Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca kalyANaka : kyA, kyoM, kaise ?
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca kalyANaka : kyA, kyoM, kaise? saGkalana evaM sampAdana : DaoN0 rAkeza jaina zAstrI nAgapura prakAzana sahayoga : zrI bAlacanda, tejamala paTavArI parivAra koTA (rAjasthAna) prakAzaka: tIrthadhAma, maGgalAyatana. zrI AdinAtha-kundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (bhArata)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ alget attafat:5,000 ufaret maGgalAyatana vizvavidyAlaya meM zrI AdinAtha digambara jinabimba paJca kalyANaka pratiSThA mahotsava 16 disambara se 23 disambara 2010 2 3tahu Available At - INDIA - Teerthdham Mangalayatan, Sasni-204216, Aligarh (U.P.) e-mail : info@mangalayatan.com - Pandit Todarmal Smarak Bhawan, A-4, Bapu Nagar, Jaipur-302015 (Raj.) Shri Hiten A. Sheth, Shree Kundkund-kahan Parmarthik Trust 302, Krishna-Kunj, Plot No. 30, Navyug CHS Ltd., V.L. Mehta Marg, Vile Parle (W), Mumbai - 400056 e-mail: vitragva@vsnl.com / shethhiten@rediffmail.com - Shri Kundkund Kahan Jain Sahitya Kendra, Songarh (Guj.) U.S.A. - SECRETARY, DIG. JAIN SWADHIAYA MANDIR SONGARH 304, Tall Oak Trail, Tarpon Springs, Florida 34688, U.S.A. e-mail: kahanguru@hotmail.com - DR. KIRIT P. GOSALIYA 14853, North 12th Street, Phoenix, Arizona, 85022 U.S.A. e-mail: digjain@aol.com - Smt. JYOTSANA V. SHAH 602, Hamilton Ave., Kingston, PA 18704-5622, U.S.A. e-mail : jyotsana2@yahoo.com U.K. - PRESIDENT, SHRI DIGAMBER JAIN ASSOCIATION 1, The Broadway, Wealdstone, Harrow, Middlesex, HA3 7EH, U.K. e-mail: sdjauk@yahoo.com SMT. SHEETAL V. SHAH Flat No. 9, Maplewood Court, 31-Eastbury Ave., Northwood, Middlesex, HA6 3LL, U.K. e-mail: sheetalvs@aol.com KENYA - PRESIDENT, DIG. JAIN MUMUKSHU MANDAL-NAIROBI M/s. Coblantra Ltd., G.P.O. 00100, P.O. Box - 41619, Nairobi, Kenya e-mail: spraja@mitsuminet.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA maGgala avasara prAkkathana pUjya gurudevazrI kA pravacana paJca kalyANaka :kyA, kyoM, kaise? paJca kalyANaka kA eka-eka mantra kalyANakArI vidhinAyaka bhagavAna zrI AdinAthasvAmI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgala avasara yaha paJca-kalyANaka mahotsava tIna loka ke jIvoM meM Ananda kI anubhUti hone kA mahA-maGgalamaya avasara hai| isa mahA-mahotsava meM vItarAgI paramAtmA kA maGgala sandeza prasArita hotA hai; yaha mahotsava sabhI jIvoM ke kalyANa meM parama nimitta hotA hai; parama satya divyadhvani meM jIvoM ke pariNAmoMrUpa pA~ca bhAvoM kI sumadhura carcA sunane-samajhane kA avasara milatA hai| isa mahotsava meM jIva ke pariNAmoM kA adbhuta camatkAra pratyakSa dekhane ko milatA hai, yathA - utkRSTa zubhapariNAmoM meM arthAt solaha kAraNa bhAvanApUrvaka jIva tIrthaGkara hotA hai aura nirmala vItarAga pariNati se jIva, paramAtmA ho jAtA hai; ananta catuSTaya prakaTa hokara nava kevala labdhiyoM kA adbhuta, anupama, sarvotkRSTa rasa bhogatA hai; sAdi-ananta sukha kI dazA meM anupama atIndriya sukha kA bhoktA hotA hai| jagata ke jIva to saMyoga dekhate haiM / saMyoga se aura saMyogIbhAva se bhI bhinna andara cetana kI nirmalapariNati aura nirmalarasa ke samudra bhagavAna AtmA kA darzana kaise ho? yaha bhI isI paJca-kalyANaka mahotsava se patA calatA hai| anAdi se hI azuddhabhAvoM meM racA-pacA jIva, isa mahotsava meM zuddhabhAva ke maGgala gIta sunatA hai; zuddhabhAva se paricita hotA hai; parama pavitra ratnatraya ke mArga meM svayaM ko lagAne ke lie prayatnazIla hotA hai| svarga ke devoM kA adbhuta ullAsa, anupama utsAha, apAra umaGga, utkRSTa jinendrabhakti, viziSTa vinamratA aura svayaM ke kalyANa kI -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSamArga kI bhavya bhAvanA, isa mahotsava meM dekhane ko milatI hai / indrasabhA meM deva aura deviyoM kI mArmika tattvacarcA, anake zaGkAoM kA samAdhAna to karatI hI hai, sAtha hI hameM bhI svAdhyAya karane kI preraNA pradAna karatI hai / pAlanA-jhUlana meM utsAha kI parAkASThA, bAla tIrthaGkara ko jhUlAne kI bhAvanA, deva-zAstra- guru ke prati utkRSTa bhakti jagAtI hai| samavasaraNa meM jIvamAtra ke lie hitakArI adbhuta tattvajJAna kI varSA hotI hai| bhagavAna ke mukhAravinda se bheda - vijJAna kA spaSTa, akATya, parama satya mantra sunakara, samajhakara, bheda-vijJAnI hokara tathA vItAragI mArga meM zraddhAvanta hokara, jIva muktipatha para ArUr3ha hotA hai / paJca-kalyANaka mahotsava ke nimitta se jIva samatArasa, jJAnarasa, zAntarasa kA adbhuta amRtarasa pIte-pIte, ananta sukhAmRta sAgara meM tallIna ho jAtA hai / vizva dharA ke prathama jaina vizvavidyAlaya maGgalAyatana vizvavidyAlaya kI pAvana dharA para honevAlA yaha maGgala mahA -mahotsava hamAre tAraNahAra paramapUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke puNya prabhAvanAyoga se atyanta preraNAdAyI hai| sabhI sAdharmIjana isa maGgala mahotsava meM utsAha se bhAga lekara jJAnAmRta pIte hue vItarAgabhAva kI vRddhi kareM - yahI bhAvanA hai / dinAGka: 5 pavana jaina tIrthadhAma maGgalAyatana alIgar3ha /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana paJca-kalyANaka mahA-mahotsava digambara jaina samAja kA sarvAdhika lokapriya utsava hai| isa mahotsava meM una mukti-sAdhaka mahAna AtmAoM kI garbhavAsa se lekara mukti prApti taka kI ghaTanAoM kA sthApanA-nikSepa ke AdhAra para pradarzana kiyA jAtA hai, jo tIrthakara hote haiN| yaha sampUrNa pradarzana rAga se virAgatA aura apUrNatA se pUrNatA ke zAzvat mArga kA paricAyaka hai| sanAtana niyamAnusAra anAdi-ananta kAla pravAha ke cauthe kAla meM caubIsa tIrthaGkaroM kA janma hotA hai aura ve apanI pUrvabhava se ArAdhita ArAdhanA kI pUrNatA isa bhava meM prApta karate haiN| pUrva bhavoM meM hI Antarika vItarAga pariNati ke sAtha-sAtha unakI pariNati meM lokamAGgalya kI karuNa saritA pravAhita hotI hai, jisake phalasvarUpa unheM sarvotkRSTa puNya prakRti tIrthaGkara nAmakarma kA bandha hotA hai| yadyapi ve dharmAtmA usa puNyabhAva aura tIrthaGkara prakRti ke prati kiJcit bhI vyAmohita nahIM hote, ve usake prati upekSAbhAva hI rakhate haiM; tathApi unakI upekSita prakRti bhI lokakalyANa kI adbhuta nimitta bana jAtI hai| una mahApuruSoM ke jIvana kI pA~ca pramukha ghaTanAe~ - garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa kalyANasvarUpa aura kalyANakAraka hone se kalyANaka kahalAtI hai aura sampUrNa ghaTanAe~ pA~ca hone se paJca kalyANaka kahalAtI haiN| yadyapi garbha meM AnA aura janma lenA to kalaGka hai, tathApi jisa garbhavAsa aura janma ke bAda sadA ke lie janma-maraNa se chuTakArA prApta hojAe, usa garbhaaura janma kobhI kalyANaka kahA jAtA hai| jaina purANoM meM prApta ina tIrthaGkaroM kI gaurava gAthAe~ batalAtI hai ki ina mahApuruSoM ne bhI apane pUrvabhavoM meM AtmasvabhAva kI virAdhanArUpa mithyAtva ke 1567
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa bhava-vana meM paribhramaNa kiyA hai aura kAlAntara meM apane AtmonmakhI puruSArtha dvArA manuSyaparyAya se hI nahIM, siMha aura hAthI ityAdi tiryaJcaparyAya se bhI apane AtmakalyANa kA maGgala prArambha kiyA hai| ___ina ghaTanAoM ke anuzIlana se hameM kisI bhI prANI kI dIna-hIna dazA meM bhI usake prati jugupsA kA bhAva paidA nahIM hotA, sAtha hI apanI dIna-hIna dazA meM bhI Atmabala khaNDita na hokara, AtmonmukhI puruSArtha kA pracaNDa vega jAgRta hotA hai| hamAre tAraNahAra pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI to 'paJca kalyANaka kA sAkSAta darzana, samyagdarzana kA nimitta hai' - aisA kahakara isa mahotsava kI adbhuta mahimA gAte haiN| isa mahotsava meM honevAlA pratyeka kAryakrama muktimArga kA sura-saGgIta sunAtA sA pratIta hotA hai| AIye! hama bhI isa mahA-mahotsava meM zAmila hokara mukti kA rijarvezana kraayeN| isa mahotsava ke sambandha meM utpanna honevAle vividha praznoM evaM usake sundara samAdhAna kA yaha saGkalana hamAre sAthI DaoN0 rAkeza jaina 'zAstrI' ne kiyA hai evaM bhagavAna AdinAtha (RSabhadeva) ke jIvana para AdhArita praznottaroM kA saGkalana paNDita saMjaya jaina zAstrI dvArA kiyA gayA hai - tadartha ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| ____ isa saGkalana ko upayogI banAne meM zrI pavana jaina, alIgar3ha kA zrama bhI anumodanayogya hai| prastuta saGkalana kA adhyayana karake, Apa maGgalAyatana vizvavidyAlaya meM hone jA rahe tIrthaGkara bhagavAna zrI AdinAtha paJcakalyANaka pratiSThA mahotsava meM avazya padhAreM aura apane sampUrNa praznoM ke samAdhAna pratyakSa meM prApta kara Atmahita ke mArga meM lageM - yahI bhAvanA hai| dinAGkaH devendrakumAra jaina tIrthadhAma maGgalAyatana aliigddh'|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI kA mAGgalika pravacana 'AtmA meM siddhatva kI sthApanA kA mahA-mahotsava __ Aja tIrthaGkara arahanta bhagavAna kI pratiSThA kA maGgala divasa hai| isa pratiSThA-mahotsava meM AtmA ke svabhAva kI pratiSThA karane kI bAta hai| isa jIva ne vikAra ko apanA mAnakara anAdikAla se apane vikAra kI pratiSThA kI hai parantu vikAra se bhinna caitanyasvabhAva ko jAnakara, apane meM siddha samAna caitanya svabhAva kI pratiSThA karanA dharma hai, isa tathya ko antaraGga se svIkAra nahIM kiyA hai| _ 'maiM vikAra nahIM hU~; maiM akhaNDa caitanyasvabhAva hU~' - aise bhAna dvArA arahanta bhagavAna ne apane AtmA meM caitanyasvabhAva kI pratiSThA karake, usameM lIna hokara rAga-dveSa kA abhAva karake kevalajJAna prakaTa kiyA; yaha unhIM kI sthApanA hai| jo jIva arahantoM ke samAna apane AtmA meM caitanya bhagavAna kI pratiSThA karatA hai, vaha bhagavAna hue binA nahIM rhtaa| apane AtmA meM caitanyaprabhu kI sthApanA karanA hI paramArtha sthApanA hai; bAhara meM bhagavAna kI sthApanA to upacAra se hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca kalyANaka kI bAhya kriyAe~ to unake svakAla meM huI haiN| dekho! yaha caitanyaprabhu kI lIlA hai ki vaha sva ko jAnate hue para ko jAna letA hai parantu para meM kucha kare - aisI usakI lIlA nahIM hai| isa svAdhyAya mandira meM granthAdhirAja samayasAra kI pratiSThA huI hai, usameM maGgalAcaraNa karate hue zrI kundakundabhagavAna siddha bhagavantoM ko namaskAra karate haiM - vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gadiM ptte| vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalI bhnnidN||1|| dhruva acala aru anupama gati, pAye hue saba siddha ko, maiM vaMda zrutakevalikathita, kahU~ samayaprAbhRta ko aho||1|| yahA~ samayasAra ke prArambha meM hI AcArya bhagavAna antara meM siddhatva kA vaibhava parosate haiM; AtmA meM siddha bhagavAna kI sthApanA karate haiM - yahI samayasAra kI saccI pratiSThA hai| samayasAra, arthAt zuddha aatmaa| 'maiM rAga hU~' - aisI mithyA-mAnyatA chor3akara, 'maiM siddha samAna zuddhAtmA hU~'- aisI pratIti karake apane meM zuddhAtmA kI sthApanA karanA hI samayasAra kI saccI pratiSThA hai| isa gAthA meM AcAryadeva kahate haiM ki 'he jIvoM! maiM siddha hU~ aura tuma bhI siddha ho, tumhAre AtmA meM siddhapanA samA jAe - aisI tAkata hai| jo jJAna, siddhoM ko jAnakara apane meM siddhapane kI sthApanA karatA hai, usa jJAna meM siddha jaisI sAmarthya hai| vaha rAga yA apUrNatA kA Adara nahIM karatA tathA apane ko parakAkartA aura para ko apanA kartA nahIM mAnatA, apitu apane svabhAva meM Dhalakara anukrama se siddhadazA prakaTa karake bhava-bhramaNa kA nAza kara detA hai| isa kAla meM bharatakSetra ke jIvoM ko sAkSAt siddhadazA nahIM hai parantu kisI mahA-bhAgyavanta muni ko cAritradazA prakaTa hotI hai tathA 'maiM siddha hU~, maiM siddha hU~' - isa prakAra siddhatva kA dhyAna karake ve do-tIna bhava meM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti prApta karate haiM / samyagdRSTi gRhastha bhI apane AtmA meM siddhatva kI sthApanA karake do-tIna bhava meM mokSagAmI ho jAte haiN| AcAryadeva to sabhI AtmAoM ko siddhapane hI dekhate haiM kyoMki svayaM ko siddhatva kI ruci hai aura alpakAla meM siddha honA hai| yahA~ yaha batAyA jA rahA hai ki bhagavAna ne kyA karake mokSa prApta kiyA? bhagavAna ne parajIvoM kA kucha nahIM kiyA parantu sarva prathama apane AtmA meM bhedajJAna prakaTa kiyaa| yahA~ zrIsamayasAra meM zrIkundakundAcAryadeva bhedajJAna ko hI mokSa kA upAya batA rahe haiM NAdUNa AsavANaM asucittaM ca vivarIya bhAvaM ca / dukkhassa kAraNaM ti ya tado NiyattiM kuNadi jIvo // 72 // azucipanA, viparItatA ye AsravoM kA jAnake / aru duHkhakAraNa jAnake, inase nivartana jIva kare // 72 // AtmA, nitya jJAnAnandasvabhAvI pavitra vastu hai / usakI avasthA meM jo zubhAzubharAga hotA hai, vaha azucirUpa hai / jaise, pAnI meM utpanna honevAlI kAI, pAnI kA svabhAva nahIM hai; usakA maila hai, vaisA hI AtmA kI avasthA meM honevAle puNya-pApabhAva AtmA ke svabhAva nahIM haiM, balki usakI malinatA hai, azucitA hai| AtmA ke jJAnasvabhAva kA anubhava karane para vaha pavitra AtmA anubhava meM AtA hai tathA pApa-puNya ke bhAva, AtmA ke mailarUpa se anubhava meM Ate haiN| zarIra azuci hai parantu vaha to AtmA se atyanta bhinna hai, jar3a hai| AtmA kI avasthA meM honevAlA puNya-pAparUpa rAga bhI apavitra hai, maila hai, azuci hai aura jJAnAnanda kI mUrti bhagavAna AtmA pavitra hai, nirmala hai, zuci hai| isa prakAra AtmA aura vikAra ko bhinnabhinna jAnakara, AtmA vikAra se pIche haTakara svabhAva kI tarapha jhukatA hai / vikAra se nivRtta hone para AtmA ko karmabandhana nahIM hotaa| isa prakAra AtmA aura vikAra kA bhedajJAna hI mukti kA upAya hai| 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ne aisA hI sva-para kA bhedajJAna karake nirvANa prApta kiyA hai aura isalie Aja hama unakA paJca-kalyANaka manA rahe haiN| jahA~ jisakI ruci ho, vahA~ vaha bheda nahIM karatA parantu akhaNDa mAnatA hai| jisa prakAra kisI vyakti ke pAsa eka lAkha kI sampatti ho aura usake cAra beTe hoM to pratyeka beTA aisA anubhava karatA hai ki hamAre pAsa eka lAkha kI sampatti hai; usI prakAra jise pUrNasvabhAva kI ruci hai, vaha apane ko pUrNa anubhava karatA hai; bheda nahIM krtaa| jisa prakAra ku~vArI kanyA kI sagAI hote hI usakA abhiprAya palaTa jAtA hai aura jahA~ usakI sagAI huI hai, vaha usa ghara ko aura usa vara ko apanA mAnatI hai tathA vartamAna ghara ko apanA nahIM mAnatI; usI prakAra dharmI jIva ne jaba antara svabhAva ke sAtha sagAI kI, taba tatkAla usakI ruci, arthAt usameM apanApana hote hI saMyogo kI tathA rAga kI ruci Tala jAtI hai| rAga aura saMyoga hone para bhI ve mere nahIM haiM; maiM siddha samAna zuddhAtmA hU~' - isa prakAra usakI dRSTi palaTa jAtI hai| aisI pahacAna aura pratIti karanA - yahI siddhi kA pantha hai| isake sivAya aura kisI upAya se bhava kA anta nahIM A sktaa|. (- paJca kalyANaka mahA-mahotsava pravacana) kauna hai vItarAga kA bhakta? bhagavAna ke kAraNa mujhe zubharAga huA; isa prakAra jahA~ taka para ke kAraNa se rAga hone kI buddhi hai, vahA~ taka vItarAgapanA aMzamAtra bhI nahIM hotA tathA usa zubharAga se dharma mAnanevAle ko bhI kiJcit mAtra bhI vItarAgatA nahIM hotii| sarva prathama zraddhA meM bhI vItarAgatA hue binA rAga kA abhAva kaise hogA? AtmA svayaM hI parAzrayabhAva se rAga karatA hai aura svAzrayabhAva se rAga kA abhAva karake vItarAgatA bhI svayaM karatA hai| isa prakAra pahacAneM to svAzrayatApUrvaka vItarAgatA pragaTa kre| isakA nAma hai vItarAga kA bhkt| (- sonagar3ha pratiSThA mahotsava ke pravacanoM meM se)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca-kalyANaka: kyA, kyoM, kaise? prazna 1 - paJca-kalyANaka mahotsava kyA hai? uttara - jinhoMne hameM AtmakalyANa kA mArga batalAyA evaM svayaM bhI usa mArga para calakara janma-maraNa se rahita hue, una tIrthaGkara paramAtmAoM ke jIvana kI ve pA~ca ghaTanAe~ - garbha, janma, tapa, jJAna aura mokSa ke rUpa meM jAnI jAtI haiM, paJca-kalyANaka kahalAtI haiN| ___anAdi-ananta kAla pravAha meM cauthe kAla meM honevAle caubIsoM tIrthaGkaroM ke jIvana kI ukta ghaTanAoM ko deva evaM usa kAla ke manuSya, atyanta harSollAsapUrvaka manAte haiM aura svayaM bhI Atmahita meM lagane kI preraNA prApta karate haiN| vartamAna meM sAkSAt tIrthaGkara paramAtmAoM kA viraha hone se, unake bimba para sthApanA-nikSepa se ina pA~coM kalyANakoM kI vidhi sampanna kI jAtI hai| prazna 2 - paJca-kalyANaka to ekAnta meM bhI kiyA jA sakatA hai, unake lie bhIr3a juTAne kI athavA pracAra-prasAra kI kyA AvazyakatA hai? uttara - sabhI AtmArthIjana paJca-kalyANaka kI vidhi ko pratyakSa dekhakara apane pariNAma ujjvala banAe~ - yahI isakA uddezya hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 3 - paJca-kalyANaka ko hama kisa prakAra samajha sakate hai? uttara - paJca-kalyANaka ko hama antarbAhya dRSTi se samajha sakate haiN| Atmahita meM isa mahotsava ko nimitta banAnA, isakA AdhyAtmika Abhyantara svarUpa hai, jo kisI bhI prakAra se vismRta karane yogya nahIM hai| isa uddezya ko mukhya rakhakara paJca-kalyANaka kI Abhyantara vidhiyA~ aura bAhya pradarzana kiyA jAtA hai| ___Abhyantara vidhiyA~ ve hotI haiM, jo pratiSThAcArya binA pradarzana ke sampanna karate haiM aura bAhya vidhiyA~ ve hotI haiM, jo jana sAdhAraNa ko maJca ke mAdhyama se dikhAI jAtI haiN| Abhyantara vidhiyoM meM zAntijApa, aGkanyAsa, sUrImantra, prANapratiSThA mantra ityAdi AtI haiM aura bAhya vidhiyoM meM jhaNDArohaNa, zobhAyAtrA, svapnoM kA pradarzana, pANDukazilA para abhiSeka, pAlanAjhUlana, rAjasabhA, indrasabhA, dIkSA, AhAradAna, divyadhvani pradarzana, nirvANakalyANaka kA pradarzana ityAdi AtA hai| ina sabhI vidhiyoM kA paryApta paricaya to Apa paJca-kalyANaka ke sAkSAt darzana se hI prApta kara sakate haiN| prazna 4 - maGgalAyatana vizvavidyAlaya meM navanirmita isa jinamandira meM mUla nAyaka bhagavAna mahAvIra haiM aura paJcakalyANaka bhagavAna AdinAtha kA manAyA jA rahA hai? kyA isakA koI vizeSa kAraNa hai? uttara - hA~, anAdi ananta kAla pravAha meM SaT kAloM ke parivartana ke antargata caturtha kAla meM caubIsa tIrthaGkara hote haiM aiseaise ananta caubIsa tIrthaGkara ho cuke haiM aura bhaviSya meM bhI hote rheNge| isa kAla cakra ke parivartana ke prArambha meM prathama tIrthaGkara
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna AdinAtha hue aura caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra hue haiN| sAmAnyataH jana sAmAnya meM yaha dhAraNA pracalita hai ki bhagavAna mahAvIra jaina dharma ke saMsthApaka the| jabaki vastusthiti isase ekadama viparIta hai| bhagavAna mahAvIra to isa kAla kI caubIsI ke antima tIrthaGkara haiM, prathama tIrthaGkara to bhagavAna AdinAtha hI haiN| yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki AdinAtha se mahAvIra kI yaha paramparA mAtra isa kalpakAla kI hI paramparA hai| aise-aise ananta kalpa kAla vyatIta ho cuke haiM aura Age bhI hoMge, jinameM pratyeka kalpa kAla meM caubIsa-caubIsa tIrthaGkara hoNge| isa samIcIna tathya se paricati karAnA bhI isa Ayojana kA uddezya hai| prazna 5 - sAmAnyatayA sabhI paJca-kalyANakoM meM saba kucha vahI kA vahI hotA hai, isa paJca-kalyANaka kI kyA vizeSatA hai? uttara - yaha tIrthaGkara prakRti kA mahApratApa hai ki bharatakSetra Adi meM utpanna honevAle tIrthaGkara ke paJca-kalyANaka hote haiM,jinheM svarga se Akara indra Adi devatAgaNa manAte haiM; ata: unhIM kriyAoM ko hama bhI pradarzita kareMge parantu isase yahA~ vizeSa chaTA ke darzana Apako hoNge| isakI taiyArI yahA~ vigata Der3ha varSa se cala rahI haiN| prazna 6 -AcArya anujJA kA kyA mahattva hai| uttara - paJca-kalyANaka pratiSThA kA mukhya karNadhAra pratiSThAcArya ko mAnA gayA hai; ataH kAryakrama ke prArambha meM 'AcArya anujJA' ke dvArA pratiSThAcArya se yajamAna, yajJanAyaka athavA pratiSThAkAraka vyakti yA samAja nivedana karatI hai aura pratiSThAcArya pratiSThA karane hetu svIkRti pradAna karate haiN| pratiSThA 1214]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ -pAThoM meM pratiSThAcArya ko AcArya zabda se ullikhita kiyA gayA hai| prazna 7 - yajJanAyaka, yajamAna yA pratiSThAkAraka kaisA honA cAhie? ____ uttara - 'pratiSThA-pradIpa' meM kahA hai - 'nyAyopajIvI, gurubhakta, anindya, vinayI, pUrNAGka, zAstrajJa, udAra, anapavAda va unmAdarahita, rAjya va nirmAlya dravya kA hartA na ho, pratiSThA meM sampatti kA vyaya karanevAlA, kaSAyarahita tathA dhArmika vyakti yajJanAyaka ke yogya hotA hai|' prazna 8 - pratiSThAcArya ke kyA lakSaNa hai? uttara - pratiSThA-pradIpa ke anusAra - 'syAdvAda-vidyA, meM nipuNa, zuddha uccAraNavAlA, Alasyarahita, svastha, kriyA-kuzala, dayA-dAna-zIlavAna, indriya-vijayI, deva-zAstra-guru bhakta, zAstrajJa, dharmopadezaka, kSamAvAna, samAjamAnya, vratI, dUradarzI, zaGkA -samAdhAnakartA, uttama kulavAlA, AtmajJa, jinadharmAnuyAyI, guru se mantra-zikSA prApta, alpa-bhojI, rAtri-bhojana kA tyAgI, nidrA -vijayI, ni:spRhI, paraduHkhahartA, vidhijJa aura upasargahartA pratiSThAcArya hotA hai|' prazna 9-zAntijApa kA kyA mahatva hai? samAdhAna - bar3e-bar3e pratiSThA, vidhAna Adi ke kAryoM kI nirvighna-samApti kI bhAvanA se zAntijApa kA Ayojana kiyA jAtA hai| isase jApa meM baiThanevAle ko viSaya-kaSAyoM se dUra rahane tathA apanI AtmA ke nikaTa rahane kA avasara milatA hai| sAtha hI jApa meM baiThanevAle ko Avazyaka niyama Adi kA pAlana karanA anivArya mAnA gayA hai| isameM nirdiSTa mantroM kA zuddha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ THREE uccAraNa, zuddha paThana-pAThana karane se svayameva amaGgala dUra hote hai tathA mahatkArya nirvighna aura zAntipUrvaka sampanna hote haiN| prazna 10 - maGgala-kalaza kI sthApanA kyoM kI jAtI hai? uttara - paJca kalyANaka hI nahIM, pratyeka mAGgalika kArya meM maGgala-kalaza sthApanA kI jAtI hai kyoMki bhAratIya saMskRti meM kalaza ko mAGgalika mAnA gayA hai; ata: usameM maGgala dravyoM kA kSepaNa karake, unakI sthApanA maNDalavidhAna Adi zreSTha sthAna para kI jAtI hai| kalaza-sthApanA ke mAdhyama se mAGgalika kArya kA saGkalpa kiyA jAtA hai| ghaTayAtrA Adi ke samaya vedI, mandira-kalaza-zikharadhvajazuddhi Adi ke lie mantrita jala bhI kalazoM meM le jAte haiN| janmAbhiSeka ke samaya kalazoM meM hI kSIrasAgara ke jala kI sthApanA karake le jAyA jAtA hai kyoMki sAkSAt tIrthaGkara kA janmAbhiSeka kSIrasAgara ke jala se hI hotA hai| prazna 11 - dharma-dhvajArohaNa kyoM karAyA jAtA hai? uttara - jisa prakAra rASTradhvaja rASTra ke gaurava kA pratIka hotA hai; usI prakAra dharmadhvaja bhI jinadharma ke gaurava kA pratIka hai, jinazAsana kI mahimA kA sUcaka hai| jisa prakAra bhArata deza kA dhvaja tiraGgA hai; usI prakAra jainadharma kA dhvaja pacaraGgA' mAnA gayA hai| jainadhvaja ke pA~ca raGga Upara se nIce kI ora kramazaH sapheda, lAla, pIlA, harA aura nIlA hai| 'ina raGgoM ko gRhasthoM ke paJcANuvrata kA sUcaka bhI mAnA gayA hai' - aisA paNDita 216
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAthUlAlajI zAstrI ne pratiSThA pradIpa meM likhA hai| AdaraNIya bAbU zrI jugalakizorajI 'yugala' ke zabdoM meM kaheM to 'jaise laukika sukha-zAnti ke lie lokazAsana kA eka vidhAna hotA hai, jisake antargata niyantrita evaM anuzAsita loka-jIvana sukhI rahatA hai; usI prakAra lokottara AtmazAnti ke lie santoM ne lokottara zAsana svIkAra kiyA hai, jisakA eka sArvadezIya evaM sArvakAlika vidhAna hotA hai aura usa zAsana kA pratIka, viziSTa dhvaja' hotA jainadarzana eka aisA hI zAsana hai, jisane vizva ke aNu-aNu kI prAkRtika svatantratA ke AdhAra para AtmA kI parama zAnti evaM sthAyI mukti kA vidhAna nirdiSTa kiyA hai| digambara jaina zramaNa, usa mukti ke vidhAna kA anuzIlana karate hue jIvana meM use pariNati dete haiM; ata: 'jaina-dhvaja' bhI unhIM arahanta, siddha, AcArya upAdhyAya evaM sAdhu-ina pA~ca prakAra ke zramaNoM ke pratIka ke rUpa meM svIkRta hai| dhvajArohaNa evaM aise hI anya sabhI samAroha evaM anuSThAnoM ke pavitra avasaroM para zramaNoM kI pAvanatA ko AtmasAt karane ke lie inhIM pA~ca zramaNoM kA smaraNa evaM vandana kiyA jAtA hai|' yahI kAraNa hai ki dharmadhvaja ko zivapura-patha-paricAyaka, du:khahAraka, sukhakAraka, dayApravAhaka, bhavijanatAraka, karma
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidAraka, cirasukha-zAnti-vidhAyaka Adi vizeSaNoM se sambodhita kiyA jAtA hai| kahA bhI hai- 'vizva hitaiSI vIra dulArA, ur3e gagana meM jhaNDA pyArA / ' 9 prazna 12 - vidhinAyaka se kyA tAtparya hai? uttara - paJca-kalyANakoM meM alagaalaga aneka tIrthaGkaroM kI pratimAe~ pratiSThita kI jAtI haiM, unameM dhAtu kI iJca kI eka pratimA ko mukhya mAnakara, samasta paJca-kalyANaka kI vidhiyA~ isI ke mAdhyama se sampanna hotI haiM; isa kAraNa isa pratimA ko paJca - kalyANaka meM 'vidhinAyaka' ghoSita kiyA jAtA hai| garbha ke samaya pratimA 'maJjUSA' meM rakhI jAtI hai; janma ke samaya pratimA kA 1008 kalazoM dvArA pANDukazilA para janmAbhiSeka hotA hai| isI pratimA ko sundara - sundara sajIle vastra pahanAte haiM; dIkSAkalyANaka meM isI pratimA ko dIkSA-vidhi ke mAdhyama se muni kA svarUpa pradAna karate haiM / kevalajJAnakalyANaka ke bAda isI pratimA ko samavasaraNa meM virAjamAna karate haiM tathA mokSa-vidhi bhI isI pratimA para darzAyI jAtI hai| anya pratiSThA yogya pratimAoM para saMkSepa meM vidhiyA~ kI jAtI haiN| isI pratimA ke cihna ke AdhAra para paJca-kalyANaka pratiSThA mahotsava ke nAma kA nirdhAraNa kiyA jAtA hai / yahA~ vidhinAyaka bhagavAna zrI AdinAtha (RSabhadeva) haiN| prazna 13 - mUlanAyaka pratimA kise kahate haiM? uttara - pratyeka mandira kI pramukha pratimA ko mUlanAyaka pratimA kahA jAtA hai tathA mandira kA nAmakaraNa mUlanAyaka pratimA 18
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke AdhAra se kiyA jAtA hai| yahA~ jinamandira ke mUlanAyaka bhagavAna mahAvIrasvAmI haiM aura unhIM ke nAma para maGgalAyatana, vizvavidyAlaya meM sthApita kiye jA rahe mandira kA nAmakaraNa hai| prazna 14 - jisa pratiSThita pratimA ke sAnnidhya meM sampUrNa paJca-kalyANaka kI vidhi sampanna hotI hai, use kyA kahate haiM? uttara - pratiSThA-mahotsava meM isa pUrva pratiSThita pratimA kA vizeSa mahattva hotA hai / isa pratiSThita pratimA ke sAnnidhya meM athavA inakI adhyakSatA meM hI samasta vidhiyA~ sampanna hotI haiM; ata: ise vidhi-adhyakSa kahate haiN| paJca-kalyANaka ke prArambha meM isa pratimA ko jinendra rathayAtrA meM dhUmadhAma ke sAtha pratiSThA maNDapa lAyA jAtA hai tathA inhIM kI zaraNa meM vidhinAyaka, mUlanAyaka tathA anya pratiSTheya pratimAoM ko rakhA jAtA hai| prazna 15 - ratna-vRSTi kA kyA mahattva hai| uttara - pratyeka tIrthaGkara ke janma se 15 mAha pUrva se hI saudharma indra kI AjJA se kubera dvArA unake janmasthAna ke nagara meM ratnoM kI varSA hotI hai| isI kI sUcanArtha hama bhI paJca kalyANakoM meM kubera ke mAdhyama se ratna-vRSTi karavAte haiN| prazna 16 - solaha svapnoM kA kyA mahattva hai? uttara - jisa dina tIrthaGkara kA jIva apanI pUrva paryAya ko
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ chor3akara tIrthaGkara paryAya meM AtA hai, usakI pUrva rAtri ko tIrthaGkara kI mAtA solaha zubhasvapna dekhatI hai - aisA hI niyoga hai| vaha ina svapnoM kA phala tIrthaGkara ke pitA se pUchatI hai aura ve usakA zubha phala batAkara ghoSaNA karate haiM - 'he trilokInAtha kI mAtA! Apake garbha meM tIna loka ke jIvoM ko muktimArga kA sandeza denevAlA putra janma lenevAlA hai| - yaha sunakara mAtA ko atizaya Ananda utpanna hotA hai aura isI AnandAtireka kI avasthA meM unake udara meM tIrthaGkara kA jIva, garbha dhAraNa karatA hai| ukta solaha svapnoM kA varNana tathA phala pratyeka paJca-kalyANaka meM pradarzita kiyA jAtA hai| prazna 17 - garbhakalyANaka ke dina ghaTayAtrA kyoM nikAlI jAtI hai? uttara - jisa prakAra mAtA ke garbha meM tIrthaGkara kA jIva AtA hai to aSTa deviyA~ usake pUrva se hI unakI sevA-suzruSA ke lie A jAtI haiM tathA unakI zuddhi Adi sarva karma karatI haiM; usI prakAra jisa vedI para bhagavAna virAjamAna hoMge, usa vedI kI zuddhi, mandira-kalaza, zikhara, dhvaja Adi kI zuddhi bhI garbhakalyANaka ke pAvana avasara para sampanna hotI hai / garbhakalyANaka ke sAtha isa bAhya zuddhatA kA bhAvanAtmaka sambandha hai| pratiSThA-maNDapa se jinamandira taka vedIzuddhi hetu zuddha mantrita jala, kalazoM yA ghaToM meM lekara jAte haiM, una ghaToM ko yAtrA meM saubhAgyavatI striyA~ tathA kumArI bAlikAe~ dhAraNa karake calatI haiN| (520)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ise hI ghaTayAtrA' kahate haiN| prazna 18 - mAtA-devI kI carcA se kyA tAtparya hai? uttara - jisa mAtA ke garbha meM sampUrNa jagata ko divyadhvani dvArA upadeza denevAlA tIrthaGkara kA jIva virAjamAna ho, usake hRdaya meM kaisI umajheM hotI haiM tathA usa samyagdRSTi dharmAtmA mAtA ke kaise AdhyAtmika vicAra hote haiM? - inakA pradarzana isa carcA meM karAyA jAtA hai| isameM aSTa deviyA~ tathA chappana kumAriyA~, mAtA se tattvacarcA karatI haiM aura mAtA apane mukhAravinda se unakA samAdhAna karatI haiM - yahI isa carcA kA mArmika bindu hai| prazna 19 - mAtA-pitA, indra-indrANI, rAjA-rAnI Adi kI kyA pAtratAe~ haiM? uttara - jo pratiSThAkAraka ke pratinidhi, pUjaka, sundara, sadguNavAna, yuvA, AbharaNa-bhUSita, zraddhAvAna, niSpApa, azuddha bhojana-pAnarahita hote haiM, ve ina padoM ke yogya hote haiN| anya tAtkAlika niyama, kArya Adi unheM pratiSThAcArya dvArA diye jAte haiN| prazna 20 - indrasabhA aura rAjasabhA kA kyA mahattva hai? uttara - jaba koI tIrthaGkara jaisA mahApuruSa, isa bhUmaNDala para avatarita hotA hai to sampUrNa bhUmaNDala usase prabhAvita ho jAtA hai| svarga meM devatA tathA madhyaloka meM rAjA-cakravartI Adi apane -apane sthAna para sabhAoM meM una tIrthaGkara mahApuruSa kA guNagAna karate haiM tathA unake garbha, janma Adi kalyANakoM meM mahotsava karane ke sambandha meM gahana mantraNA karate haiM - yahI indrasabhA aura rAjasabhA ke mAdhyama se pradarzita kiyA jAtA hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 21 - nAndI-vidhAna tathA indra-pratiSThA kI vidhi kyoM karAyI jAtI hai? uttara - 'nAndI-vidhAna' - yaha paJca-kalyANaka pratiSThA kA prArambhika maGgalAcaraNa mAnA gayA hai| isake mAdhyama se 'maGgala -kalaza-sthApanA' ke bAda bhagavAna ke mAtA-pitA bananevAle sadgRhasthoM kA gotra parivartana karAyA jAtA hai tathA unheM AcaraNa sambandhI yogya niyamoM kI jAnakArI dI jAtI hai| isI prakAra 'indra -pratiSThA' ke mAdhyama se indra-indrANI bananevAle gRhasthoM kI indra -indrANiyoM ke rUpa meM sthApanA kI jAtI hai| isa vidhi kA itanA prabhAva hai ki sampUrNa pratiSThAkAla meM indra-indrANiyoM tathA mAtA -pitA ko sUtaka-pAtaka Adi nahIM lgte| indra-indrANiyoM tathA mAtA-pitA ke isa rUpa kI jAnakArI nagara kI samagra janatA ko hove - isa nimitta se indra-zobhAyAtrA nikAlI jAtI hai| prazna 22 - yAgamaNDala-vidhAna kyoM karAyA jAtA hai? uttara - yAgamaNDala vidhAna meM paJca parameSThI, jinapratimA, jinamandira, jinavANI (zAstra) aura jinadharma - ina nava devatAoM kI pUjana kI jAtI hai / isa pUjana ke mAdhyama se samasta deva-zAstra -guru kA AhvAna kiyA jAtA hai tathA pUjana-vidhAna ke mAdhyama se yaha bhAvanA kI jAtI hai ki deva-zAstra-guru! hama Apake sAnnidhya meM yaha paJca-kalyANaka pratiSThA karanA cAhate haiM, kRpayA Apa hameM AzIrvAda deveM ki hama zuddha mana-vacana-kAya se yaha mahAna kArya sampanna kreN| prazna 23 - pANDukazilA kA kyA mahattva hai? uttara - janmakalyANaka ke avasara para jaba saudharma indra apane samagra devatA parivAra ke sAtha janmakalyANaka kA utsava manAne (52237
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ate haiM, taba sarva prathama ve zacI indrANI se bAla tIrthaGkara ko anunaya karake prApta karate haiN| pazcAt janmAbhiSeka ke uddezya se bAla tIrthaGkara ko airAvata hAthI para virAjamAna karake sumeruparvata para le jAte haiN| sumeruparvata para pANDukavana meM una bAla tIrthaGkara kA 1008 kalazoM dvArA kSIrasAgara ke jala se abhiSeka hotA hai| yaha pANDukazilA sanAtana mAnI gayI hai; isI para ananta tIrthaGkaroM kA janmAbhiSeka ho cukA hai, ho rahA hai aura hotA rhegaa| prazna 24 - tANDavanRtya kaba hotA hai aura yaha kyA sUcita karatA hai? uttara - janmAbhiSeka ke bAda jaba tIrthaGkara ko saudharma indra daivika vastra dhAraNa karAtA hai aura airAvata hAthI para baiThakara vApasa AtA hai to unakeadbhutarUpa ko dekhakara svayaM acambhita ho jAtA hai| bhagavAna ke rUpa ko dekhane ke lie saudharma indra, eka hajAra netra banAtA hai aura harSapUrvaka mahA-tANDavanRtya karatA hai, taba bhI use tRpti nahIM milatI hai| isI prakAra kI sthiti sabhI indroM aura upasthita jana samudAya kI hotI hai| yaha kriyA utsAha evaM Ananda kI sUcaka hai| prazna 25 - pAlanAjhUlana kA kyA mahattva hai? uttara - yaha eka vyAvahArika vidhi hai| jisa prakAra loka meM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlaka ko pAlane meM jhulAyA jAtA hai; usI prakAra bAla tIrthaGkara ko bhI pAlane meM jhulAyA jAtA hai| tIna jJAna ke dhArI bAla tIrthaGkara ko pAlane meM jhulAte hue kaisI AdhyAtmika lorIyA~ sunAyI jAtI haiM, kisa prakAra unakA mana raJjAyamAna kiyA jAtA hai? - isI utsAhavardhaka vidhi kA nAma 'pAlanAjhUlana' hai / paJca - kalyANaka pratiSThA meM isa kAryakrama meM sabase adhika utsAha dekhA jAtA hai aura upasthita jana samudAya meM pratyeka strI-puruSa, yuvaka-yuvatI, bAlaka-bAlikA sabhI bAla tIrthaGkara ko pAlane meM jhulAnA cAhate haiM / prazna 26 - tIrthaGkara ko vairAgya kaise AtA hai ? uttara - yaha niyama hai ki pratyeka tIrthaGkara ke samakSa dIkSAkalyANaka ke T pUrva aisI koI na koI ghaTanA ghaTatI hai, jo unheM vairAgya kA nimitta bana jAtI hai / jaise, tIrthaGkara RSabhadeva ko nIlAJjanA kA nRtya aura tIrthaGkara mahAvIra ko jAtismaraNa honA, nimitta mAnA gayA hai| vairAgya hone ke bAda usakI anumodanA karane hetu brahmasvarga se akhaNDa brahmacArI laukAntika devoM kA Agamana hotA hai / pazcAt tIrthaGkarakumAra kI dIkSAvidhi sampanna hotI hai / prazna 27- kyA dIkSA hetu vanagamana karate samaya devatAoM aura manuSyoM meM koI vivAda hotA hai ? uttara - tIrthaGkara ke pA~coM kalyANaka manAne hetu svarga se 24)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ devatAgaNa Ate haiM, dIkSAkalyANaka ke samaya bhI ve Ate haiN| devagaNa, pAlakI meM tIrthaGkara ko le jAne lagate haiN| usI samaya deva aura mAnavoM meM yaha vivAda hotA hai ki pahale pAlakI kauna uThAye? isa vivAda meM donoM tarapha se apane-apane pakSa prastuta kiye jAte haiN| anta meM tIrthaGkara ke pitA se yaha samAdhAna hotA hai ki jo tIrthaGkara ke sAtha dIkSA legA, vahI pAlakI uThAne kA prathama pAtra hogaa|' usa samaya eka kAruNika dRzya bhI upasthita hotA hai| devatA apanI devaparyAya ke badale meM manuSyoM se unakI manuSyaparyAya thor3I dera ke lie mA~gate haiM aura manuSya kisI bhI kImata para use svIkAra nahIM karate; taba manuSyoM ko hI pAlakI uThAne kA prathama avasara milatA hai kyoMki manuSya hI saMyama dhAraNa ke yogya hotA hai; deva apanI paryAyagata ayogyatA se saMyama dhAraNa ke yogya nahIM mAne gaye
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha pa saGga manuSya pa yA ya ma AtmabhAnapUrvaka saMyama dhAraNa karane kI pAvana preraNA pradAna karatA hai| pazana 28 - AhAradAna kA kyA mahattva hai? uttara - munidIkSA ke uparAnta belA-telA Adi upavAsa karane ke bAda munirAja kA prathama pAraNA AhAradAna ke mAdhyama se hotA hai, usakI vidhi isa avasara para dikhAyI jAtI hai| AhAradAna ke mAdhyama se dAnatIrtha kI pravRtti kA udaya hotA hai tathA muniyoM kI nirdoSa AhAracaryA kA pradarzana bhI isake mAdhyama se jagata ke sAmane jAhira hotA hai| isa avasara para vairAgya tathA bhAvanA kA adbhuta saMgama hotA hai| prazna 29 - aGkanyAsavidhi kyoM karAyI jAtI hai? uttara - aGkanyAsavidhi ke sAtha-sAtha tilakadAnavidhi, adhi vA sa nA vidhi, svastya ya na vidhi, zrI mu kho d ghATa na vidhi, netronmIlAnavidhi, prANapratiSThAvidhi, sUrimantravidhi Adi jinabimba-pratiSThA kI mukhya vidhiyA~ haiM, jinakA atizaya mahattva hai| 'sAmAnyatayA ina vidhiyoM ke mantra sabhI pratiSThA pAThoM meM samAna hai' - aisA paNDita (526)]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAthUlAlajI zAstrI ne pratiSThA pradIpa meM likhA hai| ina saMskAra mantroM kI vidhi karate samaya pratiSThAcArya atizaya ujjvala pariNAma dhAraNa karate haiM, balki aGkanyAsa karate samaya pratiSThAcArya apane aGgoM meM ina mantroM kI sthApanA karate haiM, pazcAt mUrti meM una mantroM kA saMskAra karate haiN| ___ inameM se sUrimantra Adi mantra, prANa-pratiSThA ke sarvopari mantra haiM / yadi pratiSThA mahotsava meM nagna digambara munirAja kI anupasthiti meM pratiSThAcArya svayaM nagna hokara, ina vidhiyoM ko vizuddhabhAva se karate haiN| (pratiSThA pATha ......... AdhAra) prazna 30 - divyadhvani kA prasAraNa kaise kiyA jAtA hai? uttara - kevalajJAna prApti ke bAda samavasaraNa meM tIrthaGkara bhagavAna ko caturmukha virAjamAna kiyA jAtA hai aura parade ke pIche se divyadhvani kA prasAraNa kiyA jAtA hai| yadyapi tIrthaGkara bhagavAna kI divyadhvani nirakSarI hotI hai aura vaha gaNadharadeva ke mAdhyama se khiratI hai, tathApi bhavyajIvoM kI preraNArtha isa prakAra usakA pradarzana kiyA jAtA hai| prazna 31 - mokSagamana kI vidhi kisa prakAra dikhAyI jAtI hai? uttara - mokSakalyANaka ke pUrva tIrthaGkara prabhu ko unake
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhakSetra ke sUcaka, parvata Adi sthAna para virAjamAna dikhAyA jAtA hai| pazcAt prabhu, yoga-nirodha karake samasta karmoM kA abhAva karake mokSa padhAra jAte haiM - isakI sUcanA hetu vidhinAyaka pratimA ko vahA~ se uThAkara vedI para virAjamAna kara dete haiM tathA bhagavAna ke nakha aura kezoM kA agnikumAra jAti ke deva, agni-saMskAra karate haiM / yahI mokSagamana kI vidhi hai| prazna 32 - maGgalAyatana vizvavidyAlaya meM jinamandira ke sAtha banAye gaye kIrtistambha kI kyA vizeSatA hai? uttara - isa kIrtistambha meM tIrthaGkara paramAtmA, AcArya bhagavantoM evaM jJAnI dharmAtmAoM kI gauravazAlI paramparA ko cAra bhASA meM pradarzita kiyA gayA hai| prAkRta, saMskRta, hindI evaM aMgrejI bhASA meM Alekhita yaha paramparA sacamuca jaina zAsana kA kIrtistambha hai| isa gauravazAlI paramparA se jana-jana ko paricita karAne ke uddezya se evaM bhaviSya kAla taka bhI isa paramparA kA paricaya sabhI ko prApta hotA rahe - yaha kIrtistambha kA uddezya hai| prazna 33 - paJca-kalyANaka pratiSThA-mahotsava se hameM kyA sandeza prApta hotA hai? uttara - isa mahotsava meM tIrthaGkara paramAtmA ke pA~ca kalyANakoM ke alAvA unake pUrva bhavoM kA pradarzana bhI kiyA jAtA hai, jisase jJAta hotA hai ki eka jIva kisa prakAra AtmArAdhanA kI zreNiyA~ car3hatA huA mukti jaisI sarvoccadazA prApta kara jagata vandanIya bana jAtA hai| sAtha hI isa mahotsava meM jinavANI sevaka vidvAnoM ke dvArA muktimArga kA svarUpa kA evaM use prApta karane ke upAyoM kA pratipAdana bhI hotA hai| isa prakAra prekTIkala evaM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca-kalyANaka kA eka-eka mantra kalyANakArI - pratiSThAcArya bAla brahmacArI abhinandanakumAra zAstrI, tIrthadhAma maGgalAyatana alIgar3ha 'jina-pratimA jinavara-sI kahiye' - mahAna vidvAna evaM adhyAtmarasa ke rasiyA kavivara bhaiyA bhagavatIdAsajI kA jinendra pratimA kI mahimA batAnevAlA yaha pada jaba AdyopAnta par3hate haiM, taba sahaja hI yaha jJAna ho jAtA hai ki samavasaraNa meM virAjamAna jinendrabhagavAna evaM jinamandira meM pratiSThApUrvaka virAjamAna vItarAgI jinendra pratimA meM koI antara nahIM hai| jisa prakriyA dvArA pASANa se nirmita athavA aSTadhAtu se nirmita pratimA, jinendra bhagavAna ke samAna upAsya evaM pUjyapane ko prApta ho jAtI hai, usa prakriyA ko paJca-kalyANaka kahate haiN| varSabhara meM jainadharma ke aneka parva-mahotsava Ate haiM parantu paJca -kalyANaka mahotsava jainadharma kA sabase mahAna puNya anuSThAna hai, mahA-mAGgalika mahotsava hai| ___ yaha mahA-mahotsava mAtra jaina samAja ke lie hI AnandakArI ho - aisA nahIM hai, apitu jana-jana ko AhlAdakArI hai| aneka dharmapremI jIva isameM nihita kriyAoM ko dekhakara, kaI mumukSu bhAI isa mahotsava meM Aye hue vidvAnoM dvArA jinendrabhagavAna dvArA kahI huI vANI ko pravacanoM tathA kakSAoM ke mAdhyama se sunakara tathA (529
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka sAdharmI bhAI isa mahotsava ke antargata honevAle adhyAtmarasa se bharapUra tAttvika evaM vairAgyamaya sAMskRtika kAryakramoM ko dekhakara tathA aneka saGgItapremI bhAI-bahina isake adbhuta -prAsaGgika evaM AdhyAtmika madhura bhakti gItoM ko sunakara apanI-apanI yogyatAnusAra dharma prApti karate haiN| aise mahAna prasaGgoM meM zAmila hokara mandakaSAya ke pariNAmoM dvArA puNya upArjana karanA to bahuta sAmAnya bAta hai| aneka komalamati bAlaka bhI ina manamohaka kAryakramoM ko dekhakara dhArmika saMskAroM ko puSTa karate haiM tathA jo pahalI bAra hI paJca-kalyANaka mahotsava dekhane Ate haiM, ve bhI dhArmika saMskAroM ko prApta karate haiM aura dhanya haiM ve jIva, jo apanI pariNati meM se durvyasanoM ko dUra kara sadAcAramaya jIvana kA nirmANa kara, svAdhyAya kI preraNA pA kara, jinavANI meM avagAhana kara, tattvajJAnarUpI jJAnagaGgA meM DUbakI lagA kara, svAnubhava dvArA AnandAmRta kA pAna kara, jIvana ko nihAla kara lete haiN| sarva prathama to paJca-kalyANaka kI tithi zuddha ho, arthAt paJcAGga zuddhi - tithi, vAra, nakSatra, yoga aura karaNa hoM, mAna -abhimAna na ho; jahA~ hRdaya meM tyAga-tapasyA ho, nirlobhapanA ho, vahA~ vighna kaisA? vaha kArya to nirvighna hI hogaa| paJca-kalyANaka mahotsava kI sabase pahalI kriyA hai - zAntijApa kA prArambha / zAntijApa meM jo mantra AcAryoM ne batAye haiM, unakA uccAraNa zuddha ho - yaha sarva prathama dhyAna dene yogya hai| yadyapi pratiSThA granthoM meM savA lAkha jApa karane kA ullekha hai kintu yadi zuddha uccAraNa evaM saMyamita jIvana aura zuddha bhojanavAle bhAI paryApta saMkhyA meM na mile to jApa kama bhI ho sakate haiN| mantroM kA 15307
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ adbhuta mAhAtmya hai, jinavANI meM mantra kA zuddha jApa karane se utkRSTa puNya kA bandha likhA hai| mantra kI zuddhi aura usakA zuddha uccAraNa ati Avazyaka hai| zrutapaJcamI parva kI kathA meM varNana AtA hai ki paramapUjya dharasenAcArya ne apane do munirAja ziSyoM kI parIkSA hetu donoM ko alaga-alaga do mantra diye the aura kahA ki inakI sAdhanA kro| donoM munirAjoM ne sAdhanA kI aura dekhA ki kurUpa deviyA~ prakaTa huIM; kAraNa AcAryadeva ne parIkSA hetu eka mantra meM eka mAtrA adhika rakhI thI tathA dUsare mantra meM eka mAtrA km| taba donoM munirAjoM ne saMzodhana kara mantroM kA jApa kiyA to sarvAGga sundarI deviyA~ prakaTa huiiN|' jinendradeva kA yaha mahAmaGgala mahotsava, mAtra janaraJjanamanoraJjana kA viSaya nahIM hai; apitu AtmakalyANaka ke sAtha-sAtha usa mahAna paramparA ko Age bar3hAnevAlA hai, jisakA udgama hajAroM varSa pUrva mahAna vItarAgI santoM dvArA vidhi-vidhAna ke mAdhyama se huA hai| dhAtu yA pASANa se nirmita pratiSThita hue vItarAga jinendra pratimA ke darzana -pUjana se bhavyajIvoM ko divyadhvani ke alAvA vaisA hI dharmalAbha prApta hotA hai, jaisA samavasaraNa meM virAjamAna tIrthaGkara paramAtmA ke darzana se prApta hotA hai, isIlie to kahA hai - 'jina-pratimA jinavara -sI khiye|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAyatana vizvavidyAlaya meM Ayojita zrI AdinAtha paJca kalyANaka pratiSThA mahotsava ke antargata vidhinAyaka bhagavAna zrI AdinAthasvAmI ke jIvana caritra para AdhArita ( pA~ca prazna - pA~ca puraskAra pratidina) prazna 1: bAlaka RSabhadeva kI janmatithi kyA hai? uttara : bAlaka RSabhadeva kA janma, caitra kRSNa navamI ko huA thaa| prazna 2 : bAlaka RSabhadeva kA janma kahA~ huA thA? uttara : bAlaka RSabhadeva kA janma jambUdIpa ke bharatakSetra kI ayodhyAnagarI meM huA thaa| prazna 3 : bhagavAna RSabhadeva kI Ayu kitanI thI? uttara : bhagavAna RSabhadeva kI Ayu 84 lAkha pUrva kI thii| prazna 4: bhagavAna RSabhadeva ke zarIra kI U~cAI kitanI thI?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : bhagavAna RSabhadeva ke zarIra kI U~cAI 500 dhanuSa kI thii| prazna 5 : bhagavAna RSabhadeva kA janma, kAla ke anusAra kaba huA thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA janma, suSamA-duSamA nAmaka tIsare kAla ke anta meM jaba 84 lAkha pUrva + 3 varSa 8 mAha pandraha dina bAkI rahe, taba huA thaa| prazna 6: bhagavAna RSabhadeva ke zarIra kA varNa kauna-sA thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke zarIra kA varNa svarNa thaa| prazna 7 : bhagavAna RSabhadeva kA kumAra kAla kitanA thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA kumAra kAla 20 lAkha pUrva kA thaa| prazna 8: muni RSabhadeva, dIkSA lene ke bAda chamastha kAla kitane varSa taka rahA? uttara : muni RSabhadeva eka hajAra varSa taka chadmastha avasthA meM rhe| prazna 9 : muni RSabhadeva ne dIkSA kaba grahaNa kI? uttara : muni RSabhadeva ne caitra kRSNA navamI ke dina dIkSA grahaNa kii| prazna 10 : muni RSabhadeva kI dIkSA ke samaya kauna-sA uttama nakSatra thA? uttara : muni RSabhadeva kI dIkSA ke samaya uttarASAr3hA nakSatra thaa| prazna 11 : muni RSabhadeva kisa pAlakI para baiThakara vana meM gaye? uttara : muni RSabhadeva sudarzanA nAmaka pAlakI meM baiThakara vana meM gye| prazna 12 : muni RSabhadeva ne 330
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa vana meM dIkSA grahaNa kI? uttara : muni RSabhadeva ne siddhArtha vana meM dIkSA grahaNa kii| prazna 13 : muni RSabhadeva kisa vRkSa ke nIce dIkSA grahaNa kI? uttara : muni RSabhadeva ne nyagrodha, arthAt vaTa vRkSa ke nIce dIkSA grahaNa kii| prazna 14 : muni RSabhadeva ne dIkSA lekara kitane dina kA upavAsa grahaNa kiyA? uttara : muni RSabhadeva ne dIkSA ke pazcAt chaha mAha kA upavAsa grahaNa kiyaa| prazna 15 : muni RSabhadeva ko kitane varSa bAda kisa vastu kA AhAra milA? uttara : muni RSabhadeva ne eka varSa bAda ikSurasa kA AhAra grahaNa kiyaa| prazna 16: muni RSabhadeva ko prathama AhAra kisane aura kahA~ para diyA? uttara : muni RSabhadeva ko prathama AhAra, hastinApura meM rAjA zreyAMsa aura rAjA somadeva ne diyaa| prazna 17 : muni RSabhadeva ko kevalajJAna kaba huA? uttara : muni RSabhadeva ko kevalajJAna phAlguna kRSNA ekAdaza ko huaa| prazna 18: muni RSabhadeva ko kevalajJAna kisa samaya huA thA? uttara : muni RSabhadeva ko kevalajJAna pUrvAhna, arthAt prAta:kAla huaa| prazna 19 : bhagavAna RSabhadeva kula kitane gaNadhara the? uttara : bhagavAna RSabhadeva vRSabhasena Adi kula 84 gaNadhara the| prazna 20 : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM pUrvo ke jJAtA 1-34
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitane the? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM pUrvo ke jJAtA 4150 the| prazna 21 : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM kula kitane avadhijJAnI munirAja the? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM kula nau hajAra avadhijJAnI munirAja the| prazna 22 : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM kula kitane kevalI bhagavanta virAjamAna the? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM 20 hajAra kevalI virAjamAna the| prazna 23 : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM manaHparyayajJAnI kitane munirAja the? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM kula 20750 mana:paryayajJAnI munirAja the| prazna 24 : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM kitane vAdI munirAja the? uttara : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM 20750 vAdI munirAja the| prazna 25 : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM kula kitanI AryikA mAtA thIM? uttara : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM kula 350000 AryikA mAtAe~ thiiN| prazna 26: bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM kula kitane zrAvaka the? 1-35001
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM kula 3 lAkha zrAvaka the| prazna 27 : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM kula kitanI zrAvikAe~ thIM? uttara : bhagavAna RSabhadeva samavasaraNa meM 5 lAkha zrAvikAe~ thiiN| prazna 28: bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa kA kitanA vistAra thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa kA 12 yojana kA vistAra thaa| prazna 29 : bhagavAna RSabhadeva kI nirvANa kaba huA thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ko mAgha kRSNa 14 ko nirvANa huA thaa| prazna 30 : bhagavAna RSabhadeva ko nirvANa kahA~ huA thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ko nirvANa kailAzaparvata para huA thaa| prazna 31 : bhagavAna RSabhadeva kA tIrtha pravartana kAla kaba taka rahA? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA tIrtha pravartana kAla 50 lAkha karor3a sAgaropama+1 pUrvAGga pramANa kAla taka rhaa| prazna 32 : bhagavAna RSabhadeva mokSa kaba padhAre? uttara : bhagavAna RSabhadeva, suSamAduSamA nAmaka tIsare kAla ke anta samaya meM jaba 3 varSa 8mAsa 15 dina bAkI rahe, taba mokSa pdhaare| prazna 33 : bhagavAna AdinAtha ke sAtha kitane jIva mokSa padhAre? (536)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : bhagavAna AdinAtha ke sAtha 10 hajAra muni mokSa pdhaare| prazna 34 : bhagavAna AdinAtha kisa Asana se mokSa padhAre? uttara : bhagavAna AdinAtha padamAsana se mokSa pdhaare| prazna 35 : bhagavAna AdinAtha dina ke kisa samaya mokSa padhAre? uttara : bhagavAna AdinAtha pUrvAhna ke samaya mokSa pdhaare| prazna 36: bhagavAna AdinAtha kA mokSa gamana se pUrva vihAra kaba banda huA? uttara : bhagavAna AdinAtha kA yoga nirodha se 14 dina pUrva vihAra banda huaa| prazna 37 : bhagavAna AdinAtha ke mukhya zrotA kauna the? uttara : bhagavAna AdinAtha ke mukhya zrotA cakravartI bharata the| prazna 38: bhagavAna AdinAtha ke samavasaraNa meM mukhya AryikA kauna thIM? uttara : bhagavAna AdinAtha ke samavasaraNa meM mukhya AryikA brAhmI thiiN| prazna 39 : munirAja AdinAtha ko kevalajJAna kahA~ huA? uttara : munirAja AdinAtha ko kevalajJAna purimatAlapura meM zakaTA vana meM huaa| prazna 40 : munirAja AdinAtha ne kevalajJAna se pUrva kitane dina kA upavAsa kiyA? uttara : munirAja AdinAtha ne kevalajJAna se pUrva tIna dina kA upavAsa kiyaa| prazna 41 : munirAja AdinAtha ke sAtha kitane rAjAoM ne dIkSA grahaNa kI? uttara : munirAja AdinAtha ke sAtha cAra hajAra rAjAoM ne dIkSA grahaNa kii| prazna 42 : rAjakumAra RSabhadeva ko kisa nimitta se vairAgya 374
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA? uttara : rAjakumAra RSabhadeva ko nIlAJjanA nAmaka apsarA ke nidhana se vairAgya utpanna huaa| prazna 43 : munirAja RSabhadeva ke dIkSA vRkSa kI U~cAI kitanI thI? uttara : munirAja RSabhadeva ke dIkSA vRkSa kI U~cAI chaha hajAra dhanuSa thii| prazna 44 : munirAja RSabhadeva ne kisa vana meM dIkSA grahaNa kI? uttara : munirAja RSabhadeva ne prayAganagara ke siddhArthavana meM dIkSA grahaNa kii| prazna 45 : rAjakumAra RSabhadeva ne dina ke kisa samaya dIkSA grahaNa kI? uttara : munirAja RSabhadeva ne aparAhna kAla meM dIkSA grahaNa kii| prazna 46: rAjakumAra RSabhadeva ne kisa tithi ko dIkSA grahaNa kI? uttara : rAjakumAra RSabhadeva ne caitra kRSNa 9 ko dIkSA grahaNa kii| prazna 47 : bhagavAna RSabhadeva kitane kAla taka kevalajJAna (arahanta ) avasthA meM rahe? uttara : bhagavAna RSabhadeva eka hajAra varSa kama eka lAkha pUrva taka kevalI avasthA meM rhe| prazna 48 : rAjA RSabhadeva kA rAjabhoga kAla kitanA rahA? uttara : rAjA RSabhadeva kA rAjabhoga kAla 63 lAkha pUrva kA rhaa| prazna 49 : rAjakumAra RSabhadeva kA kumAra kAla kitanA thA? uttara : rAjakumAra RSabhadeva kA 20 lAkha pUrvakA kumAra kAla thaa| prazna 50 : bhagavAna RSabhadeva kA cihna kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA cihna vRSabha (baila) hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 51 : bhagavAna RSabhadeva kI janmarAzi kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva kI janmarAzi dhanu hai| prazna 52 : bhagavAna RSabhadeva kA janma nakSatra kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA janma nakSatra abhijita hai| prazna 53 : bhagavAna RSabhadeva kA garbha nakSatra kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA garbha nakSatra uttarASAr3ha hai| prazna 54 : bhagavAna RSabhadeva kA garbha samaya kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva rAtri ke anta samaya garbha meM aae| prazna 55 : bhagavAna RSabhadeva kI garbha tithi kyA hai? uttara : bhagavAna RSabhadeva kI garbha tithi ASAr3ha kRSNa dvitIyA hai| prazna 56: bhagavAna RSabhadeva kI mAtA kA kyA nAma thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva kI mAtA kA nAma marudevI thaa| prazna 57 : bhagavAna RSabhadeva ke pitA kA kyA nAma thA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke pitA kA nAma rAjA nAbhirAya thaa| prazna 58 : bhagavAna RSabhadeva ke pitA kauna se kulakara the? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke pitA 14veM antima kulakara the| prazna 59 : bhagavAna RSabhadeva ke vaMza kA nAma batAo? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke vaMza kA nAma ikSvAkuvaMza thaa| prazna 60 : bhagavAna RSabhadeva kA jIva kahA~ se cayakara tIrthaGkara huA? uttara : bhagavAna RSabhadeva kA jIva sarvArthasiddhi nAmaka anuttara
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimAna se cayakara tIrthaGkara huaa| prazna 61 : bhagavAna RSabhadeva ke jIva ne kauna-se bhava meM tIrthaGkara prakRti kA bandha kiyA? uttara : bhagavAna RSabhadeva ke jIva ne vajranAbhi cakravartI kI paryAya meM apane pitA vajrasena tIrthaGkara ke samavasaraNa meM tIrthaGkara prakRti kA bandha kiyaa| prazna 62 : kyA bhagavAna AdinAtha / RSabhadeva jainadharma ke pravartaka haiM? uttara - jainadharma koI sampradAya nahIM hai, vaha to vastu kA svarUpa hai; ata: jainadharma kA koI pravartaka nahIM hai, kyoMki vaha anAdi-nidhana, zAzvat satya hai| bhagavAna RSabhadeva jainadharma ke tIrthaGkara evaM upadezaka haiN| munidazA kI anAdikAlIna satya vastusthiti munidazA hone para sahaja nirgrantha digambaradazA ho jAtI hai| muni kI dazA tInoM kAla nagna digambara hI hotI hai| yaha koI pakSa athavA bAr3A nahIM, kintu anAdi satya vastusthiti hai| koI kahe ki vastra hove to kyA Apatti hai kyoMki vastra to paravastu hai, vaha kahA~ AtmA ko rokatA hai?' isakA samAdhAna yaha hai ki vastra to paravastu hai aura vaha AtmA ko nahIM rokatA, yaha bAta to satya hai parantu vastra ke grahaNa kI buddhi hI munipane ko rokanevAlI hai| muniyoM ko antara kI ramaNatA karate-karate itanI udAsInadazA sahaja ho gayI hai ki unheM vastra ke grahaNa kA vikalpa hI utpanna nahIM hotaa| (- paJca kalyANaka pravacana, gujarAtI, pRSTha 144)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalo yatana vizvavidyAlaya MANGALLATAN UNIVERSITY prakAzaka: tIrthadhAma maGgalAyatana zrI AdinAtha-kundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (bhArata)