Book Title: Jain Hiteshi 1920 Ank 06
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522882/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ bhAga / aMka 9 hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / jainahitaiSI / na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe satyavANI / bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI 'hitaiSI ' // Pass sahAnubhUti' / ( anu0-zrIyukta ThA. kalyANasiMha bI. e. 1) jaba tuma apanI AtmAko dekho to kar3I aura tIvra dRSTike sAtha dekho; parantu jaba dUsaroMko dekhA to anukampAse dekho / jaise daladala bhUmise kAI nikalatI hai usI prakAra sAdhAraNa manuSyoM ke mu~hase gAliyA~ aura ulane nikalate haiN| unheM tuma mata nikAlo / - ilA vhIlara vilakAksa / pIDita manuSyase maiM yaha nahIM pUchatA ki tumhArI pIr3A kaisI hai, balki maiM svayaM pIDita bana jAtA hU~ aura pIr3AkA anubhava karane lagatA hU~ / - vAlTa vhAiTamena / hamane jitanA Atma-damana prApta kara liyA hai utanA hI hama dUsaroMse sahAnubhUti rakha sakate 1 jemsa elenakRta Byways of Blessedness ( Anandako pagaDaMDiyA~) nAmaka pustakakA 'eka adhyAya / yaha pustaka hindI grantha- ratnAkara kAryAlayakI orase hAla hI prakAzita huI haiN| 9-10 ASAr3ha 2446 jUna 1920 haiM / jaba taka hama apane para hI dayA karate raheM aura apane se hI sahAnubhUti rakhate rahe taba taka dUsaroMkA vicAra nahIM kara sakate haiM / yadi ha svayaM apanI hI prazaMsA, apanI hI rakSA, apanI hI sammatikA vicAra kareM to dUsaroMke sAtha premakA vyavahAra nahIM kara sakate / dUsaroMkA vicAra karanA aura apanA vicAra bhUlanA isIko sahAnubhUti kahate haiM / dUsaroMke sAtha sahAnubhUti rakhane ke liye pahale hameM unakI dazA samajhanI cAhiye aura unakI dazA samajhaneke liye hameM unake viSayameM pahalehIse bure vicAra nahIM bA~dha lene cAhiye-jaise ve haiM unako usI prakAra dekhanA cAhiye / hameM dUsaroMkI Antarika dazAke andara praviSTa honA cAhiye aura unake netroMse dekhakara tathA unake anubhavake anukramako samajhakara una jaisA ho jAnA cAhiye / nissandeha aisA vyavahAra hama aise manuSya ke sAtha to kara hI nahIM sakate jisakI buddhi aura anubhava hamase bar3hakara haiM aura na aise ke sAtha aisA vyavahAra kara sakate haiM jisase For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 250 jainahitaiSI [bhAga 14 hama apane Apako unnata aura ucca samajhate haiN| unakI sthitiko grahaNa karo / kevala isI prakAra kyoMki sahAnubhUti aura svArtha eka sthAnapara tuma unake sAthI hokara unake jIvana aura anusthira nahIM raha skte| parantu hama aise manu- bhavako pUrNatAse samajhoge aura jaba' kisIko vyoMke sAtha sahAnubhUti rakha sakate haiM jo una samajha loge to phira usako nindita aura dUSita pApoM aura klezoMmeM phaMse hue haiM jinase hamane nahIM tthhraaoge| manuSya eka dUsareko dUSita saphalatAke sAtha apane Apako mukta kara liyA aura aparAdhI batAkara isI vAste dUrase TAlate hai| jisa puruSakI mahattA hamase bar3hakara hai usako haiM ki ve eka dUsareko bhaleprakAra samajhate nhiiN| / hama apanI sahAnubhUtikI chAyAse DhaMka nahIM aura jaba taka ve apane Apa para vijaya ne prApta sakate haiM, parantu usake sAtha hama apaneko isa kara leM aura zuddha na bana leM taba taka samajha bhI prakAra rakha sakate haiM ki usakI mahattarA sahA- kaise sakate haiM ? nabhatikA sahArA le sakeM aura una pApoM aura vRddhi. paripakvatA, aura vistaratAko jIvana / duHkhoMse mukta ho sakeM jinameM hama aba bhI pha~se kahate haiM aura eka prakArase dekhA jAya to pApI ___ aura puNyAtmAmeM vizeSa antara nahIM hai, kevala pakSapAta aura duSkAmanAyeM sahAnubhUtike zreNI aura kramakA antara hai| puNyAtmA kisI mArgakI bar3I bhArI rukAvaTeM haiM aura ahaMkAra samayameM pApI thA aura pApI bhaviSyameM puNyAtmA sahAnabhati grahaNa karanemeM bAdhA DAlatA hai| hogaa| pApI baccA hai aura puNyAtmA vRddha hai / tama usake sAtha sahAnubhUti nahIM rakha sakate jo pApiyoMko duSTa samajhakara unase apane Apako jisake liye tumhAre manameM pUrvahIse ghRNA hai pRthaka rakhatA hai vaha usa paruSa kI nAI hai jo aura usa manuSyakI sahAnubhUti tuma apane choTe baccoMko nirbAdha, anAjJAkArI aura khiloMpara rakhanA nahIM cAhate jisake liye tumhAre noMse khelanevAle samajhakara unase dUra haTatA hai| manameM pUrvahIse dveSa hai / jisa manuSyase tuma ghina karate ho usake jIvanako tuma samajha . ____ jIvana samAna hai, parantu dekhane meM isake kaI nahIM sakate aura jinake prati tama apanI pAza- bheda haiM / puSpa vRkSase koI pRthak padArtha nahIM hai| vika buddhise IrSyA karate ho usako bhI nahIM yaha usI vRkSakA eka aMga hai balki pattIkA eka samajha sakate, kintu jaise tumane usake liye dUsarA bheda hai / bhApa pAnIse koI pRthak vastu apane hRdayameM apUrNa aura kacce vicAra bA~dha nahIM hai, vaha pAnIkA rUpAntara hai / puNyAtmA svakhe haiM unhIMke anusAra samajhoge / apanI paripakva aura pariNata pApI hai| azuddha aura kAraNazUnya sammAtike dvArA tuma pApI vahI hai jisakI buddhi aparipakva kevala usakI burAIko dekha sakoge, bhalAI nhiiN| hai aura jo ajJAnatAke kAraNa azuddha kArya-praNA- yadi tumheM dUsaroMkI yathArthatA samajhanI hai lImeM ruci rakhatA hai / puNyAtmA vaha hai jisakI to unake aura apane bIcameM ruci yA aruci, buddhi paripakva hai aura jisakI kArya-praNAlI 3pakSapAta tathA svArthika vAsanAoMko mata Ane zuddha aura satya hai| eka pApI dUsare pApIko "do; unake kAryoMkA virodha na karo aura unake dUSita batAtA hai, kyoM ki dUSita batAnA kAryakI matoM aura vizvAsoMko dUSita na ThaharAo / thor3e azuddha praNAlI hai| puNyAtmA pApIko dUSita samayake liye tuma apane Apako pRthak rakhakara nahIM ThaharAtA, kyoM ki usako smaraNa rahatA hai For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9 ] ki eka bAra svayaM bhI usI dazA meM thA, balki usako apanA laghubhrAtA yA mitra samajha kara usake sAtha gaMbhIra sahAnubhUti rakhatA hai, kyoM ki sahAnubhUti rakhanA kArya kI zuddha aura ujjvala praNAlI hai| paripakva mahAtmAko jo sabase sahAnubhUti - rakhatA hai - dUsaroM se sahAnubhUti pAne kI AvazyakatA nahIM hai / kyoM ki vaha pApa aura klezako jIta cukA hai aura AnandameM magna rahatA hai / parantu jo kliSTa haiM unako sahAnubhUtikI AvazyakatA hai aura jo pApa karate haiM ve kleza pAte haiN| jaba manuSya yaha samajhane lagatA hai ki pratyeka pApake liye ( cAhe vaha mAnasika ho yA kAyika ) usako avazya kleza uThAnA par3egA taba vaha dUsaroM para doSa lagAnA chor3a detA hai aura pApase utpanna hue unake klezoMko dekha kara unake sAtha sahAnubhUti rakhanA Arambha karatA hai / aisA vaha taba samajhane lagatA hai jaba apane Apako pavitra aura zuddha banA letA hai / sahAnubhUti / jaba manuSya apane manake vikAroMko zuddha kara letA hai, svArthika icchAoM ko badala detA hai aura ahaMkArako pairake nIce kucala detA hai taba vaha sarva prakAra ke mAnuSika anubhavoMko, arthAt samasta pApa, duHkha, zoka, vicAra aura uddezoMko * saMpUrNatAse mApa letA hai aura dharmanItiko suprakAra samajha letA hai / sampUrNa Atmadamana aura sampUrNa jJAna sahAnubhUti haiN| jo manuSya dUsaroMko apane pavitra hRdayakI svaccha dRSTise dekhatA hai vaha unapara avazya karuNA karatA hai, unako apane hI deha bhAga samajhatA hai, unako patita aura pRthaka nahIM kintu apanI hI AtmA mAnatA hai aura unake viSayameM yaha samajhatA hai ki " jaise maiMne pahale pApa kiyA thA, , vaisA hI ye bhI kara rahe haiM, jaise maine kleza uThAyA thA, vaisA ye bhI uThA rahe haiM, aura jaise maiM antameM zAntiko prApta huA vaise hI ye bhI prApta jAyeMge / " 251 yathArthameM bhalA aura dhImAn vaha hai jo prabala pakSapAtI nahIM hai, jo sabase sahAnubhUti rakhatA hai, jo dUsaroMmeM doSa nahIM dekhatA, jo pApIke usa pApako pahicAna letA hai jisase vaha ajJAnatAke kAraNa prasanna ho rahA hai aura yaha nahIM jAnatA ki antameM mujhe isa pApake hetu duHkha aura pIr3A uThAnI par3egI / jitanI dUra manuSyakI buddhi pahu~catI hai utanI hI dUra vaha apanI sahAnubhUti vistRta kara sakatA hai; usase agAr3I nahIM aura manuSya jitanA namra aura dayAvAn hotA jAtA hai utanA hI adhika vaha buddhimAna hotA jAtA hai / sahAnubhUti saMkucita honese hRdaya saMkucita hotA hai aura jI dhuMdhalA tathA kaTu hotA hai / sahAnubhUtiko vistRta karanA jIvanako prakAzita aura harSita karanA hai aura dUsaroMke liye prakAza aura AnandakA mArga sugamatara banAnA hai / dUsare ke sAtha sahAnubhUti rakhanA usake zarIrako apane zarIra meM dhAraNa karanA aura usake. samAna bhAva karanA hai, kyoMki svArthazUnya prema bahuta zIghra aikya utpanna karatA hai / vaha manuSyajisakI sahAnubhUti samasta prANadhAriyoM ke sAtha hai una sabameM tanmaya hai aura saMsAra ke sarvavyApaka prema, nIti aura buddhiko samajhatA hai / svarga, zAMti aura satya manuSyase utane hI dUra haiM jitane dUsare manuSyoMko vaha apanI sahAnubhUtise dUra rakhatA hai / jisa sImApara usakI sahAnubhUti samApta hotI hai vahIMse andhakAra, duHkha aura halacala Arambha hotI hai, kyoMki dUsaroMko apane premase dUra rakhanA mAnoM svayaMko premake Anandase dUra rakhanA hai aura svArthaka andhere kArAgAra meM par3e par3e sukar3anA hai / jaba manuSyakI sahAnubhUti asIma hotI hai| taba hI usako satyakA ananta prakAza dRSTa hotA hai / asIma premameM hI asIma Ananda milatA hai / For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .252 jainahitaiSI [bhAga 14 sahAnubhUti Ananda hai / isameM sarvottama aura vaha apane Apako sarvamaya dekhatA hai aura pavitra Ananda dRSTigata hotA hai / sahAnubhUti samajhatA hai ki saba manuSya mere dUsare deha haiM aura svargIya hai, kyoMki isake prakAzameM saba tarahake unakI prakRtiyA~ bhI mujha jaisI haiM, kevala unameM svArthika vicAra. naSTa ho jAte haiM aura sabake nyUnAdhikatAkA antara hai / agara use dUsaroMke sAtha eka bhAva arthAt AdhyAtmika samAnatAkA hRdayoMmeM pApa-pravRttiyA~ kAma karatI dikhatI haiM dRDha saMga rakhanese pavitra Ananda milatA hai| to vaha apane hRdayako TaTolatA hai aura dekhatA jaba manuSya sahAnubhUti rakhanA chor3a detA hai to hai ki aisI hI pravRtti hai to mere manameM bhI, parantu usakA jIvana, dRSTi aura jJAna vRthA ho jAtA hai| usane pApakI ora jhukanA chor3a diyA hai / yadi ___ manuSya jabataka dUsaroMke prati svArthika vicAra vaha dUsaroMmeM puNya pravRtti dekhatA hai to usako apane nahIM chor3e tabataka unake sAtha saccI sahAnubhUti manameM bhI vaisI hI puNyapravRtti dikhatI hai jo abhI nahIM rakha sktaa| jo saccI sahAnubhUti rakhatA utanI zakti aura paripakvatAko nahIM pahu~cI hai| hai vaha dUsaroMko jaise ve haiM vaisA dekhanekA prayatna ekakA pAra sabakA pApa hai aura ekakA karatA hai, unake vizeSa pApa, vAsanAe~, duHkha, puNya sabakA puNya hai / eka manuSya dUsare manuvizvAsa, pakSapAta ityAdiko yathArthatAse jAna SyoMse pRthak nahIM hai / prakRtikA koI antara nekI ceSTA karatA hai| vaha antameM jAna letA hai / nahIM hai, kevala sthitikA yA dazAkA antara hai| ki ve loga apanI AdhyAtmika unnatimeM kisa yadi koI manuSya apaneko kisI dUsare manuSyase zreNI taka pahu~ce hue haiM, unakA anubhava kahA~ isa vicArase pRthak samajhe ki vaha mujhase adhika taka hai aura ve apanI dazAko abhI badala pavitra hai to usakA aisA vicAranA usakA sakate haiM yA nhiiN| vaha jAna letA hai ki unakA ajJAna hai| vaha pRthak nahIM hai| manuSyatva jaisA jJAna hai usIke anusAra ve vicAra aura saba eka hai / sahAnubhUtike pavitra mandirameM kArya karate haiN| vaha yaha bhI jAna letA hai ki puNyAtmA aura pApI milate haiM aura eka hote haiN| unakI hIna buddhi aura jJAna acche udAharaNoM ke jIsisa krAisTake viSayameM kahA jAtA hai dvArA sahAyatA aura unnati pA sakate haiM, parantu ki usane akhila saMsArake pApa. apane Upara ve tatkSaNa nahIM badale jA sakate / viveka aura liye-arthAt usane apaneko pApiyoMse pRthak premake puSpoMko bar3hane aura vikasanake liye sama nahIM ginA balki apane Apako una jaisA hI yakI AvazyakatA hai aura IrSyA tathA mUrkhatAkI jAnA / prANImAtrake sAtha usakA aisA samabhAva bA~jha TahaniyA~ zIghra nahIM kATI jA sktiiN| usake jIvana meM spaSTatAse sabako dRSTigata huaa| aisA manuSya usase paricita jitane bhI manuSya usane una pApiyoMko-jinako logoMne unake haiM unake pratyekake Abhyantarika jagatakA dvAra bhayaMkara pApoMke kAraNa dUra pheMka diyA thA-apanI DhU~Dha letA hai, usako kholatA hai, usake andara chAtIse lagAyA aura unake sAtha ghaniSTha sahAcalA jAtA hai aura unake jIvanake pavitra mandirameM nivAsa karake una sabake sAtha ekameka nubhUti dikhaaii| ho jAtA hai / phira usako dhikkArane, krodha karane sahAnUbhUtikA sabasa Adhaka AvazyakatA aura deSa karaneko koI bhI sthAna nahIM dikhatA kisako hai ? puNyapratApI, jJAnI, yA mahAtmAko aura usake hRdayameM adhikatara anukampA, dhairya isakI AvazyakatA nahIM hai / jJAnarahita aura tathA prema rahane lagate haiN| aparipakka pApI manuSyako hI isakI Avazya For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka9) sahAnubhUti / 253 katA hai / jo jitanA adhika pApI hai vaha pApoMko aura unase jo jo duHkha aura kleza utanA hI adhika duHkhI hai, isaliye usako samupasthita hote haiM unako. jAnatA hai / vaha sahAnubhUtikI bhI utanI hI adhika AvazyakatA nidrAse jAga kara, jJAnakA prakAza prApta kara hai| mahAtmA krAisTane kahA hai-"maiM puNyA- aura svArthatAko choDakara sabako jaise ve haiM tmAoMko nahIM balki pApiyoMko pazcAttApa vaise dekhatA hai aura una sabase pavitra sahAnubhUti karAne AyA hU~ / " puNyAtmAoMko tumhArI rakhatA hai / aise manuSyako yadi loga doSa lagAte sahAnubhUtikI AvazyakatA nahIM, kevala pApi- haiM, usakI burAI karate haiM yA usase ghRNA karate yoMko hai / jo dUSita karmoMse bahuta samaya taka haiM, to vaha burAIke badale unake sAtha sahAnubhUti duHkha aura kleza uThAneke liye pApa saMcaya kara prakaTa karatA hai aura vicAra karatA hai ki ye manuSya rahA hai usIko sahAnubhUtikI AvazyakatA hai| apanI ajJAnatAke kAraNa mujhase ghRNA karate haiM, - eka prakArakA pApa karma karanevAlA dUsare inheM apane bure karmoMkA phala bhoganA pdd'egaa| prakArake pApa karanevAleko burA, aparAdhI aura Atmadamana aura jJAnavRddhike dvArA jo tumase adhama batAtA hai / vaha yaha nahIM socatA ki ghRNA kareM unase sneha karanA sIkho / unake mere aura usake pApa yadyapi bhinna prakArake haiM, burAI karanekI ora dRSTi na DAlo, pratyuta apane parantu antameM ve haiM pApa / vaha yaha nahIM dekhatA manako TaTolo; kadAcit tumhAre manameM bhI koI ki sarva prakArake pApa eka hI haiM, kevala unake rU- burI bAta hogI / yadi tuma apane doSoM aura poMmeM antara hai / manuSya svayaM jitanA pApI hai utanA aparAdhoMko samajha loge to dUsaroMkI nindA hI dUsaroMko pApI ThaharAtA hai / jaba usako karanA chor3akara apane Apako dhikkArane lgoge| sadjJAna hotA hai aura vaha apane pApase mu~ha sAdhAraNa prakArase jisako sahAnubhUti kahate pheratA hai tathA usase bacanekA yatna karane lagatA haiM vaha sahAnubhUti nahIM hai, kintu vaha eka prakAhai, taba dUsaroMko bhI pApI batAnese rukane laga rakA zArIrika sneha hai / jo hamase sneha-kare jAtA hai aura unake sAtha sahAnabhati jatAne usase hama bhI sneha kareM. yaha eka mAnaSika svabhAva lagatA hai| parantu yaha eka aTala sAMsArika aura prakRti hai| paranta jo hamase sneha nahIM kareM 'niyama hai ki indriyoMke vazIbhUta pApI manuSya unase hama sneha kareM, yaha pavitra sahAnubhUti hai / ApasameM eka dUsareko dUSita samajhate haiM aura sahAnubhUtikI AvazyakatA duHkha aura klezake ghRNA karate haiM / vaha manuSya-jisako saba burA kAraNa hai / kyoMki aisA koI prANI nahIM hai aura doSI batAte haiM aura jisase ghRNA karate haiM- jisako duHkha na huA ho / duHkhahIse sahAnuyadi una logoMke dhikkAraneko acchA samajhe aura bhUti utpanna huI hai / eka varSa yA eka hI jIvavicAra kare ki mere aparAdhoMke kAraNa ve mujhe burA nameM mAnuSika hRdaya duHkha pAkara pavitra aura batAte haiM to usakI unnati hone lagatI hai aura svaccha nahIM bana sakatA, kintu bAraMbAra janma vaha svayaM dUsaroMkI burAI karanA chor3a detA hai| lekara aura duHkha pAkara hI manuSya apane anu___ jo vAstavameM saccA aura bhalA manuSya hai vaha bhavoMkI sunaharI phasalako kATatA hai aura prema dUsaroMkI nindA nahIM krtaa| aisA manuSya aura jJAnakI paripakka aura amUlya phaliyA~ prApta svArthatA aura andhe udvegako dUra rakha kara prema karatA hai / isa prakAra janmajanmAntarake pazcAt aura zAntike sAtha rahatA hai aura sarva prakArake vaha samajhane lagatA hai aura sahAnubhUti rakhane For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jainahitaiSI [bhAga 14 lagatA hai / niyamoMkA ullaMghana hI pApa hai| rakSA karanA hai, na ki nAza karanA / jIvana manuSya ajJAnatAse niyamoMkA ullaMghana karate haiN| choTe jIvoMkI rakSAse saphala hotA hai unake jo pApa hai vahIM kleza hai / eka pApake bAra bAra nAzase nhiiN| karanese usakA phala arthAt kleza bAraMbAra bhoganA jIvana saba eka hai / choTese choTA prANI par3atA hai aura bAraMbAra kaSTa bhoganese usa niya- mahatse mahat prANIse kevala zakti aura buddhikI makA jJAna ho jAtA hai aura jaba jJAna ho nyUnAdhikatAmeM bhinna hai, nahIM to saba prANI jAtA hai to sahAnubhUtike pavitra aura sundara eka haiM / jaba hama dayA aura rakSA karate haiM to kusuma khila uThate haiN| hamArA aizvarya aura harSa bar3hatA hai aura prakaTa sahAnubhUtikA aMza dayA hai| saMsArameM duHkhita hotA hai| isake viparIta jaba hama avivekatA aura kliSToMkA duHkha dUra karaneke liye aura aura kaThoratAse prANiyoMko duHkha aura kleza unako dhairya dilAneke liye dayAkI bar3I Ava- pahuMcAte haiM to hamArA aizvarya AcchAdita hotA.. zyakatA hai / "dayA azaktoMke liye saMsArako aura harSa bujha jAtA hai| eka prANIkA dUsarA komala banAtI hai, aura zaktimAnoMke liye prANI cAhe AhAra kare, aura eka udvega cAhe saMsArako unnata banAtI hai|" - dusare udvegako naSTa kare; parantu manuSyakI krUratA, akRpA, doSAroSa aura krodhako haTA- sAtvika prakRti kevala dayA, prema, sahAnubhUti nese dayA bar3hatI hai| jo manuSya kisI pApIko aura svArthazUnya pavitra karmose hI vRddhiGgata, pApakA phala pAte dekhakara apane hRdayako kaThora surakSita aura paripakka hotI hai| karatA hai aura kahatA hai ki "yaha apane ucita dUsaroM ke prati sahAnubhUti rakhanese hama apane pApoMkA phala pA rahA hai" vaha dayA nahIM liye dUsaroMkI sahAnubhUti bar3hAte haiM / kisIke kara sakatA hai / manuSya jaba jaba prANiyoMpara sAtha kI huI sahAnubhUti naSTa nahIM hotii| kamIkaThoratA karatA hai aura una para Avazyaka sahA- nese kamInA prANI bhI sahAnubhUtike svargIya nubhUti prakaTa nahIM karatA hai, taba taba hI vaha sparzase bhalA mAnegA, kyoM ki sahAnubhUti eka apaneko saMkIrNa banAtA, apane Anandako nyUna aisI vizvavyApaka bhASA hai / jisako saba prANI karatA aura kleza bhoganeke bIja botA hai| samajhate haiN| amerikAke DAraTamUra nagarameM eka sahAnubhUtikA dUsarA aMza yaha hai ki apanI atyaMta atyAcArI aparAdhI manuSya thA jisako apekSA dUsaroMkI adhikatara saphalatA dekhakara harSa kitane hI aparAdhoMke kAraNa cAlIsa varSase bhI manAnA aura samajhanA ki unakI saphalatA merI Upara taka kaI nagaroMmeM kaida rahanA par3A thaa| hI hai / nissandeha vaha manuSya dhanya hai jo usako saba loga bahuta bhayAnaka, kaThora aura IrSyA, dveSa aura kur3hanase mukta hai aura jo una anyAyakArI samajhate the aura kArAgAroMke paharelogoMke zubha samAcAra sunakara-jo usako dAra ityAdi usake sudhArakI koI AzA nahIM apanA vairI samajhate haiM-harSita hotA hai| rakhate the| eka dina jisa koTharImeM vaha rakkhA apanese nyUnatara aura hInatara prANiyoMkI jAtA thA vahA~ eka garIba bhUkhA aura asvastha rakSA karanA bhI sahAnubhUtikA eka aMza hai| cUhA A nikalA / usakI asahAya aura durbala bejabAna jAnavaroMkI rakSAke liye bar3I gaharI dazAko dekhakara usa pApIke bhI hRdayameM dayAkI sahAnubhUtikI AvazyakatA hai / zaktikI zobhA bijalIkA saMcAra ho gayA aura vaha apanI aura For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryapravara amRtcndr| 255 usa cUhekI eka hI prakArakI dazA samajhakara AcAryapravara amRtacandra / usapara sahAnubhUti prakaTa karane lgaa| usane usa cUheko apane eka bUTameM vAsasthAna de diyA aura apane bhojana aura jalameMse vaha usako khAne (lekhaka-zrIyuta nAthUrAma premii|) pIneke liye dene lgaa| jisa atyaMta kaThora aura Adhyatmika vidvAnoMmeM bhagavatkundakundAcAduSita hRdayameM kisI bhI manuSyake liye dayA ryake bAda yadi kisIkA nAma liyA jA sakatA nahIM thI, usI hRdayameM eka cUheke hetu sahAnu- hai to ve zrIamatacandrasUri haiM / duHkhakI bAta hai bhUtikA svargIya dIpaka jalane lagA / apanese " ki itane bar3e suprasiddha AcAryake viSayameM hama zaktihInoMkI ora usakI dayA aura prema bar3hane A hune sivAya isake kucha bhI nahIM jAnate haiM ki unake T lagA aura apanese adhika zaktimAnoMse usakI / banAye hue tatvArthasAra, puruSArthasiddhyupAya, samaghRNA kama hone lagI / vaha paharedAroMkI pUrNa , vaha paharadArAkA pUrNa yasAra TIkA, paMcAstikAya TIkA aura pravacanaAjJA mAnane lagA / ve loga isa bAtako adbhuta sAra TIkA, ye pA~ca hI grantha upalabdha haiN| unakI samajhane lage ki itanA kaThora manuSya itanA guruparasparA, aura samayAdise hama sarvathA ana sirahAmA a-- namra kaise bana gyaa| usakI AkRti bhI badala bhijJA haiN| isa choTese lekhameM hama unhIke viSagaI / netroM aura hoThoM AdikI bhayaMkaratA dhIre / yameM kucha bAteM sUcanikArUpameM upasthita karanA nA manAta dhIre komalatA aura premameM pariNata ho gii| cAhate haiM:aba vaha dUSita aura pApI kaidI nahIM rahA, usakA prAyazcitta ho gayA aura usakA mana 1-paNDitapravara AzAdhara apane anagArapuNyameM rata ho gyaa| antameM yaha samasta vRttAnta / - dharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkAmeM (pRSTha adhikAriyoM taka paha~ca gayA / unhoMne usako 160 me ) likhate haiHsvatantra kara diyA / jaba vaha jAne lagA to usa " etadanusAreNaiva ThakkuropIdamapAThItcaheko bhI sAtha le gyaa| loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devtaabhaase| isa prakAra dUsaroMpara sahAnubhati prakaTa karanese nityamapi tattvarucinA kartavyamamUDhadRSTitvam / / " 'isakA bhaMDAra svayaM hamAre hRdayameM bar3hatA hai aura yaha zloka puruSArthasiddhayupAyakA hai, isameM hamArA jIvana saphala hotA hai / sahAnubhAtike kisI prakArakA sandeha nahIM kiyA jA sakatA, dAnase AnandakA puraskAra milatA hai aura ataeva paM0 AzAdhara amRtacandrasUriko hI Thakkura sahAnubhatikA dAna na denese hamArA ananda naSTa nAmase abhihita karate haiM / isase mAlUma hotA hotA hai| manuSya jitanI adhika sahAnubhati hai ki yA to ve gRhasthAvasthAmeM Thakkura upanAmase rakhatA hai utanA hI vaha Adarza jIvana arthAt pukAre jAte hoMge, yA phira muni avasthAmeM hI satyAnandake samIpa pahuMcatA hai| jaba usakA hRdaya yaha unakA dUsarA nAma hogaa| itanA komala ho jAtA hai ki usameM koI bhI anagAra dharmomRtameM amRtacandrake aura bhI kaThora, kaTu yA nirdaya vicAra utpanna nahIM hotA aneka zlokAdi uktaM ca' rUpameM uddhRta aura usake mAdhuryako nyUna nahIM karatA taba vaha kiye gaye haiM, isalie yaha nahIM kahA jA sakatA manuSya sacamuca satya AnandameM magna ho jAtA hai| ki pUrvokta zlokako AzAdharajIne bhramase Thakkura nAmaka kisI dUsare vidvAnakA samajhakara uddhRta For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jainahitaiSI - [ bhAga 14 paricita jAna par3ate haiM / kara diyA hai / puruSArtha si0 se to ve bahuta hI SArthasi 0 kI AryAyeM dI haiM / isase mAlUma hotA hai ki meghavijayajI pu0 si0 ko zrAvakAcAra kahate haiM / aura ' saMgho kovina tArai ' ko bhI zrAvakAcArakI gAthA likhI hai / yaha cintya hai / 1 2-mahopAdhyAya meghavijayagaNi nAmaka zvetAbarAcAryakA banAyA huA eka svopajJasaMskRtaTIkAyukta prAkRta grantha hai / usakI sAtavIM gAthAkI TIkAmeM likhA hai- "zrAvakAcAre amRtacandreopyAhasaMgho kovina tArai kaTTo mUlo taheva nippiccho / appA tArai appA tamhA appA du jhAdavvo // 1 // " isase mAlUma hotA hai ki amRtacandrakA banAyA huA koI zrAvakAcAra bhI hai aura vaha prAkRta meM hai / ukta gAthA tattvAnuzAsanAdisaMgraha ' DhADhasI gAthA' nAmaka granthameM bhI hai aura usakA 20 vA~ nambara hai / DhADhasI gAthAyeM kisakI banAI huI haiM yaha abataka mAlUma nahIM huA hai / Azcarya nahIM jo usake karttA amRtacandra hI hoM / 3- yadi ukta 'saMgho kovi' Adi gAthA amRtacandrakI hI hai to isase unake samaya nirNayameM bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai / isameM kASThAsaMgha aura ni:picchikakA ullekha hai / yadi ! devasenakA batalAyA huA samaya ThIka hai to vi0 saM0 953 meM niHpicchikoM ( mAthurasaMgha ) kI utpatti huI hai aura isalie amRtacandra isake pIche ke granthakarttA siddha hote haiM / yaduvAca amRtacandraH - (sAtavIM gAthAkI TIkA) savve bhAvA jamhA pacakkhAI paritti nAUNa / tamhA paJcakkhANaM gANaM niyamA muNeyavvaM // 1 // " yaha gAthA prAbhRtatrayameM to hai nahIM, isalie mAlUma hotA hai ki yaha bhI amRtacandra ke kisI prAkRta granthase lI gaI hai / 66 5 - yuktiprabodha ( patra 15 ) meM eka jagaha -- zrAvakAcAre amRtacandrAcAryoktirapi digambaranaye ' likhakara ' yA mUrcchAnAmeyaM' Adi puru 6 - rAjavArtika sUtra 22 kI TIkA ( pRSTha 284 ) meM nIce likhI gAthA ' uktaM ca ' rUpameM dI gaI hai: 4-yuktiprabodhameM nIce likhI gAthA bhI AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezI'Su / amRtacandra ke nAma se dI haiM: sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm // 66 // AmAM vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA pizitapezIm / sa nihanti satatanicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm // 67 // rAgAdINamaNuppA ahiMsakatteti desidaM samaye / tesiM ceduppattI hiMseti jiNehiM NiddiA || isI AzayakA zloka puruSArthasiddhupAyameM bhI hai-- aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // isI taraha pravacanasArakI tAtparyavRtti meM do gAthAyeM haiM: . pakkesu a Amesu a vipazccamANAsu mAMsapesIsu / saMttattiyamuvavAdo tajjAdINaM NigodANaM // jo pakkamapakkaM vA pesI maMsassa khAdi pAsadi vA / so kila hidi piMDa jIvANamaNegakoDINaM // ( pRSTha 313 ) ina gAthAoM kI TIkA amRtacadrasUrine nahIM kI hai, isase mAlUma hotA hai ki ye mUla pravacanasArakI nahIM haiM / inakI bilakula chAyA puruSArthasiddhayupAyameM dekhie: inase mAlUma hotA hai ki yA to amRtacandrasUrine svayaM koI zrAvakAcAra prAkRtameM banAyA hai aura usIkA anuvAda saMskRta meM bhI kiyA hai aura yA anya kisIke prAcIna granthakI chAyA lekara puruSArthasi0 ko racA hai / meghavijayajIke ullekhoMse to yahI mAlUma hotA hai ki prAkRtameM bhI unakA koI grantha hai / For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laaybrerii| 257 yadi rAjavArtikokta gAthA amRtacandrakI hA lAyabrerI / hai to ve akalaMkadevajIse bhI pahaleke Thaharate haiM / 7-rAjavArtika pRSThaH 361 meM 'uktaM ca' rUpase (le0-zrIyukta nAthUrAma premii|) nIce likhA zloka diyA hai: candananagarameM 'nRtyagopAlasmatimandira' nAma " dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati naangkurH| kI eka lAyabrerI khulI hai| usake kholaneke samaya karmabIje tathA dagdhe na rohati bhvaangkurH|" baMgAlake suprasiddha vidvAna mahAmahopAdhyAya paM0 yaha zloka amRtacandrasUrikRta tattvArthasArake hariprasAda zAstrI ema0 e0 ne eka bar3A hI mahattvamokSatattvaprakaraNakA 7 vA~ zloka hai| isase pUrNa vyAkhyAna diyA thA / hamAre pAThaka lAyabrebhI mAlUma hotA hai ki ve akalaMkabhaTTase riyoMke itihAsase paricita ho jAveM aura unake pahaleke granthakartA haiN| mAlUma nahIM rAjavAtikake mahattvako samajhane lageM, isalie hama usake sArasaMzodhaka paM0 gajAdharalAlajIne isa zlokako bhAgakA anuvAda yahA~ prakAzita karate haiMprakSipta kaise samajha liyA hai aura yaha nirNaya " yaha sabhI jAnate haiM ki jitane prakArake kaise kara liyA hai ki amRtacandra akalaMkadevase dAna haiM unameM vidyAdAna sabase bar3A hai / isI pIche hue haiN| lie Aja kala aneka loga skUla Adi 8-isI taraha tattvArthasArake mokSatattva prakaraNa- sthApita karake vidyAdAna kiyA karate haiN| kI bhI 32 kArikAyeM rAjavArtikakArane granthA- susabhya jAtiyoMko chor3akara dUsare loga isa ntameM uddhRta kI haiN| unase bhI mAlama hotA dAnake mAhAtmyako nahIM samajha sakate / jo hai ki rAjavArtikase tattvArthasArake kartA pahale susabhya nahIM haiM ve annadAna, bhUmidAna, jaladAna Adise hI santuSTa rahate haiM / ve nahIM samajhate hue haiM / ina kArikAoMkoM bhI prakSipta mAna ki vidyAdAnase anya saba dAna apane Apa hI lenekA koI kAraNa nahIM hai| ho jAte haiN| vidyAdAnameM lAyabrerI-dAna aura tattvArthAdhigama bhASyake antameM bhI-jo svayaM bhI zreSTha hai| kyoM ki lAyaberiyA~ vidyAkI mUla umAsvAtikA banAyA huA kahA jAtA hai nA jAtA haiN| vidyAkI yadi vRkSake sAtha tulanA kI jAya tattvArthasArake pUrvokta ( mokSatattvavarNanake naM0 . to lAyabrarI usakI jar3a hai / vidyAkI yadi nadIke sAtha tulanA kI jAya to lAyabrerI usakA 20 naM0 se 55 takakI ) kArikAyeM do cAra cAra udgamasrota-ananta jalarAzikA AdhAra hai| zaloMke hera pherase dI gaI haiN| kaI zvetA0 isalie jo loga lAyabrerI-dAna karate haiM ve TIkAkAroMne inakI TIkA bhI likhI hai / phira zreSThase zreSTha dAna karate haiN| skUloMmeM jo vidyAdAna bhI jaba taka yaha siddha na ho jAya ki tattvA- hotA hai vaha lar3akoMke lie; parantu lAyaberIkA dhigamabhASya svayaM umAsvAtikA hai, taba dAna bAlaka-bUr3he sabake lie hotA hai / skUloMkA taka yaha kaise kahA jA sakatA hai ki parvokta jo vidyAdAna hotA hai use lar3ake niyamita varSoM kArikAyeM amRtacandrakI nahIM haiN| 5-8-20 / taka hI grahaNa kara sakate haiM; parantu lAyabrerImeM jo vidyAdAna hotA hai use manuSya jaba taka jItA hai-bAraha mAsa tIna sau sATha dina-liyA For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jainahitaiSI- [bhAga 14 karatA hai| skUloMmeM jo vidyAdAna hotA hai, isameM sandeha karaneko jarA bhI jagaha nahIM hai| usakI sImA hai, bAlavidyAkA hI dAna huA "ye saba lAyaberiyA~ mandiroMmeM hI hotI thiiN| karatA hai; parantu yaha dAna asIma, ananta hai- mandiroMke purohita hI par3hate par3hAte aura yatna. isakI sImA bhI nahIM hai aura anta bhI nahIM hai| pUrvaka unheM rakhate the / misarakI yaha lAyabrarI pRthivImeM jo kucha jJAna hai, prAyaH sabhI pustakoMmeM IsAke janmase 4-5 hajAra varSa pahale banI thii| lipibaddha hai / isalie lAyabrerImeM jaba sabhI. usake vAda misarameM barAbara lAyaberiyA~ banatI tarahakI pustakeM rahatI haiM taba jitane tarahakI rahI haiM / usa samaya ye pattharoMkI pustakeM kitanI vidyAyeM haiM, jitane tarahakA jJAna hai sabhIkA banI thIM, isakA kucha ThikAnA nahIM hai| usake dvArA dAna hotA hai| ata eva lAyabrerI "san 1850 meM leyArDa sAhabane ninivA kholanA bar3e hI puNyakA kArya hai| nAmaka nagarameM khudAI Arambha kI thii| 30 phuTa ___" lAyaberiyoMkA itihAsa bahuta lambA hai| khodaneke bAda unheM eka bar3A bhArI kamarA manuSya jabase sabhya huA hai, jabase usane milA / usa kamarekA sArA madhyabhAga eka phuTa apane manake bhAva bAhara aMkita karane sIkhe haiM, U~cI pattharakI lAdiyoMse (pattharake caukora tabhIse lAyabreriyoMkI utpatti huI hai / ' aMkita Tukar3oMse ) sajAyA huA thA aura lAdikaranA' kahanekA kAraNa yaha hai ki likhaneke yoMmeM Adise antataka tikaune akSara likhe lie varNamAlAkI AvazyakatA hotI hai| hue the / paNDitoMkA anumAna hai ki yaha parantu varNamAlAkI utpattike pahale bhI manuSya asurarAja ( asIriyAke rAjA ) sArDe nApomanake bhAva prakaTa karatA thA aura ve varNamAlAke lAsakI lAyabrarI thii| isameM lagabhaga 20,000 dvArA nahIM kintu citra aMkita karake, jIva-jantu pRthak pRthak grantha the jinameM kitane hI koSa, aura vRkSapatra Adi aMkita karake / usa samaya aneka mahAkAvya, itihAsa aura jyotiSake grantha chApekhAne nahIM the, kAgaja nahIM thA, tAlapatra aura the / arthAt eka bar3e rAjAkI lAyabrerImeM jo bhojapatroMkA bhI vyavahAra nahIM thaa| usa samaya kacha rahanA cAhie thA vaha sabhI thA / ni manake bhAva prakaTa karaneke lie citra aMkita itanI bar3I lAyaberIkA patA lagane para yUropake karanA par3ate the pattharoMpara aura miThIke ITopara- logoMko bar3A kutUhala huA aura isa zodhake aura ve bhI pakAI huI nahIM kintu dhUpameM sukhAI kAmameM unakA utsAha bar3ha gyaa| aba ve mesapaTameM huI ITeM / pattharoMpara likhI huI eka lAyabrerI jahA~ kahIM koI bar3AsA TIlA dikhA vahIM khodane misara dezameM jamInake bahuta nIce pAI gaI hai| lge| phala yaha huA ki isa khudAImeM unheM usa samaya misarake pirAmiDoM ( samAdhistUpoM) na jAne kitane makAna, kitanI mUrtiyA~ aura kA banAnA zurU huA thA yA nahIM, isameM sandeha kitane granthAlaya mile ! yaha saba dekha sunakara hai / jina logoMne bar3e bar3e pirAmiDa banAye aura par3ha kara sabakA yaha vizvAsa ho gayA hai ki the, una logoMse to pahalekI yaha avazya hI IsAke janmake 4000 varSa pahale mesapaTameM sumera hai / usake pattharoMpara kevala citra bane hue aura AkAda nAmakI do jAtiyoMkA nivAsa haiM / isa lAyabe meM jitanI pustakeM thIM, thaa| sumera jAtike loga dAdIkI hajAmata banadIvAlapara una sabakI eka sUcI dI huI hai| vAte the, para AkAda nahIM banavAte the| sumera isalie ve sacamuca hI lAyabrerIkI pustakeM haiM sabase pahale sabhya hue the| ve pattharakI mUrtiyA~ For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] laaybrerii| gar3hate the, pattharake makAna taiyAra karate the, dUra dezoMkI pustakeM saMgraha karate the / misarakI pustakeM dUra taka vANijya karate the aura likhanA par3hanA bhI ve saMgraha karate the aura hibrU logoMkI bhI bhI jAnate the| inheM mAra kara AkAda loga vahA~- karate the / ve bar3e bar3e paNDitoMko talAza karake ke rAjA hue| sumeroMkI bahuta kucha sabhyatA unheM lAyabrerIke adhyakSa banAte the / kisIAkAdoMne le lI thI, isa lie unheM sumeroMkI kisIkA mata hai ki vahA~ 7 lAkha pustakeM thI! bhASA sIkhane ke lie koSakI AvazyakatA huii| bahutoMkA khayAla hai ki jaba khalIphA umarane Akhira unhoMne sumera aura AkAda donoM hI alekajeNDriyA para adhikAra kiyA, tabhI ukta bhASAoMkA koza banAyA / vaha koSa bhI ukta lAyabrerI jalA dI gaI thI aura bahutoMkA kathana lAyabrerImeM prApta huA hai / eka mahAkAvya bhI ina hai ki khalIphAke bahuta pahale aneka gar3abar3oMke saba lAyaberiyoMmeM milA hai / usakA nAma hai- kAraNa vaha naSTa ho gaI thii| eka udAharaNa liijie| 'Istara aura IsadubAla' / isa kAvyakA a~ga- isa lAyabrerIke do bhAga the| eka samudrake bahuta rejI anuvAda ho gayA hai aura use maiMne par3hA nikaTa thA aura vahI bar3A thA / jUliyasa sIjarane hai / bar3e hI AzcaryakI bAta hai ki jitane jaba alekajeNDriyAkI naukAoMke ber3emeM Aga prAcIna mahAkAvya haiM ve sabhI bahuta lambe haiM- lagA dI, taba usI Agase ukta bar3A bhAga jala rAmAyaNa, mahAbhArata, iliyaDa, oDesI Adi gyaa| sIjarake bAda usakA parama mitra eNTonI sabhI; parantu Istara aura IsadubAla isa samayake isa hAniko pUrNa karaneke lie bahuta hI cintita mahAkAvyoMke-raghuvaMza, meghanAdavadha Adike- huaa| usane yaha kiyA ki pArgAmasa : samAna haiM aura sargabaddha hai / isameM bhI bIja- sthAnameM jo eka vizAla lAyabrarI thI usIko bindu-patAkA saba haiM aura varNana bhI bahuta lAkara kliopeTrA (misarakI rAnI) ko dAna kara sundara hai / isameM svarga, naraka, samudra, parvata, dii| tava kliopeTrAne isa bar3I lAyabrerImeM yuddhavigraha, kile Adi sabhI bAtoMkA varNana pArgAmasakI pustakeM rakha diiN| hai / eka adbhuta vastu hai| "romameM bhI bar3I bar3I lAyaberiyA~ thiiN| ye. "yavana yA grIsa dezameM aneka bar3I bar3I saba lAyaberiyA~ sarvasAdhAraNake hAthameM rahatI lAyaberiyA~ thIM / bAdazAha sikandarake guru thIM, saba hI loga unameM jAkara par3ha sakate arastU (arisTAila ) kI eka vizAla lAyabrarI the| isa prakArakI pablika lAyabrerI yA sarva thii| ve use apane eka chAtrako de gaye the| sAdhAraNakA pAThAgAra sabase pahale AgasTasane ethensameM yUkliDakI eka lAyabrerI thI / kintu kholA thaa| IsvI san 4 meM romanagarameM isa sikandariyA (alekaNDriyA ) kI lAyabrerI prakArakI 29 pablika lAyaberiyA~ thiiN| inake pRthivIkI sabhI lAyaberiyoMse bar3ha gaI thii| sivAya prAyajasabhI bar3e bar3e nagaroMmeM lAyaberiyA~ mahAvIra sikandarake senApati TAlemIne misara thiiN| jaba romakI rAjadhAnI kastustuniyAmeM calI deza vijaya kiyA thA / isI TAlemIne sika- gaI, taba vahA~ bhI khUba bar3I bar3I lAyaberiyA~ ndariyAkI lAyabrerI sthApita kI thii| usa samaya banAI gaI / vahA~kI eka lAyabrerImeM eka TepirAsa nAmaka eka jhAr3akI chAlapara likhanA lAkhase bhI Adhika pustakeM thIM / roma sAmrAAraMbha ho gayA thA / varNamAlAkA bhI pracAra jyake naSTa hone para popoMne bhI bar3I bar3I ho gayA thA / TAlemI aura usake anucara sabhI lAyaberiyA~ banAI thIM / jahA~ bar3e bar3e maTha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitairSA [bhAga 14 yA vihAra the, vahA~ bizapa rahate the aura unameM loMse lauTate the taba eka eka lAyabrerI banakara bar3I bar3I lAyaberiyA~ rahatI thIM ! bar3e bar3e lauTate the / veda likhe to jA hI nahIM sakate the, rAjA bhI usa samaya lAyabrerI rakhate the| pahale kyoMki jo likhatA usake lie ghora naraka pahale loga lAyaberiyoMmeM baiTha kara par3hate the, nizcita thA ! prasiddha musalamAna itihAsajJa pIche pustakeM ghara le jA kara par3hanekI bhI vyavasthA alaberunI likha gaye haiM ki IsavI san 950 meM kara dI gaI thii| sabase pahale kAzmIra dezameM veda lipibaddha hue| __"yaha to huI prAcIna andhayargakI bAta / varta- the| isa samaya vedoMkI hastapratiyA~ bahuta kama/ mAna samayameM to lAyabreriyoMkI ginatI hI nahIM upalabdha hotI haiM / mokSamUlarane jitanI pratiyoM hai / sabhI nagaroMmeM bar3I bar3I pablika lAyaberiyA~ / parase RgvedakA saMskaraNa prakAzita kiyA thA, haiM / yUnIvarsiTiyoMmeM lAyaberiyA~ haiM aura rAjamaha unameMse koI bhI 16 vIM zatAbdise pahalekA loMmeM bhI / inameM jo eka sabase bar3I lAyabrerI hai nahIM hai| hama logoMne unase bhI kaI purAnI pratiyA~ usakA hAla Apa saba logoMko avazya jAna pAI haiM unameM eka IsavI sana 1342 kI likhI lenA caahie| yaha lAyabrerI amerikAke vAziMga huI hai| zurUse aba taka veda kaNThastha hI cale Tana nagarameM khulI hai| usameM eka karor3a pustakeM Ate haiM / yahI hAla bauddhoMkA bhI rahA hai| rakhanekI vyavasthA kI gaI hai aura AvazyakatA IsavI san 400 meM cInakA prasiddha yAtrI phAhihone para usameM aura bhI sthAna bar3hAyA jA sakatA yAna yahA~ pustaka saMgraha karaneke lie AyA hai ! lAyabrerIke adhyakSa koI bhI pustaka nahIM chor3ate thA / parantu use kahIM bhI grantha nahIM mile / vaha haiM; koI bhI pustakakA patA lagA ki ve usakA / eka tarahase hatAza ho gayA thA, kintu usase saMgraha kiye binA nahIM rahate / isa samaya yUro eka AdamIne kahA-" yahA~ vaise pustakeM nahIM pameM lAyaberiyana honeke lie eka kaThina parIkSA mileNgii| bUr3he bUr3he bhikSukoMke pAsa jAo aura denI par3atI hai-AlamAriyoMmeM pustakeM kisa taraha unake mukhase grantha suna sunakara likha le jaao|" sajAnA aura kisa taraha lAyabrerIke sUcIpatra phAhiyAnane Akhira aisA hI kiyA aura vaha banAnA ina saba bAtoMko sikhAnevAlI vahA~ eka bauddhadharmakI samasta pustakeM likha le gyaa| judA sAinsa hI bana gaI hai| vahA~ kevala lAya- "veda aura dharmagranthoMke sambandhameM yahA~ yahI breriyanoMke hI upakArake lie aneka mAsikapatra hAla thA, parantu anyAnya viSayoMke grantha barAbara nikalate haiM aura aneka sosAyaTiyA~ haiN| likhe jAte the| lAyaberiyA~ bhI thiiN| prAyaH pratyeka "aba apane dezakI lAyaberiyoMkI bAta sunie| brAhmaNa brAhmaNake yahA~ eka eka choTI moTI lAyabrerI rahatI jaba hamAre brAhmaNagaNa vedamaMtroMko kaNTha rakhate the thii| jisake jitanI bar3I lAyabrerI hotI thI, vaha ', utanA hI bar3A paNDita samajhA jAtA thA-kyoM taba-usa prAcIna kAlameM-lAyabariyoMkI jarUrata ki " granthI bhavati paNDitaH / " nahIM thI / brAhmaNa loga apane pA~ca varSake ' bacceko gharase le jAkara garugahoMmeM rakha Ate the| ... "cauddhoMke pratyeka vihAra yA maThameM lAyabrerI usa samaya ve vedoMko mukhastha kiyA karate the| rahatI thI / jainoMke upAzrayoM aura mandiroMmeM 9-18-27 yA 36 varSa kevala veda kaNThastha zAstrabhANDAra hote the| rAjAoMke yahA~ bhI pustakaranA par3ate the / isa lie jaba brAhmaNa guruku. kAlaya rahate the / musalamAnoMkI vijayake samaya For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] laaybrerii| bauddhoMke aneka bar3e bar3e pustakAlaya naSTa ho gye| gii| kintu abase koI 50-60 varSa pahale yaha bAta musalamAnoMke hI itihAsase suvyakta rANA jaMgabahAdurake samayase phira pustakAlaya hotI hai ki tadantapurI-vihArake pustakAlayako banAyA jA rahA hai| usameM lagabhaga 16 hajAra bakhtiyAra khilajIne jalA diyA thaa| isI taraha pustakeM haiM aura lagabhaga 2000 pustakeM tAr3apatroM nAlanda aura vikramazIlake pustakAlaya bhI naSTa para likhI huI haiM / ve prAyaH baMgAlavihArake ho gaye / baMgAlake pradhAna gaurava jagaddala vihArakI bhAge hue bhikSuoM dvArA hI vahA~ gaI thiiN| yaha bhI yahI dazA huI aura jAna paDatA hai. bhoja -pustakAlaya bar3I sAvadhAnIse rakkhA jAtA hai| mahArAjake pustakAlayakI bhI yahI gati huii| usake lie mahArAjA vIra zamazerajaMga rANAne saubhAgyase usa samaya aneka bauddha bhikSu pustakeM eka TAbara banavA diyA hai| usakA eka vizAla lekara nepAla aura tibvatako bhAga gaye the| isake kamarA aura usake cAroM orakI dAlAne pothisivAya isake pahale bhI bhUTAnake loga jamaddala yoMse ThasAThasa bharI huI haiM / usameM a~garejI vihArase 10 hajAra grantha anuvAda karake le gaye pustakoMkA bhI saMgraha hai| 16000 grantha sNskRthe| isIse hameM isa samaya patA lagatA hai ki take haiM / bhUTAna dezake lagabhaga 10000 aura baMgAla eka samaya bauddha deza thaa| cIna dezake 3-4 hajAra grantha haiM / citra bhI bahuta ___"baMgAlake senavaMzIya rAjA ballAlasenakI bhI ra haiM aura ve taraha tarahake haiM;-vizeSataH tantraeka lAyabrarI thii| usa samayake bhI brAhmaNoMke yahA~ / " sAhityake / yaha pustakAlaya mahArAjakA akSaya pustakAlaya the, kyoMki unameM aneka granthoMke : - yaza hai| inake sivAya nepAlameM aura bhI aneka koTezena ( uddharaNa ) pAye jAte haiM / yadi / logoMke yahA~ aneka grantha haiM, jinakA patA pAnA grantha na hote to isa prakArake koTezana kaise na diye jAte ? ve saba pustakAlaya kahA~ gaye? "mahArAjA raNajItasiMhake purohita madhusUdanane hamArA deza bar3A burA hai / hamAre yahA~ pustakeM pustakoMkA bar3A saMgraha kiyA thaa| unake putroMke nahIM rahatI-agni hai, vRSTi hai, jala hai, nadiyoMke uttarAdhikAriyoMne una pustakoMkA kyA kiyA, pUra haiM aura sabase bar3e zatru cUhe aura dImaka kucha patA nhiiN| . . haiM-aura eka zatru haiM paNDitoMke mUrkha putra / ina __" rAjapUtAneke prAyaH sabhI rAjAoMke kiloMmeM sabake dvArA aneka prAcIna pustakAlaya naSTa ho / gaye / para isa samaya bhI jo jo haiM, unakA kuch| eka eka pothIkhAnA ' hai| unameMse aneka varNana suna liijie| pustakAlayoMmeM 2000 se sekara 6000 taka ___" nepAlameM musalamAnoMkA upadrava nahIM huaa| puru , pustakeM haiM / jaba alAuddIna khilajIne deza para vahA~ke nivAra rAje bahuta kAla taka pustakasaMgraha adhikAra kiyA taba gujarAtake jaina loga apane karate rahe haiN| unake pustakAlayameM 1400 granthoMko lekara jaisalamere bhAga gye| ve saba 1500 varSake purAne grantha haiN| usa dezameM thor3ese . grantha vahA~ aba bhI bace hue haiM / maisUra aura trAvaprayatnase pustakeM bahuta samaya taka TikatI haiN| NakorameM bhI bahuta grantha haiM / vahA~ke rAjAoMke. jaba gorakhA rAjAoMne nepAlapara adhikAra kiyA bhI bar3e bar3e pustakAlaya haiM / taMjaurakI lAyabrerI saba nivAra rAjAoMke pustakAlayakI lUTa ho bahuta purAnI hai / chatrapati zivAjIke pitA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 * sAhUjIne jaba ukta deza para adhikAra jamAyA aura taMjaurako rAjadhAnI banAyA taba isa lAyaberI kI khUba unnati huI / isameM 18000 se adhika grantha haiN| jainahitaiSI - 66 lagabhaga 300 varSa pahale eka bar3e bhArI saMnyAsI godAvarI tIrase kAzIvAsa karane ke lie Aye the aura unhoMne varuNAke tIra para eka lAyabrerI sthApita kI thI / usameM cune hue lagabhaga 3000 grantha the / usakI eka sUcI isa samaya bhI upalabdha hai / saMnyAsIkA nAma thA--sarvavidyAnidhAna kavIndrAcArya sarasvatI / 66 musalamAna bAdazAhoMmeM aneka bAdazAha lAyabrerI rakhate the / unake amIra umarAvoM kI bhI lAyabreriyA~ thIM / ve kevala arabI aura phArasIke hI nahIM, bhAratIya grantha bhI saMgraha karake rakhate the / musalamAnoM ko lAyabrerI meM baiThakara pustakeM par3hanekA bar3A zauka thA / humAyU~ne lAyabrerI ke jIne se girakara hI prANatyAga kiyA thA / " a~garejI zikSA ke prabhAva se isa samaya to sarvatra hI lAyabreriyA~ khula rahI haiM / baMgAlameM sabase purAnI lAyabrerI rAyala eziyATika sosAiTIkI hai| lArDa velsalIne phorTa viliyama kAlemeM bar3e ThAThase eka lAyabrerI kholI thI / pIchese isa lAyabrerIkI saba pustakeM eziyATika sosAiTIko de dI gaI / " dina kaba prAcIna granthoM kA saMgraha aura unakI rkssaa| [ bhAga 14 Xi ( lekhaka -zrIyuta nAthUrAma premI / ) dharma dharma cillAyA karate haiM--yaha bAta mAlUma nahIM hamAre jainI bhAiyoMko-jo rAta sUjhegI ki dharmakI rakSA aura usake svarUpajJAnake sAdhanabhUta granthoMkI rakSA karane kI bhI jarUrata hai / loga thor3A bahuta prayatna sabhI prakArakI saMsthAoMke lie kara rahe haiM, para isa sabase mukhya kAryakI ora kisIkA bhI dhyAna nahIM jAtA hai ki dezake kisI mukhyasthAna meM eka vizAla sarasvatI - mandira sthApita kiyA jAya aura usameM jitane grantha mila sakeM, una sabakA eka bar3A bhArI saMgraha kiyA jAya / For Personal & Private Use Only yaha koI bhI nahIM socatA hai ki anya saMsthAyeM to abhI nahIM dasa pA~ca varSa pIche bhI kholI jAyeMgI to harja nahIM; para isa saMsthAkI to sabase pahale eka dinakA bhI vilamba kiye binA -- jarUrata hai / jitane dina jA rahe haiM, utane hI grantha naSTa ho rahe haiM aura unake bacanekI saMbhAvanA naSTa ho rahI hai| yadi jAna-bUjhakara hamAre isa pramAdase jainasAhityakA eka bhI patraeka bhI vAkya- naSTa hotA hai jo phira kisI taraha bhI prApta nahIM ho sakatA hai, to hama eka bar3A bhArI aparAdha kara rahe haiM-- jainadharmako vikalAGga karanekA pApa sirapara lAda rahe haiM / aura yaha bilakula spaSTa hai ki hamArI isa lAparavAhIse pratidina aura pratikSaNa jagaha jagaha aneka anamola aura durlabha grantha kisI na kisI taraha se ho rahe haiM / kahIM ve cUhe aura dImakoM kA bhakSya bana rahe haiM, kahIM logoMkI ajJAnatAse ve Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] prAcInagranthoMkA saMgraha aura unakI rkssaa| vAsa-phUsakI taraha par3e hue haiM aura kahIM svArthI hotA thaa| aise pustakAlaya-avazya hI jIrNazIrNa logoMne unheM chupA rakkhA hai| avasthAmeM-talAza karanese aba bhI saikar3oMkI ___ aba bhI samaya hai| hameM vizvAsa hai ki yadi saMkhyAmeM mila sakate haiM / inake sivAya aneka aba bhI isa viSayameM kAphI udyoga kiyA jAyagA gRhasthoMke gharoMmeM bhI--jinake pUrvajoMmeM koI to akele digambara sampradAyake hI isa samaya vidyAvyasanI the- dasa dasa bIsa bIsa granthoMke adhika nahIM to jadA jadA dasa hajAra granthoMkA saMgraha milanA koI bar3I bAta nahIM hai / saMgraha kiyA jA sakatA hai aura hamArA vizAla ajaina logoMke gRhapustakAlayoMmeM aura rAjA sAhitya aneka aMzoMmeM prakAzameM A sakatA hai| mahArAjAoNkI lAyabreriyoMmeM bhI talAza karanese - bambaIkI gavarnameNTane abase lagabhaga 30-35 hajAroMkI saMkhyAmeM jainagraMtha mila sakate haiM / varSa pahale isa viSayameM thor3AsA prayatna kiyA thaa| jisa taraha jainapustakAlayoMmeM saikar3oM ajaina jisake phalase Dekkana kAlejakI lAyaberIke grantha milate haiM usI taraha ajaina pustakAlayoMmeM lie lagabhaga 6 hajAra zvetAmbarI aura Der3a do : jainagrantha bhI rahate haiM / jo sacce vidyAvyasanI hajAra digambarI graMthoMkA saMgraha ho gayA thA-jo hote haiM, unakI jijJAsA kevala apane hI bar3A hI mUlyavAn saMgraha samajhA jAtA hai aura " granthoMke paThana-pAThanase nahIM miTa sakatI hai-ve jo isa samaya DA0 bhANDArakara oriyaNTala ricarsa / apane pAsa sabhI prakArake grantha rakhate haiN| inTiTayUTakI zobhA bar3hA rahA hai / kahA jaataa| granthoMke sivAya jainasAhitya aura itihAsa para prakAza DAlanevAle aura bhI aneka sAdhana hai ki jainagranthoMkA itanA acchA aura mahattvapUrNa saMgraha dezake kisI bhI pustakAlayameM nahIM hai| jainagraMthoMkI khoja aura unakA saMgraha karate samaya mila sakate haiM / kheda hai ki isa viSayameM avazya hI yadi bambaIsarakArakA ukta prayatna digambara sampradAyakI orase kucha bhI prayatna nahI abhItaka jArI rahatA to yaha saMgraha isase bhI kiyA gayA hai| prasiddha prasiddha aitihAsika purukaI guNA bar3A ho jAtA / parantu durbhAgyakI SoMke aura purANa-puruSoM ke citra, ciTI patriyA~bAta hai ki Age usane isa kAryako banda jo sAdha aura vidvAn eka dasaroMko likhA kara diyaa| karate the aura jinase tatkAlIna aneka ghaTanAisasamaya hamAre IDara, nAgaura, zravaNabelagolA, oMkA jJAna ho sakatA hai-vidvAnoMkI likhI mUDabidrI, Amera (jayapura ), kAraMjA, sonA- huI taraha tarahakI yAdadAzteM, tIrthoM aura gira, gvAliyara, DUMgarapura, pratAbagar3ha Adi prAcIna mandiroMsambandhI dastAvejeM, AjJApatra, dAnapatra bhANDAroMmeM jo kucha saMgraha hai vaha to sabhIko Adi cIjeM bhI, bahulatAke sAtha purAne saMgrahoMmeM mAlUma hai; parantu isake sivAya choTe choTe grAmoM mila sakatI haiM / inakA saMgraha karanA bahuta aura nagaroMmeM bhI-jo kisI samaya acche sthAna the hI Avazyaka hai| aura aba samayake pherase Ujar3a ho gaye haiM- dezabhASAoMke granthoMke saMgraha karanekI bhI hajAroM grantha par3e hue haiM / bhaTTArakoMke ziSya bahuta AvazyakatA hai / bhASAvijJAna aura itipA~De aura paNDita pahale prAyaH sabhI madhyama hAsakI dRSTise unakA bhI kama mahatva nahIM hai| zreNIke kasvoM aura gA~voMmeM rahA karate the aura unakA bhI eka eka patra aura patrakA Tukar3A una sabake pAsa eka eka choTA moTA pustakAlaya saMgraha karanese na cUkanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainahitaiSI [bhAga 14 yadyapi yaha kAma bar3e kharcakA hai parantu jo kiye jA sakate haiM / prAcIna grantha pablikakI samAja kevala mandiroM aura mUrtiyoMkI pratiSThAmeM sampatti haiM / unheM koI AdhikAra nahIM hai ki ve prativarSa kaI lAkha rupaye kharca karatA hai usake unake jJAnase sarvasAdhAraNako vaMcita rakkheM / lie to yaha, yadi vaha cAhe to, jarA bhI DA0 bulhara Adi pAzcAtya vidvAnoMne isI kaThina nahIM hai| nyAyasUtrapara rAjapUtAneke aneka prAcIna pustakAyaha saMgraha do tarahase kiyA jAnA caahie| layoMkA nirIkSaNa kiyA thA aura unakI sUcI eka to jo granthAdi kharIdanese mila sakeM unheM banAI thI / isa kAmameM unheM kahate haiM ki kharIdakara aura dUsare jo isa taraha na mila briTiza sarakArase aura dezI riyAsatoMse kAphI / sakate hoM unakI pratilipi yA kApI kraake| sahAyatA milI thI / yadi hamAre bhAI bhI isa yadi tIna cAra acche vidvAn aura anubhavI kAmako acche aura prabhAvazAlI DhaMgase uThAya~ge AdamI isa kAryake lie niyata kara diye jAya~ to unheM bhI isa prakArakI sahAyatA mila sakatI, aura ve jagaha jagaha jAkara granthoMkI khoja kareM hai, isameM koI sandeha nahIM hai| - to aise hajAroM grantha kharIda kiye jA sakate haiM pAThakoMko smaraNa hogA ki lagabhaga 20 varSa aura hajAroM granthoMkI pratilipi karAnekA prabandha pahale maDabidrIke jayadhavalAdi siddhAntagranthoMkI kara sakate haiM / bA~kIpurakI suprasiddha khudAvakhza dvitIya prati karAneke lie digambarajainasamAjane lAyabrerIke lie isI taraha granthoMkA saMgraha kiyA koI 10-12 hajAra rupayakA candA kiyA thaa| gayA thA / usake karmacArI IrANa, tUrAna, aura cAra pA~ca varSa hue ki ukta kApI karAnekA kArya turkastAna Adi taka granthoMkI khojake lie ghUme samApta ho gayA; parantu una granthoMkA darzana the / isI lie Aja urdU, arabI aura phArasI sarvasAdhAraNake lie aba bhI durlabha hai / vidvAn sAhityakA itanA acchA saMgraha kahIM bhI nahIM hai| loga tarasate haiM ki dekheM unameM kyA likhA huA bahutase bhANDAra aise haiM jo aise logoMke hai; parantu ve grantha vahA~ke svArthI maThAdhIzake dhana hAthoM meM haiM jinheM sAkSAt jJAnAvaraNIya karma kahanA kamAneke sAdhana bane hue haiM aura hamase kucha bhI nahIM cAhie / ina logoMko rAha para lAneke lie bhI bana par3atA hai / eka dina AyagA ki jisa taraha aba prayatna karanekA samaya A gayA hai| pahale hama apane saikar3oM grantharatna naSTa kara cuke haiM usI to cAra chaha acche acche pratiSThita puruSoMkA Depya- taraha ye siddhAnta bhI lupta ho jAyeMge kyoMki Tezana bhejakara unheM samajhAnA cAhie aura unake saMsAra bharameM inakI koI dUsarI prati nahIM hai bhANDAroMko khulavAnA cAhie / yaha Avazyaka aura inake sAthake kaI siddhAnta grantha-jo laganahIM hai ki unakI binA icchAke grantha liye bhaga 100 varSa pahale maujUda the-ukta maThAdhIzoMjAya~; parantu ve isa bAtake lie avazya majabUra kI kRpAse, naSTa ho bhI cake haiN| kiye jAne cAhie ki granthoMkI sUcI banA lene yadi hama logoMmeM apane prAcIna granthoMpara deM aura jo grantha anyatra alabhya hA~ unakI jarA bhI bhakti ho aura granthoMkI rakSA karanA kApI karA lene deN| hama apane dharmakA aMga samajheM to ina granthoMkI ___ jo loga bahuta haThI durAgrahI aura svArthasAdhu eka nahIM pacAsa pratiyA~ chaha mahIne ke bhItara hI haiM, ve sarakArI aura rAjAoMkI sahAyatAse ThIka karAI jA sakatI haiM aura ve judA judA pacAsa For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] ., prAcIna granthoMkA saMgraha aura unakI rkssaa| . 265 sthAnoMke mandiroMmeM virAjamAna karAI jA sakatI. mahAsabhAmeM kucha loga to avazya aise upasthita haiM / hamako cAhie ki hama vahA~ke bhaTTArakako hoMge jo aura nahIM to isa kAryakI Avazya. majabUra kareM ki ve siddhAntagranthoMkI-pratilipiyA~ katAkA anubhava karate haiM aura jinheM bAtUnI kara lene deM aura yadi ve na mAneM to isake lie jamAkharcake badale kucha Thosa kAma karanekI sarakArase sahAyatA mAMgI jAve / hamArA vizvAsa icchA utpanna ho gaI hai| hai ki sarakAra hameM isa kAmameM binA kisI antameM isa sambandhameM hama apane pAThakoMkA vilambake sahAyatA devegii| dhyAna isa ora AkarSita karanA Avazyaka ___ eka phoTogrApharako kucha mahInoMke lie rakha samajhate haiM ki zrImAn ailaka pannAlAlajIne jhAlalenese yaha kAma bahuta AsAnIse ho jAtA hai| rApATanameM eka 'sarasvatIbhaNDAra' sthApita karabilakula mUla pratike samAna cAhe jitanI nekA prAraMbha kiyA hai aura usake lie ve kaI pratiyA~ karAI jA sakatI haiM aura ukta siddhAnta varSoMse candA kara rahe haiM / kahate haiM ki yaha grantha sadAke lie amara kiye jA sakate haiN| candA pacAsa hajArake lagabhaga ho gayA hai pUneke bhANDArakara insTiTyUTameM bArahavIM aura zIghra hI eka lAkha ho jAyagA / yaha zatAbdikI likhI huI eka AvazyakasatrakI bar3I khuzIkI bAta hai| yaha bhI sunA hai ki TIkA hai| tADapatra para isase pahalekI likhI tyAgIjI isa saMsthAkA TrasDIDarAnevAle huI koI bhI prati aba taka kahIM bhI upalabdha haiM / isa viSayameM hamArA namra nivedana yaha hai ki . nahIM huI hai / isa pratikI tIna cAra pratiyA~ jhAlarApATana sthAna aisI vizAla saMsthAke yogya phoTU lekara hI karAI gaI haiM / hamaneM unheM dekhA nahIM hai / yaha saMsthA bambaI, kalakattA, dillI, " hai| bar3I hI acchI haiM aura kharca bhI aisA. . . aura kAzI jaise sthAnoMmeM hI zobhA degI aura kucha bahuta adhika nahIM par3A hai| alabhya - vahIM isakA yatheSTa upayoga ho skegaa| isa lie granthoMkI kApI karAnekA yaha bahuta hI acchA ailakajIse prArthanA karanA cAhie ki ve sarvaaura sugama upAya hai| sammatise use jhAlarApATanase haTA deM aura use - sanA hai abakI bAra kAnaparameM digambara- tamAma digambara samAjakI saMsthA banA deN| yadi jainamahAsabhAkA jalsA bar3e ThATha aura utsAhase isa saMsthAko suvyasthita paddhatise calAyA honevAlA hai| jalseke samaya eka jainasAhi- jAyagA, acche yogya puruSa isake kArya-sampAtyakI pradarzinI kholanekA bhI prabandha kiyA danake lie rakkhe jAveMge aura usameM jisa rItise jA rahA hai| kyA hama AzA kareM ki mahA- maiM pahale likha cukA hU~ usa rItise granthasaMgraha sabhAmeM isa viSaya para kucha vicAra kiyA kiyA jAvegA to jainasamAjakI eka bar3I bhArI jAyagA ? yadyapi isa bAtakI saMbhAvanA bahuta jarUrata raphA ho jaaygii| hI kama hai ki use tIrthakSetroMkI mukaddamebAjI, hama apane sahayogiyoMse prArthanA karate haiM ki / paNDitoM aura bAbuoMke jhagar3oM, dharmake DUba ve bhI isa carcAko uThA lenekI kRpA kareM aura jAneke bhayoMse bacaneke upAyoM aura aise hI digambarajainasamAjake mAthese isa kalaMkake dasare aneka kAmoMkI cintAoMke mAre isa TIkeko miTAnekA prayatna kareM kisane bar3e kAmakI ora dhyAna denekA avakAza milegA; dhanI samAjameM usakA koI nijakA acchA phira bhI isa AzAse yaha carcA uThAnA pustakAlaya nahIM hai| -bambaI 5-8-20 Avazyaka samajhA hai ki itane dinoMke bAda 3- 11-12 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 vidyAvatIkI mRtyuke sambandhameM bAbU sAhabakA vidyaavtii-viyog| jo patra AyA hai, use par3ha kara hRdaya bhara AtA hai| ve likhate haiM-"vidyAvatIkI yAdase + chAtI bhara bhara AtI hai / usakI isa do DhAI rAtrirgamiSyati bhaviSyati suprabhAtaM varSakI choTI avasthAmeM, bar3e AdamiyoM jaisI bhAsvAnudeSyati hasasyati pngkjshriiH| samajhakI bAteM, sabake sAtha 'jI' kI bolI, itthaM vicintayati koSagate dvirephe, dayAparaNati, usakA santoSa, usakA dhairya aura hA hanta hanta nalinI gajamujjahAra // usakI aneka divya ceSTAyeM apanI apanI -bhtRhri| smRtidvArA hRdayako bahuta hI vyathita karatI haiN| pAThaka yaha jAna kara avazya dukhI hoMge vaha kabhI sAdhAraNa baccoMkI taraha vyarthakI jidda ki hitaiSIke suyogya sampAdaka sajjanottama karatI athavA rotI-rar3AtI huI nahIM dekhI gii| bAbU jugalakizorajIkI ekamAtra zizukanyA aisI bImArIkI hAlatameM bhI kabhI usake kUlhane vidyAvatI gata tA0 28 jUnako ekAeka yA karAhane takakI AvAja nahIM sunI gaI, dehAnta ho gayA / vidyAvatI abhI lagabhaga balki jaba taka vaha bolatI rahI aura usase DhAI varSakI hI thI / 7 disambara san 1917 pUchA gayA ki terA jI kaisA hai to usane bar3e ko usakA janma huA thA aura janmase prAyaH dhairya aura gAmbhIryake sAtha yahI uttara diyA ki savA tIna mahIne bAda hI, 16 mArca san 1918 'cokhA hai| ' vitarka karane para bhI isI Azako usakI mAtAkA dehAnta ho gayA thA, isase yakA uttara pAkara Azcarya hotA thA ! svasthAusakA pAlana-poSaNa eka dhAya rakha kara karAyA vasthAmeM jaba kabhI koI usakI bAtako ThIka gayA thA / lar3akI itanI guNavatI aura hona- nahIM samajhatA thA yA samajhanemeM kucha galatI hAra thI ki usake bAlyasulabha krIr3A kautukoMmeM karatA thA to vaha barAbara use punaH punaH kahabAbU sAhaba apanI sahadharmiNIka viyogajanya kara yA kucha ate-patekI bAteM batalAkara samajhAkaSTako bhUla gaye the / mohavaza unhoMne usase nekI ceSTA kiyA karatI thI aura jaba taka vaha bar3I bar3I AzAyeM bA~dha rakkhI thIM aura una yathArtha bAtako samajha lenekA ijahAra nahIM kara durbala AzAtantuoMke AdhAra para ve apane detA thA taba taka barAbara 'nahIM' zabdake kaThora bhaviSyako gar3ha rahe the; parantu manuSya dvArA usakI galata bAtoMkA niSedha karatI rahatI socatA kucha hai aura ho kucha aura hI jAtA thii| parantu jyoM hI usake muMhase ThIka bAta hai| durbhAgyake eka hI jhakorese ve AzAtantu nikalatI thI to vaha 'hA~' zabdako kucha aise TUTa gaye vidyAvatIkA prANa-pakherU ur3a gayA lahajemeM lambA khIMca kara kahatI thI, jisase aisA aura bhaviSyakI kaThoratA bhISaNarUpameM spaSTa mAlUma hotA thA ki use usa vyaktikI samajha ho gaI! para aba pUrA saMtoSa huA hai / vaha hamezA saca For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9 ] bolatI thI aura apane aparAdhako khuzIse svIkAra kara letI thI / vidyAvatIke Upara maiMne bahutasI AzAyeM bA~dha rakkhI thIM aura aneka vicAroMko kAryameM pariNata karanekA use eka AdhAra samajha rakkhA thA ! merI hamezA yaha koziza rahatI thI ki usakI svAbhAvika icchAoMkA vighAta na hone pAve aura apanI taraphase koI aisA kArya na kiyA jAya, jisase usakI zaktiyoM ke vikAzameM kisI prakArakI bAdhA upasthita ho yA usake AtmA para koI burA saMskAra par3e / maiM use eka Adarza kanyA aura strIsamAjakA uddhAra karanevAlI eka Adarza strIke rUpameM dekhanA cAhatA thA / parantu merA itanA bhAgya kahA~ ki vaha divyamUrti merI A~khoMke sAmane raha kara mujhe kucha zAnti, tRpti tathA dhairya pradAna karatI aura isa taraha mere bhI dilake kucha aramAnoMko nikalanekA avasara milatA ! aba saba bAteM korI khvAbakhayAla tathA svamajAla ho gaI haiM, athavA kahAnI mAtra raha gaI haiM / aba vidyAvatIkI sUrata durlabha ho gaI ! vaha aisI jagaha nahIM gaI jahA~se jaldI lauTa AyagI ! use maiMne apanI A~khoM ke sAmane citA para bhasma hote dekhA hai !! mujhe nahIM mAlUma thA ki vaha itanI thor3I Ayu lekara AI hai ! " vividha-prasaGga / sUjha nahIM par3atA ki bAbU sAhabako kisa taraha samajhAyA jAya aura kisa taraha dhairya ba~dhAyA jAya / saca muca yaha duHkha duHsaha hai aura ise sahana karane ke lie bar3I zakti cAhie / hamArI ekAnta kAmanA hai ki jinendradevakA zAsana unheM vaha zakti pradAna kare / . vividha prasaGga / 1- vaidyajIkA tarka / jainamitrake gata 29 aprelake aMkameM kisI ajJAtanAmA vaidyajIne, ghU~ghaTa nikAlakara, jainahitaiSI aura satyodayase strIpuruSoM kI samAnatA para kucha prazna kiye haiM / yadyapi ina praznoMkA jainahitaiSI se koI khAsa sambandha nahIM, hitaiSIne kabhI strIpuruSoMke sarvathA samAna honekA pratipA"dana nahIM kiyA aura isa liye vaha unakA uttara denA apane liye koI jarUrI nahIM samajhatAuna saba praznoM kA uttara unheM kisI vaidya, hakIma yA DAkTara Adi kI sevA karanese hI prApta hogAto bhI jainahitaiSI saMkSepa meM itanA jarUra kahanA cAhatA hai ki " strI puruSa aneka aMzoM meM paraspara samAna haiM aura aneka aMzoMmeM samAna nahIM haiM / arthAt, ve samAna bhI haiM aura asamAna bhii| donoM eka nahIM haiM - strI strI hai aura puruSa puruSa hai / rahI rItirivAjoM para unake adhikArakI bAta, so rItirivAja sadA eka avasthAmeM nahIM rahA karate- unameM dezakAlAnusAra barAbara parivartana huA karatA hai, parivartana pAyA jAtA hai " aura isa liye unake AdhAra para kisI viSakA koI aTala siddhAnta nahIM bana jAtA / paraMtu ina praznoMke anantara hI vaidyajIne kucha paMktiyA~ dI haiM, jinase Apake naye tarkazAstrakA paricaya milatA hai / ve paMktiyA~ isa prakAra haiM: dekara siddha kareM ki puruSa " yadi ukta praznoMke 167 aura strI samAna hai to mahAnubhAva sayuktika uttara unakI bAteM saca haiM nahIM to logoMko dhokhA dene ke - nAthUrAma premI / liye jAla haiM-- bilakula jhUTha haiM / " For Personal & Private Use Only pAThako, dekhA, kaisA bar3hiyA yuktivAda hai ! zAyada Apako kisI bhI nyAyazAstrameM isase Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jainahitaiSI / [bhAga 14 acchA yuktivAda dekhaneko na milA hogA! . 2-brAhmaNavidhavAkI udAratA / bAta yaha hai ki yadi hama strIpuruSoMkI samAnatA nIlakaTarA, dehalIke paMDita dInAnAthajI siddha kara deM to vaidyajI hamArI ulaTI sIdhI sabhI jaitalI ( sArasvata ) kI vidhavAne apanI sArI bAtoMko saca mAnaneke liye tayyAra haiM, aura saMpatti, jo prAyaH eka lAkha rupayekI mAliyataadi siddha na kara sakeM yA karanA na cAheM to phira kI hai, eka sanAtanadharma-kanyApAThazAlA, eka hamArI bAteM cAhe kitanI bhI acchI,. satyatA- pustakAlaya aura eka pyAU sthApita karaneke pUrNa aura zAstrasammata kyoM na hoM paraMtu vaidyajI liye likha dI hai / mahAmahopAdhyAya paM0. unheM bilakula jhUTha aura jAla samajheMge ! hai bAMkerAya navala gosvAmI, lAlA rAdhAmohana, koI vIra mahAnubhAva jo vaidyajIke hRdayakA mi0 tArAcaMda vakIla Adi kaI sajjana usake yaha kA~TA nikAla deve, unakI vikalatA dUra kara- TrasTI niyata hue haiM / hama ukta vidhavAbAIkI isa deve aura unheM laTakaMtameM laTakanese bacA leve ? udAratA aura samayopayogI dAnazIlatAkI. hamArI to zaktise yaha kAma bAhara mAlUma hotA hRdayase sarAhanA karate hue apanI una jainavihai / hama yadi aneka avayavoMse strIpuruSoM kI dhavAoMkA dhyAna isa ora AkarSita karate haiM samAnatA siddha bhI kara deveM to vaidyajI yahI jinheM rathayAtrA, mele Thele, maMdirapratiSThA aura kaheMge ki hama sarvathA samAnatA cAhate haiM yadyapi utsavAdike sivAya dUsarA koI puNyakarma hI unake uparyukta pratijJAvAkyameM 'sarvathA ' mAlUma nahIM hotA / unheM eka brAhmaNavidhavAke zabda nahIM hai / isa para hamArA yaha kahanA isa samayopayogI dAnase kucha sabaka sIkhanA / hogA ki yadi saMpUrNa avayavoMkI sarvathA samA- cAhiye aura apane samAjakI vartamAna avazyanatA para hI koI samAnAdhikAra nirbhara hai aura tAoMko mAlUma karake unake pUrA karanekA yatna strIpuruSoMke saMpUrNa avayavoMmeM sarvathA samAnatA karanA cAhiye / samayopayogI kAryoM meM vyaya nahIM hai to phira unakA koI bhI adhikAra kiyA huA dhana hI adhika phaladAyaka aura samAna na honA cAhiye / unheM khAne pIne, vizeSa puNyajanaka hotA hai| uThane baiThane, sone jAgane, rone dhone, socane 3-seThajIkA vezyAnRtyase prema / vicArane, dekhane sunane, dukha sukhakA anubhava bhAratavarSIya digambara jainamahAsabhAke sabhApati, karane, jIne marane aura AtmarakSA Adike jo sarakArase rAyabahAdura' 'sara' aura 'nAiTa' samAna adhikAra mile hue haiM ve saba radda hone kI upAdhiyA~ prApta, indaurake dhanakuvera seTha cAhiye / nahIM hAlUma isa para vaidyajI kyA uttara hukamacaMdajI vezyAnRtyake bar3e hI premI mAlUma deNge| isa liye hamase unakA samAdhAna nahIM ho hote haiM / yadyapi Apane apane aneka vyAkhyA.. skegaa| astu / noMmeM, vezyAnRtyakA jorake sAtha niSedha kiyA hai ___ yahA~ kisIko yaha kahanekA sAhasa na karanA aura pAlItANAmeM di0 jaina prAntika sabhA bambacAhiye ki vaidyajIne, nyAyazAstrameM gati na Ike sabhApatikI haisiyatase ye zabda kahe the:hote hue, vyartha hI usameM hAtha DAlakara apanI isa ( vezyAnatya ) ke dvArA hamArA dhana hI naSTa! aura usakI miTTI kharAba kI hai, nahIM to vaiyajI nahIM hotA, balki hamArI saMtAna bhI isase naSTa ruSTa ho jAya~ge aura unakI bAtoMko bhI bila- hotI hai / sukumAra saMtAnake hRdaya para jaisI zikSAkA kula jhUTha samajhane lageMge! prabhAva DAlA jAtA hai vaha AgAmI sadaivake liye For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9 vividha-prasaGga / 269 sthira ho jAtA hai| mahaphiloMmeM apanI saMtAnako vivAhameM bhI, joki ajamerake rAyabahAduraseTha sAtha biThAkara vezyAnRtya dikhalAnA mAnoM unako TIkamacaMdajI sonIke putrake sAtha huA hai, bar3I vezyAvyasanakI zikSA denA hai / isa liye sajjano ! dhamadhAmake sAtha phira vezyAnRtya karAyA hai ! ina kurItiyoMko dUra kara. jAtiko nirmala bnaaiye| aura baDe tamAzekI bAta yaha huI ki Apako yahA~ yaha kahanA ThIka hogA ki kurItiyoM yA unnatike apanA yaha nRtya usa vakta baMda karanA par3A upAyoMke sabase jyAdA pracAra karanevAle jAtike jaba ki bArAta AI; kyoMki aisI hAlatameM seTha mukhiyA hI haiN| kyoMki jAtIya mukhiyoMkI dekhAdekhI hI anya sAmAnya logoMkI vaisI hI pravRtti hotI hai| yadi TIkamacaMdajI zAmila nahIM hote the, unake vezAjAtIya mukhiyA apane apane gharoMse ina kurItiyoMko nRtyake na dekhane. takakI pratijJA thI aura nikAla deM to jAtise kurItiyA~ dUra honemeM kucha bhI unhoMne svayaM apanI orase isa vivAhameM kataI * derI nahIM hai / ataeva jAtikI unnati aura vezyAnRtya nahIM kasayA; jaisA ki 'jainamitra' aura - adhodazAkA zreya yA azreya jAtIya mukhiyoM para hI 'digambara jaina' ke hAlake samAcAroMse prakaTa hai * / hai| isa liye jAtIya mukhiyoMko ina kurItiyoMke dUra karaneke liye pUrNa prayatna karanA caahiye|" ina saba bAtoMse pAThaka bhale prakAra samajha . sakate haiM ki seTha hukamacaMdajI vezyAnRtyake paraMtu itane para bhI Apane, ukta kathanase athavA prakArAntarase vezyAke kitane bar3e premI kucha hI varSa bAda, apane putrake vivAhameM bar3e aura bhakta haiN| unakA naitika bala, isa viSayameM jora zorake sAtha vezyAoMkA nRtya karAyA thA seTha TIkamacaMdajIke naitika balake sAmane, niHsaaura usakI sAmAko yahA~ taka bar3hAyA thA ki ndeha, parAjita huA hai| unheM isa bAtakA jarA nRtyakI eka spezala mahAphala apane antaHpurameM bhI khayAla nahIM AyA ki saMsArameM merA kyA bhI lagavAI thI aura isa taraha apane kuTuMba padastha hai. jainasamAja mujhe kisa gauravakI dRSTise parivAra, rizte nAte, galImahollA aura nagarakI dekhatA hai, deza tathA samAjameM vezyAnRtyake striyoMko bhI khAsa taurase raMDIkA nAca dikhalAyA sambaMdhameM kaisI havA baha rahI hai, maiM svayaM usake thaa| isapara samAjake tathA dUsare aneka patroMmeM viruddha bharI sabhAoMmeM kyA kucha kaha cukA hai seThajIpara bahuta kucha phaTakAreM par3I thIM aura aura vezyAnRtyake karAnevAle Ajakala kisa yaha AzA kI gaI thI ki AgAmIko seThajI hIna dRSTise dekhe jAte haiN| hameM seThajIkI isa phira vezyAnRtyakA nAma nahIM leMge, balki 'digambara nIcI pravRtti aura pariNatipara bahata kheda jaina' kA to yahA~taka kahanA hai ki taba seTha- hotA hai| jAna par3atA hai Apake salAhakAra jIne indaura meM eka sabhAmeM khAsa pratijJA lI thI bhI acche nahIM haiN| unheM, apanI aduradRSTike ki maiM abase vezyAnRtya nahIM karAU~gA / paraMtu kAraNa. . isa bAtakA jarA bhI dhyAna nahIM hai * jAna par3atA hai seThajI para usa phaTakAra-varSAkA ki seThajIkA gaurava vAstavameM kina bAtoMse kucha bhI asara nahIM huaa| aura yadi sacamuca baDhatA aura kina bAtoMse ghaTatA hai| acchA hI usa vakta Apana; apanI usa kRti para pazcA- hotA yadi seThajI isa vivAhake avasara para nApa karake, ukta prakArakI koI pratijJA lI thI kucha bhI dAna na karate paraMtu vezyAnatya na to vaha vezyAnRtyake premodrekameM vismaraNa athavA usake bhaktirasameM nimagna ho gaI mAlUma hotI " * dekho 'jainamitra' aMka 31 aura 'digambara hai / isI liye hAlameM Apane apanI putrIke jaina ' aMka 2 / / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jainahitaiSI [bhAga 14 karAte / vezyAnRtya karAkara aura usake dvArA vezyAnRtya dikhalAkara kyA Apane unheM naSTa apanI tathA dUsaroMkI saMtAnako vyabhicAra va karanekA prayatna nahIM kiyA aura unheM vezyApApa-pracArakA upadeza dilAkara tathA anya vyasanakI zikSA nahIM dI ? apanI usa sukuprakArase bhI usake naSTa bhraSTa ho jAnekA bIja mAra kanyAko, jisake vivAhameM vezyA nacAI bokara, Apane apanI gharU saMsthAoM Adiko gaI hai, Apane isake dvArA kyA sikhalAyA jo kucha dAna diyA hai usakA kyA artha hai, hai ? yaha jAnanekI hamArI bar3I utkaMThA hai| yaha kucha samajhameM nahIM AtA / eka ora to isake sivAya hama itanA aura pUchanA cAhate pApapracArako khUba uttejana denA aura pApi- haiM ki kyA Apa jAtike mukhiyA nahIM haiM ? yoMko sahAyatA dekara unheM galese lagAnA, yadi haiM to jAtike mukhiyoMko lakSya karake dUsarI ora dAnake nAmase kucha dhArmika kAmoMkI Apane jo kucha apane vyAkhyAnameM kahA thA bhI pITha ThokanA, yaha kisa nIti para avala- usakA pAlana kyA isI taraha kiyA jAtA mbita hai ? kyA seThajI isake dvArA apane , hai ? kyA ise hama 'paropadezakuzalatA' hI AcaraNa para pardA DAlanA cAhate haiM yA athavA 'khudarA phajIhata dIgarAMrA nasIhata ; usake viruddha uThanevAlI AvAjako dabAnekI na samajheM ? kyA yaha samajheM ki Apake vicAra phikarameM haiM; athavA pabalikako yaha samajhAnekI aba badala gaye haiM aura Apa isa samaya rakhate haiM ki isa taraha para hamane apane duSka- vezyAnRtyako hI jainajAtike utthAnakA rmakA prAyazcitta kiyA hai| kucha bhI ho; hameM pradhAna sAdhana samajhate haiM; isIse Apa vezyAisa viSayameM ApakI samajha ThIka mAlUma nahIM nRtyake pracArameM lage hue haiM aura svayaM aguA hotI aura na ApakA vaha dAna dhArmika- banakara dUsaroMke sAmane usakA udAharaNa rakhate bhAvoMse prerita hokara diyA huA jAna par3atA haiM / AzA hai seThajI ina saba bAtoMkA uttara hai| jo vezyAyeM svabhAvataH hI-apanI vRttike dekara hameM saMtuSTa karanekI avazya kRpA kareMge anusAra-saMsArameM aneka prakArake aMmagaloMko aura yadi unheM aba bhI apanI bhUla mAlUma manAnevAlI haiM unheM vivAha jaise mAMgalika par3e to use prakAzya rUpase sarva sAdhAraNa para kAryoM meM bulAkara nacAnA kabhI bhI Ajakalake prakaTa karanekI udAratA dikhalAe~ge / sAtha hI sudUradarzI vidvAnoM tathA dhArmika puruSoMkI dRSTimeM Ageko vezyAnatya na karAnekI hI nahIM, balki acchA nahIM samajhA jA sakatA / kisI kavine usake pracArako rokanekI dRDha pratijJA dhAraNa ThIka kahA hai: kreNge| anyathA hameM isa bAtakA bar3A bhaya hai byAha samaya saubhAgyakA, rAMDa nacAveM bhuur| ki seThajIke isa vezyAnRtyapremase indaurameM ApakI maMgalameM asaguna kareM, par3I buddhipai dhUra // kahIM sthAyI nRtyazAlA kAyama na ho jAya / hama seThajIse, unhIMke ( Upara uddhRta kiye hue ) zabdoMkI yAda dilAkara, pachate 4-vilAyata na jAnA aparAdha / haiM ki Apane vezyAnRtyameM jo dhana kharca kiyA mahAtmA gA~dhIjI, navajIvanameM, apanI vilAhai vaha kyA kisI sukRtameM vyaya huA hai ? yata yAtrAke vicArakA spaSTIkaraNa karate hue, athavA use vaise hI vyartha naSTa huA samajhanA likhate haiM ki, " kisI bhI prasaMgase. vilAyata na cAhiye ? apanI aura dUsaroMkI saMtAnako jAnA, aisI merI mAnyatA kabhI nahIM huI / maiM For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9.) vividh-prsngk| 271 aneka aise prasaMgoMkI kalpanA kara sakatA hU~ 5 nAgapurameM 30-31 maIko kolhApura jaba ki vilAyata na jAnA aparAdha ginA mahArAjake sabhApatitvameM 'Ala iMDiyA kAMgresa jaaygaa|" dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye AphU Dipresa klAsa' (nIca samajhI jAnevAlI ki vilAyatayAtrAse yadi kisI bhArI lAbhakI jAtiyoMkI sabhA ) kA jo jalsA huA hai usameM saMbhAvanA ho to usake liye jarUra prastuta honA achUta jAtiyoMke sAtha kiye jAnevAle sAmAcAhie / anyathA, kevala saira-sapATeke liye nhiiN| jika aura rAjanaitika anyAyoMkI bar3I nindA isIse mahAtmAjIne khilAphata mAmalemeM vilAyata kI gaI aura use dezake liye ghAtaka batajAnA svIkAra kiyA thA aura apane bheje yA na lAyA gyaa| bheje jAnekA antima nirNaya musalamAna bhAIyoMke 6 mi0 bI0 bosane kahA hai ki naI kauMsiUpara chor3A thaa| loMkA sabase pahalA kArya yaha honA cAhiye ki 5-achUta tathA nIca jAti- vaha una saMpUrNa anyAyoMko dUra karanekA udyoga yoMkA saubhAgya / .. kare jo nIcoMke sAtha kiye jAte haiM / sahayogI 'bhaviSya' Adi patroMse mAlUma ___ 7 kocInake dIvAnane kucha choTI jAtiyoMke hotA hai ki Ajakala achUta tathA nIca jAti maMdirameM jAneke adhikArako svIkAra kara yoMke utthAnakA aneka sthAnoMpara acchA prayatna liyA hai| jArI hai, jisake kucha udAharaNa isa prakAra hai:-- ye saba bAteM achUta tathA nIca jAtiyoM ke 1 thaiyA sampradAyake dharmaguru zrInArAyaNa saubhAgyodayako sUcita karatI haiM / ina jAtiyoM guru svAmIne, jinake ziSyoMkI saMkhyA 17 para pichale jamAnemeM bahuta kucha anyAya aura lAkha hai; maMdiroMmeM pariyA aura dUsarI achUta atyAcAra hue haiN| jAna par3atA hai aba inake jAtivAloMko ghusanekI AjJA de dI hai| pari bhI kucha dina phire haiM aura inake saubhAgyakA yA jAti madrAsa prAMtameM eka bahuta nIcI kauma sitArA bhI cmkegaa| mahAtmA gA~dhI jaise dezasamajhI jAtI hai| ": netA bhI inake uddhArameM lage hue haiN| isa viSayameM . . 2 kAlIkaTake jamorina kAlijameM abhItaka unake vicAroMko hamane anyatra pragaTa kiyA haiN| sirpha U~cI jAtike lar3ake hI dAkhila ho sakate 6-vinA nAmake lekha-patra / the paraMtu aba achUta lar3ake bhI dAkhila ho skeNge| 'navajIvana meM eka vinA nAmake lekhako ud 3 kocInakI 'kAMgresa' nAmakI sabhAne dhRta karake usa para TIkA karate hue, mahAtmA prastAva pAsa kiyA hai ki achUta jAtiyoMko gA~dhI likhate haiM kivartamAna dazAke anusAra ucita' adhikAra diye "maiM aneka bAra likha gayA hU~ ki javAbajAne caahiye| dArI (jimmedArI ) vAle lekha kisIko bhI 4 maisUra rAjyameM achUta jAtiyoMke uddhArake vinA nAmake nahIM likhane cAhiye / vinA nAmake liye kaI varSase prayatna jArI hai| vahA~ unheM lekhapatra likhanekI hamArI Adata dUsare dezoMkI AraMbhika zikSA muphta dI jAtI hai| isa varSa apekSA mujhe bar3hI huI mAlUma hotI hai / hameM apane rAjasabhAmeM ucca zikSAko bhI muphta kiye vicAroMko prakaTa karate hue kyoM DaranA cAhiye ? jAnekA prastAva huA hai| . - zaramAnA cAhiye ? sacce vicAroMko prakaTa kara For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inranianusas.nibanahunchaana. - 272 jainahitaiSI [bhAga 14 nemeM Dara kisakA ? aura zarama kisakI ? vinA 8-aMtyajoMke uddhArasambaMdhameM nAmake lekha-patra likhanevAloMko aba bhI merI mahAtmA gA~dhIke vicAra / yaha zikSA hai ki tuma isa Adatako chor3a do| jina vicAroMkI, jisa bhASAkI javAbadArI ___ aMtyajoM ko, aspRzya mAnanA pApa hai| uThAneke liye hama tayyAra nahIM haiM una vicAroMko kAThiyAvAr3akI kisI prasiddha, dharmaparAyaNa batalAne athavA vaisI bhASA prayoga karanekA hameM aura viduSI bahanane, eka patrake dvArA, * mahAtmA adhikAra nahIM hai|" gA~dhIjIse do bAteM pUchI thIM, jinameMse eka - vinA nAmake lekhoM tathA patroMmeM aksara bhASA bAta aMtyajoMke sambaMdhakI thI aura usakA prazna isa prakArase kiyA gayA thAkaTuka ho jAtI hai aura namratA jAtI rahatI hai, ___ "maiM eka dUsarI jarUrI bAta pUchatI huuN| yaha isaliye mahAtmA gA~dhIjI Age sUcita karate haiM durbhAgI hindustAna ugrabhAgI kaba hogA, yaha bAta ki isa taraha para viveka chor3akara likhanekA hameM kabhI adhikAra nahIM hai| jinheM kisI viSaya Apa to jAnate hoMge para kyA dUsaroMko bhI batalAoge? bahutasI kaumoMkI apekSA Apa para TIkA. TippaNa karanekA vicAra ho unheM aMtyaja kaumako adhika uttejana dete ho, isakA viveka na chor3akara himmatake sAtha apanA nAma vizeSa rahasya kyA hai ? hindusthAnameM bahutasI dete hue use kAryameM pariNata karanA caahiye| kaumeM (jAtiyA~) durbala sthitimeM haiM unameMse . AzA hai hamArI jainasamAjake lekhaka bhI aMtyajoMkI kaumake Upara ApakI adhika lagana mahAtmAjIkI isa zikSAko dhyAnameM rkkheNge| ( tavajjaha ) hai aisA mAlUma hotA hai| merI yaha 7-duannIkA mUlya / mAnatA ThIka nahIM hogI, kyoMki Apane 'AtmahAlameM 'akhila bhAratavarSIya ekAdaza vaidya vatsarvabhUteSu' ke siddhAntako mAnakara satyAgraha sammelana'kA jo jalsA indorameM huA thA usameM pakar3A hai|" eka dina prayAgameM vidyApITha mahAvidyAlaya khola- mahAtmA gA~dhIjIne, apane 30 maIke 'navaneke liye caMdekI apIla kI gaI thii| isa apI- jIvana meM, ukta bahanakI donoM bAtoMkA uttara lakA paricaya dete hue sahayogI vaidya, apane 4 dete hue aMtyajJoMke uddhAra viSayameM apane vicAra the nambarakI saMkhyAmeM likhatA hai ki caMdemeM isa prakArase prakaTa kiye haiM:"paMjAbake eka sAdhune eka duannI dI thI, jo . "aba maiM aMtyajoMke viSayakA uttara detA nIlAma kI gaI / antameM vaha duannI 1025)ru. huuN| hindustAnake maMdabhAgyakA prazna isameM samAyA meM bambaIke DA0 popaTa prabhurAmane kharIda lii|" huA hai / aMtyajoMkA prazna karake yaha bahana zaMkA jisa sAdhukI eka duannIkI itanI kadara kI gaI uThAtI hai ki kyA aMtyajoMko aMtyajatAmeMse aura itanA mUlya diyA gayA vaha kaisA pratiSThita, nikAla kara hama hindustAnako ugrabhAgI banA prabhAvazAlI aura lokapriya hogA, ise pAThaka sakeMge ? maiM samajhatA hU~ jarUra aisA pariNAma svayaM samajha sakate haiM / paraMtu kheda hai sahayomIne nikAlA jA sakatA hai; kyoM ki jisa zaktike usakA nAma nahIM diyA aura isa taraha apane dvArA hama eka mahA pApase mukti prApta kareMge usI pAThakoMko usakA nAma jAnaneke liye utkaMThita zaktike dvArA dUsare pApoMmeMse bhI apaneko nikAla . hI rakkhA / / tara skeNge| aura merI yaha dRDha mAnyatA hai ki jana For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] vividh-prsngg| 273 taka hama kucha pApakarmoM meM par3e hue haiM tabataka to anyAyase bharA huA, vivekarahita aura hindustAna maMdabhAgI hI rahegA / maiM aMtyajoMkI adhArmika hI mAlUma hotA hai / isIse aMtyajako sevA karake saMpUrNa kauma (jAtisamUha ) kI sevA kara maiM apaneko pavitra huA mAnatA hU~ aura karatA hU~, aisI merI mAnyatA hai / jisa prakAra aneka rItise maryAdAmeM rahanavAle hinda-saMsAaMtyaja dukhI haiM usa prakAra dUsare bhI haiM paraMtu rako isa doSase nikala jAnekI vinatI hI antyajaoNke Upara hama to dharmake nAmase DAkA kiyA karatA huuN| isa bahanase bhI. jisane sarala DAla rahe haiM / ataH isa adharmameMse nikala jAnA aura dUsaroMko nikala jAnekI sUcanA _bhAvase UparakA patra likhA hai, merI vinatI hai karanA, yaha eka casta hindake taura para maiM ki vaha apanI 'uttama zaktiko aura apane apanA vizeSa kartavya mAnatA hU~ / aMtyajoMke paricitoMke prayatnako pUrI taurase lagAkara hindU duHkhakA mukAbalA prajAke dUsare kisI bhI saMsArako isa aspRzyatAke pApabojhameMse chur3AnemeM vibhAgake duHkhake sAtha hama nahIM kara skte| bhAgIdAra bne|" .. aMtyaja aspRzya haiM, aisA dharma hama kaise mAnate haiM, yaha merI buddhi grahaNa nahIM kara sakatI / aura 9-samayopayogI kaary| . jaba maiM isakA vicAra karatA hU~ taba merA hRdaya sahayogI bhAratamitrase mAlUma humA ki kA~patA hai / yaha aspRzyatA hindUdharmakA aMga hAlameM khaMDelavAla mahAsabhAkA jo adhivezana kabhI nahIM ho sakatI, aisA merA AtmA sAkSI dillIke raIsa lA0 raghumalajIke sabhApatitvameM detA hai / itane varSoMtaka ajJAnatAvaza unheM huA hai usameM 154 parivAroM ( kuTumboM) ko ( aMtyajoMko ) aspRzya ginakara hindU saMsArane jo prAyaH 132 varSase jAticyuta the, jAtimeM pApakA eka bar3A bhArI puMja jamA kiyA zAmila kara liyA gayA hai, borDiMga hAusoMke hai, jisako dUra karaneke liye saMpUrNa jIvana arpaNa liye sabhAsthAnapara hI eka lAkha paMdraha hajArakA karanA yaha mujhe jarA bhI adhika mAlUma nahIM par3atA caMdA huA jisameM eka lAkha rupayA sabhApatisAaura maiM kevala isI eka kAryake aMdara apaneko habane diyA hai, aura eka strI zrImatI nArAyaNI nahIM roka sakatA, itanI bAtakA mujhe duHkha rahA bAIko, strIzikSApara eka sundara nibandha par3haneke karatA hai / isameM aMtyajoMke sAtha jImana (bhojana)- upalakSameM 150) rupaye puraskArasvarUpa diye vyavahAra tathA beTIvyavahAra rakhanekA savAla gye| ina saba samayopayogI kAryoMko mAlUma jarA bhI utpanna nahIM hotA, kevala chUne aura nahIM / karake hameM bahuta prasannatA huii| AzA hai hamAre chUnekA hI prazna hai / aMtyaja musalamAna ho jAya jainasamAjakI bhI bhinnabhinna sabhAe~ isase kucha to maiM chUU~, IsAI ho jAya to maiM use salAma zikSA grahaNa kareMgI aura khAsakara apane cirakarU~, jisa IsAI athavA musalamAnako vaha chUve kAlase bichur3e hue (jAticyuta kiye hue) usake chUnemeM pApa na mAneM paraMtu usa aMtyajako bhAIyoMko phirase gale lagAne aura unheM apanI chUnemeM mujhe saMkoca hotA hai ! yaha vicAra mujhe jAtimeM zAmila karanekI udAratA dikhalAe~gI, For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jainahitaiSI . [bhAga 14. 10-A~kheM baMda kara lo, dekho mata ! sakatA to aba usase bhI vaMcita ho jAtA hai aura apaneko anAyAsa hI dUsaroMke hAthoMmeM kalakattekI digambara jainasabhAko 'satyodaya' samarpaNa kara detA hai| ThIka aisI hI dazA, aura 'jAtiprabodhaka' se bar3A bhaya mAlUma isa samaya, kalakattA jainasabhAke sabhAsadoM hotA hai| usakI zraddhA-kuTI ina patroMke vAgvA aura unake anuyAyiyoMkI jAna par3atI hai, ve NoMse chinna bhinna huI jAtI hai; nahIM nahIM, balki bhI kiMkartavyavimUDha mAlUma hote haiM aura inake huMkAra mAtrase ur3I jAtI hai ! use apane samIpameM sthita jainadharma itanA lacara aura poca isI kabUtara jaisI nItikA anusaraNa kiye hue haiN| paraMtu vIrapuruSoMkI aisI nIti nahIM dikhalAI detA hai ki vaha ina patroMkI kuTila huA karatI, ve AkramaNakArIke mukAbale meM dRSTike sAmane Thahara nahIM sakatA ! sAtha hI, use khama Thokakara Ate haiN| A~kheM baMda kara lenA yaha bhI anubhava huA jAna par3atA hai ki dUsare yA pITha dekara baiTha rahanA, yaha kAyaroM tathA kAjainI bhAIyoMkI zraddhA-kuTiyoMkI hAlata bhI usI jaisI hai-ve bhI phUMka mArate hI ur3a jAnevAlI haiN| puruSoMkA cihna hai / aura isa liye, jo loga aura isa liye usane apanI, jainadharmakI, aura aisA AcaraNa karate haiM ve saMsArameM apanI nirbalatA apane dUsare jAtibhAIyoMkI rakSAke liye eka aura akarmaNyatAko sarvasAdhAraNake sAmane unna bahuta bar3A rAmabANa upAya khoja nikAlA hai, svarase udghoSita karate haiM / jAna par3atA hai kalaaura vaha A~kheM baMda kara lenA hai ! isIse vaha / kattekI ukta sabhAko jainadharma para vizvAsa nahIM dUsaroMko bhI yahI upadeza detI hai athavA Adeza hai athavA usane jainadharmakA vAstavika svarUpa karatI hai ki 'A~kheM baMda kara lo dekho mata' ' nahIM samajhA aura na usake rahasyakA hI use kucha arthAt, ina patroMko mata par3ho ! usake khayAlase bodha hai / vaha kucha asthira rUr3hiyoMke samUhako hI isImeM sArA rakSAtattva chipA huA hai| paraMtu jainadharmakA zarIra kalpita kiye hue hai aura hamArI samajhameM yaha to vahI bAta huI ki jaise isIse jainadharma use itanA lacara tathA poca dikhakisI bilAvako sAmanese AtA huA dekha lAI detA hai ki usake calAyamAna ho jAnekI eka kabUtara usake tejako na saha sakaneke . usake hRdayameM hara vakta AzaMkA banI rahatI hai ! kAraNa kiMkartavyavimUDhasA hokara apanI A~kheM " nahIM to, mUla jainadharmakI dIvAreM aisI vajrakI baMda karake baiTha jAtA hai aura samajhatA hai / banI huI haiM aura itane majabUta tathA sudRDha pAyeke ki isa taraha merI rakSA ho jAyagI-maiM use . Upara khar3I haiM ki unheM jarA bhI koI hilA nahIM dekhatA to mAnoM vaha bhI mujhe nahIM dekhatA-' ", nahIM sakatA / paraMtu kheda hai ki sabhAko isakA paraMtu pAThaka samajha sakate haiM ki kyA isa . 6 kucha bhI anubhava nahIM hai / yadi sabhA jainadharmake " .vAstavika svarUpako jAnane, usake rahasyako taraha para usa kabUtarakI rakSA ho jAtI hai ? .. kabhI nahIM / A~kheM khulI rahanekI hAlatameM yadi samajhanekI koziza kare aura sAtha hI samaya para ___ apanI AtmazaktiyoMkA yathArtha prayoga karanA vaha ur3a-ur3Akara apanI kucha rakSA kara bhI sIkhe to usake liye bhayakA koI sthAna na rahe 1 isa viSayakA jo prastAva ukta sabhAne pAsa aura na phira, vyarthakI ghabarAhaTase utpanna hue, kiyA hai use hamane apane vicAroMke sAtha anyatra isa prakArake niSphala tathA hAnikara prayatnoM dvArA prakAzita kiyA hai| use vidvatsamAjameM ha~sIkA hI pAtra bananA pdd'e| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . aGka 9] vividh-prsngg| 11-seThIjI jAti aura bIsA humar3oMmeM bhI paraspara eka do sambandha cyuta kiye gye| ho gaye haiM aura ve thor3ese hI virodha Adike. ___ bAda eka tarahase jAyaja samajha liye gaye haiN| gata aMkameM yaha samAcAra prakAzita kiyA khaNDelavAla paMcAyatI apane rIti-ravAjoMko jA cukA hai ki bambaImeM khaMDelavAlajAtIya hai aura jAtiniyamoMko apanI icchAnusAra jArI zrIyukta paM0 arjunalAlajI seThI bI. e. ne . apanI ma~jhalI kanyAkA vivAha eka hUmar3a nekA kisI dUsareko adhikAra nahIM ho sakatA; rakhameke lie svatantra hai / usameM hastakSepa kara. jAtIya jaina yuvakake sAtha kara diyA hai / jahA~ , taka hama jAnate haiM jainadharma isa prakArake vivA / phira bhI use aise mAmaloMmeM aba vizeSa socahA~kA niSedha nahIM karatA / jaba jaina na samajhasa kAma lenA cAhie / samaya badala anusAra cakravartI jaina rAjA mleccha dezakI . rahA hai, * logoMke dRSTikoNa badala gaye haiM aura sAmAjika atyAcAroMse loga itane pIDita kanyAoM takase vivAha karate the, aura dvija . na ho rahe haiM ki yadi unakI nyAyya AkAMjAtiyoMmeM-brAhnaNa kSatriya aura vaizyavargoM meM kSAoMke prati sahAnubhUti prakaTa na kI jAyagI paraspara vivAhasambandha honeke saikar3oM udAharaNa jainakathAsAhityameM bhare hue haiM, taba yaha eka hI to vaha samaya dUra nahIM hai jaba paMcAyati yoMkI avAdhita sattAke na~eko loga apane vaizyavarNakI aura eka hI digambara jainadharmako mAnanevAlI do jAtiyoMkA sambandha to kisI kandhoMse utAra kara pheMka deMge aura usase jo thor3A bahuta lAbha hotA thA usase bhI vaMcita ho prakAra bhI aisA nahIM ho sakatA ki isakA virodha kiyA jAya / parantu na jAne kyA soca jAya~ge / hamArI choTIsI samajhameM yaha DhaMga kara bambaIkI khaNDelavAla jainapaMcAyatane seThI acchA nahIM hai / inase svecchAcAra ghaTegA nahIM ' jaisI ki AzA kI jAtI hai, ulaTA bddh'egaa| jIko jAticyuta karanekI AjJA jArI kara dI hai ! isa AjJAko sunakara bar3A bhArI Azcarya 12-eka kadama aura aage| isa kAraNa huA ki yahA~kI paMcAyatake agraNI- satyavAdIke bhUtapUrva sampAdaka paM0 udayapradhAnanetA-paM0 dhannAlAlajI kAzalIvAla haiM aura lAlajI kAzalIvAla bhI khaNDelavAla jAtike haiN| ve jainadharmake dhurandhara paNDita haiM / ve una unakI umara isa samaya lagabhaga 36 varSakI hai| logoMmeMse haiM jo jainazAstroMko akSara akSara kaI varSase ve prayatna kara rahe the ki kisI khaNDemAnate haiN| hama nahIM samajhate ki unhoMne lavAla jAtikI kanyAke sAtha zAdI kara leveM / isa jainadharmase sarvathA anukUla vivAhako isa kArya ke lie unhoMne 4-5 hajAra rupaye takakyoM avaidha samajhA aura usakA virodha kara- kA prabandha kara liyA thA / ve apane eka dhanA nekI kyoM AvazyakatA smjhii| mitrake sAtha nAgora Adi prAntoMmeM kanyAkI isa bambaI paMcAyatase to zolApurakI hamar3a zodhameM ghUme bhI; parantu jaba unakA kArya siddha paMcAyata hI vicArazIla niklii| sanate haiM, nahIM huA aura ve isa orase nirAza ho gayeusane abhI taka isa vivAhake viruddha koI unheM apanI caritrarakSAkA aura koI upAya bhI prayatna nahIM kiyA hai aura na vaha karanA nahIM sUjha par3A taba unhoMne eka saccaritra bAlahI cAhatI hai / isake pahale zolApurameM dasA vidhavAko jo jAtikI brAhmaNI hai, bulA liyA For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 aura aba ve usake sAtha bahuta jaldI vivAha karanevAle haiM / isa bAtakI khabara pAkara khaNDelavAla paMcAyatI cauMka par3I aura unale prakSaya udayalAlajIko janmabhara ke lie jAtise khArija kara diyA aura sAtha hI yaha AjJA bhI jArI kara dI ki unakA mandirasambandha bhI banda hai, arthAt ve aba jainamandirameM darzanAdi bhI na kara sakeMge !. jainahitaiSI - [ bhAga 14 rivAjakA digambara sampradAyakI eka bahuta hI pratiSThita jAti anukaraNa kara rahI hai / kisIkA devadarzana banda kara denA, usakI Atmonnati ke eka pracalita mArgameM rukAvaTa DAladenA, aura phalataH use jainadharmake Azrayase dU pheMkanekI koziza karanA kahA~ taka ucita aura zAstravihita hai tathA isakA kaunasA acchA pariNAma hogA isakA uttara to jainadharma ke dhurandhara vidvAna hI de sakeMge; parantu hamArI samajha meM bambaIkI khaMDelavAla paMcAyatane isa AjJAke jArI karanemeM kucha jaldI avazya kI hai / jisa mandirase paMDita udayalAlajI banda kiye gaye haiM, usameM dakSiNa ke setavAla, caturtha aura paMcama Adi jAti ke loga ' barAbara darzana karaneke lie Ate haiM aura unameM kaI sau varSoM se vidhavA-vivAha kI prathA joroM ke sAtha jArI hai aura setavAla jAtikA to yaha hAla hai ki usameM talAka takakA rivAja jArI hai, arthAt unameM bahutasI striyA~ apane patiyoMke jIte jI bhI - unase na banane para - dUsaroMke yahA~ calI jAtI haiM ! kyA paMcAyatIne isa bAta para vicAra karane kA kaSTa uThAyA hai ? kyA vaha paMDitajIkI vidhavAvivAhakI taiyArIko ukta jAtiyoMke vidhavAvivAha aura talAka ( chor3achuTTI ) ke rivAja se bhI burA samajhatI hai ? athavA usako yaha saccA jJAna ho gayA hai ki jo rivAja purAne ho jAteM haiM aura jinako jAtike eka se adhika sabhya svIkAra kara lete haiM, ve jAyaja ho jAte haiM - unameM doSakalpanA nahIM ho sakatI ? jaba paNDitajIMne vidhavAko bulA liyA hai aura ve usake sAtha vivAha karanekI taiyArImeM haiN| taba yaha AzA to koI bhI samajhadAra nahIM kara sakatA thA ki ve jAticyuta na kiye jAveMge / vaha dina abhI itane nikaTa nahIM mAlUma hotA jaba kurItiyoM ke kIcar3a meM pha~sI huI ye paMcAyatiyA~ eka Apaddharmake rUpameM bhI vidhavAvivAhake prati svecchApUrvaka sahAnubhUti prakaTa karane lageMgI / unameM abhI itanI samajha hI kahA~ hai ? itanA hRdaya hI kahA~ hai ? ataH paNDitajIko jAticyuta karanA paMcAyatakA eka bahuta hI mAmUlI kAma huA hai, isake viSaya meM hama kucha bhI nahIM kahA cAhate; parantu usane jo unheM mandira bhI banda kara diyA hai yaha khaMDelavAla jAtike itihAsa meM bilakula naI bAta hai - isa viSaya meM vaha eka kadama aura bhI Age bar3ha gaI hai / yaha mandira banda karanekA daNDa paravAra aura golApUraba Adi do eka bundelakhaNDakI jAtiyoMmeM pracalita hai| ise sunakara hamAre kaI khaMDelacAla mitra bar3A Azcarya karate the aura isa prathA ke viSayameM ukta jAtiyoMkA parihAsa bhI kiyA karate the; parantu hama samajhate haiM aba unheM vaha Azcarya na hogA aura na parihAsa karanekA hI sAhasa hogA / kyoM ki isa daNDavidhiko aba svayaM unakI khaNDelavAla sabhAne jAyaja karAra diyA hai / paravAra bhAiyoM ko isa samAcAra se avazya hI -santoSa hogA ki unakI jAtike eka advitIya 13 jainahitaiSI bhI jainapatra nahIM hai ! kalakatekI digambara jainasabhAne Akhira apanI bhUla sudhAra lI / pahale usane ' jAtiprabodhaka ' aura 'satyodaya ' ko hI atara eka saharamA For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 9] truvalluva nAyanAra trukulr| . 277 thA; parantu aba usane phira dUsarI AjJA jArI travallava nAyanAra krl| kI hai ki nahIM, jainahitaiSI bhI kyoM jaina banA rahe ? usako bhI jaina banAye rakhanemeM lAbha nahIM hai / jainI bhAiyoMko cAhie ki ise. bhI ajaina (lekhaka-svargIya bAbU dayAcandajI goyalIya) samajheM aura isake grAhaka na bananekI aura na . (aMka 4-5 se Age). par3hanekI pratijJA kara leM! sabhAko usakI isa . 5-gRhsthaashrm| udAratA aura guNajJatAke lie aneka dhanyavAda! 41-gRhasthase brahmacArI, vAnaprastha aura sanyA14 mahAtmA tilakakA svrgvaas| sI tInoM avasthAoMke liye sahAyatA milatI hai| pUneke suprasiddha dezabhakta mahAtmA tilakakA 42-anAthoM, daridroM aura asahAya mataka (?) tA0 31 julAIkI rAtako bambaImeM svargavAsa , manuSyoMke liye gRhastha avalamba hai| ho gayA / rAjanItike kSetrameM kAma karanevAloMmeM 43-pitaroMkA zrAddha (?) karanA, devatAoMkA Aja taka unake samAna sammAna aura pratiSThA kisIko bhI prApta nahIM huii| usa dina unake yajJa karanA atithiyoMkA satkAra karanA, sambaMantima saMskArake samaya janatAkI jaisI bhIr3a / dhiyoMkI sahAyatA karanA aura Atma-rakSA huI thI vaisI Aja taka kisI bhI netA. mahAtmA karanA ye pA~ca gRhasthake kartavya haiN| aura dharmAcAryake lie to kyA kisI rAjA 44-usakA vaMza kabhI nahIM nAza hotA jo mahArAjAke lie bhI nahIM huI thI! eka samA- dharmAnukUla AjIvikA prApta karatA ha aura supA-- cArapatrake kathanAnusAra usa samaya 5-6 lAkha troMko dAna dekara bhojana karatA hai| manuSya upasthita the ! vaha dRzya apUrva thA / usase 45-jisa gharameM dharma aura premakA bAhulya hai patA lagatA thA ki isa samaya dezameM dezapremakI' arthAt jahA~ pati aura patnImeM gADha prema hai, vahIM mahimA kitanI bar3ha gaI hai| mahAtmA tilaka ghara sukhI hai aura usakA pratyeka kArya uttama pratibhA, sAhasa, dhairya, nirbhayatA, kaSTasahiSNutA, rItise siddha hotA hai| rAjanItijJatA aura ekaniSThatA Adi sabhI gaNoMmeM 46-jo manuSya gRhasthAzramake dharmakA samIadvitIya the / jyotiSa aura purAtattvake bhI ve . cAna rUpase pAlana karatA hai usake liye vAnadhurandhara paNDita the| unake dehAvasAnase dezakI prastha yA saMnyAsAzramameM jAnekI kyA Avajo mahatI hAni huI hai vaha jaldI miTanevAlI zyakatA hai? nahIM / unake kaTTarase kaTTara virodhiyoMko bhI 47-jo manuSya gRhasthAzramameM zAstrAnukUla unakI isa asamayamRtyuse zoka huA hai / sabhIkI yaha rAya hai ki dezakA eka mahAn ratna dharmAcaraNa karatA hai vaha vAnaprasthoMse bhI bar3hakara hai| lupta ho gyaa| deza kaMgAla ho gyaa| mahAtmA . 48-jo manuSya gRhasthAzramameM rahatA huA gA~dhIke zabdoMmeM lokamAnya tilaka marakara bhI isa bAtakA dhyAna rakhatA hai ki tapasvI loga hameM jInekA maMtra sikhA gaye haiN| sAthahI dezake nirvighnatAse apanI tapasyA kara rahe haiM, arthAt hRdayameM ve amara ho gaye haiN| * unheM koI kaSTa nahIM hai aura jo svayaM dharmAnukUla jIvana vyatIta karatA hai vaha tapasviyoMse * pichale cAra noTa prakAzakake likhe hue hai| bar3hakara hai| . For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jainahitaiSI [bhAga 14 49-vAstavameM gRhastha jIvana hI dharma jIvana apane gharakI pratiSThAko surakSita rakhatI hai vahI hai| anya Azrama bhI yadi ve nirdoSa haiM to strI vAstavameM saccI gRhiNI hai / aise pati"uttama ho sakate haiN| patnImeM jo prema hotA hai vaha akSaya aura 50-jo gRhastha gRhasthAzramake niyamoMkA pUrNa sthAyI hotA hai| * rUpase pAlana karatA hai vaha isa lokameM, manuSyoMmeM 57-strIko apane dharma aura zIlakI rakSA devatAoMke sadRza hai| Apa karanI caahie| usake liye kisI prakA6-gRhiNI-sukha / rake paradekI yA rokakI AvazyakatA nahIM hai| ( logoMkA yaha vicAra ki striyoMko para51-vahI strI gRhiNI honeke yogya hai, jisameM demeM rakhanese aura unheM gharase bAhara na nikagRhiNIke samasta guNa hoM aura jo apane patikI , " lane denese unake dharmakI rakSA hogI, bhrama hai| bhAgale anasAra vyaya karatI ho / (gurubhAkta, jina striyoMko apane zIlakI rakSAkA vicAra atithisatkAra, nirdhana aura nirAzrita janoMke hotA hai, ve khule mu~ha bAjArameM phirakara bhI apane prati dayA-anukampAkA vyavahAra tathA Avazya zIlakI rakSA kara sakatI haiM, parantu jinheM isa katAnusAra sAmagrIkA saMcaya karanA aura pAka bAtakA dhyAna nahIM hai unheM cAhe sAta tAloMke vidhimeM cAturya ityAdi guNa gRhiNImeM hone aMdara baMda karake rakha diyA jAya, phira bhI ve caahie|) surakSita nahIM raha sktii| 52-jisa gharakI gRhiNImeM uparyukta guNa na hoM to cAhe jitanI dhana sampadA hone para bhI _ 58-jo strI apane patikI zuddha anta:usa gharamai prakAza nahIM ho sktaa| karaNase bhakti karatI hai arthAta jo strI sanI 53-jisa gharameM gRhiNI meM uparyukta gaNa haiM pativratA hai usakI devatA taka bhI pUjA "karate haiN| usameM phira kisa bAtakI kamI hai ? arthAt kisI . 59-jisa puruSakI strI apane dharma aura bAtakI kamI nahIM / paraMtu jisa gharameM gRhiNImeM . kulakI pratiSThAko surakSita nahIM rakha sakatI hai ukta guNa nahIM haiM usameM kyA dharA hai ? arthAt / vaha apane zatruoM aura dveSiyoMke sAmane siMhake usameM kucha bhI nahIM hai| samAna nirbhaya hokara khar3A nahIM ho sakatA hai| 54-jisa manuSyake gharameM pativratA viduSI 60-gharakI pratiSThA pativratA viduSI gRhiNIse strI hai usake liye usase bar3hakara phira saMsArameM hai aura usakI zobhA guNI aura sadAcArI aura kauna vastu hai ? santAnase hai| 55-jo strI nitya prAtaHkAla uThakara pati ke caraNAravindoMko namaskAra karatI hai aura patiko 7-santAna / chor3akara anya kisI devI devatAke Age 61-catura aura sadguNI santAnase bar3hakara sira nahIM jhukAtI hai, vaha yadi yaha kahe ki saMsArameM koI sukha nahIM hai / varSA ho to tatkAla varSA hone lagegI / (pAti- 62-jisa manuSyake aisI suMdara, suzIla vrata dharmakI aisI hI mahimA hai|) aura sadguNI santAna hai ki jisameM kisIko / 56-jo strI apane dharma aura zIlakI rakSA koI doSa dikhalAI nahIM detA, usako sAta karatI hai, patibhaktimeM lIna rahatI hai, aura janma taka bhI koI dukha nahIM ho sktaa| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 aGka 9] truvalluva nAyanAra trukurl| 63-vidvAnoMkA kathana hai ki santAna mAtA 72-jina manuSyoMmeM prema nahIM hai ve svArthI pitAkA dhana hai, kAraNa ki jo dhana saMtAna haiM aura apane liye jIte haiM, paraMtu jinameM prema paidA karatI hai aura usase jo satkArya mAtA- hai ve dUsaroMke liye apane prANa taka nyochAvara pitAke liye karatI hai unakA phala mAtA karaneko taiyAra rahate haiN| pitAko pahu~catA hai| , 73-vidvAnoMkA kathana hai ki AtmAne isa 64-baccoMke nanheM nanheM hAthoMse sparza kAraNa sthUla zarIrako dhAraNa kiyA hai ki jisase kiyA huA aura idhara udhara phailAyA huA jIvadhAriyoMmeM premakA saMcAra ho| / bhojana amRtase bhI bar3hakara svAdiSTa hotA hai| 74-premase jIvamAtrake prati manameM dayAkA 65-baccoMke sparza karanese zarIrako sukha bhAva hotA hai aura dayAlutAse manuSyakI itanI milatA hai aura unakI totalI bolIke sunanese ijjata hotI hai ki saba loga usako apanA mitra kaanoNko| kahate haiN| 66-jinhoMne apane baccoMkI totalI aura 75-premake zAMtimaya jIvanase manuSyako isa mIThI bolIko nahIM sunA hai kevala ve hI loka aura paralokameM donoM jagaha sukha milatA hai| ' loga yaha kahA karate haiM ki vINA aura bA~su- dasarA sge| . rIkA svara madhura hotA hai| * 67-putrake prati pitAkA yahI kartavya hai / 39-rAjAke saguNa / * ki vaha usako vidvAnoMkI sabhAmeM ucca Asana ____381-jisa rAjAke pAsa sainya, manuSya, para baiThaneke yogya banA de| dravya, maMtrI aura durga ( kilA) ye chahoM cIjeM 68-putrako pitAse adhika unnati karate haiM vaha rAjAoMmeM siMhake samAna hai| hue dekhakara sampUrNa saMsArako AnaMda hotA hai| 382-sAhasa, udAratA, buddhimattA aura 69-mAtAko putrakI utpattise baDA Ananda utsAha ye cAra guNa aise haiM ki rAjAmeM sadaiva ye jAne cAhi hotA hai, paraMtu usakA Ananda usa samaya aura bhI adhika bar3ha jAtA hai, jaba vaha saMsArameM 383-rAjAmeM nirantara kAryatatparatA, vidyA usake guNoM aura vidyAkI prazaMsA sanatA hai| aura haDhatA ye tIna guNa bhI rahane caahiye| 70-putrase pitAko kyA lAbha hai ? arthAta . 384-yadi rAjA dharmase cyuta nahIM hotA hai, prajAko pApakarma karanese rokatA hai aura putrako pitAke liye kyA karanA ucita hai ? . apanemeM sAhasa rakhatA hai to usakA gaurava suraisakA uttara yaha hai ki putrako aisA suzIla aura / sadAcArI honA cAhie ki loga use dekhakara kSita rahatA hai| svataH yaha kahane lage ki tapasyA karanese ukta . 385-rAjA vaha hai jo dravyopArjana karatA hai, usakA saMcaya karatA hai, usakI rakSA karatA manuSyako aise putraratnakI prApti huI hai| . hai aura phira use dharmakAryoM meM vyaya karatA hai| 8-prem| ___386-jisa rAjyameM prajA AsAnIse rAjA71-kyA koI vastu aisI hai jo premako ke pAsa pahu~ca sakatI hai aura jahA~ para rAjA prakaTa hAnesa roka sake ? premIkI A~khAka choTe inake pahaleke 305 padoMke anavAdakI kApI choTe A~sU hI usake premako prakaTa kara dete haiN| kho gaI hai| . . For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ..jainahitaiSI- [bhAga 14 kaThora vacanoMkA prayoga nahIM karatA usa rAjya- 395-jisa prakAra bhikSuka dhanikoMke sAmane kI sampUrNa saMsAra prazaMsA karatA hai| unake nIce khar3e rahate haiM usI prakAra mUrkhajana __ 387-jo rAjA mIThI vANIse udAratAke jJAnI puruSoMse nIce khar3e rahate haiN| . sAtha prajAkI sahAyatA karatA hai aura apane bala 396-retIle maidAnako jitanA adhika parAkramase usakI rakSA karatA hai, usakI sevA gaharA khodate haiM pAnIke sote utane hI adhika karaneke lie sampUrNa jagat taiyAra rahatA hai| nikala Ate haiM, usI prakAra jitanI adhika . / 388-jo nyAyase zAsana karatA hai aura tuma vidyA prApta karoge utane hI adhika jJAnake prajAke duHkhoMko dUra karake unakI sahAyatA sote tumhAre andarase nikleNge| karatA hai use prajA usake kAmoMke karaNa deva 397-jaba vidyAvAnoMke lie pratyeka deza tAke samAna samajhatI hai yadyapi vaha janmase svadezake samAna aura pratyeka gRha svagRhake samAna manuSya hotA hai| 389-yogya aura uttama rAjA vaha hai jo jo ho jAtA hai taba samajhameM nahIM AtA ki bahutase hA aise kar3ave bacanoMko bhI samajhakara sahana kara manu manuSya binA kucha sIkhe apanA jIvana kaise vyartha letA hai jinheM kAna sahana nahIM kara skte| khA data hai| (kramazaH) aise rAjAkI chatrachAyAmeM sampUrNa saMsAra sukhacai.. nase rahatA hai, arthAt vaha sampUrNa jagata para vinaamuuly| zAsana karatA hai| 1 jo loga isa sUcanAke nikalaneke bAdase. 390-dAna, dayA, uttama zAsana aura prajA- chaha mahIneke liye, isI aMkase, jainahitaiSIke ke AnandakI cintA ye cAra bAteM rAjAke grAhaka hoMge aura 6 mahIneke mUlyakI bAbata prakAzako prakaTa karatI haiN| 11) ru. manIArDara dvArA bheja deveMge, athavA pUre sAlake liye grAhaka hoMge aura pichale 40-vidyaa| aMkoMko bheje jAnekI svIkAratA dekara sAla 391-isa prakAra vidyA prApta karo ki jisase bharake liye 2) rupaye mUlyakA manIArDara tumheM pUrNa aura nidoSa jJAnakI prApti ho aura ravAnA kareMge aise saba navIna grAhakoMko 'vidhavA phira ThIka prApya jJAnake anukUla AcaraNa kro| kartavya' nAmakI eka DeDhasau pRSThoMse UparakI 392-jisa prakAra donoM A~kheM manuSyako pustaka vinA mUlya bheTa kI jaaygii|| mArga pradarzita karatI haiM usI prakAra saMkhyAjJAna __2 jinabhAIyoMko apane tathA apane iSTamitrAdi aura (gaNita ) zabdajJAna (vyAkaraNa) ye do koMke liye 'merI bhAvanA' kI do cAra kApiyoMkI vidyAyeM isa saMsArake samasta prANiyoMke lie jarUrata ho ve DAka kharcake liye AdhA AnekA mArgapradarzaka haiN| TikaTa bhejakara hamase vinAmUlya ma~gA sakate haiN| 393-kahA hai ki jina manuSyoMne vidyA saMpAdaka / sarasAvA (sahAranapUra ) lAbha kara liyA hai, ve hI vAstavameM netradhArI haiN| mUrkhajana netrahIna arthAt hiyeke andhe haiM / carcA-samAdhAna / ____394-jJAnavAn puruSoMkA yaha guNa hai ki ve yaha suprasiddha grantha hAla hI chapakara taiyAra bar3I utsukatAse usa samayakI pratIkSA karate haiM huA hai| mUlya 2 // 3) jaba unheM phirase vidvAnoMkI saMgatikA Ananda - jaina grantharatnAkara kAryAlaya prApta ho| hIrAbAga, bmbii| For Personal & Private Use Only