऽपि हु उत्कृष्टः पूर्वकोट्युनः ॥७४॥ અર્થ-સ્નાતકને પ્રવદ્ધમાન પરિણામ જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટ
થી એમ બન્ને પ્રકારે અંતર્મુહૂર્તનો અને અવસ્થિત પરિણામ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ન્યૂન
પૂર્વકોડ વર્ષનો હોય છે. વિશેષાર્થ–સ્નાતકને પ્રવદ્ધમાન પરિણામો જઘન્યથી અને
ઉત્કૃષ્ટથી એમ બન્ને પ્રકારે અંતર્મુહૂર્ત અને તે શૈલેશી કરણ કરવા વખતે હોય છે. સ્નાતકનો અવસ્થિત પરિણામ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેઉણ પૂર્વકોડ વર્ષને હોય છે. જે જીવ કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી અન્તર્મુહૂર્ત અવસ્થિત પરિણામમાં રહી આયુષ્ય ઓછું હોયતે તરતજ શેલેશીકરણ કરે તેને લઈને આવસ્થિત પરિણામ જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત. અને ઉત્કૃષ્ટપરિણામ તે તેને ઘટી શકે કે જે જીવ પૂર્વડના આયુષ્યવાળે હેય ને તે ઓછામાં ઓછા નવ વર્ષે કેવળજ્ઞાન પામેલ હોય તે આ કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી નવ વર્ષ જુન પૂર્વકોડ વર્ષ સુધી શેલેશીકરણ જ્યાંસુધી ન કરે ત્યાંસુધી અવસ્થિત પરિણામમાં રહે તેને લઇને ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થિત પરિણામ દેશેલણ પૂર્વકોડ વર્ષને હોય છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧–બંધદ્વાર મિથ્યાત્વાદિક હેતુઓ દ્વારા એ જીવવડે કરાય તે કર્મ. અને તે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોના પુદંગલને આત્માની સાથે ક્ષીરનીરની પેઠે સંબંધ થવો તેને બંધ કહે છે. રાગદ્વેષાદિકષાયસહિત જીવ રાગદ્વેષવિગેરે નિમિત્તદ્વારા કર્મને યેગ્ય પુદ્ગલે ગ્રહણ કરે છે. અને તે પુદ્ગલે જ્ઞાનાવરણદિરૂપે પરિણમે છે. તેને બંધ કહે છે. અને તે બધા પ્રકૃતિબન્ધ, સ્થિતિબન્ધ, રસબન્ધ અને પ્રદેશબધે એ રીતે ચાર ભેદ પડે છે. કર્મના ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવને પ્રકૃતિબન્ધ કહે છે. આત્માની સાથે કર્મને અમુકકાળ સુધી મર્યાદિત સંબંધ તે સ્થિતિબન્ધ, રસ એટલે કર્મમાં જ્ઞાનાદિગુણને ઘાત કરવાનું સામર્થ્ય તેમજ શુભાશુભ રૂપ ફળ આપવાનું સામર્થ્ય તે રસબંધ. અને આત્માની સાથે કર્મના પુદ્ગલેને ક્ષીરનીરની પેઠે સંબંધ થવો તેને પ્રદેશબંધ કહે છે. હર્વ તે કર્મના મુળ ભેદો આઠ અને ઉત્તર ભેદ
એકસો અઠ્ઠાવન ગણાવેલા છે. ૧ જ્ઞાનાવરણીય ૨ દશ નાવરણીય ૩ વેદનીય ૪ મેહનીય ૫ આયુષ્ય ૬ નામ ૭ ગોત્ર ૮ અંતરાય એ આઠ મુળ ભેદ છે. અને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેના પાંચ નવ વિગેરે ભેદ પડતાં એક અઠ્ઠાવન ભેદો પડી શકે છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ હવે આ પાંચ નિર્ચસ્થામાં કયા કયા નિર્ચજૈને કેટલા કર્મને બંધ હોય તે જણાવે છે. बंधइ सत्त पुलाओ, कम्मपयडीओ आउवज्जाओ बउसासेवी सत्तट्ठ, कसाई सत्त अट्ट छ वा ७५ मोहाउज्जिआ छ उ, निग्गंथो वेयणियमेविकं एहाओ अ सायवेयं, बन्धइ बन्धेण रहिओ वा
दारं।२११७६ बध्नाति सप्त पुलाकः, कर्मप्रकृतीः आयुर्वर्जाः बकुशासेवी सप्ताष्टौ, कषायी सप्ताष्टौ षड् वा मोहायुर्वन्जिताः षट् तु निर्ग्रन्थः वेदनीयमेवैकं स्नातकश्च सातवेदं बध्नाति बन्धेन रहितो वा द्वारं २१॥७६।। અર્થ–પુલાનિન્ય આયુષ્ય વજીને સાત કમપ્રકૃતિ બાંધે.
બકુશ તથા પ્રતિસેવાકુશીલ સાત આઠ પ્રકૃતિ બાંધે. અને કષાયકુશીલ સાત આઠ અથવા છ કર્મપ્રકૃતિ બાંધે છે ૭૫ છે . મોહનીય અને આયુ વર્જિને છને બંધ, નિસ્થ એક વેદનીયજ બાંધે અને સ્નાતક સાતવેદનીય
અથવા સર્વથા અબક હોય છે. ૭૬ વિશેષાર્થ–પુલાક નિગ્રંથ આઠ કર્મમાંથી આયુષ્ય કર્મ
વિના સાતકર્મ બાંધે કારણકે પુલાક નિગ્રન્થને આયુથબંધયોગ્ય અધ્યવસાયસ્થાનક નથી. બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશલનિન્ય સાત અથવા આઠ કર્મને બાંધે છે. જયારે આયુષ્યને, બાંધે ત્યારે આઠ કમ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯ બાંધે અને તે બંધાયા પછી અથવા આયુષ્ય ન બાંધો હોય ત્યારે સાત કર્મ બધે. કષાયકુશીલ આયુષ્ય સાથે આઠ કર્મ બાંધે આયુષ્યનો બંધ ન કરે ત્યારે સાત કર્મ બાધે, અને સુમસૂપરાય ગુણઠાણે વર્તતાં તે આયુષ્ય અને મેહનીયવિના છ કર્મ પણ બાંધે. એ રીતે કષાયકુશીલ ત્રણ પ્રકારે બંધ કરે છે. નિન્થના બન્ને ભેદમાં એક વેદનીય કર્મજ બાંધે છે. અને તે પણ શાતા વેદનીયજ બાંધે છે. સ્નાતક નિગ્રન્થના સયોગી અગી એ બે ભેદ છે તેમાં સગીએ એક શાતાદનીય કર્મ બાંધે છે. અને અાગી ગુણઠાણે સર્વથા બંધને અભાવ હોય છે.
૨૨-વેદ-ઉદયદ્વાર આત્માની સાથે લાગેલા અને ઉદય સમયને પ્રાપ્ત થયેલા શુભાશુભ કર્મ પુદગલેને વિપાક-શુભાશુભ ફળનો અનુભવ થાય તેને ઉદય કહે છે. કયા કયા નિર્ચન્થને કેટલા કર્મને ઉદય હેય તે કહે છે. वेयंति अह चउरो, निग्गंथो सत्त मोहवज्जाओ पहाओ घाइविवज्जे, चउरो वेएइ कम्मंसो ॥७७॥ वेदयन्ति अष्टौ चत्वारः निर्ग्रन्थः सप्त मोहवर्जाः નાત પાતિવજ્ઞ, રાઃ વેતિ મશાન ૭ળી
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ અર્થ–ચાર નિર્ગસ્થ આહકર્મ વેદ, નિર્ચન્જનિન્જ મેહનીય
વજીને સાત કર્મ વેદે, સ્નાતકનિર્ગસ્થ ઘાતી કર્મ
વને ચાર કર્મ વેદે છે. વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ તથા બંને પ્રકારના કુશીલ એ
ચારે નિથ આઠે કર્મ વેદે છે. પહેલેથી દશ ગુણઠાણ સુધી આઠે કર્મને ઉદય હોવાથી ત્યાં આઠે કર્મનો ઉદય હોય. નિર્ગસ્થને મેહનીય વિના સાત કર્મને ઉદય હેય. કારણકે આ નિગ્રંથ ચારિત્ર આગિઆરમાં બારમા ગુણઠાણે હોય છે. અને ત્યાં સાતકર્મને ઉદય હોવાથી આ નિર્ગસ્થને સાત કર્મને ઉદય હોય છે. સ્નાતક નિગ્રન્થ તેરમાં ચૌદમા ગુણઠાણ વાળા જ હોય છે. અને તે ગુણઠાણે જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય મેહનીય અને અંતરાય એ ચાર ઘાતી કર્મ વજીને બાકીના વેદનીય આયુષ્ય નામ અને ગોત્રને ઉદય હોય છે.
૨૩-કર્મોદીરણુદ્ધાર કેઈપણ કર્મ બંધાયા પછી જ્યાં સુધી તેને અબાધા કાળ પુરે ન થાય ત્યાંસુધી તેને ઉદય થતો નથી. ઉદય થયા પછી બધા કર્મ પુદ્ગલે એક સાથે ઉદયમાં આવતાં નથી, પણ કમશઃ ઉદયમાં આવે છે. ઉદય સમયથી માંડીને એક આવલિકા કાળની અંદર ઉદયમાં આવવા યોગ્ય પુદગલો ઉદય સમયને પ્રાપ્ત થયેલાં કહેવાય છે. અને આ કમશ: ઉદયમાં આવતા કર્મપુલમાં ઉદય સમયને અપ્રાપ્ત કર્મ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ પુદગલના શુભાશુભ ફળનો પ્રયત્ન વિશેષથી પ્રથમ જ અનુભવ કરે તેને ઉદીરણા કહે છે.
કયા ક્યા નિર્ચથને કેટલા કર્મની ઉદીરણા હોય તે કહે છે. वेयणीयाउयवज्जा, पयडीओ उदीरए छ उ पुलाओ बउसासेवी सत्तट्ट, छच्च सत्ताउवजाओ॥ ७८॥ सकसाओ एआओ, पंच य वेयाउ मोहबजाओ एवं पंच नियंठो, दुन्नि य नामं च गुत्तं च ॥७९॥ वेदनीयायुर्वर्जाः प्रकृतीः उदीरयति पट तु पुलाकः बकुशासेवी सप्ताष्टौ, षट् च सप्तायुर्वर्जाः ।। ७८ ॥ સાચા જતા વેરાયુન્ન एवं पञ्च निर्ग्रन्थो द्वे च नामं गोत्रं च ॥७९॥ અર્થ–પુલાઉનિર્વથ વેદનીય અને આયુષ્ય વજીને છ કર્મની
ઉદીરણ કરે છે, બકુશ અને પ્રતિસેવાકુશીલ નિન્ય સાત આઠ અને છ કર્મની ઉદીરણું કરે. કષાયકુશીલને સાતની ઉદીરણ જ્યારે તે આયુષ્ય વિના હોય ત્યારે ઘટે અને વેદનીય આયુષ્ય વિના હોય ત્યારે છની ઉદીરણ હોય પુરેપુરા કર્મની ઉદીરણ હોય ત્યારે આઠની ઉદીરણા. અને વેદનીય આયુષ્ય અને મોહનીય વજીને એ પાંચ કર્મની ઉદીરણા કરે. એ પ્રમાણે નિગ્રંથને પણ
પાંચની તથા નામ ગોત્ર એ બે કર્મની ઉદીરણા હેાય. વિશેષાર્થ–પુલાક વેદનીય અને આયુષ્યવિના છ કર્મની
ઉદીરણ કરે, બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલ સાત
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
કર્મની, આઠ કર્મની અને છ કર્મની ઉદીરણા કરે. સર્વ કમની ઉદીરણા હોય ત્યારે આઠે કર્મની ઉદીરણું હોય આયુષ્ય વિના હોય ત્યારે સાતની ઉદીરણું હોય અને મેહનીય આયુષ્ય વિના છની ઉદીરણ હોય. કષાયકુશીલને આયુવિના સાત કર્મની, પુરેપુરા કર્મની ઉદીરણા હોય ત્યારે આઠની ઉદીરણા, વેદનીય અને આયુષ્ય વિના છની ઉદીરણા તેમજ વેદનીય આયુષ્ય અને મેહનીય વિના પાંચ કર્મની ઉદીરણા હોય છે. નિગ્રંથમાં ઉપશામક નિગ્રંથને પાંચની ઉદીરણ હોય. અને ક્ષેપક નિર્ગસ્થને નામ અને ગોત્ર એ બે કર્મનીજ ઉદીરણું હોય કારણકે જ્યારે બારમા ગુણઠાણે જ્ઞાનાવરણય દર્શનાવર ણય અને અંતરાયને ક્ષય કરે ત્યારે બારમા ગુણઠાણે છેલ્લી આવલિકાએ એ ત્રણ કર્મને ઉદય હોય પણ
ઉદીરણ ન હોય તેથી તેને બે કર્મની ઉદીરણું છે. पहाओ एवं दुन्नि उदीरणाए वजिओ व सो होइ चइऊण पुलायत्तं, होइ कसाई अविरओ वा॥८॥ स्नातः एवं द्वे, उदीरणया वर्जितश्च स भवति
त्यक्त्वा पुलाक्त्वं, भवति कषायी अविरतों वा ८० અર્થ-સ્નાતકને પણ એ બે કર્મની ઉદીરણા તેમજ ઉદી
રણુ રહિત પણ હોય છે. પુલાઉપણું તજીને કષાયકુશીલ
તથા અવિરતિ થાય. વિશેષાર્થ–સ્નાતક તેરમા સૈદમાં ગુણઠાણાવાળા હોય છે.
તેરમા ગુણઠાણાવાળા સ્નાતકને નામ અને ગાત્ર એ બે કમની ઉદીરણ હોય છે અને ચૌદમા ગુણઠાણાવાળા અનુદીરક હોય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪-ઉપસંપજજહનદ્વાર જે નિર્ગસ્થ પિતાની અવસ્થાને છોડીને બીજી અવસ્થાને પામે તેને ઉપસંપજજહન કહે છે. આ પણ બે પ્રકારે થઈ શકે છે. એક તે જે અવસ્થામાં પોતે હોય તે કરતાં વિશુદ્ધઅવસ્થા પામતાં તે પોતાની વર્તમાન અવસ્થાને છેડે છે. અથવા પોતે જે અવસ્થામાં હોય તેથી ઉતરતા દરજજાની અવસ્થા પામતાં પણ જીવ પોતાની મૂળ અવસ્થાને છેડે છે. '
હવે પાંચ નિગ્રંથમાં ઉપસંપજહન કહે છે. જેમ પુલાક નિર્ગસ્થ પિતાની મુલાકપણાની અવસ્થાને છોડીને વિશુદ્ધિ એ વર્તતાં કષાયકુશીલ નિન્થ થાય છે કારણકે પુલાકના સરખા સંયમસ્થાને કષાયકુશીલમાં સંભવી શકે છે. તેમજ તે પુલાક નિર્ચન્થ અવીને દેવપણામાં અવિરતિ પણ થાય છે. આ રીતે પુલાકને બે પ્રકારે ઉપસં૫જજહન ઘટી શકે છે. बउसत्तचुओ सेवी, कसायवं अविरओ व सड्डो वा सेवित्तचुओ बउसो, कसाइ सड्डोअविरओ वा॥८१॥ बकुशत्वात् च्युतः सेवी कषायवानविरतो वा श्राद्धो वा વિવાયુતઃ વશ થાયી શ્રાદ્ધ અવિરત વા | અર્થ–બકુશપણું તજીને પ્રતિસેવાકુશીલ, કષાયકુશીલ, અવિ
રતિ તેમજ દેશવિરતિ થાય. પ્રતિસેવાકુશીલથી વેલા બકુશ, કવાયકુશીલ શ્રાવક અથવા અવિરત થાય.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
વિશેષા-ખકુશનિન્ગ્રેન્થ અકુશનિગ્રંન્થપણું છોડીને પ્રતિ. સેવાકુશીલ કે કષાયકુશીલ થાય. તેમજ ત્યાંથી તે જીવ મદ પરિણામે વર્તાતાં દેશિવેતિ કે અવિરતિને પણ પામે છે. પ્રતિસેવાકુશીલનિગ્રન્થ પેાતાની અવસ્થાને છેડી અકુશ તેમજ કાયકુશીલનિગ્રંન્થ થાય છે. અને તે જીત્ર જો મઢ અધ્યવસાયે વતા હાય તે શ્રાવક કે અવિરતિ પણ બને છે. सकसाओ पुण पुलाओ, बउसो पडिसेवगो नियंठो वा सड्डो असंजओवा, हविज्ज चइउं कसाइतं ॥८२॥
सकषायः पुनः पुलाकः बकुशः प्रतिसेवकः निर्व्रन्थो वा શ્રદ્ધો સંયતો વા મત્તિ વ્યુત્વા સાહિત્યું ॥ ૮૨ ।। અ-કષાયકુશીલ કષાયકુશીલથી પુલાક થાય બકુશ થાય, પ્રતિસેવાકુશીલ અથવા નિગ્રંથ થાય. અથવા કષાયકુશીલ કષાયકુશીલપણાને તજીને શ્રાવક કે અવિરતિ પણ થાય છે. વિશેષા-કષાયશીલનિગ્રન્થ કષાયકુશીલપણાથી પુલાક કુશ પ્રતિસેવાકુશીલ અથવા નિગ્રન્થનિથ થાય છે. હવે જો તે અતિમદઅધ્યવસાયે વર્તતા હાય તેા શ્રાવક અથવા અવિરતિ પણ થઇ શકે છે. निग्गर्थन्त चुओ पुण, सकसाइ सिणायगो अविरओ वा પદ્દાઓ વય તિળાયશવંતુ સિદ્ઘો દૈવિઘ્નત્તિ શા
દ્વાર।૨૪।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
निर्ग्रन्थत्वात् च्युतः पुनः, सकषायी स्नातकः अविरतो वा स्नातःच्युत्वा स्नातक्त्वं तु सिद्धो भवति इति ॥८३॥द्वारं२४॥ અર્થ-નિગ્રંથ નિર્ચ થપણું મુકીન વળી કષાયકુશીલ થાય
સ્નાતક થાય અથવા અવિરતિ થાય. સ્નાતક સ્નાતક
પણું મુકીને મેશેજ જાય. વિશેષાર્થ-નિર્ચથના ઉપશામક અને ક્ષેપક એ બે ભેદ છે.
તેમાં બારમા ગુણઠાણાથી જે જ તેરમે ગુણઠાણે જાય છે તેને નિગ્રંથથી સ્નાતક થયેલા કહેવાય છે. ને ઉપશામક નિગ્રંથ તે શ્રેણીથી અવશ્યમેવ પડે છે. અને તે પણ કાળક્ષયે અથવા આયુષ્યક્ષયે એ રીતે બે પ્રકારે પડે છે. તેમાં જે કાળક્ષયે શ્રેણીથી પડે છે તે સકષાયકુશીલ પામે છે. ને જે ભવક્ષયે પડે છે તે દેવપણામાં જરૂરથી અવિરત થાય છે. પણ દેશવિરતિ થતું નથી. કારણકે દેવપણામાં દેશવિરતિનો અભાવ છે. આ સ્નાતક નિગ્રન્થ તે તેરમા ચૌદમાં ગુણઠાણાના જીવોને કહેવામાં આવે છે અને તે તે અવશ્ય મેસેજ જાય છે.
૨૫ સંજ્ઞાદ્વારા સંજ્ઞા–અહાર-ભય-પરિગ્રહ-મૈથુન-ક્રોધ-માનમાયા-લભ-લોક અને ઘ એમ દશ પ્રકારે સંજ્ઞા હોય છે. વારંવાર અભ્યાસથી જીવની જે વસ્તુમાં સહેજે પ્રવૃત્તિ થાય તેને સંજ્ઞા કહે છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ હવે કયા ક્યા નિર્ગસ્થને સંજ્ઞા હોય અને કોને કેને ન હોય તે અને આહાર કહે છે. पहायनियंठपुलाया, नो उवउत्ता हवंति सन्नासु सेसा दुहावि हुज्जा (दारं२५) ण्हाओ दुह सेसगा
સુરા | ૮૦ કાર ર૬ स्नातकनिर्गन्थपुलाकाः नो उपयुक्ता भवन्ति संज्ञासु शेषा द्विधापि भवन्ति (द्वारं २५) स्नातः द्विधा शेषकाः आहाराः॥८४॥द्वारं२६ અર્થ–સ્નાતક નિગ્રન્થ અને પુલાક સંજ્ઞામાં ઉપયુક્ત ન
હોય. અને બાકીના નિત્યે બન્ને પ્રકારે હોય. સ્નાતક આહારી અણહારી બન્ને પ્રકારના હોય અને
બાકીના આહારીજ હોય. વિશેષાર્થ સ્નાતક, નિર્ગસ્થ અને પુલાક આ ત્રણે નિગ્રંથો
સંજ્ઞાને વિષે ઉપયોગવાળા નથી હોતા. કારણકે મુખ્યજ્ઞાનપગમાંજ તેઓ નિર તર વર્તનારા હોવાથી તેઓને આહારાદિકની અભિલાષા ન હોય. અને બાકીના બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ, અને કષાયકુશીલ તે ત્રણ કેઈકવાર આહારાદિ સંજ્ઞામાં ઉપગવાળા પણ હોય અને કોઇકવાર જ્ઞાનાદિઉપગમાં વર્તતા હોય ત્યારે આહારાદિ સંજ્ઞામાં વર્તતા ન પણ હોઈ શકે. એટલે સંજ્ઞાવાળા પણ હોય અને ન પણ હોય.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬-આહારદ્વાર
આહાર ત્રણ પ્રકારના છે. એજાહાર લે!માડાર અને કવલાહાર. જીવ ઉત્પન્ન થતાં જે આહાર ગ્રહણ કરે છે તે આજાહાર. રૂવાટાદ્વારા જે આહાર ગ્રહણ કરે છે તે લેામાહાર, અને મુખમાં કાળીઆદ્વારા જે આહાર ગ્રહણ કરે છે તેને કલાહાર કહે છે,
હવે તે પાંચ નિગ્રન્થામાં આહારની ઘટના કરે છે, સ્નાતક આહારી પણ હાય અને અણુહારી પણ હાય છે; કારણકે સયેાગીગુઠાણાવાળા જીવા કેવળી સમુધ્ધાતમાં તીજા ચેાથા અને પાંચમા સમયમાં અણહારી હોય છે અને ખાકીના વખતે તે આહારી હાય છે,તેમજ અયાગી ગુણઠાણાવાળા જીવા અણુહારીજ હૈાય છે. આથી સ્નાતક આહારી અણુહારી એ રીતે બન્ને પ્રકારના હોય છે. અને બાકીના પુલાક, અકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ, કષાયકુશીલ અને નિગ્રન્થ એ પાંચે આહારીજ હાય. અણુહારી ન હેાય. કારણકે અણુહારી અવસ્થા ઉપર પકડેલ કેવળીસુમુદ્વ્રાપ્ત અવસ્થામાં તેમજ ભવાંતરે જતાં વક્રગતિએજ હાય છે. તેથી આ નિન્થામાં કેવળી સમુઘાત નથી તેમજ વક્રગતિ પણ સંભવતી નથી તેથી આ નિશ્રા આહારીજ ડેાય છે. અણહારી નથી હાતા.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭–ભવદ્વાર ભવ એટલે સંસાર. ચારે ગતિમાં પર્યટન કરવું તેને ભવ કહે છે. पंचवि य जहन्नेणं, एगभवुक्कोसओ कमेणेवं पुलयस्त तिन्नि तिण्हं,तु अट्ट तिन्नेव इक्को य॥८५॥ पञ्चापि च जघन्येन एकभवोत्कर्षतः क्रमेणैवं पुलाकस्य त्रयः त्रयाणांतु, अष्टौ त्रयः एव एकश्च ।८५)द्वारं २७। અર્થ–પાચે નિર્ચથ જઘન્યથી એક ભવમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી
અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે-મુલાકને ત્રણ, ત્રણને આઠ, • ત્રણ અને એક છે વિશેષાર્થ-જુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિર્ગસ્થ અને સ્નાતક
એ પાંચે નિન્યને જઘન્યથી એક ભવ હોય. એટલે એ ચારિત્ર પામ્યા પછી એકજ ભાવમાં પણ સિદ્ધિ ગતિને પામી શકે છે. ઉત્કૃષ્ટથી પુલાકને ત્રણ ભવ, બકુશ, પ્રતિસેવાકુશીલ અને કષાયકુશીલને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ ભવ, નિર્ગસ્થને ત્રણ ભવ. અને સ્નાતકને એક ભવ. જઘન્યથી પુલાકાદિક નિગ્રંથને એક ભવ ગ્રહણ કર : વાને હેતુ એ છે કે તે ભવમાં પુલાક થઈને કષાયકુશીલાદિ બીજા સંયમેને એકવાર કે અનેકવાર પામીને તે ભવમાં કે ભવાન્તરમાં સિદ્ધિગતિને પામે તેને લઇને છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ આર્ષદ્વાર જે અવસ્થામાં વર્તતા હોય તે અવસ્થા મુકીને ફરી તે અવસ્થા પામે તેને આકર્ષ કહે છે. અને તે આકર્ષના પણ બે પ્રકાર છે ૧-એક ભવ આશ્રયીને ૨-ઘણાભવ આશ્રયીને.
હવે નિર્ગુન્થને વિષે આકર્ષ કહે છે. इक्को य जहन्नेणं, आगरिसुक्कोसओ कमेणेव पुलयस्स तिन्नि तिण्हं,सयग्गसो दुन्नि इक्को या८६। एकश्च जघन्येन आकर्षोत्कृष्टतः क्रमेणैवं पुलाकस्य त्रिणि त्रयाणां शतपृथक्त्वः द्वे एकश्च ॥८६॥ અર્થ –જઘન્યથી એક આકર્ષ હાય, ઉત્કૃષ્ટથી અનુક્રમે આ
પ્રમાણે હેાય છે–પુલાને ત્રણ ત્રણને શતપૃથક્વ,
બે અને એક હાય. વિશેષાર્થ–પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ કષાયકુશીલ
નિગ્રંથ અને સ્નાતક એ છએ નિર્ગસ્થને જઘન્યથી એક આકર્ષ હોય છે. એટલે તે નિર્ગસ્થ પિતાની અવસ્થામાં એકજવાર આવીને તેજ ભવમાં સિદ્ધિ ગતિએ જાય છે તેને લઈને એક આર્કર્ષ ઉત્કૃષ્ટથી પુલાકને તેજ ભવને આશ્રયીને ત્રણ આકર્ષ હોય છે. બકુશ પ્રતિસેવાકુશીલ અને કષાયકુશીલ એ ત્રણને શતપૃથર્વ આકર્ષ હોય છે નિર્ગસ્થને માત્ર બેજ આકર્ષ હોય છે. કારણકે તે જીવ એક
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ભવમાં બેજ વાર શ્રેણી કરે છે. સ્નાતકને એકજ આકર્ષ હોય છે. કારણકે તેને તે ચારિત્ર છોડયા પછી ફરી વારંવાર તેને પામવાનું હોતું નથી. કારણકે તે જ્યારે ચારિત્ર છોડે ત્યારે સિધે મેક્ષમાં જ જાય છે. તેને
પડવા વિગેરેનું હોતું નથી. તે नाणभवे आगरिसा, हुंति जहन्नेण दोन्नि पंचण्हं उकोसओ कमेणं, सत्त हवंति पुलायस्स ॥८७॥ नानाभवेषु आकर्षाः भवन्ति जघन्येन द्वौ पश्चानां उत्कर्षतः क्रमेण सप्त भवन्ति पुलाकस्य ॥ ८७॥ અર્થ–નાનાભવ આશ્રયીને પાચેને જઘન્યથી બે આકર્ષ
હોય અને ઉત્કૃષ્ટપણે અનુક્રમે પુલાકને સાત આ
કર્ષ હોય છે. વિશેષાર્થ–હવે નાનાભવ આશ્રયીને આકર્ષ કહે છે. જઘ
ન્યથી સ્નાતક સિવાય બાકીના પાંચ નિર્ચન્થને બે * આકર્ષ હોય છે. એક તે ભવમાં અને બીજો અન્ય
ભવમાં હોય છે. તથા પુલાકને ઉત્કૃષ્ટથી સાત આકર્ષ હોય છે. પુલાકને પ્રથમના ભવમાં ત્રણ આકર્ષ હોય. બીજા ભવમાં એક આકર્ષ અને તીજા ભવમાં ત્રણ
આકર્ષ એમ સાત આકર્ષ પુલાકને ઉત્કૃષ્ટથી હેાય છે. सहसग्गसो उ तिण्हं, पंच नियंठस्स पहायए नत्थि अंतमुहुत्तं कालो, होइ दुहावी पुलायस्स ॥८८॥ सहस्रपृथक्त्वं तु त्रयाणाम् पञ्च निर्ग्रन्थस्य स्नातस्य नास्ति अन्तर्मुहूर्त कालः भवति द्विधाऽपि पुलाकस्य ॥८८॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
અથ-ત્રણને સહસ્રપૃથ, નિન્થને પાંચ આકષ અને સ્નાતકને આકષ નથી. પુલાકને અન્ને પ્રકારે અંતહૂત કાળ હાય છે. વિશેષા-ખકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ એ ત્રણને સહસ્રપૃથક્ત્વ આકર્ષ નાનાભવ આશ્રયીને હાય છે આ નિગ્રેન્થાને આઠ ભવ હાય છે અને એક ભવમાં વધુમાં વધુ ૯૦૦ આકષ હાય છે તેથી તેને આઠે ગુણતા ૭૨૦૦ આકષ્ટ થાય છે. નિગ્રન્થને નાના ભવ આશ્રયીને પાંચ આકષ હોય છે. આ નિષ્રન્થને ત્રણ ભવ હોય છે તેમાં પ્રથમ ભવમાં એ આકષ બીજા ભવમાં એ અને તીજામાં ક્ષપક નિગ્રેન્થ થઈ મેાક્ષે જાય એ રીતે પાંચ આકષ હોય છે. સ્નાતકને નાના ભવ આશ્રયી આકષ નથી કારણકે તે તેા તેજ ભવમાં મેાક્ષે જાય છે.
૨૯-કાળદ્વાર
કાળ સ્થિતિ-મર્યાદા નવીન વસ્તુને જીની કરે તેને કાળ કહે છે. અને તે કાળ વર્તના પરિણામ વિગેરે રૂપે છે. પુલાકને જધન્યથી તથા ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહુર્તના કાળ જાણવા કારણકે પુલાક પુલાકપણે વર્તતાં મરણ પામે નહિ. उसासेवि कसायी जहन्नओ समयामियरओ कोडी समयं होइ नियंठो, अंतमुहुत्तं तु उक्कोसो॥८९॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૩૨ बकुशासे विकषायिणां, जघन्यतः समयम् इतरतः कोटिः समयं भवति निर्ग्रन्थः अन्तर्मुहूर्त तूत्कर्षः ॥ ८९॥ અર્થ–બકુશ, પ્રતિસેવાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ જઘન્યથી * એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂવેકેડી હોય, નિન્થને
* કાળ જઘન્યથી સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતમુહુર્ત હોય છે. વિશેષાર્થ–બકુશ પ્રતિસેવાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ એ
ત્રણને જઘન્યથી કાળ સમય હોય છે. કારણકે એ ત્રણે ચારિત્ર લીધા પછી એક સમયમાં મરણ પામે તેને આશ્રયીને તે જઘન્યકાળ ઘટી શકે છે તથા ઉત્કૃષ્ટથી આ ત્રણે નિગ્રન્થનો કાળ દેશેઉણ પૂર્વકોડ વર્ષનો હોય છે. કારણકે ચારિત્રને ઉત્કૃષ્ટ કાળ એટલે જ છે. તેમજ નિગ્રન્થને જઘન્યથી એક સમય હોય છે કારણકે જે જીવ અગિઆરમાં ગુણઠાણે આવી એક સમયમાં તે ગુણઠાણાથી પડી દેવાદિકમાં જાય તેને લઈને જઘન્ય કાળ ઘટે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત કાળ હોય છે. કારણકે આ અગિઆરમાં બારમા ગુણ
ઠાણાને કાળ પણ અંતમુહૂર્ત છે ण्हाओ अंतमुहुत्तं, जहन्नओ इयरओ अ पुव्वाणं देसूणा कोडी खल्लु बउसाई हुंति सव्वद्धं ॥१०॥ स्नातः अन्तर्मुहूर्त जघन्यतः इतरतश्च पुर्वाणां देशोना कोटिः खलु बकुशादयः भवन्ति सर्वकालं ॥९०॥ અર્થ-સ્નાતક જઘન્યથી અન્તમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશે
ઉણપૂર્વકોડ સુધી હોય, અને બકુશાદિ સર્વકાળ હોય.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩ વિશેષાર્થ-સ્નાતક જઘન્યથી અન્તર્મુહૂર્ત હોય. કારણકે
જે અંતગડકેવળી છે તેઓને એટલેજ કાળ હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનૂન પૂર્વકોડ વર્ષ હેય કારણકે કેવળી અવસ્થાને ઉત્કૃષ્ટ તેટલેજ કાળ હોય છે. હવે નાના જીવ આશ્રયીને કાળ કહે છે
' બકુશ પ્રતિસેવાકુશીલ કષાયકુશીલ અને સ્નાતક સવકાળ હોય કારણકે મહાવિદેહમાં તે સર્વદા હોય છે. निग्गंथा य पुलाया, इकं समयं जहन्नओ हूंति उकोसेणं पुण ते, अन्तमुहुत्तं चिय हवंति ॥९१॥ निर्ग्रन्थाश्च पुलाकाः, एकं समयं जघन्यतः भवन्ति उत्कर्षेण पुनस्ते, अन्तर्मुहूर्त किल भवन्ति ॥९१॥ અર્થ-નિગ્રંથ અને પુલાક જઘન્યથી એક સમય અને - ઉત્કૃષ્ટથી નિચે અન્તર્મુદ હોય છે. વિશેષા–નિગ્રન્થ અને પુલાકને જઘન્યથી એક સમય
કાળ જાણો. અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતમુહૂર્ત હોય છે. જે એક અન્તર્મુહૂર્ત કાળ હોય તેહને સમયે બીજે પુલાકાણું પામે એમ એક સમયે બેને જઘન્યથી સદભાવ હોય અને તેથી ઉત્કૃષ્ટથી તે નિન્ય તથા પુલાક
અન્તર્મુહૂર્ત હોય. પણ આમાં વિશેષતા એટલી સમ. જવી કે જે એકની સ્થિતિનું અંતર્મુહૂર્ત હોય તેના
કરતાં ઘણાની સ્થિતિનું અંતમુહૂત મોટું હોય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦–અંતરદ્વાર અંતર એક અવસ્થા પામ્યા પછી તે અવસ્થાને ફરી પામતાં વચ્ચે એટલે કાળ રહે તેને અંતર કહે છે. હવે પાંચ નિગ્રન્થમાં અંતર જણાવે છે. अंतोमुहुत्तमेसि जहन्नओ अन्तरं तु पंचण्हं उक्कोसेण अवडं पुग्गलपरियदृदेसूणं ॥ ९२ ॥ अन्तर्मुहूर्तमेषां जघन्यतः अन्तरं तु पञ्चानां ઉત્સા પદ્ધ પુષ્ટિવરાવર્તન | ૨૨ . " અર્થ-એ પાંચનું જઘન્ય અંતર અન્તર્મુહૂર્તનું છે. અને
ઉત્કૃષ્ટથી દેશન્યુન અર્ધપગલપરાવર્ત છે. વિશેષાર્થ-જુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ, કષાયકુશીલ
અને નિન્થ એ પાંચેનું જઘન્ય અંતર એક જીવની અપેક્ષાએ અન્તર્મુહૂર્તનું છે. એટલે એક પુલાક પોતાની પુલાક અવસ્થાને છેડીને ફરી તે અવસ્થાને પામે તે જઘન્યથી અન્તર્મુહૂર્તે પામી શકે. તેવીજ રીતે બકુશાદિકને પણ જઘન્યથી તે અવસ્થાને પા
મતાં અન્તર્મુહૂર્ત લાગે. અને ઉત્કૃષ્ટથી આ પાંચે નિને દેશનૂન અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્ત જેટલું અંતર
જાણવું. કારણકે આ પાંચે નિગ્રન્થોમાંથી કોઈ પણ નિઅવસ્થા સમ્યક્ત્વ વિના તે ન જ હોઈ શકે.
અને એક વખત સમ્યકત્વ પામેલે જરૂરથી દેશન્યુન
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
અર્ધ પગલપરાવતે મોક્ષે જાય જ. અને જ્યારે તે જીવ મેક્ષે જાય ત્યારે વધારેમાં વધારે તેટલા કાળે પિતાની પૂર્વની ફરી નિર્ગળે અવસ્થાને સ્પર્શ કરેજ છે. તેથી
ઉત્કૃષ્ટ અન્તર દેશન્યુન અધપુદ્ગલ પરાવર્ત જાણવું. हायस्स अन्तरं नो, समयं तु जहन्नओ पुलायाणं संखिजगवासाई उक्कोसगमंतरं तेसिं ॥ ९३ ॥ स्नातकस्य अन्तरं नास्ति, समयं तु जघन्यतः पुलाकानां संख्यातकवर्षाणि उत्कृष्टकमन्तरं तेषां ॥ ९३ ॥ અર્થ–સ્નાતકને અંતર નથી. પુલાકને જઘન્યથી સમય
અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતાવર્ષનું અંતર હેય. વિશેષાર્થ-સ્નાતકને પોતાનું ચારિત્ર છોડયા પછી તે
ચારિત્ર પામવારૂપ અવસ્થા ન હોવાથી અંતર પણ નથી. કારણકે સ્નાતક તો અવશ્ય ક્ષેજ જાય.
હવે સર્વ જીવની અપેક્ષાએ અંતર કહે છે–એક જીવ પુલાકાણું પામ્યા પછી વચમાં એક સમય ગયા પછી વળી બીજે કોઈ જીવ પુલાકાણું પામે તે અપેક્ષા એ જઘન્યથી પુલાકને એક સમયનું અંતર હોય. અને ઉત્કૃષ્ટથી એક પુલાકાણું પામ્યા પછી બીજે કઈ ન પામે તેવો વખત વધારેમાં વધારે સંખ્યાતા વર્ષ હોઈ શકે છે, તેથી પુલાકનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર સંખ્યાના વર્ષોનું હોય છે. निग्गंथाणं समयं, उक्कासं, अन्तरं तु छम्मासा। सेसाणं तु चउण्हं नोचेव य अन्तरं अत्थि ॥९॥
વાર ને રે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
निर्ग्रन्थानां समय, उत्कृष्टं अन्तरं तु षण्मासाः शेषाणां तु चतुर्णा, न चैव चान्तरं अस्ति द्वार ३० ॥९४॥ અર્ધા–નિર્ગોને જઘન્યથી એક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટથી
છ મહિનાનું અંતર હોય છે. અને બાકીના ચાર
જણને બિલકુલ અંતર નથી. વિશેષાર્થ-નિગ્રંથને જઘન્યથી એક સમયનું અંતર અને
ઉત્કૃષ્ટથી છ માસનું અંતર હોય. બાકીના બકુશ પ્રતિસેવાકુશીલ કષાયકુશીલ તથા સ્નાતકને અંતર નથી. કારણકે મહાવિદેહમાં તે નિગ્રન્થની હંમેશાં સત્તા હોય છે.
- ૩૧ સમુદ્ધાતદ્વાર સમુદઘાત-તલ્લીનપણાએ કર્મપ્રદેશોને પ્રબળતાએ જેમાં .. ઘાત થાય તેને સમુઘાત કહે છે. આ સમુદ્દઘાતમાં
આત્માને પ્રયત્ન અને અધિક કર્મની ઉદીરણું એ
મુખ્ય વસ્તુ છે. અને આ સમુદ્દઘાત સાત પ્રકારે છે. વેદના સમુઘાત–અશાતા વેદનીયની વેદનાવડે આકુલ વ્યા
કુલ બનેલ જીવ આત્મપ્રદેશદ્વારા શરીરના પોલાણ ભાગને પુરી પ્રબલઉદીરણાકરણવડે ઉદયમાં લાવી ઘણા
કર્મોને નાશ કરે તેને વેદનાસમુદ્દઘાત કહે છે. કષાયસમુદ્યાત—કષાયવડે આકુળવ્યાકુળ બનેલ જીવ
આત્મપ્રદેશદ્વારા શરીરના પિલાણ ભાગને પુરી પ્રબળ ઉદીરણાવડે કષાયમહનીયન ઘણું કર્મોને ઉદયમાં લાવી નાશ કરે તે કષાયસમુદ્દઘાત.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
મરણુસમુદ્ઘાત-મરણાન્ત સમયે વ્યાકુળ અનેલ જીવ મરણથી અંત દૂત પહેલાં પેાતાના આત્મપ્રદેશને ઉત્પત્તિસ્થાન સુધી લખાવી પ્રબલીરાકરણવડે આયુષ્ય કર્માંના ઘણા પુદ્ગલેાને ઉદયમાં લાવી ક્ષય કરે તે મઁરણસમુધ્ધાત વૈક્રિયસમુદ્ઘાત–વૈક્રિયલબ્ધિવત પોતાના આત્મપ્રદેશને બહાર કાઢી પૂર્વપાર્જિત વૈક્રિયનામક ના ઘણા પ્રદેશેને ઉદીરણાકરણવડે ઉદ્દયમાં લાવી વિનાશ કરવા સાથે રચવા ધારેલ વૈક્રિયશરીર ચાખ્ય વૈક્રિયપુદ્દગલે ગ્રહણ કરી વૈક્રિયશરીર બનાવે તેને વૈક્રિયસમુદ્દાત કહે છે. તેજસસમુદ્દાત—તેજસલબ્ધિવત આત્મા તેજો અથવા
શીતલેશ્યા મુક્તી વખતે તલ્લીનપણાથી ઉદીરણાદ્વારા ઘણા તેજસકમનિ ઉદયમાં લાવી ક્ષય કરે તેને તેજસ સમુદ્દાત કહે છે. આહારકસમુદ્ઘાંત—ચાદપૂ॰ધર મુનિ તીર્થંકરભગવાનની ઋદ્ધિ જોવામાટે અથવા કોઇ ઉત્પન્ન થયેલ શંકાનો પ્રત્યુત્તર મેળવવામાટે શુભ્ર આહારકશરીર મનાવે છે. અને જે તીર્થંકર ભગવાનની પાસે મેકલી પેાતાને સંશય ટાળે છે, આ આહારકશરીર બનાવતી વખતે પ્રબલતાએ ઉદીરણાકરવર્ડ ઉદયમાં લાવી ઘણા આહારક પુદગલાને અકાળે ક્ષય કરવામાં આવે તેને આહારકસમુક્થાત કહે છે કેવલીસમુદ્ઘાંત જે કેળી ભગયાને નામ-ગોત્ર અને વેદનીય એ ત્રણ કર્મની સ્થિતિ આયુષ્ય કરતાં વધારે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
હાય તેને તે સ્થિતિ આયુષ્યસરખી કરવામાટે આ સમુદ્ઘાત કરવાની જરૂર પડે છે. આ સમુદ્ધાતના કાળ આઠ સમયના છે ને તેમાં આત્મપ્રદેશાને લેાકાકાશપ્રમાણ વિસ્તારી આ ત્રણ કર્માંના ઘણા પુદ્ગલેાના અપવ નાદ્વારા પ્રબળપણે ક્ષય કરવામાં આવે છે.
આમાં છ સમુદ્ધાતના કાળ અન્ત દૂત છે અને કેવળીસમુદ્ધાતને કાળ આઠ સમયને છે. કયા નિગન્થાને કેટલી સમુદ્દાત હાય તે કહેછે. वेयणकषायमरणे तिन्नि पुलायस्त हुंति समुग्धाया पंचासेवगवउसे, वेउव्वियते यगेहिं सह ॥ ९५ ॥ आहारएण सहिया कसाइणो छ न्नियंठए नत्थि केवलियसमुग्धाओ, इक्कोवि य होइ पहायस्स
॥ વાર રૂo ॥ ૬૬ ॥ वेदनाकषायमरणाः त्रयः पुलाकस्य, भवन्ति समुद्घाताः पञ्च आसेवकवकुशयोः, वैक्रियतैजसाभ्यां सह ॥ ९५ ॥ आहारकेन सहिताः कषायिणः षट् निर्ग्रन्थस्य नास्ति कैव लिकसमुद्घातः एकोऽपि च भवति स्नातस्य । द्वारं ३१।९६ । અથ–પુલાકને વેદના કષાય અને મરણુ એ ત્રણ સમુદ્ઘાત હાય છે. પ્રતિસેવ કુશીલ તથા અકુશને વૈક્રિય અને તેજસ સાથે પાંચ સમુદ્દાત હૈાય છે.
તથા કષાયકુશીલને આહારક સાથે છ સમુદ્દાત હાય છે. નિ ન્થને સમુદ્દાત નથી. તથા સ્નાતકને એક
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
કેવળી સમુદ્રઘાત હોય છે. વિશેષાર્થ–પુલાકને વેદના કષાય અને મરણ એ ત્રણ સમુ
દૂધાત હોય છે, તેમાં સંજ્વલન કષાદયથી કષાયસમુદ્ ઘાત હાય. જે કે પુલાકને મરણ નથી તે પણ મરણ સમુઘાત હોય. કારણકે પુલાક મરણસમુદ્દઘાત કર્યા પછી કુશીલાદિક પામીને મરણ કરે છે તે માટે આ મરણસમુઘાત પણ ઘટી શકે છે. બકુશ અને પ્રતિસેવનાકુશીલને પૂર્વોક્ત ત્રણ ઉપરાંત વૈક્રિય અને તેજસસમુઘાત મેળવતાં પાંચ સમુદ્યાત હોય છે. કષાયકુશીલને પૂર્વોક્ત કહેલ પાંચ ઉપરાંત આહારક વધારતાં છ સમુદ્દત હોય છે. માત્ર એક કેવળી સમુદ્દઘાતજ કવાયકુશીલને ન હોય. સ્નાતકને તેરમે ગુણઠાણે વર્તતાં કેટલાકને આઠ સમયની કેવળી સમુઘાત એકજ હોય છે
૩ર-અવગાહનાદ્વાર અવગાહના–આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહીને રહેવું તેને અવગા
હના કહે છે. એટલે જીવના પ્રદેશ કેટલા આકાશ પ્રદેશ ઉપર અવગાહીને રહ્યા છે તે જણાવવું તે અવગાહના.
કયા કયા નિગ્રન્થને કેટલી અવગાહના હોય તે જણાવે છે. लोगमसंखिज्जइमे भागे पंचण्ह होइ ओगाहो पहायस्स असंखिज्जे असंखभागेसु लोए वा
| ૧૭ વાર ૨૨.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪s
लोकासंख्येयतमे भागे पञ्चानां भवति अवगाहः स्नातकस्य असंख्येये असंख्येयभागेषु लोके वा॥९७॥द्वारं ३२॥ અથ–પાંચ નિર્ચથની લેકના અસંખ્યાતમા ભાગની,
સ્નાતકની અસંખ્યાતી અસંખ્યાતાભાગની અને
લોકપ્રમાણ અવગાહના છે. વિશેષાર્થ-અવગાહનાના છ પ્રકાર છે. ૧ લેકના અસં.
ખ્યાતમા ભાગની ૨ લેકના સંખ્યામાં ભાગની ૩ લોકના સંખ્યાતા ભાગની ૪ લેકના અસંખ્યાતા ભાગની પ અને સર્વ કપ્રમાણ. પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ, કષાયકુશીલ, અને નિર્ચન્થ એ પાંચની લોકાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી અવગાહના છે. પણ લોકના સંખ્યાતમાભાગની સંખ્યાતાભાગની અસંખ્યાતાભાગની કે સર્વક પ્રમાણુ અવગાહના નથી હોતી. સ્નાતકની ત્રણ પ્રકારની અવગાહના છે લોકના અસંખ્યાતમા ભાગની અસંખ્યાતાભાગની અને સર્વક પ્રમાણુ અવગાહના છે. જ્યારે સ્વાભાવિક શરીસ્થ હોય ત્યારે લોકના અસંખ્યાતમા ભાગની, દંડાદિક કરે ત્યારે લેકના અસંખ્યાતાભા. ગની અને જ્યારે કેવળીસમુદઘાત વખતે લેક પુરે ત્યારે સર્વકપ્રમાણે અવગાહના હેય. કારણકે જીવન પ્રદેશ કાકાશપ્રદેશપ્રમાણ છે તેથી અવગાહના સર્વક પ્રમાણ ઘટી શકે છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩–સ્પર્શનાદ્વાર સ્પના–આકાશ પ્રદેશોને સ્પર્શ થવો તેને સ્પર્શના કહે છે. અવગાહના અને સ્પર્શનામાં એટલો વિશેષ છે કે માત્ર અવગાહેલું આકાશ તે અવગાહના કહેવાય છે. અને સ્પર્શનામાં અવગાહેલા અને ન અવગહેલા આકાશ પ્રદેશને સ્પર્શ તેને સ્પર્શના કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ જે દ્રવ્ય જેટલા આકાશપ્રદેશમાં રહેલું હોય તે ક્ષેત્ર કહેવાય છે. અને તે ક્ષેત્ર તથા તેની છ એ દિશાએ એક એક આકાશપ્રદેશના પ્રતરની સ્પર્શના થાય તેને સ્પર્શના કહે છે. માટે ક્ષેત્રથી સ્પર્શને એ રીતે ભિન્ન છે. एवं चेव य फुसणा चउरो भावे खओवसमयम्मि पहाओ खाइयभावे,उवसमि खइयम्मि वि नियंठो
૧૮. રે રૂ૪ एवं चैव स्पर्शना(द्वारं ३३)चत्वारः भावे क्षायोपशमिके स्नातः क्षायिकभावे, औपशमिके क्षायिकेऽपि निग्रन्थः ॥९८॥द्वारं३४ અર્થ_એજ પ્રમાણે સપર્શના જાણવી. પ્રથમના ચાર નિન્ય
ક્ષાપશમભાવે, સ્નાતક ક્ષાયિકભાવે અને નિર્ચન્થ ઉપશમ અથવા ક્ષાયિકભાવમાં હોય.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪-ભાવાર ભાવ-ઔપશમિક, ક્ષાયિક, લાપશમિક, દયીક, અને પરિણામિક આ પાંચ ભાવ છે.
ઔપથમિક-કમના ઉપશમ દ્વારા થનારા જીવને સ્વભાવને ઔપશમિક કહે છે.
ક્ષાયિક-કર્મના ક્ષયદ્વારા થનારા જીવના સ્વભાવને ક્ષાયિકભાવ કહે છે.
ક્ષાપશમિક-ઉદયમાં આવનારા કર્મના પુદ્ગલેના ક્ષયથી અને અનુદિત પુદ્ગલેના ઉપશમથી થનારા જીવના સ્વભાવને ક્ષાપશમિક કહે છે.
ઔદયિક-કર્મના ઉદયથી થનારા જીવના સ્વભાવ તેને ઔદયિકભાવ કહે છે.
પરિણામ-જીવન ભવ્યત્વાદિક પરિણામ તે પારિણામિક ભાવ છે. પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવાકુશીલ તથા કષાયકુશીલ એ ચાર નિર્ચન્થ ક્ષપશમભાવે હેય છે. સ્નાતક ક્ષાયિકભાવે ચારિત્રમાં હાય. તથા નિર્ચના ઉપશામક અને ક્ષાયિક એ બે ભેદ છે. તેમાં ઉપશામકનિન્ય ઉપશમભાવે હોય અને ક્ષપકનિગ્રન્થ ક્ષાયિક ભાવે હોય.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫-પરિમાણુદ્ધાર ' પરિમાણ-સંખ્યા ગણત્રી ગણના વિગેરે અને તે સં.
ખ્યા ચારિત્રને પામનાર અને ચારિત્રને પામેલાને આશ્રચીને બે પ્રકારે હોય છે.
કયા નિર્ચમાં કેટલા લાભી શકે તે જણાવે છે पडिवजंत पुलाया इक्काइ जाव सयपुहुत्तं ति पडिवन्ना जइ हुंति, सहस्सपुहुत्तंत एगाइ ॥१९॥ प्रतिपद्यन्त पुलाकाः एकादयः यावत् शतपृथक्त्वं इति प्रतिपन्ना यदि भवन्ति, सहस्रपृथक्त्वं एकादयः॥९९॥ અર્થ-પ્રતિપદ્યમાન પુલાઉનિ એકથી માંડીને શત
પૃથકત્વ હોય. અને પ્રતિપન્ન એકથી માંડીને સહસ્ત્ર પૃથકૃત્વ હોય.
. વિશેષાર્થ–પુલાક બકુશ કુશીલ નિન્ય અને સ્નાતક
એ પાંચ નિર્ચા છે તેમાં પ્રતિપદ્યમાન અને પ્રતિપન્નપુલાક કેઈકવાર સંદતર ન પણ હોય અને કઈકવાર હોય પણ ખરા. અને જ્યારે હોય ત્યારે પ્રતિપદ્યમાન પુલાનિન્થ એકસમયે ઓછામાં ઓછા એક હોય અને તે પ્રતિપદ્યમાન પુલાક નિગ્રન્થ ઉત્કૃષ્ટથી એકસમયે શતપુથત્વ હોય, પ્રતિપપુલાકનિત્થપણામાં વર્તતા જઘન્યથી એક અને
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
ઉષ્ણકૃષ્ટથી પ્રતિપન્ન પુલાક સહસ્ત્રપૃથત્વ હોય છે, सेविबउसा पवजंतगा य, इक्काइ जा सयपुहुत्तं पडिवन्नगा जहन्नग, इयर कोडीसयपुहत्तं॥१०॥ बकुशासे विनः प्रतिपद्यमानाश्व एकादयः यावत् शतपृथक्त्वं प्रतिपन्नका जघन्यतः इतरे कोटिशतपृथक्त्वं ॥१०॥ અર્થ–પ્રતિસેવનાકુશીલ તથા બકુશપણને પામનારા નિ
ગ્રન્થ એકથી માંડીને યાવત્ શતપૃથકત્વ હોય. અને
પ્રતિપન્ન જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી શતપૃથત્વકેટિ હેય. વિશેષાર્થ –પ્રતિપદ્યમાન બકુશનિગ્રંથ તથા પ્રતિસેવનાકુ
શીલનિગ્રંથ જઘન્યથી એક સમયે એક અને ઉત્કૃષ્ટથી શતપૃથકૃત્વ હોય. પ્રતિપન્ન બકુશનિર્ચન્ય તથા પ્રતિસેવનાકુશીલ જઘન્યથી એક અને ઉત્કૃષ્ટથી કોટિ
શત પૃથલ હોય. सकसाया इक्काइ, सहस्सपुहुत्तं सिया पवजंता कोडीसहस्सपुहुत्तं, उक्कोस जहन्नग पवन्ना।१०१॥ सकषायाः एकादयः सहस्त्र पृथक्त्वं, स्यात् प्रतिपद्यमानाः कोटीसहस्त्रपृथक्त्वम् उत्कृष्टजघन्यकप्रपन्नाः ।। १०१॥ અર્થ–કષાયકુશીલ પ્રતિપદ્યમાન એકથી માંડી સહસંપૃથત્વ
હોય. તથા પૂર્વ પ્રતિપન્ન ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્યપણે
હજાર કટિપ્રથકૃત્વ હોય. વિશેષાર્થ –પ્રતિપદ્યાન કષાયકુશલનિ જઘન્ય એક
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
સમયે એક અને ઉત્કૃષ્ટ સહસ્ત્રપૃથત્વ હોય. પ્રતિપન્ન ' ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સહસ્ત્રટિપૃથવ હોય. पडिवजंतनियंठा इक्काइ जा सयं तु बासठं अट्ठसयं खवगाणं, उवसमगाणं तु चउवन्ना१०२ प्रतिपद्यमाननिर्ग्रन्थाः एकादयः यावत् शतं तु द्वाषष्ठि अष्टशतं क्षपकानां, उपशामकानां चतुष्पश्चाशत् ॥१०३।। અર્થ–પ્રતિપદ્યમાનનિગ્રંથ એક્થી માંડીને એકસો બાસઠ
હેય, તેમાં ક્ષયક એકથી એકસો આઠ અને ઉપશામક
એકથી માંડીને ચેપન હોય. વિશેષાર્થ–પ્રતિપદ્યમાન નિન્ય અને પ્રતિપન્નનિર્ચન્થકોઇક
વાર હેાય પણ ખરા અને કેઈકવાર ન પણ હેય. અને જ્યારે હોય ત્યારે પ્રતિપદ્યમાન નિન્જ જઘન્યથી એક અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬૨ હાય. કારણકે ક્ષપકશ્રેણીએ એકીસાથે ઉત્કૃષ્ટ એકસે આઠ ચડે અને ઉપશમણીએ
એકીસાથે ચેપન ચડે તેથી બને મળીને ૧૬૨ હાય. पुवपवन्ना जइ ते, इकाई हुंति जा सयपुहुत्तं ण्हाया उ पवजंता, अट्ठसयं जाव समयम्मि१०३ पुव्वपवन्नसिणाया कोडिपुहुत्ते जहन्नया इंति उक्कोस चेवं चिय, परिमाणमिमेसि एवं तु
दारं ३५॥१०४॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬.
पुर्वप्रपन्ना यदि ते एकादयः यावत् शतपृथक्त्वम् । स्नातास्तु प्रपद्यमानाः, अष्टशतं यावत् समये ॥ १०३ ।। पूर्वप्रतिपन्नस्नातकाः काटिपृथक्त्वं जघन्यतः भवन्ति उत्कृष्टाश्च एवं किल, परिमाणमेतेषां एवं तु द्वारं ३५॥१०४॥ અર્થ–પૂર્વ પ્રતિપન્ન નિન્ય હોય તો એકથી માંડીને
યાવત્ શતપૃથત્વ હોય, પ્રતિપદ્યમાન સ્નાતક એક તે સમયમાં એકથી માંડીને એકસો આઠ હોય. પૂર્વ
પ્રતિપન્નસ્નાતક જઘન્યથી કટિપૃથકત્વ હોય. અને
ઉત્કૃષ્ટપણે પણ એમનું એટલું જ પરિમાણ હોય છે. વિશેષાર્થ –હવે જે પ્રતિપન્ન નિન્ય છે તે પણ જ્યારે
હોય ત્યારે જઘન્યથી એક અને ઉત્કૃષ્ટથી શતપૃથકત્વ હોય છે. પ્રતિપદ્યમાન સ્નાતક હોય પણ ખરા અને ન પણ હોય અને જ્યારે હોય ત્યારે જઘન્યથી એક અને ઉત્કૃષ્ટથી એકસો આઠ હેય. પ્રતિપન્ન સ્નાતક જરૂર હોયજ અને તે જઘન્યથી કટિપૃથકત્વ હોય અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ કોટિપૃથકૃત્વ હોય છે.
૩૬-અ બહુત્વ અ૯પબહુત્વ-જે વસ્તુમાં પરસ્પર ઓછાવત્તાપણાને વિચાર કરવો તેને અલ્પબદુત્વ કહે છે. પાંચ નિગ્રંથમાં અલ્પબહુત્વ ઘટાવે છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭ निग्गंथपुलयोहाया, बउसा-पडिसेवगा-कसाइल्ला थोवा संखिजगुणा, जहुत्तरं ते विणिदिट्ठा
રૂદા ૨૦૫ निग्रन्थपुलाकस्नाताः, बकुशाः प्रतिसेवकाः कषायिणः स्तोकाः संख्यातगुणाः, यथोत्तरं ते विनिर्दिष्टाः द्वारं ३६॥१०५॥ અર્થ-નિગ્રંથ, પુલાક, સ્નાતક, બકુશ, પ્રતિસેવાકુશીલ,
અને કષાયકુશીલ, તેમાં અનુક્રમે પ્રથમના થડા હોય
અને ત્યાર પછીના યથેત્તર સંખ્યાતગુણા કહ્યા છે.. વિશેષાર્થ-જુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિન્ય અને સ્નાતકનું
પરસ્પર અલપબડુત્વ જણાવે છે. નિન્ય સૌથી થોડા છે. કારણકે વધારેમાં વધારે પણ તે પ્રતિપદ્યમાન એકસો આઠજ છે. તેથી પુલાક સંખ્યાતગુણ છે. કારણકે તે સહસ્ત્રપૃથકત્વ જેટલા છે તેથી સ્નાતક સંખ્યાતગુણ છે. કારણકે તે કટિપૃથકત્વ છે. તેથી બકુશ સ વાતગુણ ને તેથી પ્રતિસેવનાકુશીલ સંખ્યાતગુણ હોય. જો કે આગળ બકુશ અને પ્રતિસેવનાને કોટિશતપૃથકત્વ કહેલ છે પણ તે બન્નેમાં પરસ્પર પણ સંખ્યાતગુણાને ફેરફાર છે. તે બન્નેથી કષાયકુશીલ સંખ્યાતગુણ હોય
કારણકે તે સહસ્ત્રકોટિપૃથકૃત્વ હોય છે. - ઉપસંહાર
भगवइपणवीससयस्स, छ? उद्देसगस्स संगहणी एसा उ नियंठाणं, रइया भावत्थसरणत्थं ॥१०६॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
भगवतीपञ्चविंशतितमशतस्य षष्ठोद्देशकस्य संग्रहणी एव तु निर्व्रन्थानां रचिता भावार्थस्मरणार्थ ॥ १०६ ॥
અ-ભગવતી સૂત્રના પચીસમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશાના સંગ્રહરૂપ નિન્થાના ભાવાર્થના સમરણુ માટે આ નિથી રચી છે.
વિશેષા –ભગવતીજીના પચીસમા શતકનાં છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં નિગ્રન્થ સમધી અધિકાર છે. તે અધિકારને ગાથાઓદ્વારા યાદ રહી શકે તેટલા માટે ગ્રંથકાર અભયદેવસૂરિ મહારાજે આ નિગ્રંથી બનાવી છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
_