Book Title: Bhagawan Parshwanath Part 01
Author(s): Kamtaprasad Jain
Publisher: Mulchand Kisandas Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022598/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5555Xie Wan Xie Wan Xie Wan 3.5 #@em 555565Pian 0### 1000 999 bhagavAn pArzvanAtha (qing) Mei Ge Nan Ren bA0 kAmatAprasAdajI jaina-alIgaMja / ""digaMbara jena" kA 21 veM varSAkA upahAra-grantha / 0000 $Wan $Wan $Wan $Wan $$Wan $Wan $55 66666666 #### Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH zrIpArzvanAthAya / bhagavAna pArzvanAtha (pUrvAI ) lekhaka- bA0 kAmatAprasAdajI jaina ema0 Ara0 e0 esa, oNnarerI sampAdaka 'vIra' aura bhagavAna mahAvIra, bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha, satyamArga, mahArANI celanI, saMkSipta jainaitihAsa Adi granthoMke racayitA / - "digaMbara jaina " ke 21veM varSa meM grAhakoM ko bheNtt| prathamAvRtti 1000 kais vIra saM0 2454 apraila 1928. { mUlya - 1) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakamUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, prakAzaka 'jainamitra va mAlika di. jaina 'pustakAlaya, cNdaavaadd'ii-suurt| 2... mudrakamUlacanda kisanadAsa kApar3i "jainavijaya" presa, khapATiyA cakara tAsavAlAkI pol-suurt| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - nivedana / **** ******* vartamAna yugameM aisA kauna prANI hogA jo caturthakAlIna 23 veM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha jaisI mahAn AtmAse aparicita ho| unhIM bhagavAnakA yaha aitihAsika caritra Aja Apa logoMke hAthameM hai| isa granthameM kula 26 adhyAya haiM, jinameMke 12 adhyAyakA yaha prathama bhAga 1 digambara jainake 21 veM varSake grAhakoMko upahArameM diyA / jArahA hai| bAkIke 14 -adhyAyakA dUsarA bhAma (uttarAI)I bhI isase bar3A isI prakAra AgAmI varSake grAhakoMko bheTa diyA jAyagA / isa prakAra do varSa meM dovArameM unake pAsa ( jo di0 jainake grAhaka haiM ) pUrNa grantha pahuMca jAyagA / lekina vikrIke lie pUrA grantha hI pragaTa hogA / lekhakakI icchA yahI hai ki purA grantha prakaTa honese va // usake AdyopAnta par3hanese loga no anubhava bhagavAna pArzvanAthake viSayameM prApta kareMge vaha anuvi Adhe bhAgase yA ( alaga2 / bhAgoMse ) milanA muzkila hai ataH aisA kiyA gayA hai / / nivedakamUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, mUrata - - - - % 300000D - - - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - 0 0 - 0 - -0 - -0 - -0 - -0 - - - - - - - - - maMgala-binnU yA ! . ( zAlinovRtta) .vAmA-pyAre hA~ hie madhya Ake, . vAro sArI zRGkhalA jJAna lAke jAge merI buddhi gAUM tumhArenIke nIke sadguNoMko nihAre ! premAsaktA indra cakrAdhisAre, gAte tere haiM guNoMko apAre ! kaise pAUM pAra maiM nAtha gAke baune pAte hAtha kaise bar3hAke !! to bhI svAmI ApameM prema sAne, baiThA gAne gIta hUM maiM ajJAne; sevA tere pAdakI bhakti dhAre, he tIrthezvara pArtha ! tere sahAre ! dAyA kIje he prabho ho dayAlA ! dIje bodha he vibho ! ho kRpAlA!! jAve bAdhA bhAga sArI udAro! pAUM terA 'darza' bhau-sindhu tAro!! --kAmatAprasAda jaina / -0 - -0 - -0 - -0 - -0 - -0 - -0 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pag 2000 zrI pArzvanAthAya namaH | bhagavAna pArzvanAtha | (?) purohita vizvabhUti ! " jarA mautakI laghu vahina, yAmeM saMzai nAhi / taubhI suhita na citaveM, bar3I bhUla jagamAMhiM // " vizvabhUti- priye, isa asAra saMsAra meM bhramate anAdikAla hogayA ! viSayatRSNAko bujhAneke liye anekAneka prayatna kiye ! pAMcoM indriyoM ke viSayasukhameM tallIna rahakara yugase bitA diye ! svargauke sukha bhI bhoge, cakravartiyoM kI apUrva sampattikA bhI upabhoga kiyA ! parantu isa viSayatRSNAkI tRpti nahI huI ! sacce sukhakA AsvAda nahIM milA ! isa bhava-vanameM bhaTakate hue saubhAgyase yaha manuSya janma aura uttama kula mila gayA; so bhI yUMhI inhIM viSayavAsanAoM ko bhogate hue - bhogopabhogakI marIcikA meM par3e huye vitA diyA ! na yaha dekha priye ! yaha sapheda bAla mAno mujhe saceta karane ko najara AgayA hai ! anUdari - vAha ! eka sapheda bAlako dekhakara priya, kyoM itane bhayabhIta hote ho ? mAnA ki saMsAra asAra hai-usameM kucha bhI sAra nahIM ! lekina pyAre ! isI saMsArameM rahakara hI Apa apane uddezyako Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhagavAna pArzvanAtha / pA sakeMge ! isalie ise asAra na samajhiye ! isameM sAra hai aura vaha bezaka yahI hai ki manuSya dharma, artha, kAma aura mokSa puruSAaeNkA sAdhana bhalI bhAMti karale ! abhI Apa pahaleke tInoM puruSAau~kA upArjana to acchItaraha kara lIjiye ! phira bhale hI mokSake udyamameM lagiye ! saMsArase Dariye nahIM-DaranekA kAma nahIM-kartavyako pahicAniye aura usameMke sArako gRhaNa kIjiye ! basa priya ! abhI apane isa vicArako jarA rahane diijie| ____ vizva0-hAM priye ! terA kahanA to ThIka hai, parantu dekha, isa zarIrakA kucha bharosA nahIM ! yaha binalIkI taraha, pAnIke budabudeke samAna naSTa honevAlA hai| Ayukarma na jAne kaba pUrNa honAve ! phira yahAM to yamake dUta yaha sapheda bAla Aho gae haiM / timapara dekho, jaise tuma kahatI ho vaise hI sahI, hamane pahale ke tIna puruSArthokA sAdhana prAyaH kara hI liyA hai / brahmacaryAzramameM rahakara vidyAdhyayana karate kiM cet dharmopArjana bhI kara liyA aura gRhasthAzrabhameM tuma sarIkho jJAnavAna priyatamAko pAkara usakA bhI pUrA lAbha uThA liyA hai / apane rupAlu mahArAna rAjA , araviMdakI kRpAse maMtripada para rahate hue artha saMcaya karanemeM bhI bhAgya apane sAtha rahA hai aura phira kamaTha aura marubhUti yuvA hohI cuke-unakA vivAha bhI ho cukA-abato basa mokSamArgako sAdhana karanA hI zeSa rahA ! ____ anU0-ThIka hai-ThIka hai-aba derI kAhekI / pUre bAbAnI bana gare ho ! abato gRhasthAzramameM kucha karanA dharanA hI nahIM rahA ! kamaTako varuNA aura marubhUtiko visundarI dilAdI ! basa calo chuTTI huI ! eka sapheda bAla bhI AgayA- mAno sautanakA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purohita vizvabhUti / saMdezA hI le AyA ! mokSa-suMdarI mana vasI hai ! acchA hai, jAo! lekina use pAnA kucha haMsI ThaThThA nahIM hai| isalie maiM to yahI kahUMgI ki abhI kucha dinoM aura gharameM rahakara saMyamInIvana vyatIta karanekA abhyAsa karalo ! ninadIkSA grahaNa karanA duIra kaThina mArgameM paga bar3hAnA hai. so vicAra liijie| vizva0-priye ! maiM dekhatA hUM, tuma mohake gahare bhramameM par3I huI ho / tumhAre mamatA bhAva mujhe chor3anA nahIM cAhate ! saMsArI jIvakI aisI hI bhramAlu buddhi hai| isI kAraNa vaha saMsArameM anekoM duHkha uThAtA hai / cAhatA hai, bAlUko pelakara tela nikAlanA ! lekina kyA yaha sAdhya hai ? __anu-nahIM sAhaba, yaha kucha bhI sAdhya nahIM hai ! sArI duniyA bevakUpha hai, gArhasthya jIvanameM rahanA burA kAma hai / jAiye, maiM nahIM rokatI-Apa bAbAjI bana jAiye aura sArI duniyAMko banA liijiye| merI balAse-taba hI kucha patekI mAlUma par3egI ! merA kahanA to mUlkA bakavAda samajhate ho, para jaba duniyAM jo saMsArameM rahakara AnaMda uThA rahI hai Apako TakAsA javAba dedegI taba hoza lAiyegA! vizva0-are, isameM kaunasI bAta bure mAnanekI hai / maiM to khuda kahatA jAtA hUM ki saMsArake loga bhramameM par3e huye haiM / jaise kattA haDDIko cUsa 2 kara apane muMhako lahUluhAna kara letA hai, vaise hI yaha saMsArI prANI duniyAMkI mauna zaukameM phaMsA huA apanA satyAnAza karatA hai / sukha pAnekI lAlasAse khAnA pInA mauja ur3AnA Avazyaka samajhatA hai, parantu vAstavameM isa mArgase vaha kabhI bhI sacce sukhako nahIM pAtA ! kuttekI taraha apanI hI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / dehake khUnase sukhI honA mAnatA hai aura phira apanI bhrama buddhipara pachatAtA hai / isaliye priye, vivekI puruSoMkA yahI kartavya hai ki isa amUlya jIvanako sArthaka banAneke liye dharma, artha aura kAma puruSArthokA samucita sevana kara cukanepara-bur3hApekA intajAra na karake-jaba hI saMbhava ho taba hI nivRtti mArgakI zaraNameM Akara zAzvata sukha pAnekA udyama kareM / phira dekho, mere liye to yamakA dUta A hI pahuMcA hai ! aba bhI maiM agara isa nara dehakA ucita upayoga na karUM, to mujhasA mUrkha kauna hogaa| agAdha sAgarameM ratna gumAkara phira use pAnekI maiM kaise AzA karUM? anu0-hAM, sAhaba, na kIjiye ! lekina yaha to batAiye, merA kyA kIjiyegA ? vizva0-mohakA pardA abhItaka tumhArI buddhiparase haTA nahIM hai / para pyArI, jarA vivekase kAma lo ! dekho pati-patnI eka gRhasthI rUpI rathake do pahiye haiM jo rathako barAbara calane dete haiM ! ina donoM pahiyoMkA ekasA aura majabUta honA ThIka hai / puruSakI taraha strIko bhI jJAnavAna aura Adarza caritra honA dAmpatya sukhako saphala banAnA hai| saubhAgyase hama-tuma donoM hI itane suyogya nikale ki gRhasthIrUpI rathako prAyaH maMjilapara pahuMcA hI cuke haiN| gRhasthIkI sabase bar3I abhilASA yahI hotI hai-nyAya anyAya manuSya saba isIke liye karatA hai ki aulAda ho aura maiM usakA bar3hacar3hake vivAha kara dUM, jisase vaMzakA nAma calatA rahe / hamArI tumhArI yaha abhilASA pUrNa ho cukI hai / isaliye apane parabhavako sudhAranA aba hama donoMko iSTa honA cAhiye / maiM tumheM isa ava Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purohita vizvabhUti / [5 sthAmeM takalIpha nahIM dUMgA / tumhArI AtmAkA hita hogA vahI upAya kruuNgaa| tuma cAho to Anandase putroMke sAtha raho aura dharma dhyAna karo ! agara mere binA yaha ghara phIkA jaMcane lage to digaMbara guruke caraNoMke prasAdase AtmakalyANa karanekA mArga grahaNa kara lo ! dekho rAjakumArI rAjulane to kumAra avasthA meM hI ArthikA vrata dhAraNa kiye the aura duddhara tapazcaraNa karake strIliMga chedakara svargImeM devoMke apUrva sukhoMkA upabhoga kiyA thA ! so aba jaisI tumhArI icchA ho / anUdara patideva ke ina mArmika vacanoMko sunakara cupa hogaI ! usakI buddhi meM UhApohAtmaka vicAroMkI AMdhI AgaI ! jAna gaI ki manuSyakA narajanma saphala banAne ke liye mokSasAdhanakA upAya karanA paramopAdeya kartavya hai ! isI kAraNa vaha patideva ke nizcaya meM aura adhika bAdhA DAlane kI himmata na kara sakI / priya pAThakagaNa, yaha Ajase bahuta purAne jamAne kI bAta hai / itihAsa usake AlokameM abhI pahuMca nahIM pAyA hai ! para hai yaha isI bharatakSetrakI bAta ! isI bharatakSetra ke AryakhaMDameM suramya dezake manohara nagara podanapura meM yaha ghaTanA ghaTita huI thI / yaha podanapura bar3A hI samRddhazAlI nagara zAstroMmeM batalAyA gayA hai / yahAM jainadharmakI gati bhI vizeSa batAI gaI hai| yahAMke rAjA parama nItivAna nRpa araviMda the| inhIM rAjAke vayovRddha maMtrI purohita vizvabhUti thA / anUdari inakI patnI thii| vRddhAvasthAko nikaTa AyA jAnakara isa vivekI nara - ratnane AtmadhyAna karanA iSTa jAnA thA ! isI anurUpa apanI patnIko samajhA bujhAkara usane jinadIkSA grahaNa karanekI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / ThAna lI thii| saca hai jisake manapara vairAgyakA gaharA aura pakkA raMga car3ha jAtA hai, usapara aura koI raMga apanA asara nahIM kara pAtA hai / bhAratakA yaha purAtana niyama rahA hai ki vRddhAvasthAko pahuMcate2 hI loga AtmahitacintanAse vanovAsa svIkAra kara lete the| duniyAMkI jhaMjhaToMse chUTakara-vyAdhiyoMkI poTako pheMkakara ve svAvalambI dhIravIra puruSa akele hI sarvatra siMhavRttise vicarate huye apanA kalyANa karate aura anekoM jIvoMko sumArga para lagAte the / bhaTakate huoMko rAstA batAnevAle vehI the ! dukhiyoMke duHkha nivArana karanevAle aura jagatakA upakAra karanevAle vehI mahApuruSa the / deva aura dAnavakI upAsanA ekasAtha nahIM hosaktI-dharma aura dhanakA upArjana sAthahI sAtha kara lenA asaMbhava hai / isIliye AtmahitU aura paropakArI puruSa sAMsArika mAyAkI mamatAko pairoMse ThukarA dete aura prAkRtarUpameM siMhavRttise narajanmake paramocca uddezyako saphala banAte haiM / Ana saMsArameM aise paramopakArI mahApuruSoMkA prAyaH abhAva hai paraMtu saubhAgyase bhAratameM aba bhI uMgaliyoMpara ginane lAyaka aise nararatna milate haiM / basa, isI AdarzaniyamakA pAlana karanekA nizcaya rAnamaMtrI vizvabhUtine kara liyA thaa| vaha rAjA araviMdake pAsa pahuMce aura apane donoM putroM kamaTha aura marubhUtiko unakI zaraNameM chor3a Aye ! isataraha gRhasthIke uttaradAyitvase nibaTakara sugurukI sAkhise vaha jina-cAritrako pAlane lage / parama uttama kSamAkA pAlana karate, duddhara parISahoMko sahate, grAmagrAmameM vicarate vaha apanA aura parakA kalyANa karane lage / isa lokameM pUjya puruSa hogaye ! sacamuca nirvRtimArga hI raMkase rAva banAnekA dvAra hai ! Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / ( 2 ) kamaTha aura marubhUti ! lAgai koya // " " jaisI karanI AcareM, taiso hI phala hoya / indrAyanakI belikai. AMba na kamaTha - hAya ! maiM kahAM jAUM; kaise isa jalate hue dilako zAMti dilAUM ? visundarIkI bAMkI citavanane gajaba DhA diyA hai| eka hI nigAha meM mRganayanI mere hRdaya ke TraMka 2 kara gaI hai / na uThate caina hai aura na baiThate ArAma hai, khAnA pInA saba harAma hai !! abato usI sundarIkI yAda raha 2 kara mAre DAla rahI hai / kyA karUM maiM usa manamohinI mUratako kaise pAUM ? mere kahane meM vaha AtI nahIM / jaba dekho taba dharmakI bAteM baghAratI hai / lekina kucha bhI ho, merA jIvana to usake binA kisI taraha bhI Tika nahIM saktA | mitra kalahaMsa hI zAyada isa jalate joko sAntvanA dilAnekA kucha upAya batalAye / para hAya ! use maiM kahAM dvaMdvaM / pyArI visundarIkI yAda to mujhe kucha bhI nahIM karane detI / usakI bholI bhAlI suDaula suMdara sUrata mere netroMke agAr3I harasamaya nAcatI rahatI hai / hAya ! visundarI ! kalahaMsa - mitra kamaTha ! Aja udAsa kaise par3e hue ho? tumheM apane tanamanakI kucha bhI sudha-budha nahIM hai / kaho, kyA bhAMga pI lI hai ? [ 7 kamaTha - ahA kalahaMsa, khUba Aye ! bhAI, bhAMga kyA pIlIaisI bhAMga pI hai jaisI zAyada hI koI pItAho para kyA batAU~ ? batAye binA kAma bhI to nahIM calegA ! Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ <] bhagavAna pArzvanAtha | kalahaMsa - are, mAlUma par3atA hai kisI vyAdhine Akara Apako ghera liyA hai| basa, mujhase paraheja na kIjiye / apanA hAla nisaMkoca ho kahiye jisase auSadhopacArakI vyavasthA kI jAya ! mitroMkA kArya hI yaha hai ki ve kAma par3e para eka dUsareke kAma AveM ! ApakI murajhAnI sUratane mujhe pahale hI khaTakemeM DAla diyA thA / kahiye, kyA hAla hai ? kamaTha - mujhe zArIrika vyAdhi to kucha aisI hai nahIM aura na mAnasika hI ! para hai vaha aisI hI kucha | kaise kahUM sakhe, merA hRdaya to iMThA jA rahA hai / .... kalahaMsa - Akhira kucha kahoge bhI kyA vajaha hai kyoM hRdayameM aiTA par3A hai ? kamaTha- hAM, bhAI kahUMgA, tumhAre binA merI rakSAkA upAya aura kauna karegA ? lekina tumheM karanA jarUra hogA / kalahaMsa - isake kahane kI bhI koI jarUrata hai / mitratAke nAte Apako sukha pahuMcAnA merA kartavya hai / basa, Apa apanI vyAdhikA kAraNa batalAaiM | kamaTha - kyA kahUM kalahaMsa ! kahate hRdaya lajAtA hai para kAmakI vyathA mujhe isa samaya dAruNa duHkha de rahI hai / pyArI visundarIke rUpa - sudhAkA pAna karane se hI yaha vyathA dUra hogI / ......... kalahaMsa - chiH chiH tumhArI buddhi kahAM gaI hai ? laghu bhrAtAkI patnI putrIvat hotI hai, usIpara tumane apanI niyata bigAr3I hai / yaha mahApApa hai / isa durbuddhiko chodd'o| koI suna pAvegA to tumhAre liye muMha dikhAneko sthAna nahIM rahegA / paradArAkA sAtha bahuta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / [ 9 burA hotA hai, isakA sevana karake kisane sukha uThAyA hai, jo tuma usase uThAnA cAhate ho ? rAvaNase mahAbalI aura parAkramIko isI pApane miTTI meM milA diyA / isalie merA kahanA mAno isa durbuddhiko chodd'o| apane kutsitabhAvoM ko zodha DAlo, unakA samucita prAyazcita le lo ! kamaTha- hAya! hAya! tuma bhI merI bAtako TAlaneke liye bahAne banA rahe ho / dharmakI Ar3a lekara eka paMtha do kAja sAdha rahe ho / cAhate ho na mujhase bigAr3a ho aura na marubhUtise ziSTAcAra TUTe, para kahIM aisA hosaktA hai ? dharma karma saba dekha lie jAyage, abhI to jIvana ke lAle par3e hue haiN| jIvana rahegA to dharma-karma saba kucha kara lU~gA | pyAre mitra, jIvana rahe aisA upAya karo / kaise bhI visundarIko mere pAsa lA do ! kalahaMsa-hAya ! kAmane tumhArI buddhiko bilkula naSTakara diyA hai| kavikA nimna chaMda tuma para solaha Ane caritArtha horahA hai ki :"pitA nIra parasai nahIM, dUra rahe ravi yAra / tA aMbujameM mUr3ha ali, urajhi mare avicAra || tyoMhI kuvisanarata puruSa, hoya avasa aviveka / fed anahita socai nahIM, hiyai visanakI Teka // " tumheM pApa karmakA bhaya nahIM hai; kArya akAryakI sudha nahIM hai; loka lAjakI paravA nahIM hai / viSayAMgha hokara apanI AtmAkA ghora patana kara rahe ho aura cAhate ho usa pApa meM mujhe bhI zAmila karanA / para sakhe, jarA vivekase kAma lo - hoza saMbhAlo ! choTe bhAIkI strIko bhraSTa karake kyA tuma sukhI ho sakoge ? bhAI maru - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] bhagavAna pArzvanAtha | bhUti jaba tumhArI kAlI karatutako jAnegA to kitanA dukhI hogaa| kitanA bholAbhAlA, dharmAtmA aura AjJAkArI vaha tumhArA bhAI hai / phira rAjyakA bhI jarA bhaya karo / yaha mata samajho ki tumhAre isa duSkarmako koI jAna nahIM pAyagA / yaha bAta nahIM hai / rAjAke kAnoMtaka yaha khabara pahuMcI to phira tumhArI kyA dazA hogI, yaha soco / basa, kahanA mAno / visundarIkA dhyAna chor3o ! kamaThake mitra kalahaMsane usako hara tarahase samajhAyA - UMca nIca saba kucha sujhAyA para usakI samajhameM kucha na AyA saca hai jisakA bhaviSya dukhada hotA hai usako kitanA hI koI sanmArgako sujhAe para yaha saba araNyarodanavata hotA hai / kAmI puruSako heyAyakA kucha dhyAna nahIM rahatA / vaha apane kutsita premameM aMdhA hojAtA hai / kamaThakA bhI yahI hAla thA / kavivara bhUdharadAsajI bhI isa viSaya meM yahI kahate haiM: " yoM kalahaMsa aneka vidha, daI sIkha sukhadaina / te saba kamaTha kusIlamati, bhaye viphala hitavaina | AyuhIna narakoM jathA, auSadhi lagai na lesa / tyoMhI rAgI puruSa prati vRthA dharama upadeza || " maMtrI - purohita vizvabhUtikA hI jyeSThaputra yaha kamaTha thA / bacapana se hI isakA svabhAva kuTila rahA thA / yaha matikA ThA thaa| isake viparIta isakA choTA bhAI marubhUti bilkula sarala - svabhAvI thA / eka hI kokha se janme huye yaha donoM viSa aura amRtatulya the, yahI eka anokhI bAta hai / rAjamaMtrI vizvabhUtike dIkSA grahaNa kara jAneke bAda kamaTha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / [ 11 aura marubhUti Anandase raha rahe the ki acAnaka rAjA araviMdane apane zatru rAjA vajravIrajapara car3hAI kara dI thI / dalabala sahita donoM rAjA raNakSetrameM Ae aura ghora saMgrAma hone lagA thA / marabhUti bhI rAjAke sAtha raNakSetra meM gayA thA / idhara kamaThakI bana AI / vaha niraMkuza ho prajAko taraha 2 ke kaSTa dene lgaa| isI bIca meM usakI kudRSTi marubhUtikI strI satI visundarI para par3a gaI thI aura vaha kAmAtura ho usako pAneke upAya karane lagA thA, yaha pAThakagaNa Upara par3ha cuke haiM / astu; kalahaMsane jaba dekhA ki kamaTha visundarI vinA vihvala horahA hai; taba vaha bhI nyAyamArgase phisala par3A ! kumatike phaMde meM par3akara vaha dhokhese kamaThake bImAra honekA bahAnA batAkara visundarIko usake pAsa livA laayaa| bicArI ajAna vanitA isake prapaMcako kyA jAne ? vaha sarala svabhAvase vahAM calI aaii| kamaThako aba bhI lajjA na AI / pApIne usake zIlako bhaMga kiyA aura durgatimeM apanA vAsa banAyA | itanemeM rAjA araviMda apane zatruko parAsta karake sAnanda apane nagarako lauTe | nagara meM pahuMcanepara unako kamaThakI saba kAlI karatUteM mAlUma par3a gaIM / sacamuca kamaThake pApoMkA ghar3A bhara gayA thA- basa, usake phUTane kI hI derI thii| vaha bhI dina A gayA / rAjAne use deza nikAlekA daMDa denA nizcita kara liyA ! saralasvAbhAvI marubhUtine bhAI ke premase vihvala hokara ekavAra use kSamA karaneke lie bhI kahA; para rAjAne anIti mArgako rokaneke lie kamaThako daNDa denA hI nizcita rakkhA ! Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] bhagavAna pArzvanAtha / __rAna AjJAke anusAra kamaThakA kAlA muMha karake gadhepara car3hAyA gayA aura vaha dezase nikAla diyA gyaa| kuzIlavAna kamaTha mahA duHkhI huA para use apanI karanIkA phala mila gyaa| pApa kisakI riyAyata karatA hai ? bilakhatA huA vaha bhRtAcala parvatake pAsa phuNcaa| vahAM tApasa logoMkA Azrama thA, haThayogameM lIna ve loga adhomukha laTakakara, dhuMA pAna karake, aisI hI kriyAoMse kAyakleza sahana kara rahe the| kamaThane unake pAsa jAkara dIkSA grahaNa kara lI aura vaha bhI apanI kAyAko tapAne lgaa| idhara bicAre marubhUtiko apane jyeSTha bhrAtAkI isa durdazApara bahuta duHkha huA aura sahasA vaha usako bhulA na sakA / jaba use yaha mAlUma huA ki kamaTha amuka tApasoMke nikaTa tapazcaraNa tapa rahA hai, taba usane unake nikaTa jAnA Avazyaka smjhaa| rAjAne kamaThake khala svabhAvake kAraNa usake pAsa jAneke lie marubhUtiko manA bhI kiyA parantu bhAIke mohase prerA vaha vahAM pahuMca hI gayA / kamaThako dekhate hI usakA bhrAtRprema umar3a AyA ! vaha caTa usake pairoMpara gira par3A aura usase haratarahase kSamAyAcanA karane lagA / isa saralatAkA kamaThake vakra hRdayapara ulTA hI prabhAva par3A / vaha krodhameM kAMpane lagA aura krUra kopake AvezameM usane eka zilA uThAkara marubhUtike sirameM de maarii| marubhUtike liye vaha kAphI thii| ArtadhyAnane marubhUtiko A gherA / usake prANapakherU usa nazvara zarIrako chor3a cala base / vaha anta samaya khoTe ' pariNAmoMse marakara sallakI vanameM vajraghoSa nAmaka vanahAthI huA ! pariNAmoMkI vakratAke kAraNa hI use pazuyonimeM janma lenA par3A ! Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaTha aura marubhUti / [13 manupyoMke bicAroM athavA pariNAmoMkA bar3A gaharA saMbaMdha unakI bhalAI-burAIse lagA huA hai / acche vicAra hoMge, to pariNAma bhI acche hoMge aura pariNAma athavA manake acche honepara hI vacana aura kArya acche ho sakeMge; kintu isake viparIta bure vicAroM aura pariNAmoMse bure kArya hoMge jinakA phala bhI burA hogaa| isa vaijJAnika niyamakA hI zikAra bicArA marubhUti bana gayA ! antima svAMsameM usane halAhala viSa cakha liyA, jisase vaha pahale caukannA rahatA thaa| astu; dUsarI ora kamaThako bhI apane bure kAryakA duSpariNAma zIghra hI cakhanA pdd'aa| tApasiyoMne usake isa hiMsaka karmase cir3hakara use apane Azramase nikAla bAhara kara diyA / vaha duSTa vahAMse nikalakara bhIloMmeM jAkara milA aura corI karanekA pezA usane gRhaNa kara liyA / Akhira isataraha pApakI poTa bAMdhakara vaha bhI marA aura marakara kurkuTa sarpa huA / usake bure vicAra aura bure kArya usakI AtmAko pazuyonimeM bhI burI avasthAmeM le gaye / jaisA usane boyA vaisA pAyA / sacamuca jIvoMko apane2 karmo kA phala bhugatanA hI hotA hai| jo jaisI karanI karatA hai vaisI hI usakI gati hotI hai| marubhUtine bhI ArtarUpa vicAroM ke kAraNa pazuyonike duHkhameM apaneko paTaka liyA / krodhake AvezameM sage bhAiyoMmeM gaharI duzmanI par3a gaI, jo janma janmAntaroMtaka na chUTI yaha pAThaka agAr3I dekheMge ! ataeka krodhake vazIbhUta hokara prANiyoMko vaira bAMdhanA ucita nahIM hai / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] bhagavAna pArzvanAtha | kintu pAThakagaNa, zAyada Apa vismaya meM hoMge ki ina vizvabhUti, marubhUti, aura kamaThakA sambandha bhagavAna pArzvanAthase kyA ? bhagavAna pArzvanAtha to jainadharmameM mAne gae cauvIsa tIrthakaroMmeMse teIsaveM tIrthaMkara the / unakA ina logoMse kyA sarokAra ? kintu pAThakagaNa, dhairdhya rakhiye / jarA dhyAna dIjiye jitane bhI bhAratIya darzana evaM yUnAna Adi dezoM ke jo prAcIna dharma the, unameM paraloka aura saMsAra paribhramaNa arthAt AvAgamana siddhAnta svIkAra kiyA huA milatA haiM / jainadharmameM bhI ina siddhAntoMko svIkAra kiyA gayA hai| isI anurUpa vaha pratyeka AtmAko saMsAra meM anAdikAlase cakkara lagAte aura apane karmoMke anusAra duHkha sukha bhugatate mAnatA hai / jaina purANo meM jina mahApuruSoMke divya caritra varNita kiye gaye haiM; vahAM unake pahale ke bhavoM kA bhI varNana diyA huA hai / - isI taraha jaina purANoM meM bhagavAna pArzvanAthake pahaleke nau bhavoM kA varNana batalAyA gayA hai / ina nau bhavoMkA prAraMbha marubhUtike jIvanase hotA hai / marubhUtikA jIva hI unnati karate 2 dasaveM bhavameM bhagavAna pArzvanAtha hojAtA hai / isa kAraNa yahAM para marubhUti aura kamaTha ke varNanameM hama bhagavAna pArzvanAthake prathama bhava varNanakA digdarzana karate haiM / ina donoM bhAiyoMkA saMbandha anta taka eka dUsarese isI taraha kA rahegA / yaha pariNAmoMkI vicitratA aura karmoke acUka phalakA dRzya hai ! Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vanahasti / [15 rAjarSi ariviMda aura vanahasti / "jyoM mAcana-kodoM parabhAva, jAya jathAratha diSTi svabhAva / samajhai puruSa aura kI aura, tyoMhI jagajIvanakI daura // " sallakI vanameM ghora hAhAkAra macA huA hai| koI kisI ora bhAgA jArahA hai, koI kisI ora jhAr3iyoMmeM ghumakara prANa bacA rahA hai aura koI bhayake kAraNa burI taraha cillA rahA hai| cAroM ora kolAhala macA huA hai, mAno sAkSAt pralaya hI Anakara upasthita hogaI hai| vaha dekho vajraghoSa hAthI, jisake gaNDasthalase mada jhara rahA hai, madamAtA hokara yahAM Thahare hue isa yAtrI-saMgha para TUTa par3A hai / kupita huA aise trAsa derahA hai ki sabako prANoMke lAle par3e huye haiN| vaha mAno isa saMghako yaha zikSA derahA hai ki 'dUsarekI jIvanacaryAmeM bAdhA DAlanA ThIka nahIM / maiM Anandase apanI hathaniyoMke sAtha isa vanameM AnandakrIr3A kiyA karatA thA, tumane bIcameM Akara yaha kyA aDaMgA DAla diyaa| lo, isakA phala cAkho / ' matta hAthI roSavAna huA isataraha burItaraha hiMsAkarma rata horahA thaa| parantu jarA najara bar3hAiye / yaha hAthI apanI vidyudgatise kyoM zithila hotA jArahA hai / are, yaha to apanI krUratA bhI chor3atA jA rahA hai, zAMti isake nikaTa AtI jA rahI hai / kyA kAraNa hai ki yaha yahAM ina maunI sAdhuke sAmane cupacApa khar3A hokara ekaTaka unakI ora nihAra rahA hai ? sAdhu mahArAjakA divya zarIra hai| unake urasthalameM zrIvatsakA lakSaNa soha rahA hai, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / tapazcaraNake kAraNa zarIra kaza ho cukA hai; para AtmatejakA prabhAva unake sundara mukhapara chAgayA hai ki mAno sUrya hI uga rahA hai / vana hamtI bhI isa divya puruSake sAmane avAka horahA / apane duSkarmako bilkula hI bhUla gayA ! AtmatenakA prabhAva hI aisA hotA hai ! Ajakala AtmavAdako pragati prAyaH zithila hogaI hai / isI kAraNa logoMko AtmAkI anantazaktimeM bahuta kama vizvAsa hai / bhautikavAdake jhilamile prakAzane hI unakI AMkheM cudhiyA dIM haiM, parantu aba jamAnA palaTatA jA rahA hai| loga phirase Atma. vAdake mahatvako samajhate jA rahe haiM aura AtmAkI anantazaktimeM vizvAsa karane lage haiM / sacamuca AtmAkI amodha anantazaktike samakSa koI bhI kArya kaThina nahIM hai / phira bhalA, agara vanahAthI vajraghoSa munike alaukika AtmarUpake sAmane natamastaka hojAke to kaunase AzcaryakI bAta hai ? vaha jamAnA to AtmavAdake pracaMDa abhyudayakA thA / manuSyoMmeM hI kyA, balki pazuoM takameM Atma prabhAva apanA asara kiye hue thA / isI kAraNa puNya bhAvanAoMne vAtAvaraNako vizeSa dharmamaya banA diyA thA, jisase usa samayake prANI bhI hara bAtameM Anase vizeSa unnatizAlI the / unakA mAnasika jJAna khUba hI bar3hA car3hA thaa| yahAMtaka ki pUrvabhavakI smRti pazuoM takako honAtI thI / vajraghoSa hAthIko bhI munike urasthala para zrIvatsakA cinha dekhakara apane pUrvabhavakA smaraNa hoAyA thaa| pAThako, yaha divya sAdhu rAjA araviMda hI the / sallakI vanameM yaha rAjarSi rUpameM virAjamAna the / marubhUtikI mRtyuke uparAnta yaha eka roja bAdaloMkI uthalapathala dekha rahe the, ki dekhate hI dekhate Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi ariviMda aura vnhsti| [17 unameMkA eka sundara dRzya AMkhoMse ojhala hogayA / rAjAko yaha dekhakara duniyAMkI saba cIjeM athira jaMcane lagIM / kSaNabhaMgura jIvanako Atma-kalyANameM lagAnA unhoMne iSTa jaanaa| vaha parama digaMbara muni hogaye / bAraha prakArakA ghora tapazcaraNa tapane lage / AtmatryAnameM sadaiva tallIna rahane lge| unake jJAnakI bhI vRddhi hone lgii| isI avasthAmeM ve araviMdarAjarSi zrI sammedazikharajIkI vaMdanA hetu saMgha sahita jArahe the, so sallakI vanameM Akara Thahare huye the| isI samaya usa marubhUtike jIva hAthIne inapara AkramaNa kiyA thA / jisakA bhalA honA hotA hai, usako vaisA hI samAgama milatA hai / billIke bhAgyase chIMkA TUTa par3atA hai / vajraghoSa hAthIke sudina the ki use ina pUjya rAnarSike darzana hogae / hAthI vinayavAna hokara inake samakSa khar3A hogayA / apane pUrvabhavakA sambandha yAda karate hI usane apanA zIza rAjarSike caraNoMmeM navAM diyA ! sabakA hita cAhanevAle una rAjarSine isakI AtmAke kalyANa hetu uttama upadeza diyA-batalAyA ki hiMsA karane-dUsareke prANoMko takalIpha pahuMcAnese durgatikA vAsa milatA hai, kyoMki hiMsA jIvoMko duHkhakAraka hai / koI bhI jIva takalIpha nahIM uThAnA cAhatA, isalie dUsaroMko kaSTa pahuMcAneke lie pahale svayaM apane Apa takalIpha uThAnI par3atI hai / phira kahIM usakA aniSTa ho pAtA hai / isa. kAraNa yaha hiMsA pApakA ghara hai / isakA tyAge karanA hI zreSThananoMkA kArya hai / krodhake bazIbhUta hokara vana-hastIne anekoM jIvoMke prANoM ko kaSTa pahuMcAkara vRthA hI aghakI poTa. apane sirapara dharalI ! isI hiMsAkRtya, ArtabhAva, apanI AtmAko hamaneke kAraNa yahI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhagavAna pArzvanAtha | marubhUti brAhmaNa pazukI yoni meM Ana par3A / rAjarSike mArmika upadezane hAthIke hRdayako palaTa diyA / pazu paryAyake duHkhoMse chUTane ke lie usane samyagdarzana pUrvaka aNuvratoMko dhAraNa kara liyA / dharma bhAvanA usake hRdaya meM jAgRta ho gaI / rAjarSi to apane mArga gae aura vaha hastI dharmadhyAna meM dina bitAne lgaa| eka pazuke aise dharmakAryapara avazya hI jIko sahasA vizvAsa nahIM hotA; kintu imameM acaraja karanekI koI bAta nahIM hai / pazuoMmeM bhI buddhi hotI hai / vaha svabhAvataH AvazyaktA ke anusAra yathocita mAtrA meM pragaTa hotI hai| unake prati yadi premakA vyavahAra kiyA jAya aura unakI pazutAko dUra karake unakI buddhiko jAgRta kara diyA jAya, to vaha avazya aise2 kArya karane lageMge ki jinako dekhakara Azcarya hogA / Aja bhI aise 2 zikSita baila aura bakare dekhe gae hai ki jo apane khuroMse guNA karake khAsa AdamiyoMke jeboM meM vakhe hue rupayoM kI saMkhyA batA dete haiM aura jama kisIne koI cIja curAI ho to usake pAsa jAkara khar3e hojAte haiM / sarakamoM* kheToko saba koI jAnatA hai, sAdhAraNataH kuttoM kI svAmibhakti, kisI cInakA patA lagAnekI buddhi aura sikhAne para manuSyoMkI sahAyatA karane ke prayatna pratidina dekhe jAte haiN| ye aima udAharaNa, haiM jo meM pazuoM dvArA usa manovRttiko prApta karane kI bAtapara vizrAma karane ke lie bAdhya karate haiM, jisase hAthI Adi paMcendri na jIva dharmArAdhana karanekI yogyatA pA lete haiN| astu, 4 hAthI vividha rItise dharmakA abhyAsa karane lagA | trasa jabakI vaha bhUla kara bhI virAdhanA nahIM karatA thA / samatAbhAvavaM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi araviMda aura vanahasti / [ 19 hRdaya meM rakhakara vaha indriyoMkA nigraha karane lgaa| yahAMtaka ki gire huye sUkhe pattoM Adiko khAkara peTa bharane lagA aura dhUpase tape huye prAmuka jalako dhokara pyAsa bujhAne lagA / jina hathiniyoMke pIche vaha matavAlA banA phiratA thA, unakI tarapha aba vaha nihAratA bhI nahIM thA / haratarahake kaSTa cupacApa sahana karaletA thA - durdhyAnako kabhI pAsa phaTakane nahIM detA thA / imaprakAra saMyamI jIvana vyatIta karatA vaha kRSatana hogayA / paMcamaparameSThIkA dhyAna baha nisivAsara karatA rahA / eka roja hatbhAgya se kyA huA ki vaha vegavatI nadImeM pAnI pIne gayA thA, vahAMpara daladalameM phaMsa gayA / bAhara nikalanA bilkula muhAla hogyaa| isa taraha asamarthatA nihAra -- kara hAthIne sanyAsa grahaNa karanA ucita samajhA / vaha samAdhi dhAraNakara vahAM vaisA kA vaisA hI sthita khar3A rahA / prabala puNyaprakRtike prabhAva se nipaTa dubuddhiyoM ko bhI sanmArgake darzana hojAte haiM aura vaha 'usapara calane meM harSa manAte haiM, isameM Azcarya karane kI kucha bAta nahIM ! hAthI bicArA sanyAsa sAdhana kiye huye vahAM khar3A hI thA, ki itanemeM pUrvabhavake kamaThakA jIva, no marakara imI vanameM kurkuTa huA thA, idhara A niklaa| hAthiko dekhate hI use apane pahale janma kI bAteM yAda aaii| krodhase vaha tilamilA gayA | jhaTase usane marubhUtike jIva usa saMyamI hAthIko Dab layA ! zubhabhAvoMse deha tyAgakara bhagavAna pArzvanAthake dUsare bhanI yaha hAthI sahasrAra nAmaka bArahaveM svargameM bar3I Rddha Na karanevAlA deva huA / aura kamaThakA jIva - yaha sarpa sarakara poMke kAraNa pAMcake narka meM pahuMcA ! yahAM apanI 2 karanIkA phala pratyakSa I Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bhagavAna pArzvanAtha / jainazAstroM meM tIrthaMkara pada manuSya bhavakA sarvocca darjA mAnAM gayA hai aura usakA adhikArI haraeka prANI hosaktA hai, yadi vaha vahAM batAye gaye niyamoM kA pUrNa pAlana apane janmAntaroMmeM karale vaha niyama isa taraha batAe gae haiM: (1) darzana vizuddhi - samyagdarzana, AtmazraddhAnakI vizuddhatA prApta karanA / (2) vinayasampannatA - mukti prAptike sAdhanoM arthAt ratnatrayake prati aura unake prati jo usakA abhyAsa kara rahe haiM vinaya karanA / (3) zIla vaneSvanaticAra - atIcArarahita arthAt nirdoSa rUpase pAMca vratoM kA pAlana aura kaSAyoMkA pUrNa damana karanA / (4) abha kSNa jJAnopayoga - samyagjJAnakI saMlagnatA meM - svAdhyAya meM avirataM dattacitta rahanA / (5) saMvega-saMsAra se viraktatA aura dharmase prema rakhanA / (6) zakti-styAga - yathAzakti tyAgabhAvakA abhyAsa karanA / (7) zaktitastapa-zakti parimANa tapako dhAraNa karanA / 8) sAdhupamA sAdhuoM kI sevAsuzrUSA aura rakSA karanA / (9) vaiyAvRtya karanA - sarva prANiyoM khAsakara dharmAtmAoMkI vaiyAvRtya karanA / " (10) adbhakti - arhatu bhagavAnakI bhakti karanA | (11) AcArya bhakti - AcArya parameSThI kI upAsanA karanA / (12) bahuzrutabhakti - upAdhyAya parameSThI kI bhakti karanA / (13) pravacanabhakti - zAstroMkI vinaya karanA / (4) nAvazya kA parihANi - SaDAvazyakoM ke pAlana meM zithila na honA / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi araviMda aura vanahasti / [ 21 (15) mArgaprabhAvanA - mokSamArga arthAt jainadharmakI prabhAvanA karanA; aura (16) pravacanavatsalatva - mokSamArgarata sAdharmI bhAiyoMke prati vAtsalyabhAva rakhanA / inhIM solaha niyamoM kA pUrNa pAlana marubhUtikI AtmAne apane nau janmAntaroMmeM kara liyA thA; jisake hI prabhAvase vaha paramocca tIrthaMkarapadako pahuMcA thA - sAkSAt paramAtmA bhagavAna pArzvanAtha huA thaa| bAta yaha hai ki isaloka meM eka sUkSma pudgala vargaNAyeM bharI par3IM haiM, jo jIvAtmA ke zubhAzubha mana, vacana, kAya kriyAke anusAra usameM AkarSita hotI rahatI haiM / jIvAtmAkA sambandha isa pudgalase anAdikAla se hai aura vaha niraMtara mana, vacana, kAyakI zubhAzubha kriyA ke anusAra bar3hatA rahatA hai| usa samayataka yaha krama jArI rahatA hai jabataka jIvAtmA jo svabhAva meM caitanyamaI hai, isa paugalika sambandhase apanA pIchA nahIM chur3A letA hai / isa sanAtana niyamakA khulAsA paricaya pAThakagaNa agAr3I pAyeMge, parantu yahAM para yaha dhyAnameM rakha lenA ucita hai ki isI niyamake bala marubhUtikA jIva apane azubha mana, vacana, kAya yogake pariNAma svarUpa durgatimeM. gayA aura pazu huA thA kiMtu usI avasthAse dharmakA ArAdhana janmAntaroMmeM karate rahane se vaha uttarottara unnati karatA gayA aura Akhira vaha isa yogya bana gayA ki paulika saMsargakA bilkula anta kara sakA. ! isase karmasiddhAntakA prabhAva spaSTa hojAtA hai / astu / sahasrAra svargake svayaMprabha vimAnameM marubhUtikA jIva jo AgAmI calakara jagatapUjya 23 veM tIrthaMkara pArzvanAthajI huA thA, vaha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] bhagavAna pArzvanAtha / zaziprabha nAmaka deva huaa| avadhijJAnake bala usa devane apane pUrva bhavameM kiye gaye vratoMkA mAhAtmya jAna liyaa| so yahAM bhI vaha khUba hI mana lagAkara bhagavadbhanana karane lgaa| mahAmeru, naMdIsura Adi pUjyasthAnoMmeM jAkara vaha bar3e bhAvase jina bhagavAnakI pUjanaarcana karatA thA / solahasAgara taka vaha svargAke sukhoMkA upabhoga karatA huA vizeSa rItise puNya saMcaya karatA rhaa| aMtameM vahAMse 'vayakara vaha deva jaMbUdvIpa pUrva videhake puSkalAvatI dezake unnatazaila vijayApara base huye vizAla nagara lokottamapurake rAjA bhUpAla aura rAnI vidyutmAlAke agnivega nAmaka sundara rAjakumAra huA / rAjakumAra agnivega bar3A hI. saubhAgyazAlI, somaprakRti, pravINa aura sakala zubha lakSaNoMkA dhArI thaa| pUrvasaMyogase isa bhavameM bhI usakI bhakti zrI devAdhideva jinadevake caraNoMmeM kama nahIM huI thI / puNyAtmA jIvoMko dharma harajagaha sahAI hotA hai / rAjakumAra agnivega sabake lie sukhakA hI kAraNa the| yuvA honepara inhoMne rAjyasaMpadAkA upabhoga kiyA / ekaroja inakA samAgama eka svaparahitakArI sAdhu mahArAjase hogyaa| inhoMne unakI vizeSa bhakti kI aura unakA upadeza sunakara inake hRdayameM vairAgyakI lahara umar3a AI-yaha muni hogaye ! ___ rAjarSi agnivega tilatuSa mAtra parigrahatakakA tyAga karake parama tapoMko tapa rahe the ki acAnaka pUrvasaMyoMgase apane marubhUtike pUrvabhavameM bAMdhe huye vairake kAraNa kamaThakA jIva narkase nikala karake jo phira anagara sarpa huA thA, inake pAsa A dhamakA ! himagira guphAmeM avasthita ina dhIravIra munirAjako isane phira Dasa liyaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI bajranAmi aura kuraMga bhiil| [23 isa taraha inakA yaha cauthA bhava bhI ApasI vairakA badalA cukAnese khAlI na gayA ! munirAnane samabhAvase prANa visarjana kiye, isa liye vaha to solahaveM svargameM pahalese bhI jyAdA bhogoMke adhikArI huye, aura kamaThakA jIva vaha anagara pApadoSake vazIbhUta hokara chaThe narkameM jAkara par3A, jahAM dAruNa duHkha bhugatane par3ate haiM / tIvra vaira bAMdhaneke pariNAmase use vArambAra ghora yAtanAoMkA kaSTa sahana karanA par3atA rahA ! sacamuca krUra pariNAmoMkI tIvratA bhava bhavameM dukhadAI hai ! jIvakA yadi koI sahAI aura sukhakArI hai to vaha eka dharma hI hai / kavi bhI usake pAlana karanekA upadeza dete haiM: " Adi anta jisa dharmasauM sukhI hoyaM saba jIva / tAko tana mana vacana kari, re nara seva sadIva // " cakravartI vajanAbhi aura kuraMga bhIla ! "bIja rAkhi phala bhoga, jyoM kisAna jaga mAMhi / soM cakrI nRpa sukha kareM, dharma bisArai nAhi // " ___ Ajakala ke logoMko saMsArake eka konekA bhI pUrA jJAna nahIM hai / pAzcAtya dezoM ke anveSakoM aura vidyAvAridhiyoMne jina sthAnoM aura jina bAtoMkI khona kara lI hai, vaha abhI na kuchake barAbara haiM / nita naye pradeza aura naI 2 bAteM logoMke agAr3I AtI haiN| parantu bhAratake pUrva itihAsako dekhate huye hama unameM kucha bhI navInatA nahIM pAte haiN| bhaugolika siddhAntoMmeM bhI aba pazcima bhAratake siddhAntoMko mAnaneke liye taiyAra hotA jArahA hai / aise Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] bhagavAna pArzvanAtha / aise vidvAn bhI agAr3I A rahe haiM jo sapramANa pRthvIko sthira batalAne lage haiM / sArAMza yaha ki isa jamAnemeM jo unnati huI hai, vaha apanI parAkASThAko nahIM pahuMcI hai / balki jaina graMthoMke varNanako dhyAnameM rakhakara hama kaha sakte haiM ki abhI serameM paunI bhI nahIM katI hai / ataeva unnatikI isa nanhIM avasthAmeM yadi pahile jaisI bAtoM aura dezoMkA patA hameM na cale aura hama unheM acaMbhe jaisA mAna leM, to usameM vismaya hI kaunasA hai ? yaha hamArI saMkucita buddhikA hI doSa hai ! astu; yahAMpara isa kathAmeM vismaya karanekI koI AvazyaktA nahIM hai / marubhUtikA jIva jo acyuta svargameM deva huA thA, vaha vahAM apane sukhI dina prAyaH pure kara cukA ! pAThakagaNa, usake liye svargasukhoMko chor3anA anivArya hogyaa| vahAMse cayakara vaha vajavIra nAmaka bhUpAlake yahAM bar3A bhAgyavAna putra huA ! yaha rAnA padmadezake asvapura nagarake adhipati the| jambUdvIpake madhyabhAgameM avasthita meru parvatake pazcima bhAgameM eka aparavideha nAmaka kSetra batAyA gayA hai / yaha bar3A hI puNyazAlI kSetra hai / yahAMke jIvoMke liye mokSakA dvAra sadA hI khulA rahatA hai / yahAM jaina muniyoMkA prabhAva cahuMora phailA milatA hai / ahiMsA dharmakI zaraNameM saba hI jIva Anandase kAla yApana karate haiN| isI kSetrameM asvapura nagara thaa| rAjA vajavIra bar3e nItinipuNa jinarAnabhakta rAjA the / inakI paTarAnI vinayA bar3I hI sulakSaNA aura sukumArI thii| ekadA purvapUnyavazAt rAnIne sote huye rAtake pichale paharameM pAMca zubha svapna dekhe / pahale meruparvata dekhA; phira kramase sUrya, caMdra, vimAna Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI vajranAbhi aura kuraMga bhIla / [ 25 aura sajala sarovara dekhe / prAtaH hote hI vaha apane priyatama rAjA vajravIra ke pAsa pahuMcI aura bar3I vinayase rAta ke svapnoMkA saba hAla unase kaha sunAyA / rAjA ina svapnoMkA hAla sunakara bahuta khuza huA / usane rAnIse kahA ki tere eka pradhAna putra hogA / svapnoM kA yaha uttama phala sunakara rAnIko bhI bar3A harSa huA / niyata samaya para bhAgyavAna putrakA janma huA; jisakA nAma inhoMne vajranAbhi rakkhA aura yaha jIva acyuta svargakA deva hI thA / yaha bhagavAna pArzvanAthakA chaTThA pUrvabhava samajhanA cAhie / kramakara rAjaputra vajranAbhi yuvAvasthAko prApta huye / isa avasthAko pahuMcate 2 inhoMne zastra - zAstra Adi vidyAoMmeM pUrNa nipuNatA prApta kara lI thii| Ajakalake raIsoMkI bhAMti inake pitAne inakA bAlapana meM vivAha karake hI inheM vidyA aura svAsthyahIna nahIM banA diyA thA balki yaha jaba saba tarahase niSNAta hogaye the taba inakA vivAha saMskAra rAjAne karAyA thA / vivAha honepara yaha apanI sundara rAniyoMke sAtha manamAne bhoga bhogane lage | antameM rAjyabhAra inako prApta huA aura yaha bar3I kuzalatA 'pUrvaka rAjyaprabaMdha karane lage the / vajranAbhi nItipUrvaka rAjya kara rahe the, ki inako samAcAra mile ki rAjAke AyudhagRha meM cakraratna utpanna hogayA hai / yaha -sunakara inako bar3A harSa huA aura yaha chahoM khaMDa pRthvIko vijaya karake dharmarAjya sthApita karaneke liye gharase nikala par3e / lokake * prANiyoMkI hita cintanAse vaha vyagra ho uThe aura dharmacakrakA mAhAtmya vaha cahuM ora phailAne lage / jainazAstroMke anusAra cakra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] bhagavAna pArzvanAtha | vartiyoMke liye apUrva sAmigrIkA prApta karanA aura sArvabhaumika : samrAT honA anivArya hai imI anurUpa rAjA vajranAbhi bhI chaha khaMDakI vijaya karake cakravartI padako prApta huye / sArvabhaumika samrAT hogae / prabala puNyase aTUTa sampadA aura bhogopabhogakI sAmigrIkA samAgama inako huA thA / jina rAjAoMko inane parAsta kiyA thA, prAyaH una sabane hI inakI bahuta kucha najara bheMTa kI thI tathA apanI sukumArI kanyAoMkA pANigrahaNa bhI inake sAtha kara diyA thA / ina rAjAoMmeM battIsa hajAra mleccha rAjA bhI the / inakI kanyAyoMke sAtha bhI rAjA vajranAbhine vivAha kiyA thA / usa samaya vivAha sambaMdha karanA eka niyata paridhi meM saMkucita nahIM thA balki vaha bahuta hI vistRta thaa| yahAM taka ki uccakulI manuSyoM ke lie zUdra aura mlecchoM takameM vivAha sambaMdha karanA manA nahIM thA, jaise ki samrAT vajranAbhike udAharaNase prakaTa hai / isa taraha sArvabhaumika samrATpadako pAkara rAjA vajranAbhiH sAnanda rAjya kara rahe the / baha apane vistRta rAjyakI samucita rItise vyavasthA rakhate the; parantu itanA hote hue bhI vaha apane dharmako nahIM bhUle huye the / artha aura kAmakI vedIpara dharmakI bali nahIM car3hA cuke the, jaise ki Ajakala horahA hai / yoMhI sukhasAgara meM ramaNa karate hue samrAT vajranAbhi kAlayApana kara rahe the, ki eka roja zubha karmake saMyogase kSemaMkara nAmaka muni mahArAjakA samAgama ho' gayA / bhaktibhAvase samrATne unakI vandanA kI aura mana lagAkara unakA sarva hitakArI upadeza sunaa| muni mahArAjakA upadeza itanA ' mArmika thA ki usane vajranAbhi samrATkA hRdaya phera diyA / vaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI vajranAbha aura kuraMga bhIla / [ 27 apane vizada sAmrAjya aura atula saMpadAko kaur3Ike mola barAbara samajhane lage / chayAnave hajAra sundarase sundara rAniyAM bhI unake dilako apanI ora AkarSita na kara sakIM / pUrA vairAgya unake dilameM chA gayA, sArA saMsAra unako asAra dIkhane lagA / rAjabhoga bhogate jahAM sAra hI sAra najara AtA thA, vahAM aba unheM kucha bhI sAra na dikhAI par3atA thA / lau lagI thI zAzvata sukha pAne kI isalie unakI bhramabuddhi usI taraha bhAga gaI jisa taraha sUrajake nikalate hI aMdhakAra bhAga jAtA hai / vastuoMkA asalI svarUpa unakI najara meM A gayA / ve vicArane lage: -- ora na Ave / mahAdukha pAve // bhedana bhArI / isa saMsAra mahAvana bhItara, bhramate jAmana marana jarA doM dAiyo, jIva kaba hI jAya narakathiti bhuMjai, chedana kaba hI pazu parajAya dharai taha, vadha suragati para saMpati dekhe, rAga mAnuSa joni aneka vipatimaya, sarva sukhI nahIM hoI // " baMdhana bhayakArI // udaya dukha hoI / 60 moha udaya yaha jIva agyAnI, bhoga bhale kara jAne / jyoM koI jana khAya dhatUro, so saba maiM cakrI pada pAya niraMtara, bhoge tobhI tanika bhaye nahIM pUrana bhoga manoratha mere // samyagdarasana gyAna carana tapa ye jiyake hitakArI / ye hI sAra, asAra aura saba, yaha cakrI cita dhArI // " - pArzvapurANa citameM dRr3hatA dhAraNa karake samrATne apane putrako rAjya bhAra sauMpA aura Apa aneka rAjAoMke sAtha niHzalya hokara muni ho gye| guru caraNoMke nikaTa jainamunike paMca vratoMko dhAraNa kara liyA / apanI alaukika vibhUtikA jarA bhI moha nahIM kiyaa| kAnI 6 kaMcana mAne // bhoga ghanere / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] bhagavAna pArzvanAtha / kaur3IkI taraha use niHsaMkoca bhAvase pairoMse ThukarA diyA aura ghora tapazcaraNa karane lage / sadA AtmadhyAnameM lIna rahane lge| apane manuSya janmako saphala banAne lge| . eka roja rAjarSi vajanAbhi kAyotsarga eka vanameM birAjamAna the, ki inake pUrvabhavakA vairI kamaThakA jIva vahAM ApahuMcA / kamaThakA jIva ajagara jo marakara chaThe narkameM gayA thA vaha vahAMse nikala kara kisI puNya saMyogase nara janmameM to AyA; para kuraMga nAmaka hiMsaka bhIla huaa| sacamuca jIvoMke kiye huye zubhAzubha karma apanA prabhAva svataH hI ucita samaya para dikhAte haiN| bhagavAna pArzvanAthanIke ina pUrvabhavoMke varNanase karmake vicitra pariNAmakA khAsA digdarzana honAtA hai| vaira-baMdhake kAraNa yaha kuraMga bhIla rAnarSiko dekhate hI AgababUlA hogyaa| rAjarSi to zatrumitrameM samabhAvako dhAraNa kie hue the| unake nikaTa usake kopakA kucha bhI prabhAva nahIM thA; parantu yaha nIca kAheko mAnanevAlA thaa| dhanuSa-bANa hAthameM liye huye thaa| caTase bANa dhanuSapara car3hA liyA aura bharatAkata khIMcakara yogAsIna munirAjake mAra diyA ! munirAjane isa duHkhadazAmeM bhI dharmadhyAnako tyAgA nahIM ! balki upasarga AyA jAnakAra unane vizeSa rItise AtmasamAdhimeM dRSTiko lIna kara diyA / isa uttama dazAmeM unake prANapakherU nikalakara madhyama graiveyaka vimAnameM phuNce| vahAM ve ahamindra huye aura vizeSa rItise Anandasukha bhogane lge| ... pahale vahAM pahuMcakara utpAda senase uThate hI vaha bhramameM par3a gae ki yahAM maiM kaise AgayA ? yaha kauna sthAna hai ? itanemeM hI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanndkumaar| [29 apane avadhijJAnake balase apane pUrvabhavakA saba saMbaMdha jAna liyA! puNya prabhAvakA yaha pratyakSa udAharaNa dekhakara vaha phira bhI jinendra bhagavAnakI pUjana arcanAmeM tallIna hogayA ! yahAM utpanna honeke kucha kAla bAda hI vaha yauvana avasthAko prApta hogayA aura AnaMdase aneka tIrthoMmeM jAnAkara jinendra bhagavAnakI vandanA, stuti Adi bar3e bhAvoMse karane lgaa| dharmataruko khUba acchI taraha sIMcane lgaa| idhara vaha bhIla hiMsAkarmameM rata rahA, munirAjakI hatyA karane sadRza mahApApake vazIbhUta ho vaha rudradhyAnase marA aura marakara sarva aMtima narkameM jAkara par3A / vahAMpara vaha nAnAprakArake anekAneka mahA duHkha bhugatane lagA-adharmakA kaTuphala use yahAM cakhanA pdd'aa| sacamuca iMdriyoMke AdhIna huA jIva vRthA hI duHkhI hotA hai / viSayalampaTI kamaTha apane ghora pApakI badaulata barAbara duHkha hI uThAtA phirA ! ataevaH * dhikadhika viSayakaSAyamala. ye bairI jagamAMhi / ye hI mohita jIvakauM, avasi naraka lai jAMhi // dharma padAratha dhanya jaga, jA paTatara kachu nAMhi / durgativAsa bacAyakai, dharai suraga ziva mAMhi // " / AnandakumAra / "jinapUjAkI bhAvanA, saba dukhaharana upaay| karate jo phala saMpajai, so varanyau kima jAya // " basanta Rtu apanI manamohaka muskAna cArotarapha chor3a rahI thii| vanalatAyeM aura dizA-vidizAyeM phUle aMga nahIM samAtIM thiiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / sundara suhAvanA samaya thA / kAmIjanoMke liye mAno anaGgarAjane kelike lie sAkSAt nandanavana hI isa bhUtalapara raca diyA thaa| parantu dharmAtmA majjana isa samaya bhI puNyopArjana karanA nahIM bhUle the| naMdIzvara vratakA mahotsava bar3e utsAhase ina dinoM kiyA jAtA hai| kauzaladezake ayodhyA sadRza uttama nagarameM ikSvAkvaMzI mahArAja vajabAhu rAjyAdhikArI the / prabhAkarI nAmakI inake zIlaguNabharI rAnI thii| donoM hI rAmapuruSa jainadharmake dRr3ha zraddhAnI the| marubhUtikA jIva ahimaMdra graiveyikase cayakara inhIM gajadampatike yahAM sarasukhakArI AnandakumAra nAmaka rAjakumAra huA thaa| yuvA honepara ima sundara rAjakumArakA aneka rAjakanyAoMke sAtha vivAha huA thA aura phira yaha apane pitAke padako prApta huA thA ! jana zAstroMmeM rAjAoMke ATha bheda batalAye haiM; arthAt pahale jamAnemeM ATha prakArake rAjA hote the, yaha jaina zAstroMka varNanase prakaTa hai / unameM batalAyA hai ki jo koTigrAmakA adhipati hotA hai vaha rAnA kahalAtA hai / pAMcasau rAnA nisako zIza namAveM vaha adhirAmA batalAyA gayA hai / tathApi eka hajAra rAjA jisakI Anma ne vaha rAjA mahArAjA kahalAtA hai / do hajAra nRpa jisake AdhIna hoM use ardha maNDalIka samajhanA cAhiye aura cAra hajAra rAnA / sakI zaraNa Ave baha rAjA maMDalIka kahalAtA hai / ATha hajAra bhUpa jisakI AjJAko zira dharate hoM, vaha nRpa mahAmaMDalIka mAnA jAtA hai / solaha hajAra rAnAoMko apane AdhIna rakhanevAlA rAjA ardhacakrI batalAyA gayA hai aura battIsa hajAra rAnA jisakA lohA mAnate hoM vaha cakravartI rAjA kahalAtA hai / inameMse mahAmaMDa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanndkumaar| lIka pada para rAjA AnandakumAra AsIna the / .. isataraha mahAmaMDalIka rAjA AnandakumAra AnaMdase kAla-yApana kara rahe the ki basaMtotsavakA samAgama huaa| rAnamaMtrI svAmihitane apane vivekabhare bacanoMse rAjAkA mana vanakrIr3A karaneke sthAnapara jinabhavanameM nandIzvara vidhAnakA parama utsava karanekI ora phera diyA ! bar3e utsAhase pUjana hone lagA / rAjA bhI bar3e harSase jinendrabhagavAnakI pUjA karaneke liye vahAM pahuMcA aura bar3e bhaktibhAva aura zAMta cittase usane bhagavAnakI pUnA kI / AkulatAkA nAma nahIM-dhIranase vidhipUrvaka pUnA huii| rAjAkA manarUpI bhramara jinarAnake pAdakamaloMmeM mugdha rogayA / bhaktavatsala jIva jinendraprabhuke samakSa apane dvaitabhAvako bhUlakara ekameka honAte haiN| jinendrapUjAmeM svAmI aura cAkarakA sambadha nahIM hai / vahAM jo pUjaka hai so pUjya hai, yahI bhAva pradhAna rahatA hai| na yAcanA haina prArthanA hai- nizaMka hRdayase prabhuke AtmIka guNoMmeM "are; jo ve haiM so maiM hU~" kI dhvanimeM lIna hojAnA : yarI jainapUjA hai| - rAjA bhI aisI pUnA karaneko udyamaza'- A thA; parantu usake hRdayameM saMzaya uTha khar3A huA ! saubhAgyase vipulamatI nAmaka munirAna bhI vahAM vaMdanArtha Ae the. unake nikaTa jAkara rAjAne 'apane saMzayakA samAdhAna karanA cAhA / zaMkAkI nivRti karanA hI uttama hai-usako dabAnA samyaktvameM baTTA lagAnA hai- macce zraddhAnako malina karanA hai / svataMtra vicAroM dvArA pratyeka viSayakA spaSTIkaraNa karanA zraddhAnako nirmala aura gAr3ha banAnA hai| mvataMtra vicAroMse DaranekI koI bAta nahIM-svAdhIna rItise tAtvika carcA karanA parama Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bhagavAna pArzvanAtha / upAdeya hai / usako meTanA azraddhAnako janma denA hai / ajJAnAMdhakArako meTaneke lie vivekamayI svataMtra vicArarUpI sUrya hI sAma rthyavAna hai| rAjA AnandakumArane svataMtrarItise vicAra kiyA ki pASANakI mUrti kisa taraha hameM puNyakI prApti karA saktI hai? isIse unako isa bAtakA avasara milA ki vaha devapUjAkA saccA svarUpa munirAjase jAnakara apane samyaktvako dRr3ha krleN| yadi ve cupacApa rUr3hivata bhagavadapUjana karake cale Ate, to unakA ajJAna dUra na hotA ! isalie svAdhIna rItise tatvoM kA vivecana karanA burA nahIM hai-para vahAM sacI anveSaka buddhikA honA jarUrI hai, isa bAtakA dhyAna avazya rakhanA cAhie / munirAnane rAnAkA samAdhAna kara diyA, batalA diyA ki jIvake zubhAzubha bhAva kAraNa pAkara utpanna hote haiM aura usase hI puNya, pApa baMdha hotA hai| jisa taraha sphaTika pASANameM kusuma barNakA DhaMka lagAnese usakI dyuti aruNazyAma honAtI hai; usI taraha jIvakI bAta hai| usameM zubhAzubha bhAvakarmake anusAra aMtara par3a jAtA hai / idhara jina pratimA zubha bhAva utpanna karane kA kAraNa hai hI ! kyoM ke zrI jinendra bhagavAnakI vItarAga mudA nirakhikara una bhagavAna ke divya jIvanakA smaraNa hI pUjakako AtA hai| aura puNyAtmA mahApuruSoM ke pavitra jIvanoM kA smaraNa ho AnA bhAvoMko zuma rUpa karaneke liye avazya hI kAryakArI hotA hai / isalie isa zubhabhAvake utpanna honese jinadevakA pUjana puNyabaMdhakA kAraNa hai| vaise avazya hI jinendra bhagavAnakI mUrti nar3a pASAga hai-rAmadveSase rahita, amala aura sukha dukhakI dAtA nahIM hai / vaha darpaNa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandakumAra / [ 33 - vata hai; jaisA darpaNa meM muMha dekhoge vaisA dikhAI par3egA / isI taraha jisabhAvase jina bhagavAnakI pratimAkA avalokana kiyA jAyagA usI bhAvarUpa puNya pApakA baMdha pUjakake hogA / puNya pApa jIvake nijabhAvoMke AdhIna haiM / jisa taraha eka sundara vezyAke mRta dehako dekhakara viSayalampaTI jIva to pachatAtA hai ki hAya ! yaha jindA na huI jo maiM isakA upabhoga karatA / eka kuttA manameM kur3hatA hai ki ise jalA hI kyoM diyA gayA, vaise hI chor3a dete to maiM bhakSaNa kara letA aura vivekI puruSa usako dekhakara vicArate haiM ki hAya ! yaha kitanI abhAgI thI ki isa manuSya tanako pAkara bhI isane isakA sadupayoga nahIM kiyA ! vRthA hI viSayabhogoM meM naSTa kara diyA; isI taraha jinabimbako dekhakara apanI2 ruciyoMke anusAra loga usake darzana karate haiM / vezyAkA nirjIva zarIra tIna jIvoMko tIna I vibhinna prakArake bhAva utpanna karanemeM kAraNabhUta banagayA, yaha vilakSaNa zakti usameM kahAM se AgaI ? vaha to jar3a thA - usameM prabhAva DAlane kI koI tAkata zeSa nahIM rahI thI phira bhI usake darzanane taraha ke vicAra tIna prANiyoMke hRdaya meM utpanna kara diye / yaha prasaMga mila jAne se jIvoMke pariNAmoMke badala jAnekA pratyakSa pramANa hai ! isalie jina pratimAse virAga karanekI koI jarUrata nahIM / r3ha zraddhA rakhakara yadi hama unakA AdhAra lekara una tIrthaMkara bhagavAnake divya guNoM kA citavana kareMge jo apane hI sadprayatnoMse jagatapUjya bana gae haiM to avazya hI hameM jinapratimA pUjanase puNyakI prApti hogI ! isameM saMzaya nahIM hai / Aja pratyakSameM aMgrejoMko dekhiye; koI bhI unako mUrtipUjaka 3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] bhagavAna pArzvanAtha / nahIM kaha saktA, kintu vaha apane mahApuruSoMke pratibimba dezavidezoMmeM AdaraNIya sthAnoMpara banAte haiM aura unakI vinaya karate haiM / landanake TrAphalagara skvAyarameM eDamirala nelasana sAhabakI pASANa-mUrti khar3I huI hai / aMgrena loga prativarSa eka niyata divasa vahAM utsava manAte haiM aura mUrtipara phUla-hAra Adi car3hAte haiN| itane para bhI unakA yaha kRtya ' mUrtipUjA' ke rUpameM nahIM ginA jAsaktA; kyoMki unako usa pattharakI mUrtise kucha sarokAra nahIM hai sarokAra hai to sirpha itanA ki vaha usake nimittase apanI kRtajJatA aura bhaktiko pradarzita karate huye apane meM eDamirala nesalanake vIra bhAvoMko bhara lete haiM / aMgrejoMko jo Aja samudroMpara sabase bar3A car3hA adhikAra prApta hai, vaha eDamirala nelasanake ho kAraNa hai| nelapsanane to eka hI jala-saMgrAmameM aMgrejoM ko vijayalakSmI dilAI thI; kintu unakI mUrtine aMgrenoM meM lAkhoM nelapana paidA kara diye haiN| ataH jo mUrtikA Adara karate haiM; vaha AdarzabhAvase karate haiN| isI taraha nainiyoMkI pUnA hai| vaha mUrtipUnA na hokara AdarzapUnA hai / jaina graMthoM meM pASANa AdimeM devakI kalpanA karake pUjA karanekA khulA niSedha hai / mUrtikA sahArA lekara upAsaka dhIravIra aura jagatoddhAraka tIrthaMkaroMke apUrva guNoMse apane AntarbhAvoM ko alaMkRta karatA hai / jainapUjAmeM dInatA aura yAcanAko sthAna prApta nahIM haiM / vahAMto kRtajJatAjJApana aura AtmAnubhavako mukhyatA prApta hai| ataH jinapUjAmeM AnandakumArakI taraha zaGkA karanA vRthA hai / astu; Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandakumAra | [ 35 rAjA AnandakumAra vipulamatI munirAja ke mukhAravindase jina pUjA ke mahatvako sunakara dRr3ha zraddhAnI hogayA aura usane una munirAjase tInoM lokake jaina maMdiroMkA bhI varNana sunA / vaha pratidivasa sarvahI sthAnoMke jina caityoMko parokSa namaskAra karane lagA / sUryadevake vimAna meM bhI jinacaitya use batAe gae the, so vaha sAMjha -- sabere chatapara car3hakara sUrya kI ora lakSya karake vahAM ke jinacaityoMko ardha car3hAyA karatA thA / rAjAkI isa kriyAko dekhakara sAdhAraNa janatA bhI vaisI hI kriyA karane lagI / kahate haiM tabahIse 'bhAnu upAsaka ' logoM kA saMpradAya utpanna hogayA, sUryadevakI pUjA hone lagI, sUryamaMdira banane lge| ina sUryamaMdiroMkA patA jabataba bhArata ke prAcIna khaNDaharoM se hojAtA hai / kAzmIrameM eka sundara sUryamaMdira aba bhI bhagna dazAmeM avazeSa hai / isa prakAra bar3e bhAvase jinapUjA karatA huA rAjA AnandakumAra rAjyaprabaMdha kararahA thA ki acAnaka isakI dRSTimeM eka sapheda bAla AgayA ! sapheda bAlane use bilkula sapheda hI banA diyA ! vaha saMsAra se virakta hogayA- apane jyeSTha putrako rAjyabhAra sauMpakara usane sAgaradatta munirAja ke samIpa jinadIkSA grahaNa karalI ! paMcamahAvratoMko dhAraNa karake vaha bhavya jIva vizeSa rIti se bAhyAbhyaMtara tapazcaraNa karane lagA / vividha prakArake parISahoM ko samabhAva se sahana karane lagA / vaha rAjarSi zAstrAbhyAsa meM dattacitta rahate, nirmala bhAvoMse dazalakSaNa dharma aura solahakAraNa bhAvanAoM kA citavana karate the ! ina bhavatAraNa solahakAraNa bhAvanAoMke bhAse Apake trilokapUjya tIrthakara karmakA baMdha baMdhagayA ! unheM aneka prakArakI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] bhagavAna pArzvanAtha | RddhiyoMkI prApti ho gaI / tyAgabhAva meM apUrva zakti hai, manuSyako svAdhIna banAnevAlA yahI eka mArga hai| rAjarSi AnaMdakumAra eka roja kSIra nAmaka vanameM vairAgyalIna khar3e huye the / meruke samAna vaha acala the, AtmasamAdhimeM lIna vaha Tasase masa nahIM hote the / isI samaya eka bhayaMkara keharI unapara A TUTA ! apane paMjeke eka thaper3e meM hI vaha dhIravIra munirAjake kaMThako noca le gayA ! aura phira anya zarIrake avayavoMko khAne lagA ! isa pracaMDa upasargameM bhI ve mahAgaMbhIra rAjarSi avicala rahe / unhoMne apanI antardRSTi aura bhI gaharI car3hA dI / vaha yaha bhI na jAna sake ki koI unheM kucha kaSTa pahuMcA rahA hai / vaha dRr3ha zraddhAnI the ki AtmA ajara-amara hai, zarIra usake rahanekA eka jhoMpar3A hai| maraNa honepara bhI usakA kucha bigar3atA nahIM isalie zarIra ke naSTa hone meM rAga-virAga karanekI unako jarUrata hI na thI / Ajakala ke satyAnveSI bhI isI tatvako pahuMca cuke haiM / prasiddha vaijJAnika sara olIvara laoNjane yaha spaSTa prakaTa kara diyA hai ki mRtyuke uparAMta bhI jIva rahatA hai / mRtyuse bhaya karanekA koI kAraNa nahIM, (dekho hindusthAnarivyU) | rAjarSi AnandakumAra to usa satyake pratyakSa darzana karacuke the ! phira bhalA vaha kisa taraha siMhakRta upasargase vicalita hote ! vaha apane AtmadhyAnameM nizcala rahe aura ina zubha pariNAmoMse isa nazvara zarIrako chor3akara Anata nAmaka svarga meM devendroM se pUjya indra huye ! yaha keharI siMha jisane itane krUra bhAvase rAjarSipara AkramaNa kiyA thA, sivAya kamaTake jIvake aura koI nahIM thaa| narkake duHkha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 kamaTha aura marubhulA sakA ! yAda AgayA aura phira cuke haiM / nIca AnandakumAra | bhogakara vaha isI vanameM siMha huA thA / apane bhUti bhavake baMdhe hue vairako vaha yahAM bhI nahIM rAjarSiko dekhate hI use apanA pUrvabhava jo usane adhama karma kiyA, vaha pAThaka par3ha hI keharI isa aghake vazIbhUta hokara paMcama narka meM jAkara par3A ! zubhAzubha karmo kA phala pratyakSa hai / zubha karmokara eka jIva to unnati karatA huA pUjyapadako prApta ho cukA aura dUsarA apanI AtmAkA patana karatA huA narkavAsa meM hI par3A rahA ! yaha apanI karanIkA phala hai ! AnandakumAra rAjarSi marubhUtike hI jIva the aura yahI svargalokase Akara apane dasaveM bhavameM trijagapUjya bhagavAna pArzvanAtha huye the | devaloka meM inhoMne apUrva sukhoM kA upabhoga kiyA thA / 1 isa taraha bhagavAna ke pUrva nau bhavoMkA digdarzana hai / isase yaha spaSTa hai ki bhagavAnane una saba AvazyaktAoM kI pUrti kara lI thI, jo tIrthaMkara janma pAneke lie Avazyaka hotIM haiM / eka tuccha jIva bhI niraMtara ina AvazyaktAoM kI pUrti kara lenese raMkase rAva ho saktA hai, yaha bhI isa vivaraNa se spaSTa hai / karmasiddhAMta kA kAryakArI prabhAva yahAM dRSTavya hai / astu, aba agAr3I bhagavAna pArzvanAthake janmotsava saMbaMdha meM kucha kahane ke pahale hama yahAM para usa jamAne kI paristhitipara bhI eka dRSTi DAla leMge, jisase usa samayakA vAtAvaraNa kaisA thA, yaha mAlUma ho jAyagA / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwnwar 38] bhagavAna pArzvanAtha / usa samayakI sudazA! "kauzAmbyAM dhanamitrAkhya-dhanadattAdayo mudA / vANijyena vaNikputrA nirgatA sajagehakam // " -ArAdhanA kathAkoSa / kauzAmbIse rAjagRhako jAte huye mArgameM eka gahana bana par3atA thaH / jisa samayakA hama varNana likha rahe haiM arthAt Ajase karIba paunetIna hajAra varSa pahale jaba ki bhagavAna pArzvanAthakA sarva sukhakArI janma honevAlA thA, taba isa bhAratavarSameM AjakalakI taraha rela-gAr3iyAM dezake isa chorase usa chora taka daur3atI nahIM phiratI thI, loga isataraha niDara hokara yAtrA nahIM kara sake the ki jaise aba karate haiM / aMgrejI rAjyake sthApita honeke pahale taka prAyaH yahI dazA yahAM maujUda thI; parantu isake artha yaha nahIM haiM ki prAcIna bhAratameM zAsaka loga yAtriyoM kI rakSAkA prabaMdha nahIM karate the aura yaha bAta bhI nahIM hai ki pahale yahAM koI zIghragAmI ratha Adi yAtrA vAhana the hI nahIM ! pratyuta hamako spaSTa mAlUma hai ki janasAdhAraNakI yAtrA niSkaMTaka banAne ke lie svayaM rAjA loga vanameM jAkara DAkuoM aura vaTamAroMko pakar3anekA prayatna karate the| tathApi agniratha aura vAyuyAna jaise zIghragAmI savAriyAM bhI thIM, parantu yaha nizcita nahIM hai ki ve sarvasAdhAraNako prAyaH mila saktI hoN| aise hI samayameM dhanamitra, dhanadatta Adi bahutase seThoMke putra vyApArake lie kauzAmbIse calakara rAjagRhakI ora ravAnA huye the, 1. dI sAmsa oNpha dI vedarena (theragAthA)-aMgulimAla / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [39 yaha bAta hameM jainagrantha 'ArAdhanAkathAkoSa' meM batAI gaI hai| seTha loga apanA vyApArakA sAmAna gAr3iyoMpara lAde cale jArahe the| rAstemeM gahana vana par3atA thA, usImeM hokara yaha loga gujara rahe the ki acAnaka inapara eka DAkuoMkA dala TUTa par3A aura dekhate hI dekhate unhoMne inake mAla asabAbako lUTa liyA / yaha becAre jyoM tyoM apanI jAna bacAkara vahAMse bhAge / DAkuoMke hAtha khUba dhana AyA, dhana pAkara una sabakI niyata bigar3I ! saca hai isa lakSmIkA lAlaca bar3A burA hai / bhAI-bhAI aura pitA-putrameM isIkI badaulata zatrutA bar3hatI dekhI jAtI hai| ina DAkuoMkA bhI yahI hAla huA, saba parasparameM yahI cAhane lage ki sArAkA sArA dhana use hI mile aura kisIke palle kucha na pdd'e| isa badaniyatako agAr3I rakhakara ve eka dUsareke prANa apaharaNa karanekI koziSa karane lage / rAtako jaba ve loga khAneko baiThe to ekane bhojanameM viSa milA diyA; jisake khAnese saba mara gae ! yahAM taka ki bhramameM par3akara vaha bhI mara gayA jisane ki svayaM viSa milAyA thA; kintu itanepara bhI unameM eka baca gayA / yaha thA eka sAgaradatta nAmaka vaizyaputra ! durAcArake vaza par3A huA yaha ina DAkuoMke sAtha rahatA thA, parantu isake pahalese hI rAtako bhojana na karanekI pratijJA thI; isI kAraNa vaha DAkuoMkI ghAtase bAla bAla baca gyaa| sacamuca yaha caMcala sampatti manuSyoM ke prANoMkI sAkSAta duzmana hai aura dharma parama mitra hai / DAkUloga dhanake mohameM mare, para dharma pratijJAko nibhAnevAlA seTha putra baca gayA ! dhana aura dharmakA ThIkasvarUpa yahAM spaSTa hai ! 1. ArAdhanAkathAkoSa bhAga 2 pRSTha 112 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] bhagavAna pArzvanAtha / isa prAcIna kathAse usa samayake bhAratakI dazAkA paricaya milatA hai / yahAMke vyApArI vizeSa dhanasampanna aura udyamI the / ve dUra 2 dezoMmeM vyApAra karane jAyA karate the / tathApi isake atirikta isa kathAse yaha bhI spaSTa hai ki usa samaya bhI jainasiddhAMtoMkA pracAra vizeSa thaa| rAtribhojanakA tyAga jainIke bacce2ko hotA hai / isa kathAmeM bhI isa niyamakA mahatva pragaTa kiyA gayA hai| sacamuca jainadharma bauddhadharmake sthApita honeke bahuta pahalese bhAratavarSameM calA ArahA thA; jaise ki hama agAr3I dekheMge / yadyapi yaha bAta Aja sarvamAnya hai| ukta jainakathAke kathanakI puSTi anya zrotoMse bhI hotI hai| bauddhoMke yahAM bhI eka kathAmeM videhako vyApAra kA kendra batAyA gayA hai| vahAM zrAvastIse videhako vyApAra nimitta jAte huye banake madhya eka vyApArIkI gAr3IkA pahiyA TUTa jAnekA ullekha hai| prAcyavidyA vizArada sva0 DaoN0 dvIsa DeviDsa apanI svataMtra khoja dvArA isa ora vizeSa prakAza DAla cuke haiM aura usa samaya vyApArakI abhivRddhikA nikara karate huye ve vyApArake mukhya mArgoko isa prakAra batalAte haiM:-3 (1) eka mArga to uttarase dakSiNa-pazcimakI orako thA; jo zrAvastIse bahuta karake mahArASTrakI rAjadhAnI pratiSThAna (peMData) taka gayA thaa| isameM vyApArake mukhyanagara dakSiNakI orase mAhissati, ujjainI, gonaddha, vidizA, kauzAmbI aura sAketa par3ate the| 1-dI arlI hiSTrI oNpha inDiyA (tRtIyAvRtti) pR0 31 / 2-dI kSatriya klainsa ina buddhisa inDiyA pR0 146 / 3-buddhisTa inDiyA pR0 1036 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya kI sudshaa| [41 (2) dUsarA mArga uttarase dakSiNa pUrvakI orako thA / yaha zrAvastIse rAjagRhako gayA thaa| zrAvastIse calakara isapara mukhya nagara setavya, kapilavastu, kuzInArA, pAvA, hatthigAma, bhanDagAma, vaizAlI, pATalIputra aura nAlandA par3ate the| yaha mArga zAyada gayA taka calA gayA thA aura vahAMpara yaha eka anya mArga jo samudrataTase AyA thA, usase milagayA thA / yaha mArga saMbhavataH tAmraliptise banArasake liye thaa| (3) tIsarA mArga pUrva se pazcimako thaa| yaha mukhya mArga thA aura prAyaH bar3I nadiyoMke kinAre 2 gayA thaa| ina nadiyoMmeM nAMveM kirAyepara calatIM thiiN| sehanati, kauzAmbI, campA Adi sarva hI mukhya nagara isa mArgameM Ate the / ___ isa taraha ye vyApArake vizeSa prakhyAt mArga usa samayake the / inameM mahArASTra taka hI sambandha batalAyA gayA hai / dakSiNa bhAratake viSayameM kucha nahIM kahA gayA hai / purAtatvavidoMkA mata hai ki usa jamAnemeM uttarabhAratavAloMko dakSiNabhAratake viSayameM bahuta kama jJAna thA-ve usako 'dakSiNapatha' kahakara chuTTI pA lete the parantu jainazAstroMmeM hameM isa vyAkhyAke viparIta darzana hote haiM / vahAM prAcInakAlase dakSiNa bhAratakA sambandha jainadharmase batalAyA gayA hai| bhagavAna RSabhadevake putra bAhubali dakSiNa bhAratake hI rAjA the' isa apekSA jainadharmakA astitva vahAM vedoMke race jAneke pahalese pratibhASita hotA hai, kyoMki hinduoMke bhAgavatameM ( a0 5, 4-5-6 ) RSabhadevako AThavAM aura vAmanako bArahavAM avatAra 1-AdipurANa parva 34-37 aura 'vIra' varSa 4 podanapura / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bhagavAna pArzvanAtha | batalAyA hai aura vAmanakA ullekha vedoM meM hai / isa dRSTise bhagavAna RSabhadevakA astitva vedoMke pahalekA siddha hotA hai / inhIM RSabhadeva dvArA isa yuga meM pahale 2 jainadharmakA pracAra huA thA | ataeva jainadharmakA prArambha bhAratake eka gahare itihAsAtIta kAlameM hotA hai| aura isa apekSA dakSiNa bhAratakA paricaya bhI jaina zAstroM meM tabahI se karAyA gayA hai / bhagavAn neminAthajIke tIrthameM huye kAmadeva nAgakumArakI kathA meM bhI hamako dakSiNa bhAratakA patA calatA hai / yaha ullekha bhagavAn pArzvanAtha se bhI pahale kA hai / vahAM kahA gayA hai ki pAMDudeza meM dakSiNamathurA ke rAjA meghavAhana rAnI jayalakSmIkI putrI zrImatIne pratijJA kI hai ki jo koI mujhe nRtya karane meM mRdaMga bajAkara prasanna karegA, vahI merA pati hogA / zrImatIkI pratijJA sunakara nAgakumArane dakSiNamathurAko prasthAna kiyA thaa| mathurA meM pahuMcakara nRtya samaya meM zrImatIko mRdaMga bajAkara prasanna kiyA aura antameM usake sAtha vivAha karake ve sukhase vahIM rahane lage the / ' yahAMse nAgakumAra samudrake madhya avasthita topAvali dvIpa meM gae the aura vahAMse kAMcIpura nagara meM pahuMcakara vahAMke rAjA zrIvarmAkI kanyA se pANigrahaNa kiyA thA / kAMcIpurase kaliMgadezake daMtapura nagara meM pahuMce aura phira ve Ur3a dezako gae the| isa taraha vaha dakSiNabhAratake dezoM meM paricita rItise vicara rahe the, yadyapi ve svayaM campAnagara ke nivAsI the / isI prakAra 'cArudatta' kI kathAse bhI usa samaya ke bhArata ke 1 - puNyAzrava kathAkoSa pR0 175 / 2 - pUrva pR0 177 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 43 vyApArakI abhivRddhi aura dakSiNabhAratakA digdarzana spaSTarIti se hotA hai / kahA gayA hai ki jaba cArudattane apanA saba dhana vezyAko khilA diyA, taba vaha apane mAmA ke sAtha dhana lekara campAse ulUkhadeza ke uzirAvarta nAmaka zaharameM pahuMcA thaa| yahAMse kapAsa kharIdakara vaha tAmralipta nagarako saMbhavataH uparyulikhita dUsare mArga se gayA thA / rAste meM bhayaMkara vanImeM Aga laga jAne se inakI sArI kapAsa naSTa ho gaI thI / vahAMse yaha pavanadvIpako gae the, parantu lauTate samaya durbhAgya se inakA jahAja naSTa hogayA aura yaha samudra ke kinAre lagakara kisI taraha rAjagRha phuNce| vahAM eka ujjainIkA vaNikputra inako milA thA jisane siMhaladvIpameM vyApAra nimitta jAkara dhana naSTa kara AnevAlI apanI duHkhabharI kahAnI kahI thii| yahAM se yaha donoM vyakti ratnadvIpako dhana kamAne ke lie cala par3e the / yahAM inako jaina munikA samAgama huA thA / yaha siMhaladvIpa aura ratnadvIpa vidvAnoMne laMkA batalAye haiN| siMhala aura ratnadvIpa usake nAma the / isa prakAra isa kathA meM bhI dakSiNa bhArata ke lambe chorataka vyApAriyoM ke jAnekA ullekha hameM milatA hai / yaha saMbhava hai ki sAdhAraNa pAThaka uparokta jaina kathAoM ke kathanapara sahasA vizvAsa na kareM, parantu isake lie hama anya zrotoM se bhI isa bAtako pramANita kareMge ki dakSiNabhArata meM jainadharmakA astitva bahuta pahale se rahA hai aura jainoM ko vahAMkA paricaya bhI utanA hI purAnA hai| prophesara ema0 Ara0 rAmAsvAmI ayyaMgarane rAjAvalI kathekA vizeSa adhyayana kiyA hai aura usake kathanako unhoMne satya 1 - ArAdhanA kathAkoSa bhAga 2 pR0 82-86 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bhagavAna pArzvanAtha | bhI pAyA hai / usameM bhI likhA hai ki vizAkhamuni ( IsA se pUrva tIsarI zatAbdi) ne cola pANDya Adi dezoMmeM vihAra karake vahAMpara sthita jaina caityoMkI vaMdanA kI thI aura upadeza diyA thA / isapara ukta prophesara likhate haiM ki isase yaha prakaTa hai ki bhadrabAhu arthAt IsA se pUrva 297 ke bahuta pahalese hI jainaloga gahana dakSiNameM Ana base the / ' aura agAr3I calakara Apa bauddhoMke mahAvaMza nAmaka graMtha AdhArase kahate haiM ki laMkAke rAjA pAnDugAbhayane jaba apanI rAjadhAnI IsA se pUrva karIba 437 meM anuraddhapura banAI thI to vahAM eka nigandha (jaina) upAsaka 'giri' kA bhI gRha thA aura rAjAne nigantha kumbandhake lie bhI eka maMdira banavAyA thA / " isase laMkA meM jaina dharmakA astitva IsA pUrva pAMcavI zatAbdimeM pro0 sAhaba batalAte haiM aura isake sAtha hI dakSiNa bhArata meM bhI, parantu yaha samaya isase bhI kucha adhika honA cAhie kyoMki isasamaya hI yadi jainaloga ina dezo meM Ae hote to eka videzI rAjA unake prati itanA dhyAna nahIM detA / vaha vahAM para usake bahuta pahale pahuMce hoMge taba hI unakA prabhAva vahAM para itanA jamA hogA ki vahAMke rAjAkA bhI dhyAna unakI ora AkarSita huA thA / tisapara itanA to spaSTa hI hai ki ina dezoMmeM vasaneke bahuta pahalese jainoMkA AnA jAnA yahAM avazya hotA rahA hogA, jaise ki uparokta jaina kathAoMse prakaTa hai / bauddhoM ke 'mahAvaMza' se bhI prAcIna grantha 'dIpavaMza' meM bhI yaha aura 1 - sTaDIz2a ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 1 pR0 32 / 2- mahAvaMza pR0 49 / 3 - sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 1 pR0 33 ! Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 45 likhA huA hai ki vaha jaina vihAra jo laMkA meM huye pahale ke ikkIsa rAjAoMke samaya se maujUda thA, rAjA vattAgAminI ( I0 se pUrva 3810) dvArA naSTa kara diyA gayA thA / yaha rAjA jainoM se ruSTa hogayA aura usane unake vihArako ujar3avA diyA / (dIpavaMza 19 - 14 ) isa ullekhase laMkAse jainadharmakA prAcIna sambaMdha pragaTa hotA hai / ataeva uparokta kathAoM ko hama vizvasanIya pAte haiM / - isaprakAra usa samaya ke bhAratavarSakA vyApAra unnatazIla avasthA meM thA / yahAMke vyApArI dUra dUra taka vyApAra karane jAte the / jaina kathAoM meM anekoM jaina vaNikoMkA jahAjadvArA videzoM meM jAkara vyApAra karaneke ullekha milate haiM / ' purAtatvavidoMne bhI isa bAtako svIkAra kiyA hai ki IsAse pUrva AThavIM zatAbdise bhArata aura meDeTreniyana samudrake dezoMke madhya vyApAra hotA thA / yaha vyApAra Ajakalake vyApAriyoM jaisI korI dalAlI athavA dhokhebAjI nahIM thI / tabake vyApArI Ajase kahIM imAnadAra aura saMtoSI the / .. 3 bhAratIya zilpako unnata karanA apanA pharja samajhate the / kalataka isa dezakA zilpa bhuvanavikhyAta thaa| yahI nahIM ki yaha vyApArI videzoM meM jAkara kevala apanI arthasiddhikA hI dhyAna rakhate hoM, pratyuta hameM yaha bhI mAlUma hai ki inake dvArA bhAratIya sabhyatAkA pracAra dUra2 dezoM taka huA thA / isa taraha yahAMkA vyApAra bhagavAna pArzvanAthake janma samaya apanI unnata dazA meM thA aura yaha 1 - ArAdhanA kathAkoSa, puNyAzrava Adi grantha / 2 - dekho paMcAnana mitrAkI ' prI- hisTaoNrikala inDiyA' pRSTha 33 / 3 - bhArata - bhAratI pR0 106-107 / 4- dekho 'prI - hisTaoNrikala inDiyA' pR0 27-33 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] bhagavAna pArzvanAtha | mAnI huI bAta hai ki jisa dezakA vyApAra abhivRddhipara hogA vaha deza avazya hI sampattizAlI hotA hai / isI anurUpa bhAratakI Arthika avasthA bhI usa samaya bahuta UMce darjekI thI / AjakalakI taraha vaha daridra nahIM thA / bhagavAna pArzvanAtha se kucha pahale jo jainazAstroM meM batAe gae aMtima cakravartI samrAT brahmadatta hogae the, unakI vibhUtikA jo varNana jaina zAstroM meM diyA gayA hai, usase bhI yahAMkI samRddhazAlI dazAkA paricaya milatA hai / cakravartI samrATa kI sampatti jainazAstroM meM isa taraha batalAI gaI hai unakI senA meM caurAsI lAkha madoddhata hAthI, aThAraha karor3a tIkSNavegake dhAraka ghor3e, caurAsI lAkha suMdara ratha, aura caurAsI karor3a payAde likhe gae haiM / unake AdhIna tIsa hajAra deza aura chayAnaveM karor3a gAMva Adi batAe gae haiN| battIsa hajAra rAjA cakravartIkI sevA karate haiM / isI taraha aura bhI aneka prakArakI unakI saMpadA batAI gaI hai / yaha saba hI samrATa brahmadattake yahAM maujUda thii| isase usa samaya ke vizeSa saMpattizAlI bhAratavarSake spaSTa darzana hote haiM / isa taraha kI sukhasampanna dazAmeM yahAMke nivAsiyoMke dainika jIvana bhI bar3e sukhase vyatIta hote the / Ananda ke sAtha vaha peTa bharakara bephikarIse apane paraloka sAdhanakI dhuna meM rahate the, parantu vima logoM ke prAbalyase ve bahudhA unako pUjakara athavA aura tarahase kriyAkANDakI pUrti karake apane kartavyakI itizrI samajha lete the / zeSa jIvanabhara vaha majedAra sAMsArika raMgaraliyAM kiyA karate the / yahAM taka ki brAhmaNa RSi evaM anya parivrAjaka sAdhu Adi strI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [47 saMsargako burA nahIM samajhate the; jaise ki hama agAr3I dekhage / sacamuca brahmacaryakI mahattA logoMke dilase kama ho calI thii| isake sAtha hI logoMko apanI jAti aura kulakA bar3A ghamaNDa thaa| viproMke prAbalyase itara vargoM ke logoMke manuSyake prAraMbhika haka bhI apaharaNa kara liye gaye the| ___ jaina zAstroMke kathAnaka bhI ina bAtoMkI puSTi karate haiM / samrA zreNikake putra abhayakumArake pUrvabhava batalAte hue isa jAtimadakA khulA virodha granthakArako karanA par3A hai| usa samaya bhI jainI maujUda the, yadyapi yaha avazya thA ki, unameM bhI samayAnusAra zithilatA praveza kara gaI thii| parantu vaha apane samyaktva-Apta, Agama, padArthake svarUpake samajhanese cyuta nahIM hue the, yaha bAta kumAra abhayake pUrvabhava kathanake nimna aMzase spaSTa hai| bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM pUjya gaNadhara indrabhUti gautamane isa sambaMdhameM kahA thAH __ pUrva bhavameM tU (abhayakumAra) eka brAhmaNakA putra thA aura veda par3haneke liye deza videzameM phira rahA thaa| isI bhramaNameM terA sAtha eka jainI pathikase hogayA thaa| devamUr3hatA Adiko usake sahavAsase tUne chor3a diyA thA / "tadanaMtara vaha jainI usakI jAtimUr3hatA dUra karaneke lie kahane lagA ki gomAMsa bhakSaNa tathA vezyAdi sevana, na karane yogyoM kA sevana karanese vyakti kSaNabharameM patita ho jAtA hai / isake sivAya isa zarIrameM varNa vA AkArase kucha bheda bhI dikhAI nahIM par3atA aura brAhmaNa, kSatriya, vaizyoMmeM zUdoMse bhI 1-hamAga 'bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha' pR0 43 / 2-uttarapurANa pR. 695 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] bhagavAna pArzvanAtha | garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai / isalie manuSyoM meM gAya aura ghor3e ke samAna jAtikA kiyA huA kucha bheda nahIM hai| yadi AkRtimeM kucha bheda ho to jAti meM bhI kucha bheda kalpanA kiyA jAsaktA hai // 490 - 492 // jinakI jAti, gotra, karma Adi zukladhyAna ke kAraNa haiM ve uttama tIna varNa kahalAte haiM aura bAkI saba zUdra kahalAte haiM ||493|| ........ . isa prakAra ke vacanoM dvArA usa zrAvakane jAti mUr3hatA bhI dUra kI / " ( paM0 lAlArAmajI dvArA anuvAdita va prakAzita "uttarapurANa" STaSTa 626 - 627 )' isase spaSTa hai ki bhagavAna pArzvanAtha ke samaya meM jAti mUr3hatA meM par3e huye loga brAhmaNapane aura kSatriyapane Adike nazemeM cUra the / unake isa mithyAzRddhAnako dUra karanekA prayatna jainI vidvAna kiyA karate the / Ajakala bhI jAtimUr3hatA bhArata meM bar3hI huI hai / bhAratIya nIca varNake manuSyoM ko manuSya taka nahIM samajhate / unako ghRNAkI dRSTi se dekhate haiM / hatbhAgya se Ajake jainI bhI isI pravRtti meM vahe jA rahe haiM / vaha apane prAcIna puruSoMkI bhAMti bhAratIyoM kI isa jAtimUr3hatA ko meTane meM agrasara nahIM haiM / sacamuca prAkRta rIti se hI 1 1 - tasya pAkhaNDi mauvyaM ca yuktibhiH sa nirAkRtaH / gomAMsa bhakSaNAgamyagamAdyaiH patite kSaNAt // 490 // varNAkRtyAdi bhedAnAM dehesminnaca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrAgarbhAdhAna pravarttanAt // 491 // nAsti jAtikRto bhedo manuSyANAM gavAzvavat / AkRti grahaNAttasmAdanyathA parikalpate // 492 // jAti gotrAdi karmANi zudhyAnasya hetavaH / yeSu syastrayo varNaH zeSAH zUdrA prakIrtitAH // 493 // iti guNabhadrAcAryaH / " Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / [ 49 jAtikA mada karanA vRthA hai / brAhmaNa jaise uttama varNa meM janma lekara bhI apane nIca AcAra dvArA eka vyakti mahApatita aura nIca hotA huA dekhA jAtA hai / tathApi eka nIcavarNa uccavarNake sAtha sambandha karake apane AcaraNa sudhAratA bhI isaloka meM dikhAI par3atA hai / yahI bAta eka anya jainAcArya spaSTa prakaTa karate haiN|' ataeva jAtikA ghamaNDa kisa viratepara kiyA jAya ! usa prAcInakAlameM jAtimadakA bhUta logoMke sirase utAranekA prayatna jainI karate the aura usa samaya bhI yaha mada logoM ko khUba car3hA huA thA, yaha bAta jaina granthoMke ukta uddharaNase spaSTa hai / aitihAsika dRSTi se bhI yaha kathana satyako liye hue pragaTa hotA hai / ma0 buddha ke samayakA jo vivaraNa hamako milatA hai, usase kucha vibhinna dazA kucha varSoM pahale nahIM ho saktI hai aura vAstava meM jo sAmAjika dazA ma0 buddha ke samaya meM batAI gaI hai vaha jarUra hI usa avasthAko krama 1 - ekodUrAtyajatimadirAM brAhmaNatvAbhimAnAdanyaH zUdraH svayamahamitisnAtinityaMtayaina / dvAvapyetauyugapadudarAnnirgatauzUdrikAyAH zUdrausAkSAdapi ca carato jAtibheda bhrameNa // 1 // 3 // -zrI amitagatiH vartamAnakAlake diggaja vidvAn syAdvAdakesarI, nyAya vAcaspati sva 0 paM0 gopAladAsajI baraiyAne bhI zAstrAdhAroMse yahI mata pragaTa kiyA hai / ve apane eka lekha meM, jo 'jainahitaiSI bhA0 7 aMka 6 ( vIra ni0 saM0 2437 ) meM pragaTa huA hai, spaSTa likhate haiM ki, " brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ina tIna varNoMke vanaspatibhojI Arya muni dharma tathA mokSake adhikArI hai; mleccha aura zUdra nahIM haiM : parantu mlecchoM aura zUdroMke liye bhI sarvathA mArga banda nahIM hai / kyoMki trasa jIvoMkI saMkalpI hiMsAse AjIvikAkA tyAga karane se kucha kAlameM mleccha Arya horuktA hai aura zUdrakI AjIvikA parivartanase zUdra dvija hosatA hai / ityAdi / " 4 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bhagavAna pArzvanAtha | kramakara hI pahuMcI hogii| krAMti ekadama uTha khar3I nahIM hotI / jaba sAmAjika atyAcAra carmasImAko pahuMca jAtA hai, taba hI vahAM krAMtiyAM pragaTa hone lagatIM haiN| ma0 buddhake samaya meM eka sAmAjika krAMti hI upasthita thI / isalie bhagavAn pArzvanAtha ke samaya meM sAmAjika atyAcAroM kI bharamAra honA prAkRta saMgata hai| sva0mi0 hI saDeveDrisa sA0ne bauddhakAlIna sAmAjika vyava - sthApara prakAza DAlate hue likhA thA ki " Uparake tInavarNa mUla meM prAyaH eka ho rahe the; kyoMki vipra aura kSatriyaputra eka taraha se tIsare vaizya varNa meM vaha vyakti the jinhoMne apaneko sAmAjika vAtAvaraNa meM uccapada para pahuMcA diyA thA / aura yadyapi jAhirA yaha kArya kaThina thA, to bhI yaha saMbhava thA ki aise parivartana hoveM / sAdhAraNa sthiti manuSya rAjaputra bana jAte the aura donoM hI brAhmaNa ho jAte the / graMthoM meM isa prakArake aneka udAharaNa milate haiM / sutarAM aise udAharaNa bhI milate haiM- svayaM viproMke kiyAkANDake graMthoMmeM- ki jinameM haraprakArakI sAmAjika paristhatike strI puruSoMkA paraspara pANigrahaNa huA ho / yaha saMbaMdha kevala uccavarNI puruSa aura nIca kanyAyoMke hI nahIM hai, balki bilakula baraaksa isake arthAt nIca puruSa aura uccavarNI strIke vivAha saMbaMdhake bhI haiM / " " 1 vAstava meM vivAha kSetra bhI usa samaya itanA sImita nahIM thA jitanA ki Aja vaha saMkIrNa banA liyA gayA hai / Aja to apanI vaizya jAtimeM bhI nahIM, balki vaizya jAtike bhI nanheM nanheM Tukar3oM meM hI vaha baMda kara diyA gayA hai| Aja yadi koI jenI apane hI 1 - dekho buddhisTa inDiyA pRSTha 55 - 59 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [51 samAna anya sAdharmI aura sanAtIya arthAt vaizyase vivAha sambaMdha kara letA hai to usake isa kRtyako koI 2 loga burI nigAhase dekhate haiM; parantu usa samaya yaha bAta nahIM thii| vivAha kSetra apanI hI jAti yA apane hI sAdharmI bhAiyoMmeM hI niyamita nahIM thA balki zUdroM aura mlecchoMkI kanyAoMse bhI vivAha kiye jAte the / tathApi aise vivAhoMko karanevAle loga kabhI bhI nIcI nigAhase nahIM dekhe jAte the| sacamuca ve itane pUjya mAne gae haiM ki Aja bhI hama unake guNagAna zAstroMmeM sunate haiN| isalie usa samaya jAtikA abhimAna vivAha karane meM bAdhaka nahIM thaa| isakA yahI kAraNa thA ki usa samayake pradhAna matAvalambI viproMne brahmacaryapara vizeSa jora nahIM diyA thA; jaise ki hama agADI dekheMge / hindU aura jaina granthoMke nimna udAharaNa bhI hamArI ukta vyAkhyA aura vivAha kSetrakI vizAlatAko pragaTa kara dete haiN| "manusmRtike 9veM adhyAyameM do zloka nimnaprakAra pAye jAte haiM'akSamAlA vasiSThena saMyuktA'dhamayonijA / zAraGgI mandapAlena jagAmAbhyahaNIyatAm // etAzcanyAzca loke'sminna pakRSTaprasUtayaH / utkarSa yoSitaH prAptAH sverbhata guNaiH zubhaiH // 24 // " ina zlokoMmeM yaha batalAyA gayA hai ki adhama yonise utpanna huI-niHkRSTa (achUta) jAtikI akSamAlA nAmakI strI vaziSTha RSise aura zAraMgI nAmakI strI mandapAla RSike sAtha vivAhita honepara pUjyatAko prApta huii| inake sivAya aura bhI dUsarI kitanI hI hIna jAtiyoMkI striyAM ucca jAtiyoM ke puruSoM ke sAtha vivAhita honepara apane2 bhartArake zubha guNoMke dvArA isa lokameM utkarSako Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] bhagavAna pArzvanAtha | Apta huI aura una dUsarI striyoMke udAharaNa meM TIkAkAra kullUkamaTTajIne 'anyAzca satyavatyAdayo' ityAdi rUpase satyavatIke nAmakA ullekha kiyA hai| yaha satyavatI hindU zAstroMke anusAra eka dhIMvarakIkaivartya athavA antyajakI kanyA thii| isakI kumArAvasthA meM pArAzara RSine isase bhoga kiyA aura usase vyAsajI utpanna hue jo kAnIna kahalAte haiM / bAdako yaha bhISmake pitA rAjA zAntanuse vyAhI gaI aura isa vivAise vicitravIrya nAmakA putra utpanna huA jise rAja milI aura jisakA vivAha rAjA kAzIrAjakI putriyoMse huA / vicitravIrya ke maranepara usakI vidhavA striyoMse vyAsajIne apanI mAtA satyavatIkI anumati se bhoga kiyA aura pANDu tathA dhRtarASTra grAmake putra paidA kiye jinase pANDavoM AdikI utpatti huI / ..... eka aura namUnA 'yayAtirAjAkA uzanA brAhmaNa ( zukrAcArya ) kI 'devayAnI' kanyA se vivAhakA bhI hai / yathA: teSAM yayAtiH paMcAnAM vijitya vasudhAmimAM / devayAni muzanasaH sutAM bhAryAmavApa saH // mahAbhA0 hari0 a0 30 vAM / "isI vivAhase ' yadu' putrakA honA bhI mAnA gayA hai, jisase yaduvaMza calI / " ina taraha para hindU zAstroM meM hIna jAtiyoM aura zUdrA striyoM takase vivAha saMbandha karaneke anekoM udAharaNa milate haiM; jo hamAre uparokta kathanako spaSTa kara dete haiM / sAtha hI jainazAstroM meM bhI vivAha kSetrakI vizAlatA batAnevAle anekoM udAharaNa milate haiN| yahAM hama unameM se kevala unakA hI ullekha kareMge jo bhaga1. vivAhakSetra prakAzase / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samagrakI sudazA / [ 53 vAna pArzvanAtha ke samaya athavA unase pahaleke haiN| pahale hI teIsaveM tIrthaMkara zrI nemanAthajIke samaya ke vasudevanIko le lIjiye / yaha vasudevajI svayaM kSatrI the, parantu inane vizvadeva nAmaka brAhmaNakI kSatriya strIse utpanna somazrI nAmaka kanyAse vivAha kiyA thA / isakA ullekha zrI jinasenAcArya praNita 'harivaMza purANa (23veM sarga) meM ina ilokoM meM kiyA gayA hai: "anvayetattu jAteyaM kSatriyAyAM sukanyakA somazrIriti vikhyAtA vizvadeva dvijaH // 4 karAla brahmadatena muninA divyacakSuSA / vedejetuH samAdiSTA mahataH sahacAriNI iti zrutvA tadAdhItya sarvAnvedAnyadUttamAH jitvA somazriyaM zrImAnupayeme vidhAnataH // 51 // " dUsarA udAharaNa zrIkRSNake bhAI gajakumArakA hai| zrIkRSNane inakA vivAha kSatriyarAjAoMkI kanyAoMke atirikta somazarmA brAhmaNakI putrI somAse bhI kiyA thA / isa ghaTanA kA ullekha zrI jinasenAcArya aura brahmacArI jinadAsa donoM ke hI harivaMzapurANa meM milatA hai / bra0 jinadAsajI ke harivaMzapurANameM isa saMbandhakA zloka yaha hai: "6 manoharatarAM kanyAM somazamAgrajanmaH / somAkhyAM vRttavAMzcakrI kSatriyANAM tathA parA // 34-26 // " tIsarA udAharaNa brahmadatta cakravartIkA hai jo bhagavAna pArzvanAthake kucha hI pahale ho gumare the| inakI chyAnave hajAra rAni yoMmeMse aThAraha hajAra mlecchakanyAyeM bhI thiiN| pratyeka cakravartIka 1. kembriz2a hisTra Apha inDiyA bhAga 1 pR0 180 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bhagavAna pArzvanAtha | niyamAnusAra aisI hI rAniyAM hotI haiN|' isI samaya ke prasiddha rAjA kumArakA pahalA vivAha eka vezyAkI putriyoMse huvA thA / astu; jaina zAstroMke ina udAharaNoMse bhagavAna pArzvanAthake janmakAlameM jo sAmAjika udAratA isa bhArata bhUpara phaila rahI thI aura jo yahAMpara vivAha karanekI svataMtratA thI, vaha spaSTa prakaTa hai hatbhAgya se Aja hama apane prAcIna puruSoMke jIvanacaritroMse anabhijJa hokara apane itaravarNI bhAiyoMko manuSya hI nahIM samajhate haiM / hamArA sAmAjika jIvana bilkula heya aura nikammA hogayA hai / para bhagavAna pArzvanAtha ke samaya yaha bAta nahIM thI; yadyapi usa samaya bhI viproMko apane brAhmaNapanekA jhUThA abhimAna thA aura anya logoM ke dhArmika adhikAra jhaMjhaTa meM par3e huye the; jinakI rakSA karane ko hI mAno bhagavAna pArzvanAthakA janma huA thA / isa prakAra usa samayake eka tarahase udAra sAmAjika jagatameM loga apane jIvana yApana kara rahe the; parantu unakI AtmAyeM dhArmika vAtAvaraNake aprAkRta rUpase chaTapaTA rahIM thIM / unako usa samayake dhArmika niyamoM aura mAnyatAoMse bahuta kama saMtoSa milatA thA, jisa kAraNa prAyaH nae2 maMtavya pragaTa hote jAte the, jaise ki hama agAr3I dekheMge / sAmAjika jIvanake mukhya aMga vivAha praNAoth foyama udAra aura Adarza honepara bhI logoM ko UMca nIcakA bheda akhara rahA thA / ve viproMke hAthake kaThaputale banA rahanA ThIka nahIM samajhate the aura svayaM hI apanI dhArmika jijJAsAkI pUrti karaneke liye zAstroM kA paThana pAThana karanA aura dhArmika siddhAMtoM para * 1. pArzvapurANa pR0 27 / 2. nAgakumAra caritra pR0 19 / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [55 gaveSaNAmaya vivAda karanA Avazyaka samajhate the / yahI kAraNa hai ki bhagavAna pArzvanAthake uparAMta isa azAMtine eka krAMtikA rUpa dhAraNa kara liyA thA aura usa samaya hara prakArakI sthitike hajAroM manuSya-puruSa aura strI samAna rUpameM gRha tyAgakara saiddhAMtika vivAda kSetrameM kUda par3ate the / saMsArabharameM yaha samaya anokhA aura apUrva thaa| bhagavAna pArzvanAthake upadezane unako itanA sAhasa de diyA thA ki ve apane 2 mantavyoM kI spaSTa rItise ghoSaNA karane lage the| isIlie hameM batalAyA gayA hai ki usa samaya ye sAdhu loga varSARtuko chor3akara bAkI varSabhara dezameM bhramaNa karake saiddhAMtika zAstrArtha aura vAdameM samaya vyatIta karate the| ma0 buddhane sAdhuoMke isa vAdakI bar3hI huI mAtrAko, jipsane ki eka 'ati' kA rUpa dhAraNa kara liyA thA, khulA virodha kiyA thA aura saiddhAMtika zAstrArthako manuSya janmake uddezyakI prAptimeM bAdhaka mAnA thA / saiddhAntika vivecanAke isa bar3hate hue jamAne meM saMskRtakI unnati prAyaH nahI huI thI; kyoMki isa samaya to dhArmikakSetrameM apanI nijJAsAoM athavA siddhAntoMko lekara eka mAmUlI grAmINa taka bhI agAr3I AtA thA aura vaha svabhAvataH apane mantavyoMko usI bhASAmeM pragaTa karatA thA jo vaha apane gharameM ronamarrA bolatA thaa| yahI kAraNa hai ki usa samayake prakhyAt matapravartakoMko apane siddhAntazAstroMko una prAkRta bhASAoM meM racanA par3A thA, jo unake dharmake mukhya sthAnoMmeM pracalita thiiN| isI anurUpa ma0 buddhane pAlI 1-buddhisTa inDiyA pR0 247 / 2-hisTaoNrIkala glInijAsa pR0 9 / 3-suttanipAta (SBE) 830 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / prAkRtameM apanA upadeza diyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIra svAmIke gaNadharoMne aImAgadhI prAkRtameM unakI dvAdazAMga vANIkI racanA kI thI tathApi makkhAligozAlake granthoMkI bhASA eka anya hI prAkRta thii| sacamuca usa samayako sarvasAdhAraNa logoMkI dainika bolAcAlakI bhASA jisako ki harakoI sugamatAke sAtha samajhatA thA aura jo pazcimameM kurudezase lekara pUrva meM magadha taka, uttarameM nepAlako tarAImeM zrAvastI aura kuzInArA taka aura dakSiNameM eka orako ujjaina taka bolI jAtI thI, avazya hI saMskRta nahIM thii| sAhityaka (classical) saMskRtakA janma bhI zAyada usa samaya nahIM huA thaa| sutarAM eka tarahase takSazilAse lekara campA taka koI bhI saMskRta nahIM bolatA thA / kevala prAkRta bhASAoMko hI pradhAnatAthI; joki Anataka jainadharma aura bauddha dharmakI mukhya bhASAyeM hai| usa samaya jaba ki bhagavAna pArzvanAtha kA janma honevAlA thA taba manuSyoMmeM kevala brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra hI bheda the| inake anekAneka prabheda dikhAI nahIM par3ate the; jaise ki Aja eka eka varNa athavA jAti aneka upajAtiyoMmeM baTI huI dikhAI par3atI hai| usa samayake loga ina cAra varNoM ko saMbhAle hue the, parantu viproMke jAtimadase inameM jo parivartana uparAntako hone lage the, unakA digdarzana hama kara hI cuke haiN| vAstavameM apanI AjIvikAko badala kara harakoI apanA varNa parivartana bhI karasaktA thaa| usa samayake loga apane dainika jIvanameM nAmaH saMjJA bhI vividha 1-AjIvingsa bhAga 1 pR. 45 / 2-buddhisTa inDiyA pR0 147 / 3-pUrva pustaka pR0 211 ! Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [57 rItise rakhate the| bauddhakAlIna samayameM vividha rItise kisI vyaktikA nAmollekha bhI hotA thaa| svargIya mi0 hrIsa DeviDsa isake ATha bheda isa taraha batalAte haiM: "-upanAma-jo kisI vyaktigata khAsiyatako lakSya kara vyavahArameM lAyA jAtA thA / jaise 'lambakaNNa' ( lambe kAnoMvAlA) 'kUTadanta' (nikale hue dAMtavAlA), 'oTThaddha' (kharagoza jaise hoThoMvAlA), 'anAtha piNDaka' (anAthoMkA mitra), 'dArupiTTika' (kAThakA kamaNDala rakhanevAlA) ina sabakA upayoga mitrabhAva aura bilakula chUTake sAtha hotA thA / isa tarahake nAma itane milate haiM ki haraki. sIkA eka upanAma hotA thA aisA bhAna hotA hai / "2-vyaktigata nAma-nisako pAlImeM mUlanAma kahA gayA hai / isameM kisI vyaktigata kha siyatase sambandha nahIM hotA thaa| yaha vaisA hI thA jaise Ajakala hama sabake nAma hote haiN| ina nAmoMmeM koI 2 bar3e kaThina aura vikRta haiM, parantu zeSa aise haiM jinake zubha artha lagAnA sugama hai| udAharaNake taurapara dekhie 'tissa' yaha isI nAmake bhAgyazAlI tArekI apekSA hai aura bhI devadatta. bhaddiya, naMda, Ananda. abhaya Adi ullekhita kie jAsakte haiN| "3-gotrakA nAma-jisako hama khAnadAnI athavA iMgrejImeM "saranema' (Surname ) kaha sakte haiN| jaise upamanna, kaNhAyana, moggalAna, kassapa, konDaNNa, vAseTTha, vessAyana, bhAradvAna, vkkhaayn| "4-vaMzakA nAma-jo pAlImeM 'kulanAma' kahA gayA hai, jaise sakka, kAlAma, buli, koliya, licchavi, vajji, malla Adi / "-mAtAkA nAma-jisake sAtha 'musa' lagA diyA jAtA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] bhagavAna pArzvanAtha / thA, jaise sArIputta, vaidehIputta ( ajAtazatru magadhAdhipakA dUsarA nAma), maudikaputta (=upaka), godhiputta (=devdtt)| parantu mAtA aura pitA apane prakhyAt putrakI apekSA kisI nAmase paricita prAyaH nahIM hue haiN| yadi kisIkA putra prasiddha huA bhI to usake mAtA-pitA 'amukake mAtA-pitAke rUpameM kahe gae haiN| tathApi pitAke nAma apekSA bhI putrakA nAma kabhI nahIM rakkhA gayA hai / mAtAkA nAma bhI usakA khAsa mUla nAma nahIM hotA hai, balki vaha usake vaMza yA kulakA nAma hotA hai / "6-samAjameM pratiSThita padakI apekSA par3A huA nAmaathavA sambodhita vyaktike karmAnusAra nAma / aise nAma brAhmaNa, gahapati, mahArAja, Adi haiN| "7-ziSTAcAra yA vinayarUpa sambodhana-jisakA sambaMdha saMbodhita vyaktise tanika bhI nahIM hoM, jaise bhante, Avuso, agye aadi| "8-antataH sAdhAraNa nAma -jo kisI vyaktike sambodhana karanemeM vyavahRta nahIM hotA hai, balki mUla yA gotrake nAmake sAtha jor3a diyA athavA agAr3I likhA jAtA hai, jisase usI nAmake ekase adhika manuSyoMkA bodha hoske....| ina nAmoM ko kisa DhaMgase kaba vyavahRta karanA cAhiye, isake lie batalAyA gayA hai ki barAbara vAloMmeM, jaba unameM mitratAkI pUrI chUTa na ho, upanAma yA mUla nAmakA vyavahArameM lAnA aziSTa samajhA jAtA thaa| buddha brAhmaNoMko 'brAhmaNa' nAmase ullekha karate haiM / parantu vaha hI anya sAdhuoMko 'parivrAnaka' na kahakara unake gotra nAmase pukArate haiN| saccaka nigantha (jainI)ko vaha usake gotra 'aggi vessAyana' ke nAmase Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudshaa| [59 sambodhita karate haiM / gotra nAmase ullekha karanekI prathA prAyaH bahu pracalita thI, parantu niganthoM (jaina muniyoM)ke nikaTa usakI manAI thii| (jaikobI, 'jainasUtra' bhAga 2 pRSTha 305) ve apane saMghako hI gotra kahate the| ( pUrva 321-327 ) aura jAhirA kisI anya saMghakA astitva mAnanA sAMsArika samajhate the / buddha apane saMghake logoMko mUla nAmase hI pukArate the / vastutaH usa samaya gotra nAma anya mUla nAma Adi sabase vizeSa gauravazAlI samajhA jAtA thA / " * ____ yadi hama jainazAstroMmeM khona karake dekheM to avazya hI unameM bhI sambodhanake uparokta bhedoMkA paricaya avazya hI prApta hojAtA hai / udAharaNake taurapara dekhiye 'raktamukha' 'zyAmamukha' Adi rUpase 'upanAma' kA vyavahAra 'padmapurANa' meM huA milatA hai / vyaktigata nAma to anekoM milate haiM-RSabha, bharata Adi yahI mUla nAma haiN| gotra nAmakA vyavahAra bhI jaina zAstroMmeM hotA huA milatA hai, jaise bhagavAna pArzvanAtha apane gotrakI apekSA 'kAzyapIya indrabhUti gaNadhara 'gautama' aura sudharmAcArya 'agnivaizyAyana' kahalAte the / vaMza nAmakI apekSA svayaM bhagavAna mahAvIra 'jJAtRputra' ke nAmase paricita huye the / mAtAke nAmase bhI vizeSa vyaktiyoMkI prakhyAti jainazAstroMmeM kI gaI hai, jaise airAnandana (zAMtinAtha), vAmeMya (pArzva. nAtha) ityAdi / samAnameM pratiSThita padakI apekSA kisIkA ullekha karanA prAyaH bahu pracalita hai / uttarapurANameM abhayakumArake pUrvabhava varNanameM brAhmaNaputrakA ullekha isI taraha huA hai| ziSTAcArake * 'DAyolaoNgsa oNpha buddha' meM mahAli suttakI bhUmikA pR0 193-196 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] bhagavAna pArzvanAtha / zabdoMkA prayoga sadA sarvadA hotA rahA hai / jainazAstroM meM bhI isake anekoM udAharaNa mila sakte haiM / yahI dazA sAdhAraNa nAmakI hai / sArAMzataH jaina zAstroMse bhI hameM usa samayakI dazAke khAse darzana hojAte haiN| aba dekhanA yaha rahA ki usa samayakI rAjanaitika dazA kyA thI ? isake sAtha hI 'dhArmika paristhiti' kA paricaya pAnA bhI jarUrI hai, parantu hama usakA digdarzana eka svataMtra paricchedameM agAr3I kareMge / astu, yahAMpara kevala rAjanaitika avasthApara eka nanara aura DAlanA bAkI hai / jaina purANoMpara jaba hama dRSTi DAlate haiM to usa samaya sarvathA svAdhIna samrAToMkA astitva pAte haiM / sArvabhaumika samrAT brahmadatta bhagavAna pArzvanAthake janmase kucha pahale yahAM maujUda the / ' kiMtu aisA mAlUma hotA hai ki unakI mRtyuke sAtha hI dezameM ucchRGkhalatAkA dauradaurA hogayA thaa| choTe choTe rAjya svAdhIna bana baiThe the aura videzI loga bhI Anakara jahAM tahAM apanA adhikAra jamA lene lage the| isa tarahakI rAjya vyavasthAmeM aise bhI ullekha milate haiM jinase yaha ghoSita hotA hai ki janatA khAsa avasaroMpara svayaM eka yogya vyaktiko apanA rAnA yuna letI thii| yaha uparAntake prajasattAtmaka rAjya jaise licchavi, malla AdikA pUrvarUpa kahA jAya to kucha anucita nahIM hai / jaina 1. uttarapurANa pR0 564 aura kaimbrija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 180 / 2. uparAntake nAgakumAracarita aura karakaNDu caritra Adi graMthoMke par3hanese yahI dazA prakaTa hotI hai / aneka choTera rAjya dikhAI par3ate haiM aura vidyAdharoMko Anakara yahAMpara rAjya karate bratalAyA gayA hai| 3. dattapurakI prajAne karakaNDuko apanA rAjA cunA thA / karakaNDucarita dekho| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samayakI sudazA / | 61 dRSTise jo yaha hAlata rAjyakIya kSetra meM milatI hai, vaha anyathA bhI siddha hai / prAcInatama bhAratIya mAnyatA isa pakSa meM hai ki pahale eka vyaktiko janatA rAjA ke rUpameM cuna letI thI aura vaha janatA ke hita ke liye rAjya karatA thA / hinduoMke mahAbhAratameM rAjA veNa aura thukI kathAse yahI prakaTa hotA hai / ' svayaM Rgveda meM 'samiti' aura 'pariSada' zabdoM kA ullekha milatA hai; jisase spaSTa hai ki prajAsattAtmaka rAjyakI nIMva vaidikakAlameM hI par3a cukI thI / yadyapi mAnanA par3atA hai ki usa samayakI prajA svAdhIna rAjAoMke hI AdhIna thii| jAhirA RgvedameM aisA koI ullekha spaSTa rItise nahIM hai ki jisase kisI anya prakArakI rAjya vyavasthAkA astittva pramANita hosake / Rgveda meM aneka sthaloMpara 'rAjana' rUpameM eka nRpakA ullekha milatA hai aura yaha rAjya praNAlI avazya vaMzaparamparA meM kramazaH calI A rahI thI / rAjA hotA tabake rAjAoM kA maurUsI haka thA, kintu vaha pUrNa svAdhIna bhI nahIM the ki manamAne atyAcAra kara sakeM, kyoMki aisA karanemeM unake mArga meM samiti yA sabhAke sadasya Ar3e Ate the / ' isa kAraNa yaha mAnanA hI par3atA hai ki prajAsattAtmaka rAjyake bIja bhAratameM Rgveda ke jamAne se hI vo diye gaye the / jaina zAstra bhI sarva prathama rAjAoM kA sAdhAraNa janatA meM se cunA jAnA hI batalAte haiM / ataeva isameM koI Azcarya nahIM, yadi bhagavAna pArzvanAthajIke samaya meM bhI donoM tarahake rAjyoM kA astittva kisI na kisI rUpa meM maujUda ho / 3 1. mahAbhArata zAMtiparva 60/94 / 2. samakSatrI TrAivsa oNpha enziyenR iMDiyA pR0 99 / 5. kaimbrija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 94 / 4. AdipurANa a0 16/241 - 275 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bhagavAna pArzvanAtha / bauddha sAhityapara jaba dRSTi DAlI jAtI hai to vahAMpara ma0 buddhake pahalese solaha rAjyoMkA astittva bhAratavarSameM milatA hai / bezaka ma0 buddhake jIvanakAlameM bhI ina solaha rAjyoMkA aura inake sAtha anya prajAsattAtmaka rAjAoMkA astitva milatA hai; parantu aisI bahutasI bAteM haiM jo ina solaha rAjyoMkA astitva ma0 buddhase pahalekA pramANita karatI haiM / ma0 buddhake jIvanameM kauzalakA adhikAra kAzIpara hogayA thA; aGgapara magadhAdhipane adhikAra jamA liyA thA aura assaka loga saMbhavataH avantIke AdhIna hogaye the, kiMtu uparokta solaha rAjyoMmeM ye tInoM hI deza svAdhIna likhe gaye haiN| isIlie inakA astitva bauddha dharmakI utpattike pahalese mAnanA hI ThIka hai / yaha bAta dIghanikAya (2-235) aura mahAvastu (3 / 208-209)ke ullekhoMse bhI pramANita hai; jinameM bauddha dharmake pahale kevala sAta mukhya dezoM arthAt (1) kaliMga, (2) assaka, (3) avantI, (4) sauvIra, (5) videha, (6) aGga aura (7) kAzIkA nAmollekha hai / isameM bhI kaliGgake sAtha assaka, aGga aura kAzIkA ullekha svataMtra rUpameM hai / isa avasthAmeM kahanA hogA ki bhagavAna pArzvanAthanIke samayase hI solaharAjyoMkA astitva bhAratameM maujUda thaa| ____ isa prakArakI rAjavyavasthAke darzana hameM bhagavAna pArzvanAthake samayameM hote hai aura usa samayakI sAmAjika aura rAjanaitika paristhitikA digdarzana karake Aie pAThakagaNa, eka najara tatkAlIna dhArmika paristhiti para bhI DAla leM / 1. kambrija hisTrI oNpha inDiyA bhAga 1 pR0 173 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [63 tatkAlIna dhArmika paristhiti ! " kazcidviprasuto vedAbhyAsahetoH paribhramana / dezAMtarANi pAkhaMDidevatAtIrthajAtibhiH // 466 // lokena ca vimuhyAkulIbhUtastatprazaMsana / / tadAcAritamattyuccairanutiSThannayecchayA // 467 // " -uttarapurANa / eka manuSya Akula vyAkula huA dRSTi par3a rahA hai / kapiromA belake patte aba bhI usake hAthameM haiN| vaha raha rahakara apane sAre zarIrako khujAlatA hai / khujalIke mAre vaha ghabar3AyA huA hai / dekhane meM suDaula-saubhya-yuvA hai / usakA unnata bhAla candana carcita hai / sacamuca hI vaha eka brAhmaNa putra hai, parantu isataraha yaha bAvalA kyoM bana rahA hai ? kapiromA belake patte isake hAthameM kyoM haiM ? raharahakara apanI dehako vaha kyoM khujalA rahA hai aura khinAI huI dRSTise vaha apane sAthIkI ora kyoM ghUra rahA hai ? ina saba praznoMkA ThIka uttara pAneke liye, pAThakagaNa jarA bhagavAna mahAvIrajIke samavazaraNake dRzyakA anubhava kiijie| anupama gaMdhakuTImeM sarvajJa bhagavAna aMtarIkSa virAjamAna the / bhUta, bhaviSyat, vartamAnakA carAcara jJAna unako hastAmalakavat darzatA thA / sAmane rakkhe huye darpaNameM jyoM pratibimba sApha dikhAI par3atA hai usI taraha paramahitU-rAgadveSa rahita-vItarAga bhagavAnake jJAnarUpI darpaNameM tInoM lokakA trikAlavartI bimba spaSTa najara par3a rahA thA ! koI bAta aisI na thI jo vahAM zeSa rahI ho / una Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / paramayogI-sAkSAt paramAtmAke nikaTa saba jIva modabhAvako dhAraNa kiye huye baiThe the / deva, manuSya, tithaMca saba hI vahAMpara tiSThe bhagavAnake upadezako sunakara apanA AtmakalyANa kara rahe the / bhagavAnake mukhya ziSya-pradhAna gaNadhara indrabhUti gautama evaM anya munirAja aura AryikAe~ bhI vahAM virAjamAna the| manuSyoMke koThemeM usa samayake prakhyAta samrAT zreNika bimbasAra bhI baiThe huye the / unake nikaTa unakA vidvAn aura yazasvI putra abhayakumAra baiThA huA thaa| yahI suMdara rAjakumAra vinamra ho khar3A hogayA hai-paramagurUko namaskAra karake donoM karoMko jor3e huye nivedana kara rahA hai / vaha apane pUrvabhavoMko jAnanekA icchuka hai| dayAgaMbhIra gaNadhara mahArAna bhI isake anugrahako na TAla sake / ve bhagavAna mahAvIrakI divyavANIke anurUpa kahane lage ki " isase tIsare bhavameM tU bhavya hokara bhI buddhihIna thA / tU kisI brAhmaNakA putra thA aura veda par3haneke lie aneka dezoMmeM idhara udhara ghUmatA phiratA thaa| pAkhaMDamUr3hatA, devamUr3hatA, tIrthamUr3hatA aura jAtimUr3hatAse sabako vimohita kara bahuta hI Akulita hotA thA tathA unhIMkI prazaMsAke liye unhIM kAmoMko acchI taraha karatA thA / kisI eka samaya vaha dUsarI jagaha jA rahA thA / usake mArgameM koI jainI pathika bhI jA rahA thA / mArgameM pattharoMke Dherake pAsa eka bhUtoMkA nivAsasthAna per3a thA / usake samIpa jAkara aura use apanA deva samajhakara bar3I bhaktise usa brAhmaNaputrane usakI pradakSiNA dI aura praNAma kiyaa| usakI isa ceSTAko dekhakara vaha zrAvaka haMsane lgaa| tathA usakI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [15 avajJA karaneke lie usa vRkSake kucha patte tor3akara mIMDa kara apane pairakI dhUlase lagA liye aura usa brAhmaNase kahA ki dekha, terA deva jainiyoMkA aniSTa karanemeM bilkula samartha nahIM hai / isake uttarameM usa brAhmaNane kahA ki acchA aisA hI sahI, isameM hAni hI kyA hai ? maiM bhI tere devakA tiraskAra kara sakatA hUM / isa viSayameM tU merA guru hI sahI ! isataraha kahakara ve donoM eka dezameM jA phuNce| vahAMpara kapiromA nAmakI belake bahutase vRkSa the| unheM dekhakara vaha zrAvaka kahane lagA ki dekho yaha hamArA deva hai aura yaha kahakara usane bar3I bhakti se pradakSigA dI aura namaskAra kara alaga khar3A hogyaa| vaha brAhmaNa pahalese krodha karahI rahA thA, isalie usane bhI hAthase usake patte tor3e aura masalakara saba jagaha lagA diye, parantu ve khujalI karanevAle patte the isaliye lagAte hI use asahya khujalIkI bAdhA hone lagI tathA vaha Dara gayA aura zrAvakase kahane lagA ki isameM avazya hI terA deva hai / taba haMsatA huA zrAvaka kahane lagA ki isa saMsAra meM jIvoMko sukhadukhakA denevAlA pahile kiye huye karmoke sivAya aura kucha nahIM hai-kama hI isake mUlakAraNa haiM / isaliye tapa, dAna, Adi satkAryoM dvArA tU apanA kalyANa karaneke lie prayatna kara aura isa prakArakI devamRr3hatAko ki devatA hI saba karate haiM nikAla pheMka / bAdako vaha phira kahane lagA ki jo manuSya puNyavAna haiM unake devaloga svayaM Akara sahAyaka honAte haiM / puNyarUpI kaMkaNake rahate huye deva kucha hAni nahIM kara sakte / isa prakAra samajhAkara anukramase usakI devamUr3hatA dUra kii|" 1-zrIguNAbhadrAcArya praNIta 'uttarapurANa" kA paM0 lAlArAma kRta hindI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / .. pAThakagaNa, jisa vyakti ke viSayameM hama prArambhameM kitane hI prazna kara Ae haiM, usakA sambandha gaNadhara bhagavAna dvArA batalAI gaI ukta ghaTanAse hai / bhagavAna mahAvIrasvAmIke samayake abhayakumArakA jIva hI apane pahale ke tIsare bhavameM brAhmaNaputra thaa| usIkA ullekha hama Upara kara Ae haiN| abhayakumArakA yaha tIsarA bhava bhagavAna pArzvanAthake janmakAlase pahale huA samajhanA cAhiye; kyoMki brAhmaNabhavase vaha svarga gayA thA aura svargase Akara abhayakumAra huA thA / isa prakAra abhayakumArake uparokta pUrvabhava varNanameM hameM bhagaanuvAdase / mUla zloka paricchedake prAraMbhameM diye huoMko chor3akara isa prakAra haiM:___"tadanugrahabudhyaivamAhAsau bhavyavatsala: : ito bhavAtRtIyetra bhave bhavyopi sa kudhIH // 46 // kenacitpathikonAmA jainena pathasa vrajan / pANANarAzisaMlakSyabhUtAdhiSThita bhUrUhaH // 468 // samIpaM prApya bhaktyAto devametaditi drataM / parItya prANamad dRSTvA tacceSTayAM zrAvaka: smitI // 469 // tasyAvamitividhyartha tadrumAdAttapallavaiH / parimRjya svapAdAktadhUliM te pazya devtaa||470|| nAhatAnAM vighAtAya samarthatya vadad dvijaM / vipreNAnu tathaivAstu ko doSastava devatAM // 871 // paribhRtapadaM neSyAmyupAdhyAyastvamatrame / ityuktastena tasmAtsa pradezAMtaramAptavAn // 472 // zrAvakaH kapiromAkhyavallIjAlaM samIkSya me| devametaditi vyaktamuvatvA bhakyA parItya tat // 473 // praNamya sthitavAn vipro. pAviSkRtarupotyuka: / karAbhyAM tatsamucchidan vivRdaMzcasaMmatataH // 474 // tatkRtAsahyakaMkAvizeSeNAtivAdhitaH / etatsannihitaM devaM tvadIyamiti bhIta na // 47 // sahAso vidyate nAnyadvidhAta sukhaduHkhayoH / prANinAM prAktanaM karma mukvAsminmUlakAraNaM // 476 // zreyo vAptuM tato yatna tapodAnAdi karmabhiH / kurutvamiti tanmauTya hitvA daivaM nibaMdhanaM // 477 // devAH khalu sahAyatva yAMti puNyavatAM nRNAM / take kiMcitkarAH puNyavalaye bhRtyasa nmibhAH // 478 // ityuktvAstadvijodbhUtadevamautyastataH kramAt / ...... Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 67 vAna pArzvanAthake samaya, balki usake pahalese sthita dhArmika vAtAcaraNa darzana hote haiM / isI mahatvako dRSTikoNa karake yaha kathA yahAMpara dI gaI hai| isa kathAke abataka ke varNanase yaha spaSTa hai ki usa samaya devamRr3hatA, tIrthamUr3hatA AdikA vizeSa pracAra thaa| dUsare zabdoM meM brAhmaNa logoM kA prAbalya adhika thA / devamUr3hatA yahAMtaka bar3I huI thI ki loga bhUta, yakSAdikA vAsa per3oMpara mAnakara unakI pUjA karate the, unako apanA deva mAnate the / yahI kAraNa hai ki ukta kathAmeM zrAvakake kapiromA belako apanA deva batAnepara brAhma putrane kucha bhI AgApIchA na socA aura usake kahanepara vizvAsa kara liyA ! sAtha hI vedAnuyAyiyoMne jo deva - Izvarako sukhadukhakA dAtA ghoSita kiyA thA, usakA bhI isa samaya pracAra thA, yaha bhI isa kathA se spaSTa hai | saMbhava hai katipaya pAThakagaNa, jaina kathAke ukta vivaraNako vizvAsa bhare netroMse na dekheM, unake liye hama anya zrotoMse jainakathAke vivaraNakI spaSTavAditAko prakaTa kreNge| bauddha zrotoMkA madhyayana karake sva0 mi0 hrIsa DeviDsa isI niSkarSako pahuMce the ki buddha ke samaya meM pahale se calI AI huI peDoMkI pUjA bhI pracalita thii| unhIM per3oMke nAmake caitya Adi bhI bane huye the / ' eka anya vidvAn bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddhake samayakI dhArmika sthitike viSaya meM likhate hue likhate haiM ki "pahale yahAM eka prAkR 1 - buddhisTa inDiyA aura 'DaoNyalaoNgsa oNpha dI buddha' bhAga 2 pR0 110 phuTanoTa tathA mi0 Ara0 pI0 candAkI meDIvila skalpacara ina IsTarna inDiyA, Cal Univ. Journal (Arts), Vol. III. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] bhagavAna pArzvanAtha / tika dharma thA jo bAdameM hindUdharma yA brAhmaNa dharmake nAmase jJAta huA / isa dharmameM bahuta prAcIna manuSyoMkI mAnatAyeM, pitrajanoMkI pUjA, kriyAkAMDa, pracalita paurANika vAda Adi garbhita the| yaha bilkula hI prakRti (Nature) kI pUnAkA dharma thA / aura jabataka manuSya cupacApa prAcIna rItiyoMko mAnate hue rahe tabataka isa vAtakI kisIko phikara hI na huI ki saiddhAntika mantavya kisake kyA haiM ? "' isataraha isase bhI yaha bAta prakaTa hai ki pahale yahAM vRkSa jala Adi prAkRtika vastuoMkI pUjA bhI pracalita thii| parantu taba yahAM kyA kevala yahI eka dharma thA, isake lie isa ukta vidvAnke kathanako najarameM rakhate hue hama agAr3I vivecana kreNge| yahAMpara uparokta jaina kathAke zeSa bhAgako dekhakara hama usa samayake dhArmika vAtAvaraNake jo aura darzana hote haiM, vaha dekha lenA ucita samajhate haiN| ukta jaina kathA agAr3I kahA gayA hai ki " vaha zrAvaka usa brAhmaNake sAtha gaMgAnadIke kinAre gayA / bhUkha laganepara usa nadIke jalako maNigaMgA nAmakA uttama tIrtha samajhakara snAna kiyA aura isataraha tIrthamUDhatAkA kAma kiyA / tadanaMtara jaba vaha brAhmaNa khAnekI icchA karane lagA taba zrAvakane pahale khAkara usa bace huye ucchiSTa bhojanameM gaMgAnadIkA vahI pAnI milAkara usa brAhmaNako diyA aura hita batalAne ke liye kahA ki gaMgAkA jala mila jAnese yaha bhojana pavitra hai ise khAo / use dekhakara vaha brAhmaNa kahane lagA ki terA ucchiSTa bhojana maiM kaise khAUM, taba usa zrAvakane 1-dI hisTrI oNpha prI-buddhisTika inDiyana philAsaphI pR0 365. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [69 kahA ki tU jo isataraha kaha rahA hai so tujhe kyA mAlUma nahIM hai ki isameM gaMgAkA jala milA huA hai| yadi yaha gaMgAjala isa bhojanake ucchiSTa doSako bhI dUra nahIM kara saktA to phira ina tIrthoke jalase pAparUpI mala kisataraha dUra hosaktA hai / isaliye tU apane mUr3ha cittase ina nirmUla vicAroMko nikAla de| yadi jalase hI burI vAsanAoMke pApa dUra honAya to phira tapa dAna Adi anuSThAnoMkA karanA vyartha hI honAyagA / sabaloga jalase hI pApa dUra kara liyA kareM kyoMki jala saba jagaha sulabha rItise milatA hai / mithyAtva, avirata, pramAda, kaSAya isase pApakokA baMdha hotA hai aura samyaktva jJAna, cAritra tapase puNya karmokA baMdha hotA hai / tathA aMtameM inhIM cAroMse mokSa hotI hai / isaliye aba tU zrI jinendradevakA mata svIkAra kara," isaprakAra zrAvakane khaa| usa zrAvakakA yaha upadeza sunakara usa brAhmaNane tIrthamUr3hatA bhI chor3a dii| isake bAda vahIMpara eka tapasvI pAMca agniyoMke madhyameM baiThakara duHssaha tapa kara rahA thaa| jalatI huI agnimeM chahoM prakArake jIvoMkA niraMtara bAta horahA thA aura vaha pratyakSa jAna par3atA thA / usa zrAvakane usa tapasvIko mAnanekI pAkhaDi mRr3hatA bhI bar3I yuktiyoMse dUra kI |...iske bAda vaha zrAvaka phira kahane lagA 'ki isa vaTavRkSapara kubera rahatA hai, aisI bAtoMpara zraddhAna rakhakara rAjAloga bhI usake yogya AcaraNa karane laga jAte haiM arthAt pUjane laga jAte haiM / kyA ve jAnate nahIM ki lokaka yaha bar3A bhArI prasiddha huA mArga chor3A nahIM jA sakatA' ityAdi aise lokaprasiddha bacanoMko kabhI grahaNa nahIM karanA cAhie kyoMki aise Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bhagavAna pArzvanAtha | vacana sarvajJapraNIta zAstra ke bAhara haiM aura madonmatta puruSake vAkyake samAna haiM / isa prakAra samajhAkara usane usakI lokamUr3hatA bhI dUra kI / "" agAr3I 'sAMkhya' aura 'mImAMsaka' matakA nirsana karate huye hetuvAdase AptakI siddhiko bhI ukta kathAmeM pramANita kiyA gayA hai| isa taraha ukta vivaraNa se usa samaya gaMgAnadImeM puNyahetu snAna karanA, paMcAgni Adi rUpa mUr3ha tapako sAdhana karanA, yakSa-kubera 1--uttarapurANa pRSTha 625 - 626 / mUla zloka ye haiM: "zrAvakastena vipreNa gaMgAtIraM samAgamat // 479 // vubhukSustatra viprosau maNigaMgAkhyamuttamaM / tIrthametaditi snAtvA tIrthamUDhaM samAgamat // 480 // mai bhoktukAmA bhuktvA sa zrAvakaH svayaM ! svocchiSTaM surasiMdhvaMbumizritaM pAvanaM tvayA // 481 // bhoktavyamiti viprAya dadau jJApayituM hituM / taM dRSTvAhaM katha bhuMje tavocchiSTaM viziSTatAM // 482 // kiM na vetsi mayaiva tvaM vakteti sa tamatravIt / kathaM tIrthajalaM pApamalApanayane kSamaM // 483 // yadyadhocchidoSaM cennApanetuM samIhate / tato nirhetukAmetAM pradhyeyAM mugdhacetasAM // 484 // tyaja durvAsanApApaM prakSAlyamiti vAriNA / tathaivaM cettapodAnAdyanuThAnena kiM vRthA // 485 // tenaiva pApaM prakSAlyaM sarvatra sulabhaM jalaM / mithyAtvAdicatuSkeNa vadhyate pApamUrjitaM // 486 // samyaktvAdicatuSkeraNa puNyaM prAMte ca nirvRtiH / etajainezvaraM tattvaM gRhaNiyavadatpunaH // 487 // zrutvA tadvacanaM viprastIrthamauDhyaM nirAkarot / atha tatraiva paMcAgnimadhyenyairdussahaM tapaH // 488 // kurvatastApasasyoccaiH prajvaladvandisaMhatau / vyaMjayatprANinAM ghAtaM SaDbhedAnAmanArataM // 489 // vaTesmina khalu vittezo vasatItyaivamAdikaM // 496 // vAkyaM - zraddhAya tayogyamAcaraMto mahIbhujaH / kinna jAnaMti lokasya mArgoMyaM prathito mahAn // 497 // na tyaktuM zaukya ityAdi na grAhyaM laukikaM vacaH / AptoktAgam vAhyatvAnmadonmatavAkyavat // 499 // 2 - uttarapurANa 499-506 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlAna tatkAlIna dhArmika pristhiti| [71 . AdikI pUjAkA pracalita honA pragaTa hotA hai / Anase karIba do hajAra varSa pahaleke likhe huye bauddha zAstroMse bhI usa samaya gaMgAsnAna brAhmaNoM ke nikaTa dharmakArya thA yaha prakaTa hai|' isI taraha paMcAgni Adi kutapameM lIna tApasa loga usa samaya maujUda the, yaha bhI Aja sarva prakaTa hai / brAhmaNoMke 'bRhada AraNyaka upaniSada" ( 4 / 3 / 22 ) meM 'zramaNa aura tApasoM' kA ullekha hai / zramaNa ve loga the jo vedavirodhI the aura vaha mAlUma hI hai ki yaha zanda mukhyataH jaina aura bauddha sAdhuoMke lie vyavahRta hotA thA / isaliye usa samaya jaina zramaNa honA hI saMbhAvya hai / aura isa avasthAmeM ukta prakAra zramaNabhakta zrAvakakA brAhmaNaputrako mithyAtva chuTAnekI uparokta kathA aitihAsika satyako lie hue pratIta hotI hai / tApasa loga vedAnuyAyI the aura ve mukhyataH vividha vaidika mata-matAntaroMmeM vibhakta the / hameM unake viSayameM batalAyA gayA hai ki "ve nagaroMke nikaTa avasthita jaMgaloM meM vividha dArzanika matoMke anuyAyI hokara sAdhunIvana vyatIta karate rahate the| ve apanA samaya apane matakI kriyAyoMke anukUla vitAte the arthAt yA to ve dhyAnamagna rahate the, athavA yajJAdi karate the, yA haThayogameM lIna rahate the athavA apane matake sUtroMke paThanapAThanameM vyasta hote the| unakA adhika samaya bhojanake lie phaloM aura kandamUloMke ikaTThe karane meM bItatA thA / "* isa prakAra usa samayake tApatoMkA svarUpa thaa| tathApi usa samaya yakSAdikI pUjA bhI pracalita thI, yaha bAta bhI . 1-buddhajIvana ('S. B.E. XIX) pR0 131-142 143 / 2-budhisTa inDiyA pR0 140-141 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] bhagavAna pArzvanAtha / hameM yathArthatAko lie hue prakaTa hotI hai / jaba hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra athavA ma * buddhake janmakAlameM bahutase yakSamaMdira Adi maujUda the / vaizAlIke AsapAsa aise kitane hI caityamaMdira the / yaha caitya cApAla, saptAmraka, bahuputra, gautama, kapinA, markaTahRdatIra Adi nAmase vikhyAta the|' bauddha lekhaka buddhaghoSa apanI 'mahAparinibbANa suttantakI TIkAmeM 'caityAni' ko 'yakSacaityAni' rUpameM batalAte haiM / aura 'sArandadacaitya'ke viSayameM kahate haiM, jahAM ki buddhane dharmopadeza diyA thA, ki 'yaha vaha vihAra thA jo yakSa sArandarake purAne maMdirake ujar3e sthAnaera banAyA gayA thaa| isataraha usa samaya yakSAdikI pUnAkA pracalita honA bhI spaSTa vyakta hai / licchavi kSatriya rAjakumAroMke inakI mAnyatA thI, yaha bhI prakaTa hai| aba rahI vAta hetuvAdase AptakI siddhi karanekI. so yaha bhI bauddha zAstroMse pramANita hai ki usa samaya aise sAdhuloga vidyamAna the jo hetuvAdase apane mantavyoMkI siddhi karate the aura varSabhara meM adhika dina vAda karane meM hI vitAte the| isaprakAra uparollikhita jena kathAdvArA jo bhagavAna pArzvanAthake samayake dhArmika vAtAvaraNakA paricaya hameM milatA hai, vaha prAyaH ThIka ho vidita hotA hai aura hameM usa samayakI dhArmika paristhatike karIba2 spaSTa darzana ho jAte haiN| isa dhArmika sthitikA darzana karate hue Aie 1-DAyalaoNgsa oNpha dI bundra bhAga 3 pR0 14 aura divyAvadAn pR0 201 / 2-pUrva pustaka bhAga 2 pR0 80 noTa-2-3 / 3-dI kSatriya klensa ina buddhisTa inDiyA pR0 79-82 / 4-bundrisTa inDiyA pR0 141- vitaMDA, tarka, nyAya, mImAMsA batAe haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [73. 'pAThakagaNa isase pUrvakI dhArmika dazAkA bhI paricaya prApta karane jisase isakA aura bhI spaSTa dRzya pragaTa honAya aura pUrvollikhita vihAnake varNanakramakA digdarzana prApta honAya / ___ DaoN0 benImAdhava bAruAne apanI 'ehisTrI oNpha prI-buddhisTika inDiyana philAsaphI' nAmaka pustakameM hameM bhAratake dhArmika vikAzakA acchA digdarzana karAyA hai / Apane pahale hI vedoMke RSiyoMko prAkRta-dharma (Natural) nirUpaNa karanevAlA batalAyA hai aura ApakI dRSTikoNase vaha prAyaH ThIka hai| parantu yadi hama vedoMke maMtroMko zabdArthameM grahaNa na kareM aura unheM alaMkRta bhASAke AtmA saMbaMdhI rAga hI mAneM, to bhI unakA artha aura adhika spaSTataHse ThIka baiTha jAtA hai / yaha vaidika RSigaNa 'kavi'. nAmase paricita bhI hue haiN| tathApi yaha bhI spaSTa hai ki prAcIna bhAratameM alaMkRta bhASAkA vyavahAra hotA thaa| aura hinduoMke veda usa bhASAse alaga kisI dUsarI bhASAmeM nahIM likhe gaye haiN| isa dazAmeM unako zabdArthameM grahaNa karanA kucha ThIka nahIM naMcatA hai / jena zAstroM meM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki svayaM bhagavAna RSabhadevake samayase hI pAkhaNDamatoMkI utpatti mArIci dvArA hogaI thii| aura idhara veda bhI isa bAtako svIkAra karate haiM ki unake - 1-Rgveda 1 / 164,6; 10 / 129,4 / 2-hindI vizvakoSa bhAga 1 pRSTha 60-67 / 3-mi0 eyyarane apanI "dI paramAnenTa hisTrI oNpha bhAratavarSa meM yahI vyakta kiyA hai tathApi vi.vA. paM0 campatarAyajIne 'asahamatasaMgama' Adi graMthoM meM yahI prakaTa kiyA hai / svayaM hindU RSi 'AtmarAmAyaNa' ke katane bhI isa vyAkhyAko spaSTa kara diyA hai| ye graMtha dekhanA caahie| 4-AdizurAma prarba 18-15-20 / 3-217 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] . bhagavAna pArzvanAtha / / sAtha 2 unakA virodhI mata bhI koI maujUda thaa| ataeva vedoMko zabdArthameM grahaNa karake aura phira unase hI uparAnta jaina, bauddha Adi dharmokI utpatti mAnanA kucha ThIka nahIM jaMcatA hai / jabaki jainadharma hindUdharmake samAna hI prAcInatama dharma honekA dAvA karatA hai, jisakA samarthana hindUoMke purANa graMtha bhI karate haiM / ' tisapara svayaM RgvedameM jo 'prajApati parameSThin' ke mantavyoMkA vivecana kiyA gayA hai, unase isa viSayakI puSTi hotI pratIta hotI hai, yadi hama unheM zabdArthameM grahaNa na kreN| parameSTinkI mAnyatA dvaidharUpa (Dynamistic) aura saMzayAtmaka (Sceptic) kahI gaI hai| isI taraha bhagavAna mahAvIrake dharmako bhI dvaidharUpa (Dynamistic) aura syAhAdAtmaka kahA hai; jo parameSTinakI mAnyatAse sAdRzyatA rakhatA hai / tisapara svayaM 'parameSTin' zabda hI khAsaH jainiyoMkA hai / jainadharmake pUjya deva-arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu-paMca 'parameSTI' ke nAmase vikhyAt haiM / itara dharmomeM isa zabdakA vyavahAra isa tarahase kiyA huA prAyaH nahIM hI milatA hai / isa kAraNa saMbhava hai ki jainadharmake siddhAntako vyakta karaneke lie athavA upI DhaMgako batAneke bAste 'prajApati parameSTI' ke maMtroM kA samAveza RgvedameM kiyA gayA hai / 'prajApati' zabdase yadi syavaM bhagavAna RSabhadevakA abhiprAya ho tobhI kucha Azcarya nahIM hai, kyoMki karmayugake prArambhameM pranAkI sRSTi karane aura usakI rakSAke upAya batAnekI apekSA ve 'prajApati' nAmase bhI ullikhita hue haiN| 1-Rgveda 101136 / 2-bhAgavata 5 / 4, 5, 6, tathA viSNupurANa pR0 104 / 3-e hisTrI oNpha prI-buddhisTika inDiyana philaoNsaphI pR0 15 / 4-pUrva pRSTha 362 / 5-jinasahasranAma a0 2 zlo0 3 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [75 isataraha jAhirA hameM ina maMtroMse jainadharmakA saMbaMdha jhalaka jAtA hai| ___ aba jarA inake maMtroMko bhAvArthameM grahaNa karake dekha lIjie ki vaha kyA batalAte haiM ? inake mantavya Rgveda maMtra 10 / 129 meM diye huye haiM / para hama yahAMpara mi0 bAruAke ullekhoMke anusAra vicAra kareMge / sabase hI pahale parameSTinne jo siddhAnta ' ( Philosophy ) kA svarUpa batalAyA hai, vaha dRSTavya hai / ve kahate haiM ki 'siddhAnta kaviyoMkI Abhyantarika khojakA pariNAma hai jo ve sattAtmaka aura asattAtmaka vastuoMke pArasparika sambandhako apane vicAra dvArA jAnaneke liye karate haiN| jainadharmameM bhI siddhAntake svarUpako aise hI svIkAra kiyA gayA hai| vahAM siddhAntakI utpatti RSabhadeva dvArA dhyAnamagna hokara vicAra-tAratamyakI paramocca sImAmeM-kevalI dazAmeM pahuMca karake hone kA ullekha hai / vahAM siddhAntako kisI parokSa Izvara AdikI kati nahIM mAnI hai, balki yahI kahA hai ki manuSya jaba dhyAnadvArA apanI vicAra-dRSTiko bilkula nirmala banA letA hai taba usake dvArA saiddhAntika vivecana prAkRtarUpameM hotA hai| parameSTinkA bhI bhAva yahI hai; yadyapi vaha pUrNa spaSTa nahIM hai| prajApati parameSTinake samayameM kahA gayA hai ki do tarahake. ___-prI-buddhisTika inDa0 philA0 pRSTa 6-" Prajapati Parmesthin seems to speak of philosophy as. search carried on hy the Poets within their heart for discovering in the light of their thought the relation of existing things to the non-existent. (Rig. X. 192, 4 satobaMdhUna asati ). Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] bhagavAna pArzvanAtha / . mata pracalita the / ekakA kahanA thA ki 'vyakti' (Being) kI utpatti 'a-vyakti' (Non-Being) meMse huI hai / dUsarA kahatA thA ki 'vyakti' (Being) vyaktimeMse hI utpanna hosaktA hai| ina donoMke bIcameM pranApatine madhyakA mArga grahaNa kiyA thA, yaha kahA gayA / unake nikaTa 'mukhya vastu' kA samAveza na vyaktimeM thA 3777 77 Spoofita l (For him the original matter comes neither under the definition of Being nor that of non-Being.)2 pranApatine samajhAneke lie pAnI (sa'lila) ko mukhya mAnA thaa| unakA kahanA thA ki pAnIse hI saba vastueM banI haiM; saba sattAtmaka vastuoMkI mUla dravya pAnI hai / isake agAr3I unhoMne aura kucha na batalAyA aura isI apekSA unakA mata saMzayAtmaka mAnA gayA hai| unake nikaTa gahana-gaMbhIra pAnI hI saba kucha thA aura vaha bhI kyA thA ? vaha eka vastu thI jo svAsa rahita para apane hI svabhAvameM svAsapUrNa thI / ( AnIdavAtaM svadhayAtada ekam , tammAkhAnyan na paraH kiJcana nAsa ") vaha amUrtika bhI thI / (Rgveda 10 / 129,5) aMdhakAra (tamasa) bhI thA aura isa tamasa-aMdhakArameM pahale 'pAnI' apane avyaktarUpa (apraketam ) meM chupA huA thA / pAnI hI vaha thA jo sattAmeM thaa| (sarvam idaM / )" pAnI yahAMpara sivAya Atmadravyake aura kucha na thaa| saMsArameM AtmAko 'pAnI' ke nAmase saMjJita karanA ThIka bhI hai, 1-1 hisTrI oNpha prI-buddha inDa. philA0 pRSTha 12 / 2-pUrva pramANa / 3. pUrva pra0 12 4. pUrva pra0 13-" Water was that one thing, breathless, breathed by its own nature. 5-pUrva pRTha 13 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [77. kyoMki pAnI eka mizritarUpa hai aura saMsArameM AtmA bhI ajJAnase veSTita saMyuktAvasthAmeM hai; yadyapi mUlameM vaha apane svabhAva kara hI jIvita hai arthAt apane svabhAvase vaha aba bhI cyuta nahIM huA hai / aura amUrtIka hI hai / vahI apanA saMsAra apane Apa banAtA hai isa kAraNa saba vastuoM kA kartA bhI vahI hai / isaprakAra prajApati parameSThinke mantavyako hama bhAvArtharUpameM prAyaH jainadharmake samAna hI pAte haiM / balki jinasenAcAryajI kRta 'jinasahasranAma' meM bhagavAna RSabhadevakA smaraNa 'salilAtmakaH' rUpase kiyA huA milatA hai| yaha bhI 'salila' ke artha 'AtmA' kI puSTi karatA hai, kyoMki RSabhadeva paramAtmA rUpameM grahaNa kiye gaye haiM aura paramAtmA evaM AtmAmeM mUlameM kucha antara nahIM hai / astu; prajApatine pudgala ( Matter ) aura mukhya zakti-AtmA (Motive powe') meM yahAMpara koI bheda bhI na batAyA, isakA kAraNa yahI hai ki vaha pahale hI AtmAko 'pAnI' mAnakara isa bhedako prakaTa kara cuke the| 'vyakti' unake nikaTa 'paryAya' hI thii| 'pAnI' arthAta AtmAkI paryAya-palaTana usameM garamAI (tapasa) ke kAraNa hotI thii| yaha garamAI jainadRSTi se 'vibhAva' kahI jAsaktI hai jisase kAma kI utpatti honA ThIka hI hai / kAma hI sAMsArika parivartanameM mukhya mAnA gayA hai, jo manase hI jAyamAna (manaso retaH) thA / yaha mana antataH 'sUrya' batalAyA gayA hai / jo saMsArameM prathamajanmA, sva-vijJAna aura pratyakSa saMsArameM vyaktirUpa hai / jainadharmameM bhI paryAya dhAraNa karanemeM mukhya kAraNa kAmAdi janita indriyalipsA 1-jinasahazranAma a0 3 zloka 5 / 2-e. hisTrI0 pR0 13 / 3-pUrva pRSTha 14 / 4-pUrva pramANa / 5-pUrvapramANa / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] bhagavAna pArzvanAtha / .. hI mAnI gaI hai aura mana eka alaga padArtha mAnA gayA hai jisakA khAsa sambaMdha AtmAse hai / usako antataH mUryarUpa kahanA kucha galata nahIM hai, kyoMki sUrya AtmAkI zuddha dazAkA dyotaka hai / svayaM RgvedameM use amarapanekA svAmI ( amritatvaSyezAno 1090,3 ) kahA gayA hai / isa taraha prajApati parameSThinke nAmase jo siddhAnta RgvedameM diye gaye haiM vaha jainadharmase sAdRzyatA rakhate haiM tathApi pahale batAye hue nAmake bhedako dRSTimeM rakhate huye yaha kahanA kucha atyukti pUrNa na hogA ki ina maMtroMmeM veda RSiyoMne bhagavAna RSabhadeva dvArA pratipAdita jainadharmakA kizcit vivecana kiyA hai / isaliye bhAratameM prAraMbhase eka prAkRta dharma jo uparAnta brAhmaNa dharma kahalAyA kevala usakA hI astitva batalAnA ThIka nahIM hai / isa evaM anya zrotoMse yaha pramANita hai ki bhAratameM jainadharmakA astitva vedoMse bhI pahale kA hai| vedoMke anya devI devatAoM aura mAnatAoMkA alaMkRta bUMghaTa 'asahamatasaMgama ' Adi pustakoMmeM acchI taraha khola diyA gayA hai, so adhika vahAMse dekhanA cAhie / kiMtu vedoMke 'samaya'ko jo hiMduoMne brahmarUpa mAnA gayA hai vaha ThIka hai / jainAcArya kundakundasvAmI bhI 'samaya' kA artha 'AtmA' hI karate haiN| isa taraha vedakAla para dRSTi DAlakara Aie pAThaka DA0 sA0ke anusAra abazeSa kAlake varNanapara eka dRSTi DAla leveM; jisameM bhI avazya hI jainadharma yahAM maujUda rahA hai| 1-jaina laoN, pariziSTa 224-235 / 2-e hisTrI0 pI0 buddha phi* pUrva pRSTha 203 / 3-samayasAra pRSTha 2 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 79 DaoN0 sA0 ne vedoMkebAda aitareya, taittirIya Adi bAhmaNa darzanoMkA samaya AtA huA batAyA hai / yaha kAla mahIdAsa aitareyase yAjJavalkya taka mAnA hai / ima kAlameM saiddhAntika vivecanAkA kendra 'brahmaRSi deza' se haTakara 'madhyadeza' meM A gayA thA, jo himAlaya aura vindhyA parvatoM ke bIcakA sthala thA / yaha parivartana kramakara huA hI khayAla kiyA jA saktA hai / isa kAlameM dharmakI vizuddhatA jAtI rahI aura purANa - kriyAkANDa AdikA samAveza ho calA thA / lalita kavitAkA sthAna, zuSka gadyane le liyA thA / isa -samaya ke tatvAnveiSikoM ke samakSa yahI prazna thA ki " maiM brahmameM kaba- lIna ho saktA hUM / " aura isI lie yogakI pradhAnatA bhI isa namAne meM vizeSa rahI thii| jaina zAstroMme bhI bhagavAna zItalanAthake samaya taka avicchanna rUpase dharmakA udyota bane rahane kA ullekha hai / usI samaya se brAhmaNoM meM lobhakI mAtrA bar3hanekA ullekha kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki unhoMne nae zAstroMkI racanA 1 ra kI thii| isake bAda munisuvratanAtha bhagavAna ke samaya meM vedoM meM pazuyajJakI AyojanA kI gaI thI, yaha batalAyA haiM / sacamuca jaina zAstroMkI yaha kramavyavasthA aitihAsika anusandhAna se prAyaH bahuta kucha ThIka baiTha jAtI hai| Upara jo vedoMke bAda kalikAlameM kriyAkANDa AdikA bar3hanA batalAyA hai vaha jaina zAstra ke varNana ke bahuta kucha anukUla hai / isa avasthA meM jaina zAstroM kA yaha kathana bhI vizvasanIya siddha hotA hai ki jainadharma bhI eka prAcIna kAlase 1 - eM hisTrI oNpha prI-buddhi, inDa0 phila0 pRSTha 39 / 2-uttarapurANa pRSTha 100 / 3 - pUrva pRSTha 351-360 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] magavAna pArzvanAtha / / svayaM brAhmaNoMkI utpattike pahalese barAbara calA A rahA thA / yaha vyAkhyA anyathA bhI pramANita hai, yaha punaH batalAnA vRthA hai / isa kAlakA prAraMbha mahIdAsa aitareyase kiyA gayA hai| jo spaSTataH aitareya darzanake mUla saMsthApaka kahe jA sakta haiM / chAndogya . upaniSadameM inakI umara 116 varSakI batalAI gaI hai / aura yaha brAhmaNa hI the / inakI mAMkA nAma itarA thA / isI kAraNa inakA darzana aitareya kahalAyA thaa| inake saiddhAntika vivecanake spaSTa darzana prAyaH kahIM nahIM hote haiM / to bho inane lokameM pAMca dravyajala, pRthvI, agni, vAyu aura AkAza-mAne the, inhIMse vyaktikA astitva mAnA gayA hai / sRSTike kArya AdikA mUla kAraNa inane paramAtmAko hI mAnA thA / (aitareya AraNyaka 1 / 3 / 4 / 9) AtmAkA saMbaMdha paramAtmAse hI batalAyA thaa| eka sthAnapara vaha use zarIrase alaga nahIM batalAte haiM parantu anyatra prANoMkI svAdhInatA svIkAra karate haiM / (aitareya AraNyaka, 2 / 3 / 1 / 1 aura 2 / 1 / 8 / 12-13) inhoMne manuSyake zArIrika avayavoMkA varNana khAsI rItise kiyA thA aura amalI jIvanake lie vivAha aura saMtAnakA honA jarUrI samajhA thA / (aita0Ara0 1 / 3 / 4 / 12-13 ) putrahIna puruSakA jIvana hI, unakI nanaroMmeM kucha nahIM thA / ( nAputrasya loko stiti ) isa prakAra mahIdAsa aitareyakA mata thA / - inake bAda mukhya brAhmaNa RSi gArgAyaNa mAne gaye haiN| inhoMne kahA thA ki 'jo bAhmaNa hai vahI maiM hUM / ' (kauSItaki 1-e hisTrI oNpha prI-budra0 inDa0 philA0 pRSTha 51-96 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [81 .. upaniSada 1 / 6) aura brAhmaNa inake nikaTa 'sat thaa|' inake upa rAnta prataradanakI gaNanA kI gaI hai / yaha kAzIke rAjA divodAsake putra the / inhoMne saMyamI jIvana vitAneke lie AMtarika agnihotra (Antaram agnihotram ) kA vidhAna kiyA thaa| yaha vaidika yajJavAdakA eka tarahase sudhAra hI thA / prajJAtmA (Cognitive Soul) ke mUla prANako inhoMne saMsArakA poSaka, saboMkA svAmI, zarIra rahita aura amara batalAyA thA; isalie vaha sAMsArika puNya-pApase rahita thaa| (koSItaki upa0 3 / 9) / kisI bhI vyaktike kisI kAryase 'usake jIvanako hAni nahIM pahuMcatI hai, mAtA, pitAke mAra DAlanese bhI kucha nahIM bigar3atA hai; na kucha hAni corIse yA eka brAhmaNake mAranese hotI hai / yadi vaha koI pApa karatA hai taubhI ' ceharese prakAza nahIM jAtA hai / ' (kau0 303 / 9) isa taraha unakI zikSAmeM jAhirA puNya - pApakA lopa hI thA / inake isa siddhAMtakA vizeSa Andolana naciketa, pUraNakassapa, pakuDhakAJcAyana aura bhagacadgItAke racayitA dvArA huA thaa|' prataradanake pazcAt uddAlaka AruNIke hAthoMse brAhmaNa matameM eka ulaTaphera lA upasthita kI gaI thii| uddAlaka aruNa brAhmaNakA putra aura zvetaketukA pitA thaa| inakA mata 'mantha' nAmase jJAta thA, nisameM vivAhakA karanA mukhya thaa| jaina rAnavArtikameM mAnthanikoMkI gaNanA kriyAvAdiyoMmeM kI gaI hai| zvetAMbariyoM ke sUtrakRtAGgameM bhI (1 / 1 / 1 / 7-9) inake matakA ullekha hai| inako jJAnakI pipAsA utkaTa thii| inakA saiddhAntika vivecana prAyaH mahIdAsa jaisA hI thaa| inhoMne 1- pUrva pRSTha 111-123 ! . . :. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] bhagavAna pArzvanAtha / pudgalakA ullekha 'devatA' ke rUpameM kiyA thA tathApi pudgalANuoMkA milanA aura vighaTanA bhI svIkAra kiyA thaa| uparAnta varuNa dvArA taitarIya matakA prAraMbha huA thaa| uddAlakane agni, jala aura pRthvI tIna hI dravya mAne the, parantu varuNake nikaTa vaha AkAza, vAyu, agni, jala aura pRthvI the| brahmako hI inane mukhya aura sarvakA preraka mAnA thA / tathApi vahI unake nikaTa antima dhyeya bhI thA jisameM sthAI AnandakA upabhoga thaa| AtmA kA krayAzIlatAke viSaya meM inakI mAzyatA mahInA mamme thI manuSyaka pratyeka kAryameM Anandako hI ilane mukhya mAnA thA / ma nuSika AnandakA prAraMbha ramannA indriya karake vaha usakA anta dhyAnAvasthAmeM karate haiN| isameM strI, putra. dhana mampatte Adi ko bhI gina lene haiN| yaha bhI unake nikaTa Ananda ke kAraNa haiN| ruNaka supara bAlAki aura ajAtazatru ullekhanIya haiN| bAlAki eka brAhmaNa aura yAjJavalkyakA 35makAlIna thA / anAta. zatru mAnaputra the aura videhake rAjA janaka samayameM hue the| rAjA janaka phalApharoMke premI va saMrakSaka the aura rAjA ajAtazatru cha philA-phAra the / bAlAki aura anazanu svArtha huA / mukhya !:ya AtmAkA svarUpa aura jagata evaM anupyane , usakA sthAna nirNaya karanA thaa| bAlA'ka sUyameM AtmAkA dhyAna karanA ucita samajhatA thA, para ajAtazatru use prakRti (Nature) kA eka aMga hI mAnatA thaa| 1-e hisTrI oNpha prI-buddha0 inDa. phila. pRSTa 24-147 / 2-pUrva pramANa pR0 143-150 / 3-pUrva0 pR. 151-152 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 83 inake sAtha hI yAjJavalkyakI pradhAnatA rahI thI / kahA jAtA hai ki yaha bauddhakAla se bahuta jyAdA pahale nahIM huye the / inakA 'neti neti' dharma vikhyAt hai / inhIM ke kAraNa rAjA janakakA nAma cirasthAI hogayA hai / yAjJavalkyake nikaTa Atma-kAma (Self-love) hI mukhya thA / isahIko unane zeSa kAmoM (Love) kA udgamasthAna mAnA thA / isakA prAraMbha apane Atma-rakSAke bhAvase hokara paramAtmA ke premameM aMtako pahuMcatA hai / dAmpatya prema, saMtAnaprema, dhana, pazu, jAti, devatA, dharma Adi prema saba hI vividha aMzoMmeM Atma-kAma (Self-love) hI haiM / inakA saMbaMdha bhI paramAtmA se hai kyoMki jaba hama apane vyaktitvase prema kareMge to paramAtmAse bhI kareMge, yaha unakA kahanA thA / isI lie unhoMne icchA ( Desiring ) ko burA na mAnA thA - phira cAhe putroM - sampati yA brAhmaNakI hI vAJchA kyoM na kI jAya ! isataraha inane bhI prAcIna vaidika mArgakA eka tarahase samarthana karanA hI ThIka mAnA thA / tyAga avasthA meM bhI strI, putra, dhana, sampatti Adi upabhogakI vastuoMko burA nahIM batalAyA thA / ' sacamuca uparAntake ina RSiyoM dvArA yadyapi vedake viruddha bhI AvAja uThAI gaI thI, parantu ve usake mUlabhAvake khilApha nahIM gae the| Atma-jJAnako vividha rItiyoMse prApta karanekA prayatna inameM jArI hogayA thaa| pariNAma isakA yaha huA ki antataH veda aura vaidika kriyAkANDako loga bilkula hI heya dRSTise dekhane lage / unako avidyA aura nIce darjekA jJAna samajhane lage / para yaha saba huA taba hI jaba jaina tIrthakaroM - zramaNa 1 - pUrva0 0 153 - 180 / 2 - pUrva0 pR0 193 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] bhagavAna pArzvanAtha | 1 dharma praNetA sAkSAt jIvita paramAtmAoMne ina vaidika RSiyoMke siddhAntoMke viruddha samaya samayapara nitAnta vastusvabhAvamaya dharmakA nirUpaNa kiyA thA / avazya hI Adhunika vidvAn isa vyAkhyAse sahasA mahamata nahIM hote haiM, para yaha hama dekha hI cuke haiM ki svayaM vedoM meM hI vedavirodhiyoMkA astitva batalAyA gayA hai / ye 1 vedavirodhI avazya hI jaina zramaNa the / 1 yAjJavalkyake siddhAMtoMne vaidika dharmameM uparAMta IzvaravAdako uttejanA dI | isameM brAhmaNoM kA purAnA hI zraddhAna thA, parantu yAjJaactrs siddhAMtoMne isake liye nayA kSetra hI siraja diyA / bRhada AraNyaka upaniSada ke prathama adhyAyameM isa matakA nirUpaNa kiyA huA milatA hai / 'puruSa - vidhi- brAhmaNa' ke karttA AsurI anumAna kie gae haiM / AsurI hI isa jAgRtimeM mukhya vyakti the / bauddha zAstroM meM AsurIkA ullekha milatA hai| vahAM inake bAre meM kahA gayA hai ki sUryako hI inhoMne prathamajanmA mAnA thA aura vahI inake nikaTa 'brahmA mahAbrahmA, abhibhU, sarvazaktimAn, sarvajJa, zAsaka, Izvara, kartA, nirmAtA zreSTha, saMjitA, vartamAna aura bhaviSyatkA pitA thA / ' usake mana meM icchA hote hI manazaktise (manopanidhi ) usane sRSTi raca dI thI / yahI bhAva 'puruSa - vigha - brAhmaNa' meM diyA huA hai / yahI AsurI saMbhavataH nirIzvara sAMkhyamatake upadezaka haiM / zvetAmbara jainagranthake anusAra vaha bhagavAna RSabhadeva ke samaya ke marIci nAmaka bhRSTa jainamuni aura sAMkhyamatake praNetA ke ziSya 1 1 - kalpasUtra pR0 83 / 2 - e hisTrI oNpha prI-buddha0 inDa0 philA 0 pR0 213-217 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 85 kapilake anuyAyI the | kapilako AsurI apanA guru mAnate the aura unase hI 'SaSTi-taMtra' nAmaka mAnya sAMkhya grantha racA thA / (dekho Avazyaka bR0 niyukti gA0 390 - 439) kiMtu 'AdipurANanI' meM 3. kapilako mArIcikA ziSya nahIM likhA hai| vahAM 'tridaMDI mArga ' nikAlane kA ullekha hai ( pR0 137 ) / jo ho, isase yaha prakaTa hai ki AsurIkA sambandha avazya hI sAMkhyadarzana se thA kintu hamArA abhiprAya yahAMpara ina vaidika RSiyoMke siddhAMtoMpara vivecanA karanekA nahIM hai aura na hamAre pAsa itanA sthAna hI hai ki hama unakI vivecanA yahAM kara sakeM / yahAM mAtra vaidika dharmake vikAza kramapara prakAza DAlanA iSTa hai, jisase bhagavAna pArzvanAthake samayake dhArmika vAtAvaraNakA spaSTa rakha-DhaMga mAlUma ho ske| vaise jainazAstroMmeM ina vaidika mAnyatAoMkI spaSTa AlocanA maujUda hI hai / astu ! hameM apane uddezyAnusAra kevala ina vaidika RSiyoMke saiddhAMtika itihAsa kramapara eka sAmAnya dRSTi DAla lenA hI ucita hai / AsurIkA astitva saMbhavataH bhagavAna neminAthake tIrthameM rahA hogA aura inhIM ke dharmopadezase yaha prabhAvita huA hogA, yahI kAraNa hai ki vaha hamAre liye AtmA yA paramAtmAko prApta karanA anya kAryoMse sugama samajhatA hai (God or soul is nearer to us thana anything else: dearer than a son, dearer than wealth, dearer than all the rest) eit putra, sampatti evaM anya saba vastuoMse priya batalAtA hai / jahAM pahale putrakI pradhAnatA rahI thI, vahAM vaha aba AtmAko lA upasthita karatA hai / i.. "" para sAtha hI vaha anya kartavyoMko pAlana karanA bhI jarUrI khayAla Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] bhagavAna pArzvanAtha | I karatA hai jo usake nikaTa sirpha tIna ye haiM; (1) brAhmaNa, (2) yajJa, (3) aura saMsAra | apane purakhAoMke sAmAjika, naitika aura AtmIka kAryo ko karanA bhI vaha ucita batalAtA hai / ina kartakyoMkI pUrti karane ko vaha tIna loka - deva, pitR aura nRloka nirdiSTa karatA hai / nRlokakI prApti kevala putra dvArA hI usane mAnI hai / isa taraha vaha bhI prAcIna mAnyatA strI aura putrakI pradhAnatAko chor3a nahIM sakA hai| deva aura pitRlokakA lAbha kramazaH jJAna aura yajJa dvArA usane batalAyA hai / sAmAjika jIvana ke sambandha meM ha kahatA hai ki mUla meM manuSyoMmeM koI jAtIya bheda vidyamAna nahIM the. dharaMtu uparAnta sAmAjika bar3havArI aura bhalAI ke lihAja se jAtIya bheda sthApita kiye gaye the / jainadRSTi bhI kucha 2 isI taraha kI hai| bhogabhUmike jamAne meM vaha bhI manuSyoM meM koI bhedabhAva nahIM batalAte haiM parantu kartavya yugake Anepara Adi brahmA bhagavAna RSabhadevane cAra varNa yA jAtiyAM sthApita kI thIM, yaha kahate haiM kintu jainadharma meM jAtiyoM kI utA Adipara utanA abhimAna nahIM mAnA gayA hai, jitanA ki hiMdU RSiyoMke nikaTa rahA hai| jainadRSTise jAtimada eka dUSaNa hai para AsurI ina jAtIya bhedoMko Avazyaka mAnatA thA / bhaviSya janmake zraddhAnako bhI vaha mukhyatA detA thA / ' isa prakAra vaidika dharmameM prArambha se hI gRhasthakI taraha sAdhuko bhI niyamita rIti se sAMsArika bhogopabhogakA AsvAda lenA burA nahIM mAnA gayA thA / svayaM vedoMmeM hI saMtAnako manuSyakA muktidAtA batalAyA gayA thA / (prajAtiH amRtam ) unake nikaTa amarapaneko prApta karanA kevala 1- pUrva pR0 218-225 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika pristhiti| [87 vivAha dvArA saMbhava thaa| vivAha vinA ve manuSya kA 'miTTImeM milanA aura gArata honA' mAnate the| aitarIya aura taitarIya kAlameM bhI isa mAnyatAkI pradhAnatA rahI thii| saba hI vedAnuyAyiyoMke nikaTa,(1) vaidika sAhityakA adhyayana karanA, (2) vaidika rItirivAjoMkA pUrNa pAlana karanA, (3) pAramparINa dharmameM kiMcita unnati karanA, (4) devatAoM aura pitroMkI pUjA karanA evaM (5) vivAha karanA mukhya kArya rahe haiM / yajJa karane, paMcAgni tapane aura vivAha karanepara ve bhagavAn pArzvanAthake samaya taka jora dete rahe the| yadyapi AsurIne bhagavAn neminAthake upadezake prabhAvAnusAra isa zraddhAnameM kiMcita pheraphAra bhI kiyAthA, parantu baha bhI mUlabhAvase vicalita nahIM huA thaa| sAgaMza yaha ki vedAnuyAyI RSiyoMne gRhastha jIvanakA niyamita upabhoga karanA burA nahIM mAnA thA aura haThayogako bhI veDhaba bar3hAyA thaa| brahmacaryase to vaha burI taraha bhayabhIta the / brAhmaNa RSi bauddhAyana aura vaziSThane spaSTa kahA thA ki putra dvArA manuSya saMsArapara vijaya pAtA hai; pautrase amaratva lAbha karatA hai aura prapautrako pAkara paramocca svargako prApta karatA hai| isI lie eka brAhmaNakA janma tIna prakArake RNoMse ladA huA hotA batalAyA gayA hai| arthAt chAtrAvasthAkA RNa to use RSiyoMko denA hotA hai; yajJoMko karake devatAoMke RNase vaha uRNa hotA hai aura eka putra dvArA vaha saMsRti (Manes) ko saMtoSita karatA hai| . jainoMke 'uttarapurANa meM bhI vaidika RSiyoMke isa dharma vikAza 1-pUrva0 pR. 249 2-pUrva0 pR0 246 / 3-e hisTrIoNpha prIbuddha0 inDa philA0 pR0 247 / 4-vauddhAyana 2 / 9 / 16 / 6, vaziSTa 175. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bhagavAna pArzvanAtha / sambandhI kramake kiJcit darzana hameM milate haiM, yaha hama Upara kaha cuke haiM / sacamuca vahAM pahale yahI kahA gayA hai ki yadyapi svayaM bhagavAna RSabhadeva ke samaya meM hI marIci dvArA pAkhaMDa matakI utpatti hogaI thI parantu dharmakI vicchitti bhagavAna zItalanAtha taka prAyaH nahIM huI thii| hAM, ina zItalanAtha tIrthaMkarake aMtima samaya meM Akara avazya hI jainadharmakA nAza hogayA thA aura bhUtizarmA brAhmaNake putra muMDazAlayanane mithyAzAstroMkI racanAkara pRthvI, suvarNakA dAna denA sarva sAdhAraNa ke lie Avazyaka batalAyA thA / ' uparAnta zreyAMsanAtha bhagavAna dvArA jainadharmakA udyota punaH hogayA thA parantu bhagavAna munisuvratanAthake tIrthakAla meM jAkara ahiMsA dharmake viruddha punaH udhama macA thA / rAjA vasuke rAjatvakAlameM parvata Adine hiMsAjanaka yajJoMkI AviSkRti kI thI / 'aja' zabdake artha ' zAli dhAnya' ke sthAnapara inane 'bakarA' mAnakara pazuoMkA ho manA vedokta batalAyA thA aura phira naramedhataka raca diyA thA / * parantu isake pahale aranAtha tIrthaMkarake samaya meM brAhmaNa sAdhu strI saMhita rahane lage the, yaha bhI batalAyA gayA hai / ayodhyA ke rAjA sahasravAhuke kAkA zatuviMdakI strI zrImatIse utpanna jamadagni dvArA isa prathAkA janma huA thA / yahAMpara isa vedavAkyakA ullekha. jainazAstrameM kiyA gayA hai ki putra vinA manuSyakI gati nahIM hotI hai / (aputrasyagatirnAstItyArSa kiM na tvayA zrutaM ) jamadagnine apane mAmA pArata dezake rAjAkI choTI putrIse vivAha kiyA thA, jisase inake do putra indrarAma aura zvetarAma huye the / sahasrabAhune 1 - uttarapurANa pRSTha 100 / 2 - pUrva0 pRSTha 339 - 351 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna dhArmika paristhiti / [ 89 jaba inakI kAmadhenu gAya jamadagniko mArakara chIna lI thI taba inhoMne kSatrI vaMzako naSTa karanekA prayatna kiyA thA / zAMDilya RSine sahasrabAhukI eka rAnI citramatIko subandhu nAmaka nirgrantha munike pAsa rakha diyA thA, jisake garbha se subhauma cakravartIkA janma huA thA / inhIM subhaumane apane vaMzake vairI parazurAma - jamadagnike donoM putroMko naSTa kiyA thA / ' bhagavAna munisuvratanAthake tIrtha meM hI rAmacandra Adi huye the aura philAsapharoMke AzrayadAtA janaka bhI isa kAla meM maujUda the | janakane pazu yajJakA vicAra kiyA thA, parantu vaha vidyAdharoM, jinameM rAvaNa mukhya thA, se bhayabhIta the jo pazu yajJake khilApha aura samyagdRSTI the / janakake maMtrI atizaya- matine isakA virodha bhI kiyA thA / antataH rAma-lakSmaNakI madada rAjA janakane lI thI / uparAnta gautama, jaTharakauzika, pippa*lAda AdikA bhI ullekha isa purANa meM hai / isa taraha jaina zAstroMse bhI vaidika dharmake vikAzakramakA patA cala jAtA hai / ataeva yahAMtaka ke isa saba varNanase hama bhagavAna pArzvanAtha - jIke janmakAla ke samaya jo dhArmika vAtAvaraNa isa bhAratavarSa meM ho - rahA thA usake khAse darzana pA lete haiM / dekha lete haiM ki brAhmaNaRSiyoMkI pradhAnatA se pazuyajJa, haThayoga aura gRhastha dazAmaya sAdhu jIvana bahu pracalita the / brahmacarya kA prAyaH abhAva thA / tathApi devatAoMkI pUjA aura purakhAoMkI rItiyoMke pAlana karaneke bhAvase devamUr3hatA aura tIrtha mRr3hatA Adi bhI phaila rahe the / vAtAvaraNa aisA dUSita hogayA thA ki prAkRta usako sudhArane kI AvazyaktA 1 - pUrva0 pR0 292 - 300 / 2 - pUrva 01 10 - 340-364 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] bhagavAna pArzvanAtha | thI / avazya hI isa samaya bhagavAna nemanAthajIke tIrtha jaina bhI yadyapi jainadharmakA pracAra kara rahe the aura jainI bhI maujUda the; parantu vaidika matake sAmane unakA mahatva bahuta kama thA / astu aba Aiye pAThakagaNa kAzI aura usake rAjAkA paricaya prApta kara leM jahAM bhagavAna pArzvanAthakA janma huA thA / (c) banArasa aura rAjA vizvasena / " bharatakhaMDa chahakhaMDa sameta, dhanuSAkAra virAjata kheta / tAmeM saba sukha dharma nivAsa, kAsI deza kuzala janavAsa // 32 // gAMva kheTa pura paTTana jahAM, dhana-kana bhare basai bahu tahAM / nivaseM nAgara jainI loya, dayA dharma pAlai saba koya ||33|| - pArzvapurANa mahA ramaNIka deza thA / UMce parvata, salila saritAyeM aura kalakala ninAdapUrNa jharane vahAMke dRzyako bar3A hI manamohaka banA rahe the / usake madhya ke bar3e2 gahana vana pathikajanoMko bhayabhIta karanevAle the; parantu vahI munijanoMke liye dhyAnake apUrva sthAna the / vahAMkI girikandarAyeM aura nadItaTa munijanoMke nivAsase pavitra bana cuke the / sAtha hI thor3I 2 dUrake phAsalepara sthita grAma aura nagara vaise hI vahAM zobha rahe the jaise AkAzameM tArAgaNa camakate najara Ate haiM / una nagaroM aura grAmoMke bIcameM jainamaMdiroMkI unnata zikhareM dhvajAdi sahita dUrase hI dikhatIM aisI mAlUma par3atIM thIM mAnoM ve bhavyajanoMko trilokavandanIya vItarAga 1 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vishvsen| [91 bhagavAnake pUjana-bhajana karaneke liye AhvAnakartA hI hoM / prajAjana bhI vahAMke bar3e hI dayAlu, saddharmarata aura vyasanoMse virakta the| vaha niyamita rItise apane dharmakA pAlana karate the aura sumatise rahate the| isI kAraNa unameM dhana-sampattikI pracuratA thI / unakA godhana apUrva thA / zrAvakajana savahI prakAra apane dharmakA - yoMmeM vyasta the / unakI bhavyatA aisI thI ki amareza bhI vahAM janma leneko tRSNAbhare netroMse vikala hote the|' vastutaH yaha deza isa bhAratavarSameM hI thA aura yaha Ajase karIba paunetInahajAra varSa pahale 'kAzIdeza' ke nAmase vikhyAta thaa| isakI rAjadhAnI vArANasI nagarI thI; jo bahuta hI prAcIna kAlase bhAratIya itihAsameM prakhyAt rahI hai / jainazAstroMmeM usa 1-'pArzvapurANa' meM yahI kahA gayA hai, yathA:-'apunIta saba hI vidha desa / jahAM janama cAheM amareza' isake atirikta sakalakIrti AcAryake 'pArzvacarita' meM bhI isakA vizada vivaraNa milatA hai| zrI caMdrakIAcArya praNIta 'pArzvacaritameM isakA ullekha ina zabdoMmeM kiyA gayA hai: 'athAsti bhArataM kSetra dvIpe jambudrumAMkite / gaMgAsindhusuvedya to SaTaSakSIjJata bhUtale // 2 // tanmadhye viSayo varyaH kAzAkhyo viSayApakaH / janAnAM ca cakAstisma biDavitasurAlayaH // 3 // yatrAjastraM pramodinyo nirItyavagrahe vasat / ajJapacasadvAnye prajAH svamratA iva // 4 // kurkuye tyAta sadbhAmaiH kAsArairvika cauptalaiH zasyadaiH sImabhinityaM yazca kAsti samaMtataH // 5 // pratyagra kusurmAmaudairyaH sadAmodayatyalaM, dizaH samaMtata kartusvabhUvaM sArthakAmiva // 6 // vibhrANai marhadudaMDApi chatra visadA / yatpradezAvabhu pUgadrumairbhU pAivonnatai // 7 // sadharmAkSa dharatyartha saMtatyai kAmasevanaM / paralokA kriyAsaktA yatra nirvyasanA janAH // 8 // sadAMgameSa vizrAmaiH pathikAH sphoTayitazramAH / yatrAddhAnaM prabhanyaMte gRhAjira vibhaisadA // 9 // ityAdi Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] bhagavAna pArzvanAtha / samaya ise bar3A hI bhavya nagara batalAyA gayA hai / usakI samAnatAkA aura koI nagara usa samaya dharAtalapara nahIM thA / vaha tIrthakara bhagavAnakA janmasthAna thA aura apUrva thA / usake dekhate sAtha hI manuSyoMkI to bAta kyA svargalokake devoMke mana bhI mohita hojAte the| vaha prAcInakAlase hI tIrtharAjake rUpameM taba bhI prasiddhi pA cukA thaa| zrI pArzvanAthajIke bahuta pahale huye tIrthakara zrI supArzvanAthajI isa nagarIko pahale hI apane janmase pavitra kara cuke the| inase bhI pahale yahAM jainadharmakA zAMtidAyaka prakAza phaila cukA thA ! yahI nahIM isa nagarakA janma hI svayaM jainiyoMke prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadevakI AjJAse huA thA aura yahAMke sarva prathama rAjA akaMpana nAmaka ikSvAkuvaMzIya mahAn kSatrI the, yaha jainiyoMkI mAnyatA hai, aura isa pavitra tIrtharAjakA vizada varNana jaina zAstroMmeM khUba hI milatA hai| bhagavAna pArzvanAthake samaya isakI vizAlatA prakaTa karaneko naina kaviyoMke pAsa paryApta zabda hI nahIM the / unako yahI kahanA par3A thA ki:___ " zobhA jAkI kahI na jAya, nAma leta rasanA zuci thAya / " ___ AjakA banArasa hI yaha pavitra dhAma hai / Aja bhI usakI jo prakhyAti hai vaha usake pUrva gauravakI pratyakSa sAkSI hai / jainazAstroMmeM kahA gayA hai ki isa avasarpiNI kAlake tIna kAla jaba gujara cuke the aura cauthA prArambha huA hI thA taba vahAMpara sabhyatAkI sRSTi bhagavAna RSabhadeva dvArA huI thii| RSabhadevake pahale 1-bauddhoMne bhI banArasako prAcInakAlase RSiyoMkA sthAna batalAyA thaa| 2-uttarapurANa pRSTa 51 / 3-AdipurANa parva 16 / 128-190. v241-275| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [93 tIna kAloMmeM yahAM bhogabhUmikI pravRtti thI, jisameM yugala dampatike utpanna hote hI unake mAtA-pitA dehAvasAna kara jAte the aura ve dampati yuvAvasthAko prApta hokara usa samayake alaukika kalpavRkSoMse bhogopabhogakI manamAnI sAmagrI prApta karake sAMsArika AnandameM magna rahate the| unako AnIvikA AdikI kucha bhI phikara nahIM thI, parantu jyoM2 samaya vItatA gayA tyoM2 una kalpavRkSoMkA vAsa hotA gayA aura antataH RSabhadevake samayameM aisA avasara A gayA ki logoMko parizrama karake apane puruSArthake bala jIvana yApana karaneke liye majabUra honA pdd'aa| isI samaya RSabhadevane saba prakArake. asi, masi, kRSi Adi karma janatAko sikhAye the aura unake varNAdiH sthApita karake dainika jIvana zAMtimaya vyatIta karaneke upAya batalAye the aura isI samaya inhIM vidhAtA RSabhadevakI AjJAse iMdrane vividha dezoM evaM nagarokI racanA kI thii| jainadharmameM kAlake utsarpiNI aura avasarpiNI do bheda karake inameM pratyekako chaha kAloMmeM vibhakta kiyA hai / utsarpiNI kAlameM pratyeka vastukI kramazaH unnati hotI jAtI hai aura avasarpiNImeM hrAsa hote2 ekadama sabakI hAni hojAtI hai / avasarpiNIke chaTTe kAlake antameM eka pralayasI upasthita hotI hai, jisameM katipaya bar3e bhAgyavAna jIva hI giri kaMdarAoMmeM chipakara apane prANa bacA lete haiN| yahI loga utsarpiNIke chaThe kAlake prArambha honepara guptasthAnoMse nikala kara saMsAra krama prArambha karate haiM / utsarpiNIke kAloMkI ginatI avasarpiNIse baraaksa chaTe kAlase prArambha hotI hai / isa prakArake kramase isa saMsArakA anAdi nidhanapanA jainazAstroMmeM nidiSTa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] bhagavAna pArzvanAtha / kiyA gayA hai| bhagavAna pArzvanAtha isa avasarpiNIkecauthe kAlake aMtima samayameM huye the| Ajakala isIkA paMcamakAla jo duHkhakara pUrNa hai vyatIta ho rahA hai / isI avasarpiNIke athavA karmayugake prAraMbhika dinoMmeM kAzI aura vArANasIkI sRSTi huI thii| Aja vArANasI aura kAzI kevala banArasa nagarake hI nAma haiM; parantu prAcIna kAlameM kAzI eka prakhyAt janapada thA aura vArANasIusakI rAjadhAnI thii| ___pANinike vyAkaraNake anusAra 'vara' aura 'anasa' zabdase vArANasIkI utpatti huI batalAI jAtI hai / arthAta vara mAne sarvottama aura anasa mAne pAnI; nisakA sambaMdha banArasakA gaMgAtaTapara avasthita honA hai / brAhmaNa loga isa nAmako 'varuNa' aura 'asi' nAmaka jharanAoMkI apekSA nirNIta karate haiM / grIka (yUnAnI) logoMko bhI banArasakA kiMcita paricaya thaa| unakA prasiddha bhUgolavettA TolamI (Ptolemy) kAzIko 'kassiDiyA' (Cassidia) nAmase ullekha karatA hai / unake anusAra pahale kAzIkI rAjadhAnI bhI isI nAmakI thii| uparAnta prAcIna kAzI nagarakA vidhvaMza jaba bacchU logoM (Bacchus) dvArA hogayA thA, jaise ki Dyonisiyasa perIgeTasa (Diony sius Pericgetes) batalAtA hai, taba prAcIna nagarake vaMzAvazeSoMse kiMcita haTakara vArANasI basAI gaI thii| grIka loga vArANasIko 'oranima' (Aornis) athavA 'avaranapta' ( Avernus ) nAmase paricita karate haiN| mugala logoMne isIkA nAma banArasa rakkhA thaa| 1. AdipurANa parva 3 zlo0 14-239; parva 934-88 / 2. buddhisTa inDiyA pRSTha 23 / 3. eziyATika risarcez2a bhAga 3 pRSTha 192 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vishvsen| [95 brAhmaNoMke 'zaGkarapArdubhAva' meM vArANasIke rAjA divodAsakA ullekha hai| usameM kahA gayA hai ki 'padmakalpa' nAmaka kAlake madhya samayameM aisA akAla par3A ki saMsArake adhikAMza manuSya apane prANoMse hAtha dho baitthe| yahAMtaka ki svayaM brahmAko isa tabAI para bar3A duHkha huA / usa samaya ripuJjaya nAmaka rAjA kuza dvIpake pazcima bhAgameM rAjya karatA thA / usase bhI apanI pranAkI durdazA dekhI na gaI aura vaha apane zeSa dina vyatIta karaneke liye kAzImeM aagyaa| brahmAne ripujayako sAre saMsArakA rAjya dediyA aura kAzI usakI rAjadhAnI banAdI tathApi use idhara udhara bhaTakatI phiratI trasita manuSyajAtiko ekatrita karane aura usako ucita sthAnoMpara basAnekI AjJA dii| sAtha hI usakA nAma divodAsa rakha diyaa| rAjA isa uttaradAyitvako svIkAra karanemeM pahale to AnAkAnI karane lagA, para ina zartoMpara usane yaha bhAra grahaNa kara liyA ki jo bhI prasiddhi use prApta ho vaha TheTha usIkI ho aura koI bhI devatA usakI rAjadhAnImeM na rahane pAve / haThAt brahmAne yaha zarte maMjUra kara lI; aura svayaM mahAdeva apane priyasthAna kAzIko chor3akara gaMgAke muhAnepara maMdAragirike Upara jA virAje / divodA. sakA rAjya vizeSa balapUrvaka prArambha huA, jisase devatAoMke bhI kAna khar3e hoge| isane sUrya aura candrako siMhAsana cyutakara diyA aura anyoMko unake sthAnapara niyata kiyaa| sAtha hI eka agnikA kilA bhI banAyA parantu kAzIkI prajA usake puNyamaI rAjyameM bar3I sukhI thii| devatA hI usake ISolu the aura mahAdeva apane priya sthAnako lauTaneke lie chaTapaTA rahe the| unhoMne devatAoMko rAnA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / - devodAsako DigAneke lie ukasAyA / causaTha yoginI aura bAraha Aditya isa prayAsameM asaphala huye| Akhira mahAdevake bheje ganezanI eka jyotiSike svarUpameM aae| vainAyikiyoMkI sahAyatAse unhoMne kAzIkI pranAkI ruci badalanA prArambha kI aura unako honevAle tIna avatAroMke lie taiyAra kiyaa| pahale hI viSNu 'jina' ke kharUpameM Aye, jinhoMne vedoMmeM . batAe hue yajJoM, prArthanAoM, tIrthayAtrAoM aura kriyAkAMDoMkA virodha kiyA aura batalAyA ki satya dharma kisI jIvita prANIko na mAranemeM hI hai / inakI sahagAminI (consort) jayAdevIne isa naye dharmakA pracAra apanI jAtimeM kiyaa| kAzIke nivAsI saMzayameM par3a gaye / inake bAda mahAdeva arhan yA mahimanke rUpameM apanI patnI mahAmAnyake sAtha Ae / mahAmAnyake anekoM puruSa strI sevaka the| inhoMne 'jina' praNIta siddhAMtoMkA samarthana kiyA aura apaneko brahmA aura viSNuse bar3ha car3hakara btlaayaa| svayaM 'jina' ne yaha bAta svIkAra kii| phira donoMne hI milakara sAre saMsArakA bhramaNa aura apane siddhAMtoMko phailAnekA udyoga kiyA / Akhirako brahmAse bhI na rahA gayA aura vaha 'buddha' ke rUpameM A avatIrNa hue| inakI sahagAminI 'vijJa' thii| inhoMne bhI apane pUrvake do avatAroMke anusAra upadeza diyA aura brAhmaNakI sthitise rAnAko baragalAnA zurU kara diyaa| divodAsane bar3I rucise inakA upadeza sunA / pariNAmataH use apane rAjyase hAtha dhone pdd'e| mahAdeva khuzI2 kAzI lauTa aae| divodAsane gomatIke kinAre eka dUsarA nagara bsaayaa| mahAdevanIne kAzIke logoMko samajhAneke prayatna kiye, parantu saba Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [97 vRthA hI / isalie unhoMne 'zaGkarAcArya'kA rUpa dhAraNa kiyA aura logoMko veda samajhAnA zurU kiye| inhoMne jainoMke maMdiroMkA vidhvaMza kiyA, unake zAstroMko jalAyA aura una sabako talavArake ghATa utArA jo inake mArga meM Ar3e aae|' isataraha yaha brAhmaNoMkI gar3hI huI rAjA divodAsakI kathA hai / yadyapi yaha eka kathA hI hai, para isakA AdhAra aitihAsika satya honA saMbhavita hai / hameM mAlUma hai ki jainiyoMke 23 veM tIrthakara bhagavAna pArzvanAthako hI Ajakala bahutase loga jainadharmakA saMsthApaka khyAla karate haiM; parantu vAstavameM jainadharmakA astitva inase bhI pahalekA pramANita huA hai, yaha prakaTa hai| uparokta kathAmeM bhI kucha aisA hI prayatna kiyA gayA mAlUma hotA hai / brAhmaNa granthakAra bhagavAna pArzvanAtha, mahAvIrasvAmI aura mahAtmA buddhakA varNana yahAM eka sAtha karate pratIta hote haiM aura ApasI dveSake kAraNa jainadharmake prAcIna itihAsakA ullekha karanA bhI Avazyaka nahIM samajhate haiN| sAtha hI vaha jainadharma aura bauddhadharmako eka hI batalAte haiM / isakA kAraNa ina donoMkA ahiMsAmaI vedaviruddha upadeza denA hI kahA jAsaktA hai; yadyapi jainadharma aura bauddhadharma donoM hI alaga 2 dharma haiM yaha prakaTa hai / / brAhmaNa kathAkArakA abhiprAya 'jina' zabdase bhagavAna pArzvanAthase hI hai, *yaha isIse prakaTa hai ki vaha unake janmasthAna 1-eziyATika risarceja bhAga 3 pRSTa 191-194 / 2-dekho hamArA 'bhagavAna mahAvIra aura ma0 buddha' nAmaka graMtha / *'AIne akabarI'kI janakI vaMzAvalImeM hinduoMke anusAra 'jina'kA kAla IsAse pUrva 950 likhA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] bhagavAna pArzvanAtha / banArasako apanI kathAkA mukhya sthAna batalAtA hai tathApi nina aura arhankA milakara saMsArameM upadeza dene kA ullekha bhI isI bhAvakA samarthaka hai, kyoMki bhagavAna pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmIkA dharma kahIM alaga 2 nahIM rahA thA / tiptapara katipaya vidvAn to bhagavAna pArzvanAthake mukhya ziSyoMkA mahAvIrasvAmIke saMghameM sammilita honA, spaSTa ullekhoMke dvArA batalAte haiN| vastutaH yaha hai bhI ThIka, kyoMki eka tIrthakarake nirvANa uparAnta dUmare tIrthakarake utpanna hone taka pahaleke tIrthaMkarakA zAsanakAla jainazAstroMmeM batalAyA gayA hai / isake uparAnta naye tIrthakarakA zAsanakAla vyApta honAtA hai aura pUrva tIrthakarake anuyAyI naye tIrthakara kI zaraNameM svabhAvataH pahuMcate haiN| udAharaNa rUpameM bhagavAna mahAvIrake pahale taka bhagavAna pArzvanAthakA zAsana cala rahA thA, parantu mahAvIrasvAmIke tIrthaMkara honepara unakA zAsana cala nikalA / tIrthakaroMke upadezameM bhI koI antara prAyaH nahIM hotA hai / isI kAraNa pUrvAgAmo tIrthakarake anuyAyI navIna tIrthakarakI zaraNa meM Ate jarA bhI nahIM hicakate haiM; pratyuta vaha to bar3I bhArI utsukatAse navIna tIrthakarake AgamanakI vATa johate haiM, kyoMki pahaleke tIrthakarako divyadhvanise vaha AgAmI honevAle tIrthaMkarakA vivaraNa jAna lete haiN| ataeva, hai aura unheM 77 yA 257 varSa jIvita rahA kahA hai| ( Asiatick Researches, Vol IX. p. 209 ). hamane bhI 'jina' se bhAva bhagavAna pArzvanAthajIkA hI nikalatA hai, kyoMki ImbI 050 meM unhIMkA astitva pramANita hai| 1-jainasUtra ( S. B. E. ) bhUmikA, cArapanTiyara ke uttarAdhyayana sUtrakI bhuumikaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / isI apekSA brAhmaNa kathAkAra uparokta ullekha karatA hai tathA kahatA hai ki arhan ne bhI vaisA hI upadeza diyA thA / bhagavAna mahAvIrakA zAsana unake samayase calA ArahA hai aura inake anuyAyiyoMko brAhmaNoMne 'Arhat' nAmase nirdiSTa kiyA hai, yaha bhI spaSTa hai, isa apekSA arhatse abhiprAya ukta kathAmeM bhagavAna mahAvIrase hI hai / buddha zabdakA vyavahAra vaha ma0 buddhako lakSya karake karatA pratIta hotA hai, yahI kAraNa hai ki vaha unako bhI jina aura arhanke sAtha 2 saMsArabharameM bhramaNa karatA aura upadeza detA nahIM batalAtA hai / yahAM vaha bilkula hI aitihAsika vArtA kaha rahA hai, kyoMki hameM mAlUma hai ki bauddhadharmakA vikAza bhAratake bAhira samrATa azokake pahale nahIM huA thA / ' arhat ' ko brAhmaNa kathAkAra ' mahiman ' yA 'mahAmAnya' nAmase ullikhita karatA hai / 'jinasahasranAma' meM hameM eka aisA hI nAma tIrthaMkara bhagavAnakA mila jAtA hai / isakAraNa hama isa zabdako bhI jaina tIrthakarake liye vyavahRta huA pAte haiN| sahagAminI jo ukta kathAmeM batalAI gaI haiM vaha tIrthaMkaroMkI zAsana devatA haiM; kyoMki nAgoda rAjyake paTainIdevIke jainamadirameM jo jaina deviyoMkI mUrtiyAM aura unake nAma likhe haiM unameM jayA aura mahAmanusI nAmaka deviyAM bhI haiM / ( dekho madhyabhArata prAcIna jainasmAraka 40 123) / brAhmaNa kathAkAra bhI jayA aura mahAmAnyako jaina tIrthaMkaroMkI sahagAminI batalAtA hai| astu; uparAnta jo jainadharmakA vizeSa prakAza honepara usakA nAza zaGkarAcArya dvArA ___ 1-e. hisTrI oNpha prI0 inDi0 philA0 pRTa 377 / 2-'mahAmu. nimahAmaunI' ityAdi chaTA adhAya dekhiye / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bhagavAna pArzvanAtha | hote batalAyA gayA hai, vaha bhI aitihAsika satya hai / isataraha brAhmaNoMke banArasa adhipati divodAsakA varNana hai, jisakA sambandha bhagavAna pArzvanAthase prakaTa hotA hai| usase bhI bhagavAnakA janmasthAna banArasa siddha hotA hai aura yaha bhI spaSTa hojAtA hai ki usa samaya vaha avazya hI saMsArabhara meM sarvottama nagara thA ki brahmAne use hI saMsArabhara ke rAjyakI rAjadhAnI niyata kI, tathApi yaha bhI prakaTa hai ki vahAMse brAhmaNadharmakA prabhutva haTa gayA thA aura jainadharmakI pradhAnatA thI / sacamuca brAhmaNa kAlameM uttarIya bhAratake kuru, pAJcAla, kauzala, kAzI aura videha hI vikhyAta rAjya the| inameM se kurU aura pAJcAloMkI tathA dUsarI ora kauzala, kAzI aura videhoM kI Apasa meM mitratA thI / kuru- pAJcAloM aura zeSa tInoM rAjyoMkA pArasparika sambandha kaTutA lie thA / uparAnta bauddhakAla meM kAzI bajjiyana saMgha meM sammilita thI, yaha bAta hameM 'kalpasUtra' ke kathanase vidita hotI hai / usameM kahA gayA hai ki jisa rAtako bhagavAna mahAvIra nirvANa lAbha kara siddha, buddha mukta hue usa rAtriko kAzI kauzalake aThAraha saMyukta rAjA, nau licchavi, aura nau mallikoMne amAvasa roja dIpotsava manAyA thA / " bauddhoMkA sambandha bhI vanArasase bahuta kucha rahA hai / unake zAstroM meM bhI isakA varNana khUba milatA hai| svayaM ma0 buddhane bauddhadharmakA navAropaNa yahIMse kiyA thA / sambuddha honepara 1- pabalika eDaminisTrezana ina enaziyenTa inDiyA pR0 54-55 / 2-kalpasUtra ( S. B. EVol. XXII. ) pR0 266 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [101 vaha sIdhe yahIM Aye the aura yahAMpara jo unake pahale sAthI tapasyA kara rahe the unako apane matameM dIkSita kiyA thaa| yaha ghaTanA bhagavAna pArzvanAthake nirvANa honeke uparAMtakI hai| vaise isase pahaleke bhI ullekha bauddhazAstroMmeM haiM; jahAM ve ma0 buddhake pUrvabhavoMkA nikra karate huye banArasakA sambandha pragaTa karate haiM / zAkyavaMzakI utpattimeM bhI kAzIkA sambandha unake 'mahAvastu' nAmaka zAstrameM batalAyA gayA hai, tathApi kolyivaMzake viSayameM bhI aisA hI ullekha unake zAstroMmeM hai| 'sumaMgalAvilAsinI' (Ta 0 260-262) meM likhA huA hai ki rAjA okkAkakI bar3I putrIko kuSTaroga ho gayA / usake bhAI isa saMkrAmaka rogase bhayabhIta huye / unhoMne apanI bahinako lejAkara eka gahana vanameM kaida kara diyA / udhara banArasake rAjA rAmako bhI kuSTaroga hogyaa| vaha gharako chor3akara usI vanameM bhaTakane lagA / akasmAt vanavRkSoMke phala khAnese usakA roma naSTa hogyaa| isI bIcameM usane okAMkakI putrIko pA liyA / use bhI usane usa vanavRkSake phala khilAkara acchA kara liyA aura usako apanI patnI banA liyaa| rAjAne usI vanameM eka kola vRkSako haTAkara nagara basA liyA aura usImeM rahane lgaa| antataH vaha nagara kolanagara kahalAne lagA aura usakI santAna 'kolyi' nAmase prasiddha huii| parantu unake ' mahAvastu ' meM isase vibhinna eka anyakathA isa vaMzakI utpattimeM dI huI hai| astu; itanA pragaTa hai ki kAzImeM bhI koI rAma nAmaka rAjA hocuke haiN| jainiyoMke 1-dekho 'bhagavAna mahAvIra aura mabuddha' pR0 77 / 2-sama kSatrima TrAisa oNpha enaziyenTa inDiyA pR. 174-175 / 3-pUrva pustaka 50 206 / 4-pUrva0 pR0 207 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .102] bhagavAna pArzvanAtha / 'uttarapurANa' meM rAjA dazarathake putra rAmacaMdrake viSayameM kahA gayA haiM ki ve kAzImeM rAjA dazarathakI AjJA lekara rAjya karane lage the|' saMbhava hai, inhIMko lakSyakara bauddhoMne ukta kathA racI ho ! bauddhoMkI jAtaka kathAoMmeM eka rAjA brahmadattakA vizeSa varNana milatA hai aura unakI rAjadhAnI vahAM banArasa batAI gaI hai, jaise ki "galAI jAtaka' meM ullekha hai| isameM banArasake rAjA brahmadatta batalAye haiM aura bodhisatta (buddhakA pUrvabhavI jIva) takSazilAke rAjA kahe bAye haiM / inakA ApasameM yuddha hote 2 baca gayA thA; kintu * kosiyajAtaka' meM banArasake rAjA to brahmadatta hI batAye haiM, para bodhisattako eka brAhmaNa putra batalAyA hai, jo takSazilAse vedAdi par3hakara banArasameM eka prakhyAt paMDita hogayA thaa| isake sAtha hI 'dummedhajAtaka' meM svayaM banArasake rAjA brahmadattakI paTTarAnIke garbhase bodhisattakA janma honA likhA hai aura unakA nAma brahmadattakumAra batalAyA hai| phira 'asadisa jAtaka meM bodhisattako banArasake rAjA asadisakA putra batalAyA gayA hai aura inake bhAI brahmadatta kahe. gaye haiN| ina vibhinna kathanoMko dekhate huye spaSTataH nahIM kahA jAsaktA hai ki kina rAnA brahmadattakA ullekha kiyA jArahA hai aura kyA sacamuca unakI rAjadhAnI banArasa hI thI ? jainazAstroMmeM 'brahmadatta' nAmaka aMtima cakravartI samrAT bhagavAna pArzvanAthase kiJcit pahale huye batalAye gaye haiM; tathApi vaha kaMpilake rAjA brahmake putra 1-uttarapurANa pR0 369 / 2-phaoNsabaila, jAtaka, bhAga 2 pR. 217-218 / 3-pUrva0 bhAga 1 pR0 463 / 4-pUrva0 bhAga 1 pR0 285 / 5-pUrva bhAga 2 pR0 87 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [103 kahe gaye haiN| uparokta 'dumbhedha jAtaka' meM bhI brahmadatta rAjAke brahmadatta kumArakA janma honA likhA hai / saMbhava hai ki jainazAstrake brahmadattako lakSya karake hI ukta kathana ho| isake sAtha hI bauddhoMkI kathAoMse yaha bhI pragaTa hotA hai ki kAzI aura kauzala dezoMmeM pArasparika manamuTAva bhI calA A rahA thaa| kabhI kAzIkI vinaya honAtI thI to kabhI kauzala kI ! saMbhavataH isI kAraNa vaidika sAhityameM 'kAzI-kauzala' kA ekatrita ullekha kaIvAra huA milatA hai / eka jAtakameM kahA gayA hai ki ekadA banArasake rAnAne kauzalapara car3hAI kara dI aura kauzalake rAjAko mArakara vaha usakI rAnIko apanI strI banAneke liye le AyA, para kauzalakA yuvarAja kisI taraha baca gayA / usane kAlAMtarameM kAzIpara dhAvA kara diyaa| apanI mAtAke gupta Adezase vaha kAzIkA gherA DAlakara baiTha gayA / pariNAmataH kAzIkI prajA ghavar3A gaI / usane rAjAko prANa rahita kara diyA aura yuvarAjako rAjA banA liyaa| aise hI eka dUsare jAtakameM likhA hai ki banArasake rAnAke eka maMtrIne antaHpurameM koI anucitta kArya kiyA jisake kAraNa rAjAne use rAjya bAhya kara diyaa| vaha kauzala pahuMcA aura vahAMke rAnAko kAzIpara car3hA lAyA, para antataH kauzalake rAjAne inase kSamA yAcanA kI aura jo rAjya le liyA thA vaha vApisa diyA, tathApi maMtrIko kAzIrAnake supurda kara diyaa| isI taraha 1-padmapurANa pR0 332 / 2-inDiyana hisTaoNrIkala kvArTaralI bhAga 1 pR. 154 / 3-kaoNvela, jAtaka, bhAga 1 pR. 243 / 4-pUrva0 pR0. 128-133 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] bhagavAna pArzvanAtha | 9 eka anya jAtaka meM kauzalake rAjA dabbasena dvArA kAzIke eka rAjAke pakar3e jAnekA ullekha hai / dabbasenane rAjAko hathakar3Iber3I DalavA kaida kara diyA thA, parantu vaha apane dhyAnake bala Upara AkAza meM baiThe najara Ae / yaha dekhakara dabbasenane unase kSamA prArthanA kI aura unakA rAjya unheM vApisa de diyA / eka dUsare jAtaka meM likhA hai ki kauzalake rAjakumAra dIghAvune kAzI ke rAjAko vanameM sotA pAkara pakar3a liyA / isa rAjAne yadyapi dIghAcuke mAtA-pitA ko talavAra ke ghATa utArA thA, para isane usako mArA nahIM; pratyuta jarA hI dhamakAkara use mukta kara diyA / isapara rAjAne use apanI putrI paraNA dI aura usakA rAjya use vApasa de diyA / sArAMzataH ina jAtaka kathAoMse kAzI - kauzalakA pArasparika sambandha spaSTa pragaTa hai / jaina zAstra ke isa kathana se ki rAmacandrajI kauzalAdhIza dazarathakI AjJAse kAza meM the, yaha spaSTa hojAtA hai ki avazya hI eka samaya lakA adhikAra thA / phira zrI RSabhanAthajIke kAzI kauzalAdhipa samrAT bharatake AdhIna thI, parantu bhagavAna pArzvanAtha ke samaya meM unameM Apasa meM mitratA thI aura ve svataMtra the, yaha prakaTa hotA hai; kyoMki ayodhyAke rAjA jayasenakA pArzvabhagavAnako mitravat bheMTa bhejane kA ullekha jainazAstroM meM milatA hai / " isa prakAra kAzI aura kauzalakA pArasparika sambandha usa jamAne meM thA / rAjya karane lage kAzIpara kauza tIrthakAlameM bhI 1 - jAtaka bhAga 3 pR0 202 / 2- jAtaka bhAga 3 pR0 139140 / 3-uttarapurANa pR0 369 / 4 - AdipurANa parva 26-33 / 5- pArzvapurANa ( baMbaI ) pR0 114 | Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / [ 105 kAzIke yoddhA bar3e vIra aura balavAna hote the yaha 'satapatha brAhmaNa' ke eka kathanase pramANita hai / vahAM rAjA janakake darabAra meM yAjJavalkya evaM anya RSiyoMke madhyavartI saMvAdameM gArgI yaha kahatI hai ki maiM usI taraha kevala do prazna pUchUMgI jisa taraha kAzI athavA videhoMke yoddhA apane tarakasako saMbhAlate hue dhanuSapara zatru bhedI duphalA bANa car3hAkara saMgrAmake lie udyamI hote haiN| ina vIra yoddhAoM se paripUrNa kAzIkA rAjya bhagavAna pArzvanAthake samaya avazya hI vizeSa prakhyAt thA / madradeza (paMjAba) ke madravaMzIya kSatriyoMse bhI isa rAjyakA prAcIna sambandha thA aura nAgavaMzI rAjA bhI yahAMke rAjAko apane nAgabhavanameM bar3e Adara se legaye the / bhagavAna pArzvanAthake samaya kAzI aura unakI rAjadhAnI vArANasI bahuta hI vikhyAt the, yaha hama dekha cuke haiM / vArANasImeM bar3e2 UMce bhavya jinamaMdira aura sundara kaI kaI khanake rAjamahala apUrva zobhA dete the / " vahAMke bAjAra sarva prakArakI vastuoM se paripUrNa the / jauharI loga karor3oM rupayoMkA vyApAra pratidivasa kiyA karate the| strI aura puruSa bhI bar3e hI ziSTa aura dharmavatsala the / isI kAraNa vahAM hara koI sukhI sukhI kAlayApana karatA thA / kisI ko sahasA yahI nahIM mAlUma hotA thA ki saMsArameM duHkha bhI koI vastu hai / una logoMke puNya - prabhAvase nagara bhI khUba unnatiko prApta thA aura rAjA bhI unheM nyAyanipuNa, buddhimAna aura prajAhitaiSI 1 - sama kSatriya TrAivsa ina ezi0 inDiyAM pR0 136 / 2 - pUrva pustaka pR0 223 / 3 - pUrva pRSTha 241 / 4- lAlA lAjapatarAya apane ' bhAratavarSake itihAsa (bhAga 1 pR0 116) para likhate haiM ki IsA se pUrva 800 se bhAratameM 7-8 khanake makAna banane lage the / 2 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / mila gaye the| dharmake sAmrAjyameM bhalA kamI kisa bAtakI raha saktI hai ! vahAM to svayaM trilokapUjya tIrthaMkara bhagavAnakA zubhAgamana huA thA ! kSetrake bhAgya khula gaye the ! usakA nAma duniyAMke konerameM phaila gayA thA ! so bhI tavahIke liye nahIM balki anantakAlake liye ! Aja bhI bhAratIya kAzIdhAmakA nAmoccAraNa karake apaneko dhanya samajhate haiM ! IsavIsana 629 aura 644ke madhyavartI samayameM isa dezakA paryaTana karane ghanatsAMga nAmaka eka cIna dezakA yAtrI AyA thaa| sAre bhAratakA usane paribhramaNa kiyA thA aura pavitra kAzIrAjake bhI usane darzana kiye the| isa pAvana-sthAnako usane usa samaya tIna mIla lambA aura eka mIla caur3A gaMgAke pazcima taTapara sthita batalAyA thaa|' isa bhavya nagarameM usa samaya rAjA vizvasena rAjya karate the| yaha ikSvAkavaMzIya kAzyapa gotrI mahAn kSatrI the| bar3e hI dhIravIra aura gaMbhIra pranApAlaka nRpa the| balavAna, suMdara saumya zarIrake dhAraka dUsare kAmadeva hI jAna par3ate the| jainAcArya inake viSayameM kahate haiM kiH "tatpatirvizvasenAkhyopyabhUdvizvaguNaikabhUH / kAzyapAkhyasugotrastha ikSvAkuvaMzakhAM zumAn // 36 // saMzazI cakalAdhArastejasvI bhAnumAniva / prabhuriMdraivAbhISTaH phaladaM kalpazAkhivat // 37 // jinendrapAdasaMsakto gurusevAparAyaNaH / dharmAdhAra sadAcArI rUpeNa jitamanmathaH // 38 // 1-kaniMghamaM, jArAraphI oNpha ainziyeNTa inDiyA 'nayA' pR0. 499 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banArasa aura rAjA vizvasena / dAttAbhoktA vicArajJo nItimArgapravartakaH / guNI prajApriyo dakSaH jJAnatrayavibhUSitaH // 39 // "x vahAM ke rAjA vizvasena sacamuca caMdramAke samAna kalAdhara the aura unakA teja sUryake samAna thA / vaha kalpavRkSoMkI taraha sabako saMtuSTa karanevAle the| jinendra bhagavAna ke caraNa-kamaloM meM parama Asakta the / bhagavAna neminAthake pavitra tIrthameM vicarate huye sarva hitaiSI, tilatuSamAtra parigraha rahita paramavivekI nirgratha guruoM kI vaha sadA sevA kiyA karate the / munirAjoMko vidhipUrvaka par3agAha kara bhaktise gadgada hokara vaha rAjA puNyake dvAra AhAradAnako diyA karate the / una sadguruoM ke vacanAmRtakA pAna tRSita cAtakakI bhAMti vaha nitya hI karate thA / dharmAcaraNa aura sadAcArake pAlanameM vaha koI ko kasara uThA na rakhate the / kAmadevako lajAnevAle rUpako dhAraNa kiye huye vaha dAna deneke liye dAtA the / bhogopabhogakI sAmigrIkA upabhoga karaneke lie bhoktA the aura rAjyarakSAkA samucita prabaMdha karaneke liye vicArajJa the / phira bhalA aise dharmavatsala nRpakA pravartana nItimArga meM honA svAbhAvika hI thA / vaha guNI thA - prajApriya thA aura pUrNa dakSa thA / aura to aura mati, zruti aura avadhi ina tIna jJAnoMse vibhUSita thA / isaliye vaha sAdhAraNa manuSyoMse kucha vizeSa thA ! [ 107 ina prajAvatsala mahArAja vizvasenakI paTTarAnIkA nAma brahmadattA thA / vaha mahIpAlapurake rAjA mahIpAlakI putrI thii| jaise hI rAjA vizvasena rUpa aura guNoMmeM advitIya the vaisI hI vaha unakI priya arddhAMginI thIM / unako pAkara rAjAke nikaTa 'sonemeM sugaMdhi' kI * zrI sakalakIrti AcArya viracita 'pArzvacarita' sarga 10 zlo0 36-39.. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] bhagavAna pArzvanAtha | ukti caritArtha huI thI / vaha rAnI mahA zIlavAn aura guNoMkI khAna thI / jisa taraha vaha apane saundarya meM eka thI vaise hI vaha vidyA aura kalAoMmeM paramapravINa thii| nRpa vizvasenake caMcala manako vaha apane rUpa aura guNoMse sthira karanemeM catura thii| unakI mahi- mAkA varNana jaina kavike nimna padyoMdvArA karanA hI paryApta hai : "nakhasikha sahaja suhAgini nAra, tIna loka tiyatilaka siMgAra ! sakala sulacchana maMDita deha, bhASA madhura bhAratI yeha // raMbhA rati jisa Age dIna, rohinirUpa lage chabi chIna / indrabadhU imi dIsai soya, raviduti Age dIpaka loya || janama haraSa bar3hAvana ema. kAtika-candra- caMdrikA jema | sakala sAra gunamanikI khAni, sIlasampadAkI nidhi jAni // sajjanatAkI avadhi anUpa, kalA subudhikI sImArUpa / nAma leta agha tajai samIpa, mahA - puruSa - muktAphala - sIpa // tribhuvananAtha ratnakI mahI, budhibala mahimA jAya na kahIM / bahuvidha dampati saMpati joga, kareM punIta punya phala bhoga // " + ina lalanA-lalAma mahArANI brahmadattAkI saMgatimeM mahArAja vizvasena Ananda se kAlayApana kara rahe the / samucita rItise prajAkA pAlana karate the aura dharmAcaraNa evaM zAstramanana dvArA Atma kalyANa karate the / banArasakI prajA bhI unakI chatrachAyA meM parama sukhI thI / zrAvakoM ke SaDAvazyaka karmoMkA usa nagarI meM khUba pAlana hotA thA / ahiMsAdharmakA prabhAva vahAM cahuMora vyApta thA / soneke kalazoM se maMDita apUrva kArIgarIke jinamaMdiroM meM pratidivasa AtmarUpakI sudha dilAnevAlI, caMcala manako sarvajJa bhagavAn ke guNoM meM anurakta karanevAlI evaM mahApuruSoMkI nItikRtajJatA jJApanakI maryA+ kavivara bhUdharadAsa kRta "pArzvapurANa" pR0 83 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! [109 dAko batalAnevAlI-svarga aura mokSakA sAkSAt kAraNa jinapUnA bar3e bhaktibhAvase hotI thI ! usa samayake banArasakA salaunA dRzya sabakA hI mana haranevAlA thaa| saba hI vahAM Anandamagna rahate the / dharmake priyakara dhavala AlokameM vahAM kisI bAtakI bAdhA nahIM thI ! Aja bhI purAtana vArtAko prakaTa karanevAlA eka jaina maMdira bhelUpurAmeM vidyamAna hai / isaprakAra banArasa aura usake rAjA vizvasenake digdarzana karake hama kRtArtha honAte haiM / agAr3I Aiye, pAThaka mahodaya, prabhuke pavitra AgamanameM unake darzana karaleM / bhagavAnakA zubha avatAra ! "anitAnvita vipAtinUtanAnekaratnarucimecakaM nmH| AdadhautanubhRtAmabhittikaM citrametaditi vismitAM matiM / / aaskhlniptdiNdrniilnirbhaasjaalbhlaaNdhkaarite| bhAtu mAnubhirabhAvi bhAvitavyomani kcidkaaNddkuNtthitH||" -zrI pArzvanAtha critr| banArasa advitIya zobhAko dhAraNa kiye huye thA ! 'bhAvI tIrthakarakA janma honevAlA hai' yaha jAnakara suragaNoMkI vibhUtise usakI zobhA aura bhI bar3ha gaI thii| indrakI AjJAse kuverane bhagavAnako mahArANI brahmadattAke garbhameM Aneke chaha mahIne pahalese hI ratnavRSTi karanA prArambha kara dI thI / isa adbhuta vRSTikI citravicitra prabhAse usa samaya sArA AkAza hI raMgaviraMgA hogayA thaa| tathApi 'lagAtAra par3anevAle navIna ratnoMse raMgaviraMgA dIkha par3ane Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] bhagavAna pArzvanAtha / vAle AkAzane vahAMke logoMkI buddhiko usa samaya vismita kara diyA thA aura vinA kisI prakArakI nakAvaTake dhar3Adhar3a par3atI huI indranIlamaNiyoMkI kAMtise aMdhakArita AkAzameM sUrajakI kiraNeM asamayameM hI kuMThita hogaI thiiN|'' kabhI padmarAgamaNiyoMkI varSAse AkAza lAla honAtA thA to kabhI suvarNa varSAse pIlA hI pIlA najara AtA thA / sacamuca ratna Adi nidhiyoMkI usa samaya itanI varSA huI thI ki unako grahaNa karanevAloMko tRSNA bhI sakucA gaI thii| indrakI AjJA pAkara chappana dikkumAriyAM bhI zIghra hI banArasameM AI thiiN| vizAla aura unnata rAjabhavanameM praveza karake unane rAnI brahmadattAke darzana pAke apaneko kRtArtha mAnA thaa| usa anupama rUpavAn rAnIkI vandanA karake ke deviyAM usakI sevA karane lgiiN| 'koI to mahArANIkA uvaTana karane lagI, jisake kAraNa vaha vizvasenakI priyatamA amRtamayI marIkhI suzobhita hone lagI aura koI use sundara alaMkAra evaM candanahAra pahanAne lagI jisase usa rAnIkA mukha tArAoMse veSTita caMdrabimba jaisA sundara dikhane lgaa| kabhI ve deviyAM usake manako alaukika nAca nAcakara mugdha karatIM to kabhI manohara rAgoMko alApa kara use prasanna kara detIM / ' yaha dina una mahArAnIke liye bar3e hI manorama the| unakI sevAmeM ye sura-kanyAyeM sadA upasthita rahatI thii| mahArAnI bhI sadaiva prasanna-citta rahA karatI thIM aura dharmArAdhanameM dattacitta rahatI thiiN| mahArAja vizvasena bhI isa vibhUtiko dekhakara bar3e hI prasanna hote the / vAstavameM dharmakI mahimA hI apAra hai / puNya prabhAvase alau5-pArzvacarita (kalakattA) pR0 3.2 / 2-pUrva* pR0 340-341 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! [ 111 kika bAteM bhI dharmAtmAke nikaTa apanI alaukikatA kho baiThatIM haiM / - tInoM lokoMmeM koI aisI vastu nahIM hai jo dharmase bar3hakara ho aura usakI ArAdhanA se vaha mila na sake ! aura na aisA koI kArya hai jo dharma - prabhAvase sugama na hojAya ! bhautikavAdake vartamAnakAlameM -rahate huye sAdhAraNa manuSyoMke liye avazya hI yaha saba Azcarya bharI bAteM haiM, parantu jise AtmAkI ananta zakti meM vizvAsa hai, usake liye yahAM vismayako koI sthAna hI zeSa nahIM hai / deva bhI koI vizeSa puNyavAn jIva haiM, yaha Aja pAzcAtya bhautikavAdI bhI svIkAra karane lage haiM / brAhmaNa aura bauddhagrantha bhI prAcInakAla meM yahAM devoMke AgamanakA varNana karate milate haiM / isa dazA meM jainazAstroMke ukta kathanameM vismaya karanA vRthA hI hai / astu ! ekadA rAjadarabAra lagA huA thA / maMtrI, senApati, rAjakarmacArI aura saba hI darabArI apane 2 sthAnapara baiThe huye the / rAjA vizvasena bhI rAjya siMhAsana para virAjamAna the, rAjyachatra lagA huA thA, caMvara Dhole jA rahe the / isI samaya antaHpuravAle mArgakI orase jaya-jayakArakA ghoSa sunAI diyaa| dekhate hI dekhate paricArikAoMse veSTita mahAraNI brahmadattA vahAM AtI huI dikhalAI dIM / darabAriyoMne yathocita rItise mahArANIkA svAgata kiyA aura rAjA vizvasenane bar3e Adara se unheM apane pAsa Adhe Asanapara baiThA liyA / sacamuca usa samaya darabArI to aise mAlUma hote the jaise hAre hoM aura rAjA vizvasena unameM cAMda sarIkhe the, tathApi mahArANI unake bIca caMdrikA ke anurUpa vikasita ho rahIM thiiN| isa avasara para saba hI loga utsukatA se mahArANIke Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] bhagavAna pArzvanAtha / AgamanakA kAraNa jAnaneko utkaNThita ho uThe / mahArANI bhI bar3e miSTa svarameM vinayake sAtha ziSTa vacanoMmeM 'zatruoMke mukuTamaNikI AbhAse camacamAte hue caraNakamalavAle' apane pati rAnA vizvasenase yoM kahane lagI ki 'he devoMke priya Arya ! Ana rAtriko nisa samaya maiM so rahI thI to usa samaya rAtake pichale paharameM mujhe hAthI, baila, siMha, kamala, puSpamAla, sUrya, yugala, mIna, kalaza Adi solaha svapna dikhAI par3e the, tathApi ganako mukha meM praveza karatA huA jAnakara maiM romAMcita hI hogaI thii| he Arya ! taba hI se mujhe Apake nikaTa Akara ina svapnoM kA phala jAnanekI utkaNThA laga rahI thii| priya ! prAtaH hote hI nityakI zaucAdi kriyAyoM aura bhagadbhajanase nivRta hokara maiM ApakI sevAmeM upasthita huI hUM / mahArAna ! ina svapnoMkA phala batalAkara mere caMcala manako zAMta kiijie|' rAjA vizvasena apanI priya a ginIke mukhakamalase yaha varNana sunakara bar3e hI prasanna huye| unhoMne atyanta priyakara zabdoMmeM mahArANIke prazna kA uttara denA prAraMbha kiyA aura apane divya ava. dhijJAnake AdhArase unhoMne una solaha svapnoMkA utkaSTa phala rAnIko yaha batalAyA ki tere garbha meM teisaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthake jIvakA avataraNa huA hai| rAnI isa phalako sunakara bar3I hI harSita huI mAnoM raMkako nidhi hI mila gaI ho / darabArI bhI phUle aMga na samAye / sabahIne milakara AnaMda udadhimeM gote lagAe ! vaha vaizAkha mAsa kA kRSNapakSa thA aura dvitIyAkI tithi thI ki rAtrike avasAna samayapara mahArANI brahmadattAne trilokavandanIya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra ! [,113 zrIjinendra bhagavAnako garbhameM dhAraNa kiyA thA / nakSatra bhI vimala vizAkhA nakSatra thaa| jainAcArya isa zubha ghaTanAkA ullekha yUM karate haiM-'atha divijavadhU pavitrakoSThaM jaTharanivAsamupetamaniteMdram / avahada dayitA nRlokabhartuH khaniriva sAramaNi nigUDhakAMtim // ' : arthAt - ' jisaprakAra chipI huI kAMtiko dhAraNa karanevAlI utkRSTa maNiko, khAni apane udara meM dhAraNa karatI hai, usI prakAra manuSya lokake svAmI rAjA vizvasenakI priyatamAne Anata svargase Aye hue bhagavAna pArzvanAthake jIva Anatendrako chappana dikkumA.riyoM dvArA zuddha kiye gaye apane udara meM dhAraNa kiyA / ' ( pArzvacarita 4 349 ) / isaprakAra bhagavAna pArzvanAtha Anata svargase cayakara mahArANI brahmadatta ke garbha meM Agaye / unake garbhameM Ane se vaha mahArANI usI taraha vizeSa zobhita hone lagIM jisa taraha pUrva dizA pratApI * sUryake udaya honese manohara bana jAtI hai| bhagavAna ke garbhAvatArakA * utsava bhI vizeSa sajadhajake sAtha manAyA gayA thA / devalokake indra aura devagaNa banArasa meM Aye the aura unhoMne jinendrakA 'garbha: kalyANaka mahotsava kiyA thA, yaha jainazAstra prakaTa karate haiM / . mahArANI brahmadattA vaise hI vizeSa guNavatI aura vidvAna thIM, parantu bhagavAnako garbhameM dhAraNa karanepara unane striyoMke svabhAvocita saba hI guNoM ko sahaja hI apane meM udaya kara liyA / bhagavAnakA aisA divya prabhAva thA ki garbhake bar3hate jAnepara bhI mahArANI brahmadattAkA udara nahIM bar3hA thaa| bhagavAna unake garbha meM usI taraha virAjamAna the, jisataraha sarovara meM kamala kIcar3ase alaga rahatA hai / L Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] bhagavAna pArzvanAtha / yaha tIrthaMkara bhagavAnakI puNya prakRtikA prabhAva thA / pUrva janmoMmeM unhoMne kisa prakAra devapUjA, gurubhakti, vratAcaraNa AdikI utkRSTatAse puNya saMcaya kiyA thA, yaha hama pUrva prakaraNoMmeM dekha cuke haiN| inhIM dharmakAryoMke bala eka matta hAthIkI gatimeM par3A huA jIva Atmonnati karake triloka vaMdanIya paramAtmA hogayA / raMkase rAva bana gayA ! hamAre liye isase bar3hakara aura Adarza kyA ho saktA hai ? mahArANI brahmadattAke naumAsa bar3e hI Anandase bIte / dikkumAriyAM sadA hI unakI sevA suzrUSAmeM upasthita rahatIM thIM, ve unakI rucike anusAra hI vinoda kriyAyeM karake unake hRdayako praphullita karatI thii| jaba vaha gUDha arthako liye huye zlokoMkA artha mahArANIse pUchatI thIM aura ve yathocita unakA uttara detIM thIM, taba sacamuca yahI bhAsane lagatA thA ki mahArANIkI prakhara buddhiko garbhastha bAlakake divyajJAnane aura bhI prakAzamAna kara diyA hai| idhara devoM dvArA ratnavRSTi pahalekI bhAMti horahI thii| jisako dekhakara mahArANIkA mana sadaiva prasanna rahatA thA / niyamita samayake pUrNa honepara mahArANIne pauSa kRSNa ekAdazIke pavitra dina bhagavAna pArzvanAthako usI taraha janA jaise pUrvadizAmeM sUryakA janma hotA hai| bhagavAnake AnaMdamaI janmase tInoM lokake saba hI prANI harSita hogaye / eka kSaNake liye saba hI apane duHkhoMko bhUla gaye / narkameM par3e hue dAruNa duHkha sahate nArakiyoMko bhI usa samaya sAntvanA mila gaI ! tIrthakara prakRtikA prabhAva hI ajaba hotA hai / AcArya kahate haiM: Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra! [115 'upanatamukhasuprasannadikkaM niyamitasarvarajaH kaNAnubaMdham / jinavarajanane jagatsamastaM kSaNamiva muktAmabhUdamuktarAgam // navaparimala saurabhAvakRSTabhramadalimecakitAnmarutpathAnAt / aviralabahalA suradrurmANAM nRpatigRhe nipapAta puSpavRSTiH // ' arthAt-tIna lokake nAtha bhagavAna jinendrake janmate samaya dhUlike karaNoMke niyamita ho jAnepara samasta dizAeM nirmala hogaI; usa samaya kSaNabharake liye samasta jagata zAMta hogayA aura usake AnaMdakA pAra na rahA / usa samaya manohara sugaMdhise khIMce gaye no bhanabhanATa karate huye bhramara- unake saMbaMdhase citravicitra aura utkRSTa sugaMdhiko dhAraNa karanevAle kalpavRkSoMse jAyamAna puSpoMkI varSA AkAzase rAjA vizvasenake maMdirameM hone lagI / (pArzvacarita pR0 347) / devoMke saciva indrakA Asana kaMpAyamAna hogayA, kalpavAsI devoMke vimAnoMmeM svayaM ghaMTe bajane lage, jyotiSI gRhoMmeM apane Apa siMhanAda hone lagA, vyantaroMke AvAsoMmeM bherIkA zabda akasmAt ho nikalA aura bhavanavAsI devoMke bhavanoMmeM zaMkhadhvani hone lgii| sArAMza yaha ki sAre bhUmaMDalapara prasannatAkI eka lahara daur3a gii| jisa prakAra vinAtArakI tAravarkI ( Wireless Telegraphy ) dvArA eka vidyuta lahara vAtAvaraNameM vyApta hokara nirdiSTa sthAnoMke kalapurjoko calAyamAna kara detI hai, usI prakAra zrI tIrthakara bhagavAnake janmase eka aisI AnaMdabharI vidyuta lahara sAre saMsArameM phaila gaI ki svayaM sarvatra harSa hI harSa chAgayA ! prAkRta rUpameM aisI ghaTanA ghaTita honA anivArya thii| devoMne jaba ukta ghaTanAoMke bala zrI tIrthakara bhagavAnakA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] bhagavAna pArzvanAtha / kalyANakArI janma huA jAnA, to ve banArasakI ora cala diye| bar3I sanadhanake sAtha saudharmendra bhI AyA evaM aura saba deva bhI aaye| saboMne milakara bar3A bhArI AnaMdotsava manAyA / Akhira saudharmendrakI AjJAse zacIne mahArANI brahmadattAko nidrAke vazIbhUta kara diyA aura eka mAyAmaI bAlaka unake pAsa liTAkara vaha bAlaka bhagavAnako iMdrake pAsa le AI / indra anupama bAlakako dekhate hI gadgada hogayA / unake apUrva rUpa lAvaNyako do AMkhoMse hI dekhakara vaha tRpta na huA; balki apanI tRSNAko meTaneke liye usane aneka kRtrima netra banAkara bAlaka-bhagavAnake darzana kiye aura unakI vizeSa rItise stuti kii| uparAnta bhagavAnakA janmAbhiSeka karaneke liye vaha sumerugiri parvatapara legayA / vahaki pAMDukavanameM ratnanaTita zilApara bhagavAnako virAjamAna kiyA aura kSIrasAgarakA nirmala jala devoMdvArA maMgavAkara usane bhagavAnakA abhigheka 1008 kalazoMdvArA kiyA / usa samaya adbhuta utsAha cahuM ora dRSTi par3ane lgaa| saba hI surAMgaNAeM jayajayakAra karane lgiiN| eka kolAhalasA maca gayA ! jaina kavi bhagavAnake abhiSeka saMbaMdhoM kahatA hai kiH 'jA dhArAso' girisikhara, khaMDa khaMDa ho jAya / so dhAga jina deho, phUlakalI sama thAya // apramAna vIraja , dhanI, tIrthakara prabhu hoya / tAte tinakI sakatikauM, upamA lagai na koya // nIlavarana prabhu dehapara, kalasa-nIra chabi ema / nIlAcala sira hemake, bAdala baraseM jema // calI nhaunake nIrakI, uchala chaTA nabha mAhi / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnakA zubha avatAra / [117 svAmi saMga aghabina bhaI, kyoM nahiM Uradha jAhi // nhauna chaTA tirachI bhaI, tina yaha upamA dhAra / diga vanitA-mukha sohiyai, karanaphUla unahAra // ' - isa prakAra nhavana kara cukanepara indra aura zacIne bar3I vinayase bAlaka bhagavAnakI pUjA kI aura phira vaha bhagavAnase vinaya karane lagA ki 'he bhagavan ! ApakI rupAsvarUpa Atmahitake vinA anAdikAlase sambandha rakhanevAle prabala karmokA nAzaka viveka svarUpa netra logoMko prApta nahIM hosktaa| ApakI kRpA vinA ve karmoke nAzake liye samartha nahIM hoskte|' isI taraha bahuta derataka vinaya kara cukanepara saba devaloga banArasa lauTa Aye / ina devoMko isa prakAra sajadhajake sAtha AtA huvA dekhakara rAjA vizvasenako bar3A Azcarya huaa| parantu indrane rAjAko saba bheda batalA diyA aura kahA ki niyamAnusAra devagaNa bhagavAnake garbha, janma Adi pAMca kalyANakoMpara utsaba manAne Ate haiM, usI anurUpa maiMne bhagavAnakA janmakalyANaka utsava manAyA hai| yaha kahakara AcArya kahate haiM ki indrane isa prakAra bhagavAnakA nAma rkkhaa| 'anupamasukhadhAmapArzvavRttyA sakalajagadviSaya prabhAvabhUmnA / savinayamayamucyatAM samastairbhuvanaguruvasudheza pArzvanAthaH // 54 // ' arthAt-aisA kahakara indrane, usa samaya bhagavAna jinendra ke pArzva (pAsa) meM advitIya sukha aura kAMti dIkha par3atI thI aura samasta jagatapara unakA prabhAva par3A huA thA, isaliye tIna lokake svAmI jinendrakA pavitra nAma pArzvanAtha rakha diyaa| (pArzva040 362). 1-vizvasenanRpaH sArddha devyA baMdhujanaistarAM / ..... prItimAyAtisAzcaryo dRSTvAtanATyamUjitaM // 100 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] bhagavAna pArzvanAtha | phira indrane bAlaka bhagavAnako rAjA-rAnIke supurda kara diyA ora unakI bar3I vinaya se pUjA kii| isapara saba devoMne milakara sabake manoMko mohanevAlA adbhuta nATya racA jise dekhakara rAjA aura rAnI evaM saba hI upasthita bhavyagaNa bar3e hI AnaMdamana huye / isake bAda indra aura saba devaloga apane2 sthAnoMko cale gaye / rAjA vizvasenane bhI putrakA janmotsava bar3e hI ThAThavATase manAyA / sArI banArasa nagarI eka chora se dUsare chorataka jagamagA uThI aura cahuMora AnaMda chA gayA / baMdIgaNa mukta kara diye gaye, yAcakoM ko dAna diyA gayA aura prajAkA mAna kiyA gayA ! aura triloka vaMdanIya tIrthaMkara bhagavAnako apanI godameM dhAraNa karake rAjA-rAnI apane bhAgyakI sarAhanA karane lage / pUjya bhagavAnake mAtA pitA honese bar3hakara aura kaunasA pada saMsArameM zreSTa hai ? vahI sarvotkRSTa hai / ataeva hama bhI yahAMpara janmotsava prakaraNameM bhagavAna aura unake mAtApitA ke nikaTa natamastaka ho lete haiM / nayatIti eva pArzva yo bhavyAna tohi sArthakaM / asya cakruH surAH pArzvanAmapitroH prasAkSikaM // 101 // sarga 23 bha 7 - iti sakalakIrtiH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa samAgama / [ 119 (10) kumArajIvana aura tApasa samAgama ! 'himakara mukhamaMbujopamAkSa purapari dhAyatabAhu tucchamadhyam / pRthutara vilasadvizAla vakSastara latamAla ruciprakAza rucyam / / 61 atisita rudhiraM sarojagaMdhi vyapasRta dharmajalaM malAdapoDham / prasakala zubhalakSaNopapannaM prathamaka saMhananaM manojJa kAMtim ||62 kulagiritala bhUmi saMdhibandhaM lathaparihAsa vidhikSamaM javena / vapuratha paramezvareNa babhru zatamakha hastasarojarAjaviMvam // 63 // ________pArzvanAthacaritra | tInoM lokoMko sukha dAtA jinendra pArzvanAthakA janma ho gayA / ve bAlaka bhagavAna zukla pakSake candramAkI taraha dhIre2 bar3hane lage, zizu avasthAkI komala muskAna aura sarala aThakhiliyoMse mAtA-pitA aura baMdhujanoMkA mana harane lage, dekhate 2 ve aTapaTe pairoMse calane bhI lage / apane praphulita mukha aura bAlyakAlIna caMcala krIr3AoMse sabako bar3e hI priya lagane lage / kabhI Apa ujhakakara dhAyase dUra bhAga jAte; to kabhI ratnajar3ita dIvAloM meM apanI parachAI dekhakara usako pakar3aneko koziSa karate / isa taraha bAlalIlA karate vaha ATha varSake hogaye / isa nanhIMsI umarameM hI unakI buddhi bar3I kuzAgra thI aura ve naitika AcArakI maryAdAkA pAlana karane lage the / jaina zAstra kahate haiM ki isI samaya Apane zrAvakoMke aNuvratoMko dhAraNa kiyA thA / ' hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla 1 1 - varSASTame svayaM devavijJAnajJaH saMpaMcadhA / AdadeNuvratAnyeva guNazikSAvratAni ca // 17 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bhagavAna pArzvanAtha | aura parigrahakA ekadeza - AMzika tyAga kara diyA thA / vaha jAna bUjhakara ina duSkarmoMmeM pravratta nahIM hote the / aise vivekamaya AcaraNakA abhyAsa karate huye, vaha Anandase sura- kumAroMke sAtha anokhe. khela khelA karate the / unakA zarIra janmase hI mala, mUtra, pasInA Adise rahita bar3A hI svaccha thA / ' usameM kA rudhira dUdhake samAna sapheda thA / vaha paramotkRSTa zaktikara paripUrNa thA / jainazAstroM meM use 'susamacaturasaMThAna zarIra ' batalAyA gayA hai / usameM svabhAvataH eka prakArakI priya sugaMdhi AtI thI aura vaha 'sahasa aThottara' lakSaNoMse maMDita thA / sacamuca jaise ve bhagavAna mahApuruSa the vaisA hI unakA subhaga zarIra thA / eka jainAcArya uparyukta zlokoM meM bhagavAna pArzvanAtha ke zarIra saundaryakA varNana yUM karate haiM: 'bhagavAna jinendrakA mukha candramAke samAna thA / netra kamalake samAna the, bhujA paridhA ke samAna vizAla thIM / kaTibhAga patalA aura vakSaHsthala manohara kiMtu vizAla thA / evaM zarIrakI kAMti mAlavRkSa ke samAna manohara thI / unakA zarIra sapheda rudhirakA dhAraka kamalake samAna sugaMdhivAlA, svedajala, malamUtrAdise rahita, samasta zubha lakSaNoMkA dhAraka, vajjavRSabhajArAca nAmaka uttama saMhananase yukta, mahAmanohara, kulaparvatakI bhUmike samAna saMdhiyoMkA dhAraka aura kar3A saptadhA svargakartI nisvayogyAnya parANyapi / trizuddhayAnyaratIcArANi sAgAra vRSAptaye // 18 // - pArzvacarita sarga 14 / 1 - ' titthayarA tappiyarA halahara cakkAI vAsadevAI | paDivAsa bhoyabhUmiya AhAro Natthi NIhAro // ' Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa samAgama / [ 121. thA evaM usameM indrake manohara karakamaloMkI biMba par3atI rahatI thI arthAt sadA usakI sevA indra kiyA karatA thA / ' 9 isaprakAra apUrva saundarya ke AgAra bhagavAna pArzvanAtha kumAra avasthAko prApta huye ! kramakara unake nIlavarNamaI nau hAtha UMce zarIra meM yauvana ke cinha prakaTa huye / ve bhagavAna zIghra hI yuvAva-. sthAko prApta hogaye; kintu yahAMpara hameM bhagavAnakI zikSA-dIkSAke. sambaMdha meM kucha adhika vicAra kara lenA cAhiye / mAnavatAkA jo mahatva hai use dekha lenA hameM iSTa hai / manuSya hokara hameM apane pUjya tIrthaMkara bhagavAna ke darzana manuSyarUpameM karanekI lAlasA karanA svAbhAvika hai / kintu hatbhAgya se vaha itane prAcIna kAlameM huye haiM ki jisakA itihAsa pUrNata: jJAta nahIM hai aura jisase unake viSaya meM kucha adhika spaSTa rIti se kahA nahIM jAsaktA hai / jo kucha jaina zAstroMmeM unake bAlya aura kaumAra kAloMkA vivaraNa milatA hai unase yahI jJAta hotA hai ki bhagavAna nanhIM AvasthAMse hI dhArmika ruciko dhAraNa karanevAle aura nItimArgakA pAlana karanevAle vratI zrAvaka the| vaha isa choTI avasthA meM hI hamAre sAmane eka anukaraNIya Adarzake rUpa meM najara Ate haiM parantu yaha jJAta nahIM hai ki unakI zikSA kisa prakAra huI thI / jaina zAstra to kahate haiM ki vaha janmakAla se hI mati, zruti, avadhijJAna kara saMyukta the, aura isa taraha ve eka pUrvanirmita mUrtikI bhAMti hI hamAre agAr3I rakhakhe gaye pratIta hote haiM / parantu yadi hama vizeSa puNya prakRtike atula prabhAvako dhyAna meM rakkheM to isa prakAra unakA janmase hI viziSTajJAnI honA kucha 1- pArzvanAtha carita pR0 364 / 1 , * Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] bhagavAna pArzvanAtha / asaMgata pratIta nahIM hotA / bezaka Ajakalake jamAneke liye yaha eka beDhaMgI aura aTapaTI bAta hai / kintu pahaleke AtmavAdI jamAne meM isameM kucha bhI alaukikatA nahIM samajhI jAtI thii| bhagavAna pArzvanAtha avazya hI hama Apa jaise eka manuSya the, parantu unhoMne isa utkRSTatAko apane isI eka bhavameM nahIM pAyA thA, balki apane pahaleke nau bhavoMse hI ve itanI unnati karate cale Arahe the ki isa bhavameM Akara unakI AtmA paramoccapadako prApta huI thI / isa vikAza kramako hameM nahIM bhulA denA cAhiye aura isameM Azcarya karaneko koI sthAna zeSa nahIM rahatA hai / jainazAstra Apake zikSAdike sambandhameM yahI kahate haiM / yathAH 'matizrutAvadhijJAnAnyevAsya sahajAnyaho / bhairabodhisaniH zeSaM tatvaM vizvaM zubhAzubhaM // 11 // kalAvijJAna cAturya zrutajJAnaM mahAmateH / vizvArthAvagamaMtasya svayaM pariNatiM yayau // 12 // ' bhagavAna mati, zruti, avadhijJAna dvArA janmase hI vibhUSita the / kalA, vijJAna, cAturyatAmeM unakI samAnatA koI kara nahIM saktA thA / vizvabharakI sarva vidyAyeM Apako svayaM prApta huI thii| yaha mahApuruSoM ke liye koI anokhI bAta nahIM hai, tisapara bhagavAna pArzvanAtha to uparAnta anupama sAkSAt paramAtmA hI huye the / astu, ___eka roja sabhA lagI huI thii| rAjakumAra pArzvanAtha prasanna citta hue apane sakhAjanoMke sAtha AnandagoSThi kara rahe the| isI samaya vanapAla-mAlIne Akara rAjakumArase vanameM kisI eka sAdhuke Agamana sambandhI samAcAra sunAye / rAjakumAra pArzvanAthane apane avadhijJAna (Clairovoyance )se kAma liyaa| unhoMne usa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa samAgama / [ 123 sAdhuke rUpako jAnakara vahAM jAnA hI Avazyaka samajhA / sakhAjanoM aura aMgarakSakoM sahita bar3e ThATha - vATase ve hAthI para savAra hokara banavihAra ke liye nikale / vihAra karate 2 vahIM pahuMca gaye jahAM vaha sAdhu AyA huA ThaharA thA / rAjakumArane dekhA yaha sAdhu unakA nAnA mahIpAla hai, jo apanI rAnIke viraha meM vyAkula hokara tApasI hogayA hai aura paMcAgni tapa rahA hai / rAjakumArako usakI isa mUDhakriyApara bar3A tarasa aayaa| ve sarala svabhAva usake pAsa jA khar3e huye / tApasI yakAyaka pArzvanAthako cupacApa apane pAsa khar3A dekhakara krodhake AvezameM AgayA / vaha bolA- "maiM hI tumhArA nAnA hUM, aura rAjyavibhUtiko pairoMse ThukarA kara Aja kaThora tapavaraNakA abhyAsa kara rahA hUM; phira bhI tumheM itanA ghamaNDa hai ki mujhe praNAma karanA bhI tuma burA samajhate ho / praNAma karanemeM to tumheM zarma hI AtI hai na ?" rAjakumAra pArzvanAthane tApasIke ina kaTu vacanoMse jarA bhI apane cittako viSAdayukta nahIM banAyA ! unhoMne sahaja hI jAna liyA ki vaha kitanA sanyAsa parAyaNa hai aura uttara meM kahA ki'ajJAnI hokara yaha hiMsAmaya tapa, he tApasa ! tuma kyoM tapa rahe ho ?' itanA sunanA thA ki tApasa Aga babUlA hogayA ! usakI bhar3akI huI krodhAgnimeM rAjakumArake ukta zabdoMne ghIkA hI kAma kiyA / pUrvabhavakA inakA ApasI saMyoga hI aisA thA / yaha tApasa kamaThakA hI jIva thA, jo narkase nikala kara aneka kuyoniyoM meM bhaTakakara kiMcit pUrva puNya-prabhAvase mahIpAlapurakA rAjA huA thA aura phira tApasakA veSa dhAraNa karake isa samaya rAjakumAra ke prati roSa Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] bhagavAna pArzvanAtha | 'prakaTa karate hue apane pUrva vairako darzA rahA thA ! baha tar3apa kara - bolA, " cala rahane de | tU isa samaya niraMtara honevAlI sampatti se unmatta hai, anyathA aura koI manuSya muniyoMse aise anucita zabda "kaise kaha saktA hai ?" yaha kahakara vaha rAjakumArase vimukha hokara -zAMti hotI huI agniko sulagAne ke lie eka lakkar3a phAr3ane lagA / - bhagavAna ne use bIca meM hI roka diyA aura kahA ' yaha anartha mata karo / isa lakkar3akI khukhAlameM andara sarpayugala haiM / vaha tumhArI - kulhAr3I ke AghAta se maraNAsanna ho rahe haiM / tuma vyartha meM hI unakI. hatyA kiye DAla rahe ho / unheM Aga meM mata rakkho / ' kintu bhagavAnake ina hitamaI vAkyoMke sunate hI vaha tApasa tAr3ita hAthIkI bhAMti garjane lagA / vaha bolA, "hAM, saMsArameM tUhI brahmA hai, tUhI viSNu hai, tUhI maheza hai, mAno tere calAye hI duniyA cala rahI hai / tUhI bar3A jJAnI hai, jo yahAM aisA upadeza chAMTa rahA hai / yahAM mere lakkar3a meM nAga-nAginI kahAMse Aye ? maiM terA nAnA aura phira tApasa - taba bhI tU merI avajJA karate nahIM DaratA hai | "" AcArya kahate haiM ki ' tapasvI ke kaThora vacana sunakara bhI trilokInAtha bhagavAnako kucha bhI krodha na AyA / ve haMsane lage aura - hAthameM kulhAr3I le adhajalatI lakar3Iko unane phAr3a DAlA / jalatI huI agnikI uSNatAse chaTapaTAte hue nAga aura nAginIko jinendra bhagavAnane bAhara nikAlA aura apane alaukika tejase tapasvIke - rUpako khaMDabaMDakara use kruddha kara diyA / ' (pArzvacarita 40 371) una nAga-nAginIke duHkhase bhagavAnakA komala hRdaya bar3A hI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumArajIvana aura tApasa smaagm| [125. vyathita huaa| dayAke AgAra una sarvahitaiSI bhagavAnane usa tApasase kahA ki 'tuma vyartha hI tapasyA karate ho| krodha Adi kaSAyoMse tumhArA saba puNya naSTa hogayA ! hiMsAmaI kANDa racakara tuma tapasyA karanekA DhoMga kyoM racate ho ? kyA tumhAre hRdayameM dayA bilkula nahIM hai ? tumhArA yaha saba tapa ajJAnatapa hai| korA kAyakleza hai, ise bhogakara kyA lAbha uThAoge ?' - tApapta mahIpAla vaise hI kur3ha rahA thaa| vaha unmatta puruSake samAna "kahane lagA ki 'tU bar3A ghamaNDI hai / akasmAt yaha sarpayugala isa lakkar3ameM nikala AyA usapara tU phUlA nahIM samAtA hai / tU apanI pUjya mAtAke pitAkI avinaya kara rahA hai / dekha maiM tApasa hokara kitanI kaThina tapasyA karatA huuN| paMcAgni tapatA hUM-eka pairase khar3e rahakara eka hAthako AkAzameM uThAkara, bhUkha va pyAsa saba kucha cupacApa saha rahA hUM, sUkhe patte khAkara pAraNA karatA hUM, phira bhI tuma merI tapasyAko jJAnahIna batAte ho !' bhagavAnane phira bhI use madhura zabdoMmeM samajhAyA / usase kahA-"tApasa, tuma kruddha mata ho / maiM tumhArI bhalAIke vacana kaha rahA huuN| tumhArA tapazcaraNa itanA saba honepara bhI hiMsAmaya hai aura' tuma vRthA hI kAyakleza bhoga rahe ho| jarAsI bhI hiMsA mahAduHkhakA kAraNa hai, aura tuma roja hI hiMsAkAMDa racate ho, isakA pApa phala tumheM jarUra hI cakhanA hogA / 'jJAnahIna tapasyA cAMvalakI kaNikAke bhUseke Dherake samAna hai| agnike prakopase jaba bana jalane lagatA hai, taba loga rAstA na pAkara jisa prakAra yahAM vahAM bhAgakara antameM agnimeM hI jalakara prANa dedete haiM, ajJAnI tApata ThIka. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] bhagavAna pArzvanAtha / usI taraha kAyakleza bhogakara saMsArakI agnimeM hI jalakara bhasma ho jAte haiN|'* samyazraddhAna aura samyagjJAnake vinA AcAra niSphala hai| maiM tumhArI hitakI hI kaha rahA hUM, isa hiMsAmaI kAyaklezako chor3o aura jinendra bhagavAnake batAye huye muktimArgakA rAstA gRhaNa kro|" hatbhAgyase bhagavAnake ina hitamaI vacanoMkA bhI asara usa tApasapara kucha bhI nahIM huA / durjana kabhI bhI sadupadezako grahaNa karate nahIM dekhe gaye haiN| bhagavAna jinendra apane rAjamahalameM lauTa Aye aura Anandamagna ho kAlakSepaNa karane lge| vaha tApasI kAyaklezake prabhAvase marakara saMvara nAmaka bhavanavAsI deva huaa| (11) dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA-jJApana / 'padmAvatI ca dharaNazca kRtopakAraM / tatkAlatjAtamavidhaM praNidhAya buddhvA / Anamramauli ruciracchavicarcitAMdhi / mAnarcatuH surataru prasavaijineMdram / / 87 // ' -zrI pArzvacarita / banArasake vanameM Aye huye tApasa mahIpAlakI kRpAse eka sarpayugalake prANAnta bhagavAna pArzvanAthake samAgamameM huye the, pUrva paricchedameM yaha paricaya prApta hocukA hai / vastutaH una maraNAsanna sarpayugalako rAjakumAra pArzvanAthane dharmopadeza sunAkara sugatimeM padharA diyA / NamokAra maMtrake zravaNa mAtrase unake pariNAma sama * 'bhagavAna pArzvanAtha' (sAgara) pR. 27 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI kRtajJatA jJApana / [127 'tArUpa hogaye aura ve samatAbhAvoMse prANa visarjana karake isI lokameM bhavanavAsI deva huye ! antima samayameM dharmArAdhana karanekA madhura phala unako turata hI mila gayA / ve pazu hokara bhI usake puNya prabhAvase devagatiko prApta huye ! jainazAstroMmeM devagati cAra prakArakI batalAI gaI hai / svargalokameM vimAnoMmeM dasanevAle deva kalpavAsI kahe jAte haiM; sUrya, candra Adi jyotiSapaTalameM rahanevAle deva jyotiSI kahalAte haiM; bhUlokameM nivAsa karane vAle tathApi adholokake pUrvabhAgameM bhI kiMcita vasanevAle deva bhavanavAsI batalAye gaye haiM aura vyaMtaradeva ve kahe gaye haiM jo bhUta, preta Adi nAmase prasiddha haiM / ina devoMke zarIra manuSyoMse viziSTa aura sUkSma tathApi vikriyA (rUpa badalanekI) zakti kara saMyukta hote haiM / yaha loga manuSyoMse adhika sukhI jIvana vyatIta karate haiN| Ajakala 'preta-vidyA' (Spiritualism) ke bala. katipaya siddhahasta loga inameMse itara jAtike-bhavanavAsI aura vyaMtara devoMko AhvAhana karanemeM saphala-prayAsa hocuke haiM aura unhoMne jo anya devoM aura devalokoMkA hAla batalAyA hai, usase yaha bAta spaSTa hogaI hai ki sacamuca koI devagati bhI saMsArameM rulate hue jIvako sukha-duHkha bhugataneke liye haiM / nAga-nAginIke jIva bhavanavAsI devoMmeM nAgakumAra nAmaka devoMke indra aura indrANI huyethe| isIliye ve kramazaH dharaNendra aura padmAvatIke nAmase vikhyAta huye haiN|' 1-jainazAstroMmeM hameM kahIM bhI dharaNendra aura padmAvatIke sambandhameM koI spaSTa vivecana nahIM milA hai ki vaha jAtivAcaka athavA vyaktigata nAma haiM, parantu purANa graMthoM meM hameM bhagavAna pAzvanAthase pahale bhI inakA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 128 ] bhagavAna pArzvanAtha | jaba ve nAga aura nAginI dharaNendra aura padmAvatI ho gaye to usI samaya apane janmasiddha avadhijJAna (Clairovoyance) ke balase unheM apane upakAra karanevAle rAjakumAra pArzvanAthakA dhyAna AyA / 've zIghra hI banArasa Aye aura namrIbhUta mukaToMkI manohara kAMti se jinake caraNa pUjita haiM aise bhagavAna pArzvanAthakI unhoMne pUjA kI ! bahuvidhi pUjA karake aura kRtajJatA jJApana karake ve apane nivAsasthAnako cale gaye / ' 2 jaina zAstroM meM inakA nivAsasthAna pAtAla athavA nAgaloka batalAyA gayA hai / ' yaha sthAna jisa bhUmaMDalapara hama rahate haiM usa madhyalokakI pRthvIke nIce avasthita kahA gayA hai| vahAMpara inake bar3e2 mahala aura bhavana bhogopabhogakI sundara sAmigrI se pUrNa haiM, yaha zAstroM meM likhA huA hai / prakhyAta jaina grantha zrI rAjavArtikajImeM isakA ullekha isa taraha para hai: --- 'kharapRthvI bhAge uparyadhazcaikaikayojana sahasraM varjayitvA zeSe ullekha milatA hai / isase hama inake ye nAma jAtivAcaka hI samajhate haiM / udAharaNa ke rUpa meM ' saMjayaMta muni' kI kathAmeM padmapurANa ( pR0 56) meM dUsare tIrthakara zrI ajinAthajIke samayameM 'dharaNendra' ke prakaTa honekA ullekha hai / 'puSpAMjali vratakathA' tathA 'puNyAzrava kathAkoSa' ( pR0 260) meM aise hI 'padmAvatI' kA sahAyaka honA pArzvanAthajIse pahale batalAyA gayA hai / -pAtAlA 1- padmAvatIcaritra - 'pAtAle vasitA / - zrI bRhat padmAvatIstotra - dhipati' zloka 22. harivaMzapurANa pRSTha 33 - 'maNi aura sUryasamAna dedIpyamAna pAtAlaloka meM asurakumAra nAgakumAra Adi daza prakArake bhavanavAsI deva yathAyogya apane2 sthAnoMpara rahate haiM / ' 2 - tatvArthasUtram ( S. B. J. Vol. II) pR0 79. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra - padmAvatI kRtajJatA jJApana / [ 129 navAnAM kumArANAM bhavanAni bhavati // 10 // tadyathA asmAjjambUdvIpattiyargapAga saMkhyeyAn dvIpasamudrAnatItya dharaNasya nAgarAjasya catuzcatvAriMzat bhavana zatasahasrANi SaSThiH sAmAnika sahasrANi trayastriMzattrayastriMzAH tisraH pariSadaH saptAnIkAn catvAro lokapAlAH, SaDagramahiSyaH, SaDAtmarakSasahasrANyAkhyAyaMte / .... tAnyetAni nAgakumArANAM caturazItiH bhavanazatasahasrANi / ityAdi / " 9 khapRthvIpara raNendra athavA nAgarAja ke cavAlI salAkha bhavana maujUda haiN| yaha kharaSTathvI isa jambUdvIpake asaMkhyAt dvIpasamudroMko vyatIta kara jAnepara milatI hai| inake chai hajAra sAmAnika deva haiM, tIsa trAstriMzat deva haiM, tIna pariSad (mabhAyeM) haiM; sAta senAyeM haiM, chai agramahiSI ( paTTaganI) haiM aura chaihajAra AtmarakSaka haiM / vAstameM jainazAstroM meM pratyeka prakArake devoMke lie dasa darje niyata kiye huye milate haiM; yathA: 1. indra - yaha rAjAkI bhAMti mukhya aura zAsaka hotA hai / 2. sAmAnika - yaha bhI balavAna aura zaktisampanna hote haiM, parantu indra ke samAna nahIM / inheM pitA, guru Adi samajhanA cAhiye / 3. trayastriMzat - yaha maMtrI, purohita Adi kula 33 haiM / isaliye isa nAmase ullekha meM Ate haiM / " 4. pAriSada - sabhA ke sadasyagaNa athavA darabArI loga / 5. AtmarakSaka - yaha zarIrarakSaka hote haiM / 6. lokapAla - prajAke saMrakSaka; jaise pulisa / 7. anIka - phauja / 1 - rAjavArtika saTIka pRSTha 154. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bhagavAna pArzvanAtha | 8. prakIrNaka - prajJA / 9. abhiyogya - vaha deva jo apaneko savArI rUpa ghor3A : Adi banA dete haiM / 10. aura kilviSika - sevakadala | dharaNendra nAgakumAra devoMkA indra thA aura zeSa jo unake - sAmAnika Adi the vaha Upara batalAye haiM / inake viSayameM aura vizeSa varNana zrI arthaprakAzikAjI meM bhavanavAsI devoMke sAtha nimnaprakAra hai: 1 'bhavananimeM valeM haiM tAteM inakUM bhavanavAsI kahiye hai / bhavanavAsInimeM asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikkumAra aise daza vizeSa saMjJA nAma karmakari konI jAnanA, bahurikoU zvetAMbarAdika kahaiM jo devanikari 'asyaMti' kahie yuddha kareM prahAra kareM te asura haiM aiseM kareM so nahIM / e kahanA to devoMkoM avarNavAda hai, isameM mithyAtvakA baMdha hoya hai / te saudharmAdikanike deva mahA prabhAvAna haiN| inake Upari hIna deva manakarikaiM hU pratikUla paNA nahIM vicAre haiN| jo etA vizeSa hai| jo camarendra ara vairocana e indra apanI aizvarya saMpadA kara pariNAma maiM aisA mada kareM haiM jo hamAra saudharma IzAna indrasauM kaunasI saMpadA ghaTa hai, hama bhI unake tulya hI haiM aisI pariNAmani maiM IrSA hai so abhimAnakI adhikatA teM aisI IrSA kare hI haiM / bahuri saudharmAdika devanikaiM viziSTa zubha karmakA udayakari vibhava hai so arahaMta pUjA tathA bhogAnubhavana 1 - tatvArtha sUtram a0 4 sUtra 4. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA-jJApana / [131 ityAdikamaiM lIna haiM / inake parakI dArAharaNAdika vairakA kAraNa hI nahIM tAta asura haiN| te suranikari yuddha nAhIM kareM haiN| bahuri samasta devanikai bAlayauvanAdika avasthA nahIM palaTai haiM / upajyA nisa avasarata maraNa paryaMta ekasI thira avasthA rahai haiM tAtai avasthAkari kumAra nahIM haiN| inikai kumAra samAna uddhata veSa bhUSA AbharaNa Ayudha vastra gamana vAhana rAga krIr3ana haiM tAtai kumAra kahiye hai| aba inakA bhavana kahAM haiM so kahai haiM / isa jambUdIpakI dakSiNa dizAmaiM asaMkhyAta dvIpasamudranikU vyatIta kari ratnaprabhA pRthvIkA paMkabhAga virSe asura kumAranikA camara nAma indrake cauMtIsa lAkha bhavana haiM ara causaThi hajAra sAmAnika deva haiM / tetIsa trAyastrizat deva haiM / bahuri soma, yama, varuNa, kubera e cAra lokapAla haiM / tIna sabhA haiM tinamaiM pahalI sabhAmaiM aThAIsa hamAra deva haiM / madhyakI sabhAmeM tIsa hajAra, bAhya sabhAmai battIsa hajAra deva haiM / ara sAta senA haiN| mahiSanikI ghor3enikI rathanikI hAthInikI payAdanikI gaMdharvanikI nRtyakAriNInikI / tina eka eka senAmeM sAta sAta kakSA haiN| pahalI kakSA causaThi hajAra devanikI dUnI yAta dUNI, tInI yAta pUNI aise sapta jAyagA dUNI daNIkI ikyAsI lAkha aThAisa hajAra pramANa mahiSanikI senA bhaI inikU saptakara guNie tadi pAMca koTI aDasaThI lAkha chinavai hajAra devasAtau senAke bhae / aiseM hI vairocanAdika indrakai senAkA pramANa jAnanA / ini sAta prakArakI senAmaiM eka eka senAdhipati mahattara deva haiM, nRtyakAriNIkI senAmaiM mahattarI devI hai / ara prakIrNaka deva nagara nivAsI samAna prItike pAtra asaMkhyAta haiM / bahuri chappana hajAra devI haiM tinamaiM solaha hanAra vallabhikA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bhagavAna pArzvanAtha / pAMca paTTa devI haiM / ara paTTadevI ATha hajAra vikriyAM kareM haiN| aiseM hI vairocanAdi indranikai samasta daza bhedanimaiM bhavana parivArAdika trilokasArAdi graMthaniteM jAnanA / bahuri ratnaprabhA pRthvI ke paMka bhAga viSai asura kumAranike bhavana haiM ara nAgakumArAdika navajAtike bhavana kharabhAga viSai haiM / bahuri koI bhavana jaghanya haiM te to saMkhyAta koTI yojana haiM / utkRSTa bhavana asaMkhyAta yojanake vistArarUpa haiM caukora haiM / tInasauM yojanakI UMcAI lie haiM / bhavanakI bhUmi chAtI paryaMta tInase yojanakI UMcAI hai ara eka eka bhavanake madhyavi eka yojana UMcA parvata hai, tisa parvata Upara jinendra maMdira haiM aiseM daza jAtike bhavanavAsInike sAta koTI bahattarI lAkha bhavana haiM / ara sAta koTI bahattarI lAkha hI jina caityAlaya haiM / aSTa guNarUpa Rddhinikari sahita haiN| nAnA maNimaya bhUSaNanikari jinakA dIpti saMyukta aMga haiM / ara daza prakArake caityavRkSa jina pratimAkari virAjita haiM / apane tapake prabhAvakari sukharUpa bhoga bhogate tiSThai haiM / jinake mala, mUtra, rudhira, cAma, hADa, mAMsa Adikakara varjita divya deha hai / .... anya nAgakumAra suparNakumAra dvIpakumAra ina tInakai AhArakI icchA sAThA bAraha dina gae hoya ara sADhAvArA muhUrta gae uchvAsa hoya / dehakI uMcAI .... (nAgakumAdi) nava jAtikeni daza dhanuSa hai / " (pRSTha 177 - 180 ) sAtha hI zrI harivaMzapurANajImeM inake sambandhameM isa prakAra varNana milatA hai : - 'narakakI pahalI .... ratnaprabhA pRthvIke kharabhAga, paMkabhAga aura bahulabhAga ye tIna bhAga haiM, .... paM bahulabhAga ke do bhAga haiM, unameM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-SamAvatI-kRtajJatA-jJApana / [133 prathama bhAgameM rAkSasoMke aura dUsaremeM asurakumAroMke ghara haiM aura ke dedIpyamAna ratnoMke bane haiM / kharabhAgameM atizaya dedIpyamAna, svAbhAvika prabhAke dhAraka nAgakumAra Adi nau bhavanavAsiyoMke aneka ghara haiM |...naagkumaaroNke caurAsIlAkha bhavana hai |....mnni aura sUryasamAna dedIpyamAna pAtAla lokameM asurakumAra nAgakumAra suparNakumAra dvIpakumAra udadhikumAra stanitakumAra vidyutakumAra dikumAra agnikumAra aura vAyukumAra ye daza prakArake deva yathAyogya apane apane sthAnoMpara rahate hai / (pR. 32-33) isa taraha yahAMtakake varNanase yaha spaSTa hai ki dharaNendra aura usakI mukhya paTTarAnI padmAvatI nAgakumAra devoMke indra-indrANI the aura vaha pAtAla lokameM rahate the / unako nAgavaMzI rAjA athavA vidyAdhara manuSya batalAnA kucha ThIka nahIM jaMcatA, parantu yaha bAta vicAraNIya hai; isaliye isapara hama agAr3I prakAza ddaaleNge| pAtAlaloka hamArI pRthvIke nIce batalAyA gayA hai, parantu Upara jo rAnavArtikanI va arthaprakAzikAjIke uddharaNa diye gaye haiM, unase yaha; prakaTa hotA hai ki jambUdvIpake asaMkhyAta dvIpasamudroMko ulaMgha jAnepara dakSiNa dizAmeM kharabhAga pRthvI milatI hai jahAM dharaNendrake bhavana haiM tathApi jambUdvIpa Adikara saMyukta madhyaloka jaina zAstroMmeM thAlIke samAna sama mAnA hai| isa apekSA to dharaNendrakA nivAsasthAna hamArI pRthvIke nIce pramANita nahIM hotaa| parantu zAstroMmeM sarvatra pAtAlaloka pRthvIke nIce batalAyA gayA hai| aisI avasthAmeM uparokta zAstroMke katha 1. caracAzataka pR0 11 / 2. harivaMzapurANa pR0 32-33 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] bhagavAna pArzvanAtha | noMko mAnyatA dete huye madhyalokakI pRthvIko DhalavAM mAnanA par3egA, jisase dakSiNa dizA kI ora nIce Dhalate huye kharapRthvI adholoka meM AsaktI hai / jambUdvIpakI nadiyAM jo Amane sAmane idhara udhara bahatIM batalAI gaI haiM, usase bhI yahI anumAna hotA hai ki yaha pRthvI bIcameM uThI huI aura kinAroMkI orako DhalavAM hai; parantu zAstroM meM isa viSayakA koI spaSTa ullekha hamAre dekhane meM nahIM AyA hai / ataeva isa viSaya meM koI nizcayAtmaka bAta nahIM kahI jA saktI hai / kintu itanA avazya hai ki yaha viSaya vicAraNIya hai / jaina bhaugolika mAnyatAoMko svataMtra rItise adhyayana karake pramANita karane kI AvazyaktA hai / jainazAstroM meM jisa spaSTatA ke sAtha bhaugolika varNana diyA huA hai; usako dekhate hue usameM zaMkA karaneko jI nahIM cAhatA hai, parantu jarUrata usako sapramANa prakAzameM lAne kI hai / astu, yaha to spaSTa hI hai ki dharaNendrakA nivAsasthAna pAtAla athavA nAgaloka hai / di0 jaina samAjameM usakI mUrti pAMca kaNa kara yukta aura cAra hAthavAlI batalAI gaI hai / do hAthoMmeM unake sarpa hote haiM, tathApi anya do hAtha chAtIse lage huye rahate haiM, jinameM eka khulA huA aura eka muTThI baMdhA huA hotA hai| inakI savArI kachuvekI batalAI gaI hai|' inakI agramahiSI padmAvatI bhI pAMca phaNavAle sarpake chatrase yukta cAra hAthavAlI mAnI gaI hai| inake do hAthoM meM vajradaMDa aura gadA hotI hai evaM anya do hAtha usI rUpameM hote haiM, jisa rUpameM dharaNendrake batalAye gae haiM / 1. Dara jainisamasa pleTa naM0 27 / . Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra- padmAvatI - kRtajJatA jJApana | [ 135 inakA Asana rAjahaMsa batalAyA gayA hai / ' kintu kahIM 2 inako tIna vAle chatra maMDita kahA gayA hai, yathA: 'phana tIna sumanalIna tere zIsa birAjai / jinarAja tahA~ dhyAna dhareM Apa birAjai // phaniiMdane phanikI karI jinaMdapai chAyA / upasarga varga meTike Ananda bar3hAyA // jinazAsanI haMsAsanI padmAsanI mAtA / bhuja cAra phala cArude padmAvatI mAtA // ' yahAM haMsanIke sAtha inakA ullekha padmAsanI rUpameM bhI kiyA huA hai / anyatra bhI yahI kahA gayA hai aura sAtha hI inako padmavanameM nivasita batalAyA hai; yathA 'padma padmAsanasthe vyapanayaduritaM devi devendra vaMdye // 6 // ' 'mAtarpadmani padmarAgarucire padmaprasUtAnane / padma padmavanasthite parilasatpadmAkSa padmAlaye // padmAmodani padmanAbhivarade padmAvatI yAhi mAM / padmolAsana padmarAgarucire padmaprasRnArcite // 27 // ' .3 1. pUrva pramANa aura karakaMDucaritameM bhI padmAvatI devIko pAMca phaNavAlA batalAyA hai; yathA 66 samaccivipUjivijjhAyaijAva / samAgayadevaya pomAvayatAma / samaMtharalAlasakomala ANi kuNaMtiyakAviauvviyabhAu // viNimmiyarUva samiddhikhaNeNa - sarIra iM rattiya suddhamaNeNa / karehiM cauMhiM karaMtigula - sayochayabhiMga samudda muNAlu // sakuMDala kaNNaphuraMtaka vola - saNNaDarakiMkiNi mehalarola / phaNaphaNa paMcasireNadharaMti-pasaNiyaNimmala kavikarati // " J - saMdhi 7. 2. vRndAvana vilAsa pR0 21 / 3. jaina guTakA naM0 44 ArA - bRhadU padmAvatIstotra - pR0 27-28 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .236] .. bhagavAna pArzvanAtha / janasAdhAraNameM bhI zAyada isI apekSA padma (kamala) puSpoMse pUrNa nadI aura sarovaroMko 'padmAvatI' aura 'padmavana' nAmase paricita karanekI maryAdA pracalita hai|' mizradeza, jahAM ki bhAratIyatAkA prAcIna saMbaMdha rahA hai jaise ki hama agADI dekheMge, vahAMkI nIla ( Nile ) nadIko loga isI apekSA 'padmAvatI' bhI kahate haiM aura usIkI dala dalameM eka 'padmavana' bhI hai / tathApi 'padma' devIkI bhI vahAM mAnyatA hai| dharmakA prakAza karaneke liye-ninazAsanakI vijaya vainayaMtI phailAneke liye padmAvatIdevI bahu prasiddha haiM / eka AcAryake nimna zabda isake sAkSI haiM: saMsArAbdhaunimagnAM praguNaguNayutAM jIvarAziM ca yAhi / zrImajainendraM dharma prakaTyavimalaM devi padmAvatI tvaM // 23 // tArAmAnavimaInI bhagavatI devI ca pdmaavtii| tAtA sarvagatA tvameva niyataM mAyeti tubhyaM namaH // 5 // sacamuca padmAvatIdevI dharmAnugagakI umaMgase bharI huI haiN| jisane bhI jaba jinadharmakI prabhAvanA karaneke bhAva pragaTa kiye vahAM yaha devI usakI sahAyaka huI haiM ! AcAryavarya zrI akalaMkadevanI jisa samaya rAjA himazItalake darabAra meM dakSiNa bhAratake kAMcIpura (kannIvaram ) nAmaka nagarameM tArAdevIke Azrita bauddhaguruse bAda karate 2 vilakha uThe the, usa samaya inhIM devIne pragaTa hokara unakI sahAyatA kI thii| aise hI pAtrakezarI AcAryako bhI yahI devI sahAyaka huI thiiN| eka jaina kavi inake divyarUpakI . 1. aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 59 / 2. pUrva pustaka pR. 64 / 3. pUrva pustaka pR0 59 / 4. bR0 padmAvatIstotra 10 31 / 5. akalaMka caritra dekho / 6. ArAdhanA kathAkoSa bhAga 1 pR0 5 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra - padmAvatI kRtajJatA jJApana | [ 137 'prazaMsA nimna padyoMmeM' karate haiM: "dharmAnurAga raMgase umaMga bharI ho, saMdhyA samAna lAla raMga aMga dharI ho / 'jinasaMta zIlavaMta pai turaMta khar3I ho, manabhAvatI darasAvatI AnaMda bar3I ho // 5 // caraNAbiMda meM haiM nUpurAdi AbharaNa, kaTimeM haiM sAra mekhalA pramodakI karana / urameM hai sumanamAla sumanamAlakI mAlA, paTaraMga aMga saMgasoM sohe hai vizAlA // 11 karakaMjacArubhUSanasoM bhUri bharA hai, bhavi-vRMda ko AnandakaMda pUri karA hai 1 juga bhAna kAna kuMDalasoM joti dharA hai, zirazIsaphUla phUlasoM atUla dhaga hai // 12 mukhacaMdako amaMda dekha caMda hU thaMbhA, chabi hera hAra horahA raMbhAko acaMbhA / tIna sahita lAla tilaka bhAla dharai hai, vikasita mukhAraviMda sauM AnaMda bhare hai / " zvetAMbara jainoM ke zAstroM meM bhI dharaNeMdra aura padmAvatIko bhagavAn pArzvanAthake zAsana devatA svIkAra kiyA gayA hai / yadyapi kahIM2 dharaNendrakA nAma vahAM 'pArzva' likhA milatA hai / parantu zrIbhAvadeva - sUrine dharaNendra aura pAzvaM zabdoM ko samAna rUpameM vyavahRta kiyA hai / 1 - vRndAvanavilAsa pR0 22-23 / zrI bRhadmAvatIstotra meM isakA ullekha ina zlokoMmeM hai:vistIrNe padmapIThe kamaladala zrite cittakAmAMgagupte | lAMtAMgIM zrIsamete prahasitavadane nityahaste prazaste // rakta raktotpalAMgI prababahasi sadA vAgbhavekAmarAje / haMsArUDhe trinetre bhagavati varade rakSa mAM dekhi padme // 10 // ji nAzikAMte hRdi manazi dazA karNayornAbhipadma / skaMdhe kaMThe lalATe zirasi ca bhujayo vRSTa pArzvapradeze // sarvAMgopAMga subdhApayatizaya bhuvanaM divyarUpaM surUpaM / dhyAyaMti sarvakAlaM praNavalayutaM pArzvanAtheti zabde // 12 // 2 - lAipha eNDa sTorIja oNpha pArzvanAtha, phuTanoTa- pR0 118 aura pR0 167 aura hArTa oNpha jainijma pR0 313 / 3 - bhAvadevasUrikRta zrIpAcarita sarga 7 0 827... aura hemacandrAcAryakA abhidhAna cintAmaNi 43 | 4 - zrIpArzvacarita sarga 6 zloka 190 - 194 yahAM dharaNendrakA hI nAma likhA hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] bhagavAna pArzvanAtha / bhagavAna isIliye yaha kahanA hogA ki antataH zvetAmbaroMke anusAra bhI dharaNendra hI pArzvasvAmIke zAsana devatA the / pratyeka jaina tIrthakarake / zAsana rakSaka eka deva aura devI batalAye gaye haiN| usahIke anusAra zrIpArzvanAthajIke zAsana rakSaka dharaNendra aura padmAvatI the| zrIbhAvadevasurine dharaNendra-pArzvakA rUpa isa taraha citrita kiyA hai / use eka kRSNavarNakA cAra bhujAoMvAlA yakSa batalAyA hai / mUlanAma 'pArzva' likhA hai / tathA kahA hai ki vaha sarpakA chatra lagAye rahatA thA / usakA muMha hAthI jaisA thA, usake vAhana kachubekA thA, usake hAthoMmeM sarpatheaura vaha bhagavAna pArzvakA bhakta bana gayA thaa|' digambara jainazAstroMmeM usakA mukha suDaula aura sundara manuSyoM jaisA batalAyA hai| usake sAtha hI una zvetAMbarAcAryane padmAvatIdevIko svarNavarNakI, vizeSa zaktizAlI, kakuMTa sarpake AsanavAlI batalAyA hai / use sIdhe do hAthoMmeM kramazaH kamala aura daMDa evaM anya do hAthoMmeM eka phala aura gadA liye kahA gayA hai / yahAM bhI digambara mAnyatAse jo antara hai vaha pragaTa hai; parantu mUlameM donoM hI usako yakSayakSinI aura cAra hAthavAle jina zAsanake rakSaka svIkAra karate haiN| nisa samaya bhagavAna pArzvanAthajIpara kamaThake jIvane upasarga kiyA thA, jaise ki agAr3I likhA jAyagA, usa samaya dharaNendra padmAvatIne Akara unakI sahAyatA kI thii| isIliye ve jaina zAsana rakSakadeva mAne gaye haiN| zrIAcArya vAdirAjasari yahI likhate haiM:'padmAvatI jinamatasthiti munnayatItenaivatatsadasi zAsanadevatAsIt / tasyAH patistu guNasaMgraha dakSacetA yakSo babhUva jinazAsanarakSaNajJaH // 42 // ' 1-pUrva pustaka sarga 7 zlo. 827... / 2-pUrva pustaka sarga 7. zlo. 828 : Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyaa|" __ dharaNendra-padmAvatI kRtjnytaa-jnyaapn| [139 arthAt-'devI padmAvatI jinamatakI unnatikI karanevAlI thI isalie vaha zAsanadevatA kahI jAne lagI aura guNoMkI parIkSAmeM catura jinazAsanakI rakSAkA bhaleprakAra jAnakAra dharaNendra yakSa kahA dharaNendra aura padmAvatI isa taraha yakSa-yakSiNI pramANita hote haiM / digaMbara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke zAstra isa bAtapara ekamata haiM kintu isa hAlatameM yaha virodha Akara agAr3I upasthita hotA hai ki yakSa vyantara jAtike devoMkA eka bheda hai aura dharaNendra padmAvatIko zAstroMmeM nAgakumAroMkA indra-indrANI batalAyA hai, jo bhavanavAsI devoMmeMse eka haiM / phira zvetAmbara zAstrakAroMne jo dharaNendrako pAtAlakA rAjA aura zrIpArzvanAthanIkA zAsanadevatA pArzva yakSa batalAyA hai usakA bhI kucha kAraNa honA cAhiye / yadyapi antataH vahAM bhI dharaNendra aura pArzva yakSa samAnarUpameM vyavahRta huye milate haiN| ina bAtoMko dekhate hue kyA yaha saMbhava nahIM hai ki nAgavaMzI rAjAoMkA vizeSa samparka bhagavAna pArzvanAthajIse rahA ho ? nAgavaMzI rAjA aura nAgakumAroMke adhipati dharaNendrako eka hI mAnakara kisI taraha ukta prakAra bhramAtmaka ullekha hogayA ho to kucha Azcarya nahIM, kyoMki purAtanakAlameM itihAsakI ora AcAryoMkA bahuta kama dhyAna thaa| tisapara yaha pragaTa hI hai ki bhagavAna pArzvanAthase pahale bhAratapara nAgavaMzI rAjAoMne 9-zrIpArzvanAtha caritra ( kalakattA) pa0 415 zrI bRhad padmAvatI stotrameM bhI yahI likhA hai yathAH-.. 'pAtAlAdhipati priyA praNayanI ciMtAmaNi prANinAM / .... zrI matpArzva jineza zAsanasurI padmAvatI devatA // 22 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] bhagavAna pArzvanAtha / 3 AkramaNa kiyA thA aura ve yahAM vividha sthAnoMpara basane bhI lage the / ' zrI padmapurANajImeM sItAjIke svayamvara meM Aye huye rAjAoM meM nAgavaMzI rAjAkA bhI ullekha kiyA gayA hai| sAtha hI zrI nAgakumAra caritameM bhI isI bAtakA ullekha hai| vahAM nAgavApI meM jo nAgakumArakA giranA aura nAgoMkI unakI rakSA karanA batalAyA hai usakA bhAva nAgavaMziyoMkI pallImeM kumArakA bedhar3aka calA jAnA aura nAgavaMziyoMkA videzase AyA huA batalAnA hI iSTa hai / " jaina padmapurANa se yaha pragaTa hI hai ki nAgakumAra nAmake vidyAdhara loga bhI yahAM maujUda the| phira bhAratIya kathAgranthoMmeM ina nAgavaMzI rAjAoMkA ullekha jahAM kiyA gayA hai vahAM unako pazunAga khyAla - karake unakA sthAna jala yA vApI batalAyA gayA hai / isakA mata-laba yahI hai ki vaha videzase AI huI vijAtIya saMpradAya thI aura samudrapAra basatI thI / usa kAlameM unane bhAratake vividha sthAnoM meM apane aDDe jamA liye the; yahAM taka ki ve magadha aura himAlayakI tarAI taka meM pahuMca gae the / nAgakumAra jisa nAgavApImeM gire the vaha magadha meM hI thI* tathApi nepAlake purAtana itihAsa meM isa bAta kA pUrA ullekha hai ki vahAM kaI vAra nAga loga Akara basa gaye the / himAlayako ve loga nAgahRda kahate haiN| vahAM nAgendrakA vAsa batalAte haiM / " jaina zAstroM meM bhI cakravartI sagarake sau putroMkA kailAza parvatapara pahuMcakara khAI khodanepara nAgendradvArA mAre jAnekA ullekha 1 - rAjapUtAnekA itihAsa bhAga 1 pR0 230 / 2 - padmapurANa pR0 402 / 3- nAgakumAra carita pR0 17 / 4 - inDiyana hisTrI kA0 bhAga 3 pR0 `521 / 5-nAgakumAra carita pR0 17 / 6 - dI hisTrI oNpha nepAla pU~0 70-174 / 7-pUrva pustaka pR0 77 / 8 - zrI harivaMzapurANa pR0 169 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI kRtajJatA-jJApana / [141 milatA hai| jisase bhI vahAM nAgendrakA vAsa pramANita hotA hai ! parantu kyA yaha nAgendra nAgakumAroMke indra dharaNendra hI the, yaha mAnanA jarA kaThina hai, kyoMki dharaNendra ninazAsanakA paramabhakta batalAyA gayA hai| ataeva jaba samrAT sagarake putra zrI kailAzaparake bharatarAjAke banavAye huye caityAlayoMkI rakSAke nimitta khAI khoda rahe the to phira bhalA eka zAsanabhakta deva kisa taraha unapara kopa kara saktA thA ? aura yahAMtakaki unake prANoM-samyagdRSThiyoMke prANoM takako apaharaNa kara letA ! phira unakA ullekha vahAM kevala nAgendra athavA nAgarAjake rUpameM hai jisase dharaNendrakA hI bhAva lagAnA jarA kaThina hai / isa taraha yaha bilkula saMbhava hai ki vaha nAgarAja nAgavaMzI vidyAdharoMkA rAjA ho; jaise ki use nepAlake itihAsameM bhI batalAyA gayA hai| nepAlake itihAsameM bhI nAgoMkA sambandha bahuta hI prAcInakAla arthAta hinduoMke tretA aura satayugase batalAyA hai| tretAyugameM eka 'satva' buddha kA Agamana vahAMpara huA thaa| usane nAgahRdako sukhA diyA, jisase lAkhoM nAga nikalakara bhaage| Akhira satvane unake rAjA karakoTaka nAgako rahaneko kahA aura unake rahaneko eka bar3A tAlAva batalA diyA evaM unako dhanendra banA diyA / nepAlakI isa kathAkA bhAva yahI hai ki vahAMpara nAgarAjAoMkA prAbalya thA, jinako satva nAmaka vyaktine parAsta kara diyA / bahutere nAga to apane dezako bhAga gaye; parantu prAcIna kSatriyoMkI bhAMti satvane unake rAjAko vahAM rahane diyA aura use artha-saciva banA diyA / karakoTaka nAga kaispiyana samudrake kinAre 1-dI hisTrI oNpha nepAla pR0 79 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] bhagavAna pArzvanAtha / basanevAlI eka jAti thI, yaha pramANita ho gayA hai| kaispiyana samudrake nikaTa basanevAlI jAtiyoMkA pUrNa ullekha hama agAr3I kreNge| yahAMpara isa kathAse bhI yaha spaSTa hai ki jina nAgoMko pAnImeM rahanevAlA batalAyA gayA hai ve daraasala manuSya the| jaina zAstroMmeM to unako aisA hI batAyA hai jaise ki padmapurANajIke uparokta ullekhase prakaTa hai| nepAlake itihAsakI eka anya kathAse yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki yaha nAgaloga vAstavameM manuSya hI the / isa kathAmeM kahA gayA hai ki nepAlake rAjA harisiMhadevakA eka vaidya eka dina tAlAbake kinAre snAna kara rahA thA ki itanemeM brAhmaNakA rUpa 'dharakara nAgoMke rAjA karakoTaka vahAM Aye aura una vaidya mahAzayase sAtha calanekI prArthanA karane lage / kahane lage ki 'vaidyarAja, hamArI strIkI AMkheM dukha rahIM haiM; Apa calakara dekha liijiye|' vaidha mahAzaya jyoM tyoM kara rAjI huye / vaha donoM dakSiNa pazcimakI ora eka tAlAbake kinAre aaye| nAgarAjane vahAMpara brAhmaNakI AMkheM baMda karake no DubakI lagAI to donoMke donoM pAtAlapurI nAgarAjake darabArameM hAjira huye / nAgarAja bar3I zAnase Asanapara baiThe hue the, camara Dhole jArahe the| unane apanI nAgarAnIko vaidyarAjako dikhAyA / vaidya mahAzayane umakI AMkhoMkA ilAma kiyA aura vaha acchI ho gaI / nAgarAjane prasanna hokara vaidya mahAzayako bheMTa dI aura unheM sAdara vidA kiyaa| isa apekSA yaha spaSTa hai 1-dI inDiyana hisTaoNrakalI kArTaralI bhAga 1.0 458 / 2-dI 'hisTrI oNpha nepAla pR0 178 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra - padmAvatI kRtajJatA jJApana | [ 143 'ki yaha nAgaloga manuSya hI the / nAgavaMzI rAjAoM kA itihAsa abhI prAyaH aMdhakArameM hai; 'parantu usapara aba prakAza par3ane lagA hai / abataka ke prakAzase yaha jJAta hotA hai ki inakA astitva mahAbhArata yuddha ke pahalese yahAM thaa| jaina padmapurANake pUrvolikhita uddharaNase bhI yahI prakaTa hai / sacamuca mahAbhAratake samaya aneka nAgavaMzI rAjA yahAM vidyamAna the / takSaka nAgadvArA parIkSitakA kATA jAnA aura janmejayakA sarpasatra meM hajAroM nAgoM ke homaneke hindUrUpaka isI bAtake dyotaka haiM ki nAgavaMzI takSakake hAthase parIkSita mArA gayA thA aura usake putra janmejaya ne apane pitAkA vaira cukAneke lie hajAroM nAgoM ko mAra DAlA / takSaka, karkoTaka, dhanaMjaya, maNinAga Adi isa vaMzake prasiddha rAjA the / viSNupurANameM 9 nAgavaMzI rAjAoMkA padmAvatI (pehoA, gvAliyara rAjya meM), kAMtipurI aura mathurA meM rAjya karanA likhA hai / vAyu aura brahmAMDapurANa nAgavaMzI nava rAjAoMkA caMpApurImeM aura sAtakA mathurAmeM honA batalAte haiN| kSatrI aura brAhmaNa logoMne inake sAtha vivAha saMbaMdha bhI kie the| inakI kaI zAkhAyeM thIM, jinameM kI eka TAMka yA TAka zAkhAoMkA rAjya vi0 saM0 kI 14 vIM aura 11 vIM zatAbditaka yamunA ke taTapara kASThA yA kAThA nagarameM thA / madhyapradezake cakrakovya meM vi0 saM0 kI 11 vIM se 14 vIM aura kavardhA meM 10 vIM se 14 vIM zatAbditaka nAgavaMziyoMkA adhikAra rahA thA / inakI siMha zAkhAkA rAjya - dakSiNa meM rahA thA / nijAmake yelaburga sthAna meM inakA rAjya 10vIMse 13vIM zatAbditaka vidyamAna thA / rAjapUtAne meM bhI nAgalogoMkA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] bhagavAna pArzvanAtha / adhikAra rahA thaa| udyAna prAnta (paMjAba) meM bhI nAgavaMziyoMkA rAjya thaa| vahAM eka apalAla nAmaka nAgarAjAkA astitva bata. lAyA gayA hai| kAzmIrake rAnA durlabha (san 625-661) bhI nAgavaMzI the| ahicchatra (barelI) meM bhI buddhake samaya nAgarAjAoMkA rAjya thaa| usI samaya bauddha gayAmeM bhI eka nAgarAjAkA astitva batalAyA gayA hai / rAmagAma (madhyaprAMta)meM bhI ina rAnAoMkA rAjya honA eka samaya prakaTa hotA hai| phAhiyAna aura hyunatsAMga, ina donoM hI cInI yAtriyoMne yahAMpara nAgarAjAoMkA honA likhA hai, jo buddhake stUpakI rakSA karate the| hyunatsAMga likhatA hai ki ve dinameM manuSyarUpameM dikhAI par3ate the| isa ullekhase spaSTa hai ki usa samaya bhI logoMmeM inake vastutaH nAga honekA bhrama ghusA huA thA, yadyapi vastutaH yaha nAgaloga manuSya hI the, jaise ki hyunatsAMgake ukta ullekha aura jaina zAstroMke kathanase prakaTa hai| laMkAke bauddhoMkA vizvAsa hai ki gagAke muhAne aura laMkAke madhyake eka dezameM nAgalogoMkA rAjya thA / ' dakSiNa bhAratake maje rakA sthAnameM bhI nAgoMkA nivAsa thaa| tAmilake prAcIna zAstrakAroMne tAmilake nivAsiyoMko tIna bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai aura unameM nAgaloga bhI haiM / pallavavaMzake prAcIna rAjAoMkA vivAha sambandha nAgakumAriyoMse huA thaa| prAcIna colarAnAoMkA bhI inase saMbaMdha thA / tAmiladezakA eka bhAga nAgavaMzakI apekSA nAganAdu kahalAtA 1-rAjapUtAnekA itihAsa prathama bhAga pR0 230-232 / 2-kanindhama, ainaziyenTa oNpha inDiyA pR. 95 / 3-pUrva pustaka pR0 107 / 4-pUrva pustaka pR0 412 / 5-pUrva0 pR0 414 / 6-pUrva0 483 / 7-pUrva, pR0 484 / 8-pUrva0 pR0 611 / 9-pUrva0 pR. 615 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra- padmAvatI kRtajJatA jJApana | [ 145 thA / samamuca dakSiNameM aura nAgapurake AsapAsa nAgavaMzake adhipati aneka the / unake vivAha saMbaMdha zatavAhanoMse bhI huye the / (inDi0 hisTrA 0 kvA0 bhAga 3 0 118 - 920) madhyaprAntake bhogavatI Adike nAgarAjAoM kI patAkAmeM sarpakA cinha thaa| (ipI0 inDikA 10/25) laMkA ke uttara-pazcima bhAgameM bhI nAgoM kA vAsa thA / isI kAraNa laMkAkA nAma 'nAgadvIpa' bhI par3A thaa| yahAMpara IsAse pUrva 6ThI zatAbdise IsAkI tIsarI zatAbdi taka nAgavaMzakA rAjya rahA thA; kiMtu logoMkI dhAraNA hai ki IsA se pUrva 6ThI zatAbdi ke bhI pahalese vahAM nAgoM kA rAjya thA / (Avcient Jaffa. pp. 33 - 44 ) ma0 buddha jisasamaya laMkA gaye the, usa samaya unako vahAM eka nAgarAjA hI mile the / tAmilake prasiddha kAvya 'zIlappatthikAram' meM dakSiNake nAgarAjAoMkI rAjadhAnI kAverIpaTTana batalAI gaI hai|' jaina kathAgranthoM meM bhI isa kAverIpaTTanakA bahuta ullekha huA hai| isataraha ai tihAsika rUpameM nAgalogoM kA astitva prAyaH samagra bhAratavarSa meM hI milatA hai / jainadharmase nAgavaMzakA ghaniSTa sambandha prArambhase hI pramANita hotA hai | bhagavAna pArzvanAtha kI inameM vizeSa mAnyatA thI, yaha hamAre uparokta kathana se siddha hai / yadi svayaM bhagavAna pArzvanAthajIkA samparka isa kulase rahA ho to koI Azrarya nahIM; kyoMki zAstroMmeM ina bhagavAnako ugravaMzI aura kAzyapagotrI likhA hai / udhara nAgalokako vividha vaMzoM meM eka 'uragasa' nAmaka milatA hai; jo ugrakA prAkRta rUpa hopaktA hai / hindImeM ugrakA prayoga 'uraga' rUpameM 1 - inDiyana hisTA0 kkA0 bhAga 3 pR0 527. . Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -146 ] bhagavAna pArzvanAtha | * huA milatA bhI hai aura yaha nAgalokavAsI apane Adi puruSa' kAzyapa' - batalAte hI haiM / isa apekSA yadi zrIpArzvanAthajIke kulakA sambandha ina nAgalokoMse honA saMbhava hai paraMtu isake sAtha hI jaina zAstroMmeM inheM spaSTataH ikSvAkuvaMzI likhA hai, yaha bhI hameM bhUla na jAnA cAhiye | ataH itanA to spaSTa hI hai ki nAgavaMzakA sambandha avazya hI bhagavAna pArzvanAthajI se kisI na kisI rUpameM thA / tathApi mathurAke kaMkAlI TIlese jo eka prAcIna jaina kIrtiyAM milI haiM, unameM kuzAnasaMvat 99 ( IsAkI dUsarI zatAbdi ) kA eka AyAgapaTa milA hai / isa AyAgapaTameM eka stUpa bhI aMkita hai jisameM kaI tIrthaMkaroMke sAtha eka pArzvanA svAmI bhI haiM / inase nIce kI ora cAra striyAM khar3I haiM, jinameM eka nAgakanyA hai; kyoMki usake sirapara nAgaphaNa hai / kadAcit yaha upadeza sunane AIM huI dikhAI gaI haiM / ' isase bhI nAgalogoM kA manuSya aura unakA jainadharmakA bhakta honA spaSTa prakaTa hai| siMghaprAntake harappA aura mohinajoDero nAmaka prAcIna sthAnoM meM jo khudAI hAlameM huI hai, usameM cAra-pAMca hajAra varSa IsA pUrvakI cIjeM milIM haiM / inameMke stUpa AdikA sambandha avazya hI jaina dharmase prakaTa hotA hai / inhIMmeM eka mudrA bhI hai, jisapara eka padmAsana mUrtikI upAsanA nAga chatrako dhAraNa kiye hue do nAgaloga kara rahe haiM / (dekho prastAvanA) isa mudrAse nAgavaMzakA jainadharma prema bhagavAna pArzvanAthake bahuta pahalese pramANita hotA hai / isake atirikta jisa samaya zrI kRSNajIke putra pradyumna kumAra vidyAdhara 1 - dI jaina stUpa eNDa adara eTIkTIna oNpha mathuga pleTa naM. 12 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI-kRtajJatA-jJApana / [147 putroMse satAye jAkara bAhara nikale the to vahIM nikaTake eka sahasavakra nAgane unakA sanmAna kiyA thA tathApi vahIM arjuna vRkSaparake pAMca phaNavAle nAgapatine unako pAMca bANa Adi dekara sammAnita kiyA thaa| isa taraha yaha nAga bhI vidyAdharoMke dezake the aura jinendrabhakta pradyumnakA jo inhoMne mAna kiyA thA, usase unakI jainadharmase sahAnubhUti prakaTa hotI hai / 'garur3a paMcamIvrata kathA' meM bhI nAgalogoMkA saMbandha varNita hai| usameM mAlava dezake ciMca nAmaka grAmake nAgagaur3akI strI kamalAvatIke pUchanepara eka munirAjane vahAMkI nAgabAMvImeM zrI neminAtha aura pArzvanAtha svAmIkI pratimAyeM batalAI thiiN| yadyapi yahAM nAgabAMvI eka sarpakI bAMbI batalAI gaI hai| parantu pUrva kathAkAroMke varNanakramako dhyAnameM rakhate hue isakA artha nAga logoMkA nivAsa kahA jAsaktA hai / astu; isa kathAse bhI nAgalogoMkA jinadharmI honA aura bhagavAna neminAtha va pArzvanAthajIse unakA vizeSa saMparka honA prakaTa hotA hai| zrI mallaSeNAcAryake 'nAgakumAra carita'meM bhI nAgalogoMkA samyaktvI nAgakumArakI rakSA karanekA ullekha hai, yaha hama pahale dekha cuke haiN| Adhunika vidvAn bhI inako nAgavaMzI svIkAra karate haiM / isameM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki aura saba rAnAoMne to nAgakumArake sAtha apanI rAjakumAriyoMkA vivAha kara diyA thA, kiMtu pallavavaMzI rAnAoMne nahIM kiyA thaa| unake aisA na karanekA kAraNa yahI kahA thA ki svayaM unakA vivAha nAgakumAriyoMse huA thA / ataH 1-uttarapurANa pRSTha 547-548 / 2-jainavratakathAsaMgraha pRSTha 142144 / 3-nAgakumAracarita pRSTha 17 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] bhagavAna pArzvanAtha / nAgakumArakA nAgavaMzI honA prakaTa hai / hinduoMke viSNupurANameM nau nAgarAjAoMmeM bhI ekakA nAma nAgakumAra hai (I. H. Q. II. 189.) 'dvAdazIvrata kathA' se bhI yahI bAta pramANita hai| vahAM kahA gayA hai ki mAlavA dezake padmAvatInagarakA rAjA narabrahmA thA, jisakI vinayAvatI rAnIse zIlAvatI nAmaka kubar3I kanyA thI / zramaNotama munirAnase pUrvabhava sunakara usane dvAdazIvrata kiyA thaa| usake do putra arkaketu aura candraketu the| arkaketu prakhyAt rAjA batalAyA gayA hai, antameM ina sabake dIkSA lenekA jikara hai|' isa kathAke vyakti nAgaloga hI mAlUma hote haiM, kyoMki padmAvatInagara nAgarAjAoMkI rAjadhAnI thaa| yahAM gaNapatinAgake sikke mile haiN| sAtha hI katipaya 'varmAtanAmavAle' rAjAoMke tIna zilAlekha gvAliyara riyAsatase mile haiM / ina rAnAoMmeM eka rAjA naravarmA nAmaka bhI hai, yaha siMhavarmAkA putra hai, parantu abhItaka inake vaMzAdike viSayameM kucha patA nahIM calA hai / uparokta kathAke rAjA narabrahmA aura ina naravarmAka nAmameM bilkula sAdRzyatA hai tathApi inakI rAjadhAnI jo padmAvatI batAI hai, vaha bhI gvAliyara riyAsasameM hai / isaliye inakA eka vyakti honA bahutakarake ThIka hai| kintu inake nAgavaMzI honeke lie sivAya isake aura pramANa nahIM hai ki inakI rAjyadhAnI padmAvatImeM usa samaya nAgarAnAoMkA hI rAjya thA aura itihAsase inake vaMzAdikA patA calatA nahIM, isa 1-jainavratakathAsaMgraha pRSTha 148-151 / 2-rAjapUtAnekA itihAsa prathama bhAga phuTanoTa pRSTha 11. aura pR. 230 / 3-madhyabhArata, madhyaprAMtake prAcIna jaina smAraka pR0 69 / 4-rAjapUtAnekA itihAsa pra. 125-126 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrnnendr-pdmaavtii-kRtjnytaa-jnyaapn| [149 liye inheM nAgavaMzI kahanA anucita na hogaa| nAgavaMzI rAjAoMne jo apanI rAjadhAnIkA nAma padmAvatI rakkhA thA, vaha bhagavAna 'pArzvanAthanIkI zAsanadevI padmAvatIkI smRti dilAnevAlA pragaTa hotA hai| yaha bhI nAgavaMziyoMke jaina dharmapremI honemeM eka saMketa kahA jAsaktA hai / bhogavatIke nAgarAjAoMkI dhvajAkA sarpa cinha bhI isIkA dyotaka hai; kyoMki bhagavAna pArzvanAthakA lakSaNa sarpa thaa| sAtha hI vIzanagara (jaina zilAlekhoMkA bhaddilanagara) se bhI nAga rAjAoMke sikke mile haiN| aura yaha sthAna bhagavAna zItalanAthajIkA janmasthAna thaa| yahAM bhI nAgarAnAoMkA saMbaMdha eka pujya jaina sthAnase prakaTa hotA hai / sAtha hI ahicchatrake rAjA vasupAla jaina dharmAnuyAyI the yaha bAta ArAdhanAkathAkoSakI eka kathAse pramANita hai| aura ahicchatrameM nAgarAjAoMkA bhI rAjya thA; saMbhava hai, rAjA vasupAla bhI nAgavaMzI rAjA hoM ! kintu zimogA tAlukAke kallUraguDDa grAmase prApta san 1122 ke zilAlekhameM gaMgavaMzakI utpattikA nikara karate huye, usI vaMzake eka zrIdatta nAmaka rAjAko ahicchatra para rAjya karate likhA hai tathA yaha bhI ullekha hai ki jaba zrI pArzvanAthanIko kevalajJAna huA, taba isa rAjAne unakI pUnA kI thI, jisase indrane prasanna ho pAMca AbhUSaNa zrIdattako die the aura ahicchatrakA nAma vinayapura bhI prasiddha huA thaa| (dekho madrAsa va maisUra jaina smArka 40 297) ataH uparokta kathAke rAjA vasupAla uparAntake-saMbhavataH zrI mahAvIra svAmIke mamayameM hue prakaTa hote haiM, kyoMki bhagavAna pArzvanAthajIse 1-ma0 bhA0ke prA0 jainasmAraka pR0 62 / 2-bhAga 2 pR0 105 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] bhagavAna pArzvanAtha / unakA koI prakaTa samparka vidita nahIM hotA / kiMtu uparokta zrIdatta zilAlekha meM spaSTataH ikSvAkuvaMzI likhe gaye haiM saMbhava hai ki apane prAcIna sambandhako prakaTa karaneke lie aisA likhA ho; kyoMki yaha to hameM mAlUma hI hai ki mUlameM nAgavaMzakA nikAsa ikSvAkuvaMza aura kAzyapagotrase hI hai / astu; uparAnta karakaMDu mahArAjake caritra meM dakSiNa bhAratakI eka vApImeMse bhagavAna pArzvanAthakI pratibimba eka nAgakumArakI sahAyatA se milane kA ullekha hai / " dakSiNa bhArata meM nAgarAjAoM kA rAjya thA aura khAsakara usa deza meM jo gaMgA ke muhAne aura laMkAke bIca meM thA yaha prakaTa hai|' isI deza meM daMtipura athavA daMtapurako avasthita batalAyA gayA hai / aura uparokta vApI isI daMtapura ke nikaTameM thI / ataeva isa kathA meM jisa nAgakumArakA ullekha hai vaha deva na hokara manuSya hI hogaa| isase bhI vahAM ke nAgavaMziyoMkA jainadharmapremI honA prakaTa hai / 'nAgadatta munikI kathA' se bhI nAgavaMziyoMkA sambaMdha pragaTa hotA hai / vahAM nAgadattako ujjayinI ke rAjA nAgadharmakI priyA nAgadattAkA putra likhA hai aura kahA gayA hai ki vaha sarpoMke sAtha krIr3A karanemeM bar3A siddha hasta thA / unake pUrvabhavake eka mitrane gArur3akA bheSa rakhakara unheM saMbodhA thA aura ve muni hogaye the / " yahAM rAjA, rAnI aura unake putra ke nAma prAyaH nAga-vAcI haiM aura jaise ki hama eka pUrva paricchedameM dekha Aye haiM ki prAcInakAlameM nAmollekhake niyamoMmeM eka niyama kula va vaMza apekSA prakhyAti pAne kA bhI thA / usI anusAra nAgavaMzI 1-A0 kathA0 bhAga 3 pR0 280 / 2 - karnidhama e0jA0 inDiyA pR0 611 / 3- pUrva0 pR0 593 | 4 - ArAdhanAkathAkoSa bhAga 1 pR0 148 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra- padmAvatI - kRtajJatA jJApana | [ 151 honeke kAraNa rAjA nAgadharma ke nAmase pragaTa hogA aura usakI rAnI bhI apane pitRpakSakI apekSA nAgadattA tathaiva putra apanI mAtAke anurUpa nAgadattake nAmase prakhyAt honA cAhiye / isaprakAra ke nAmolekhake kaI aitihAsika udAharaNa milate haiN| rAjA zreNikakI rAnI celanI apane pitRpakSakI apekSA 'vaidehI' athavA ' videhadattA rUpameM aura unakA putra kuNika ajAtazatru apanI mAtAke kAraNa 'videha putra' ke nAmase pragaTa huye the / ' ArAdhanA kathAkoSakI eka anya kathA meM pATilaputra ke eka jinadatta nAmaka seThakI strIkA nAma jinadAsI aura usake putrakA nAma jinadAsa milatA hai| yahAM bhI ukta prakAra nAmollekha honA spaSTa hai / ujjaina ke AsapAsa dazapura aura padmAvatI meM nAgavaMziyoMkA rAjya thA yaha prakaTa hI hai / astu, ukta kathAke pAtra bhI bahuta karake nAgavaMzI hI the aura nAgadatta jaina muni hue; isase unakA jainadharmI honA spaSTataH prakaTa hai / uparAMta aitihAsika kAlake nAgavaMzI rAjA jaina svIkAra kiye gaye haiM / sendraka nAgavaMzI rAjA bhI jaina the| isaprakAra nAgavaMzI rAjAoM kA jainadharma se prAcIna sambandha prakaTa hai / aura yaha saMbhava hai ki bhagavAna pArzvanAthakA upAsaka koI paramabhakta nAgavaMzI rAjA ho, jo zAsanadeva nAgendra dharaNendrake sAtha bhulA diyA gayA ho / ahicchatra' se jo bhagavAna pArzvanAthakA sambandha batalAyA jAtA hai usase bhI yahI anumAna ThIka jaMcatA hai; kyoMki yaha to spaSTa hI hai ki bhagavAna pArzvanAthakA kevalajJAna sthAna pratyeka jainazAstrameM banArasake 3 1 - hamArA bhagavAnamahAvIra pR0 143 / 2-A0 kathA0 bhAga 3 pR0 161 / 3-4-sTaDIja ina sAutha inDiyana jainIjma bhAga 2 pR074| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] bhagavAna pArzvanAtha | nikaTa avasthita unakA dIkSAvana batalAyA gayA hai / isaliye ahicchatra meM jisa nAgarAjane bhagavAnakI vinaya kI thI aura unapara sarpa - phaNa kara yukta chatra lagAyA thA vaha eka nAgavaMzI rAjA hI honA cAhiye | nAgavaMzI logoM ke sarpa phaNa kara yukta chatra zIzapara 1 rahatA thA vaha pUrvollikhita mathurAke AyAgapaTameM kI nAgakanyAke ullekha se spaSTa hai evaM vahIMkI eka anya jaina mUrtimeM svayaM eka nAga rAjAkA citra hai aura usake zIzapara bhI nAgaphaNakA chatra hai / tisapara cIna yAtrI natsAMga kA kathana hai ki bauddhoMkA bhI ahicchatra se sambandha thA | vahAM vaha eka 'nAgahRda' batalAtA hai jisake nikaTase buddhane sAta dina taka eka nAga rAjAko upadeza diyA thA / rAjA azokane yahIM eka stUpa banavA diyA thaa|' Ajakala vahAM kevala stUpakA patA calatA hai jo 'chatra' nAmase prakhyAta hai / isase kaniMghama sA0 yaha anumAna lagAte haiM ki nAga rAjAke bauddha ho jAnepara usane buddhapara nAga phaNakA chatra lagAyA hogA, jisake hI kAraNa yaha sthAna 'ahicchatra' ke nAmase vikhyAt hogayA / parantu bAta dara asala yUM nahIM hai, kyoMki jainazAstroMke kathanase hameM patA calatA hai ki vaha sthAna ma0 buddhake pahilese ahicchatra kahalAne lagA thA / hatbhAgya se kaniMghama sA0 ko jainadharmake bAremeM kucha bhI paricaya prApta nahIM thA; usI kAraNa vaha ahicchatrakA jaina sambaMdha pragaTa na kara sake | ataeva natsAMgake ukta ullekhase yaha to spaSTa hI hai ki ahicchatra meM nAga rAjAoMkA rAjya ma0 buddhake samayameM 412 / 1 - kaniMghama, enaziyenTa jAgarAphI oNpha inDiyA pR0 2 - pUrva pramANa / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricayaH! [153 maujUda thA aura isa taraha unakA vahAMpara prAcIna adhikAra hI honA cAhiye / isaliye ahicchatrakI tadvat prakhyAti bhagavAna pArzvanAthakI vinaya nAga chatra Adi lagAkara vahAMke nAgavaMzI rAjAnekI isa kAraNa huI thI, yaha spaSTa hai / zrI bhAvadevamUrike kathanase isa viSayakI aura bhI puSTi hotI hai| vaha kahate haiM ki 'kauzamba' vanameM dharaNendrane Akara bhagavAna pArzvanAthake zIzapara apanA phaNa phailAkara kRtajJatA jJApana kI thI, isalie vaha sthAna 'ahicchatra' kahalAne lgaa|' yahAMpara bhAva nAgarAjAke vinaya pradarzanake hI hosakte haiM kyoMki hama bhAvadevasUrise pahale huye vAdirAjamurike anusAra dharaNendrakI kRtajJatA jJApanakA sthAna svayaM banArasa hI dekha cuke haiM / astu, yA karIba 2 nizcayAtmaka rUpameM kahA jAsaktA hai ki bhagavAna pArzvanAthakA paramabhakta dharaNendrake atirikta eka nAgarAjA bhI thaa| 1-pAzvanAthacarita sarga 10 zloka 143...... / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / (12) nAgavaMzajoMkA paricaya ! 'pAtAlAdhipati priyA praNayinI ciMtAmaNi prANinAM / zrImatpArzvajinezazAsanasurI padmAvatI devatA // 22 // ' -bRhatpadmAvatI stotra bhagavAna pArzvanAthake zAsanarakSaka yakSa-yakSiNI* dharaNendra aura padmAvatI devayonike the, yaha hama pragaTa kara cuke haiM / sAtha hI dekha cuke haiM ki koI nAgavaMzI rAjA alaga avazya hI bhagavAna pArzvanAthakA bhakta thA aura bhagavAna pArzvanAthase usa nAgavaMzI rAjAkA sambandha thA; kintu prazna yaha hai ki yaha nAgavaMzI rAjA kauna the ? kyA yaha bhAratIya the ? athavA inakA nivAsasthAna bhAratake bAhira thA ? saubhAgyase ina praznoMkA samAdhAna bhI sugamatAse hojAtA hai aura yaha jJAta hotA hai ki yadyapi nAgavaMzI mUlameM to bhAratake hI nivAsI the; paraMtu uparAMta vaha bhAratameM bAharase hI Akara basa gaye the| jaina padmapurANase hamako patA calA hai ki jisa samaya bhagavAna RSabhadevane dIkSA dhAraNa karalI thI, usasamaya unake nikaTa kaccha-sukacchake putra nami-vinami Aye aura anyoMkI bhAMti rAjya denekI yAcanA unase karane lage the| isa muni ava * pArzvanAtha caritameM zrI vAdarAjasUrine inheM yakSa batAyA hai, yaha hama dekha cuke haiM / zrI sakalakIrti AcAryane bhI dharaNendrakA ullekha 'yakSarAja' rUpameM apane 'pArzvanAtha carita meM (sarga 17 zlo. 104-105) meM kiyA hai| barajesa (Burgess) sA0 ne digambara mAnatAke anusAra aisA hI prakaTa kiyA hai / (Ind. Anti; XXXII, 459-464) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [ 155 sthA meM RSabhadevajI para yaha eka tarahakA upasarga hI thA / so unake puNya prabhAvase vahAM dharaNendra A upasthita huA aura usane namivinamiko lejAkara vijayArdha parvatakI donoM zreNiyoMkA rAjA banA diyA aura inakA vaMza bidyAdhara ke nAmase prakhyAta huA / vidyAdhara vaMzameM anekoM rAjA hogaye / uparAnta inameM ratnapura athavA rathanUpura nagara ke rAjA sahasrArakA putra indra nAmaka rAjA huA / yaha zrI munisuvratanAthajIke tIrthakAlameM huA thA / indrane jitane bhI vidyAdhara rAjA usa samaya cahuMora phaila gaye the, una sabako vaza kiyA aura svargalokake indrakI taraha vaha vahAM rAjya karane lagA thA / isI indrane apaneko bilkula hI devendravat mAnA aura usakI taraha hI apanA sAmrAjya phailAyA / jisaprakAra devendra ke nau bheda sAmAnika, pAriSada Adi hote haiM; vaise hI isane niyata kiye| the tathA jitane aura deva the unakI bhI kalpanA isane vidyAdhara logoM meM kSetra Adi apekSA kI aura unake sthAnoMke nAma bhI vaise hI rakkhe / pUrvadizAmeM jotipura nagara meM rAjA makaradhvaja aura rAnI aditikA putra soma lokapAla niyata kiyA / rAjA megharatha aura rAnI varuNA putra varuNako meghapura meM pazcimadizAkA lokapAlabanAyA | kAMcanapurameM kihakaMghasUrya aura kanaka ke putra pAza AyudhavAle kuverako uttara dizAkA lokapAla nirdiSTa kiyA evaM kihakaMdha - purameM rAjA bAlAgni aura rAnI zrIprabhAkA putra yama dakSiNa dizAkA lokapAla sthApita kiyA / isI taraha asuranagarake vidyAdhara asura, yakSakIrtinagara ke yakSa, kinnaranagarake kinnara ityAdi rUpameM devoMke 1 - zrI padmapurANa pR0 46 / 2 - pUrvagrantha pR0 106-109 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] bhagavAna pArzvanAtha / bhedoMke samAna hI kahAye / isI taraha nAgaloka athavA pAtAlake nivAsI vidyAdhara nAga, suparNa, garur3a, vidyuta Adi nAmase prakhyAta huye|' isaprakAra isa manuSya lokameM hI devalokakI nakala kI gaI thii| vidyAdhara loga hama Apa jaise manuSya hI the aura AryavaMzaja kSatrI the / astu, isa ullekhase nAgavaMziyoMkA AryavaMzana manuSya honA pramANita hai aura yaha prakaTa hai ki devalokakI taraha nAgadeza aura vaMza yahAM bhI maujUda the| ataH jaina kathAoMmeMke nAgaloka manuSya bhI hosakta haiM; jaise ki hama pUrva paricchedameM dekha cuke haiN| vijayAdha parvata bharatakSetrake bIcobIcameM batalAyA gayA hai / isa parvata aura gaMgA-siMdhu nadiyoMse bharatakSetrake chaha khaNDa hogaye haiM; jinameM se bIcakA eka khaNDa AryakhaNDa hai aura zeSa saba mleccha khaNDa haiM / bharatakSetrakA vistAra 52666. yojana kahA gayA hai aura eka yojana 2000 kosakA mAnA gayA hai / ataeva kula bharatakSetra AnakalakI upalabdha duniyAMse bahuta vistRta jJAta hotA hai / isa avasthAmeM upalabdha pRthvIkA samAveza bharatakSetrake Arya khaNDameM hI hojAnA saMbhava hai aura isameM vijayA parvatakA milanA kaThina hai / zrIyuta paM0 vRndAvanajIne bhI isa viSayameM yahI kahA thA ki-"bharatakSetrakI pRthvIkA kSetra to bahuta bar3A hai / himavata kulAcalate lagAya jaMbUdvIpakI koTa tAI, bIci kachU adhika daza lAkha koza caur3A hai| tAmeM yaha AryakhaNDa bhI bahuta bar3A hai / yAmaiM bIci yaha khAr3I samudra hai, tALU upasamudra kahiye hai |.......ar avAra 1-pUrvagrantha pR0 113 / 2-pUrvagrantha pR0 68 / 3-saMkSipta jaina itihAsa pR0 2 / 4-tatvArthAdhigam sUtra (S. B. J.) pR0 91 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya ! [ 157Ayu kAya nipaTa choTI hai| tAkA gamana bhI thore hI kSetra hoya hai / " " zrImAn sva 0 pUjya paM0 gopAladAsajI baraiyA bhI vartanakI upalabdha duniyAMko AryakhaMDake antargata svIkAra karate huye pratIta hote haiM / (dekho jainahitaiSI bhAga 7 aMka 6) tathApi zrI zravaNabelagolAke maThAdhIza sva0 paMDitAcAryajI bhI isa matako mAnyatA dete the / unane AryakhaNDako 56 dezoM meM vibhakta batAyA thA, jinameM araba aura cIna bhI sammilita the / (dekho eziyATika risarceja bhAga 9 Ta0 282) tisapara madhya eziyA, apharIkA Adi dezoMkA 'Aryana' athavA 'AryavIja'' Adi rUpameM jo ullekha huA milatA hai vaha bhI jainazAstrakI ima mAnyatAkA samarthaka hai ki yaha saba pradeza jo Aja upalabdha haiM prAyaH AryakhaNDa ke hI vividha deza haiM / agAr3I pAtAlakA sthAna niyata karate huye isakA aura bhI adhika spaSTIkaraNa ho jAyagA | yahAM para vijayArdha parvatakI laMbAI-caur3AI para bhI jarA gaura kara lenA jarUrI hai / zAstroM meM kahA hai ki vijayArdha 25 yojana UMcA aura bhUmipara 50 yojana caur3A hai / bhUmise 10 yojanakI UMcAI para isakI dakSiNIya aura uttarIya do zreNiyAM haiN| jinapara vidyAdhara basate haiM aura jaina maMdira hai| yaha pUrva - pazcima samudrase samudra taka vistRta hai aura cAMdI ke samAna sapheda hai / isa taraha vijayArdha parvata 50 hajAra koza UMcA pramANita hotA hai; kintu Ajakala UMcese UMcA pahAr3a tIsa hajAra 1 - vRndAvanavilAsa pR0 130 / 2 - aiziyATika risaceja bhAga 3 pR0 88 Ara vizvakoSa bhAga 2 pR0 671-674 | 3 - padmapurANa pR0 58-59 / 4- harivaMzapurANa pR0 54 / 3 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] . bhagavAna pArzvanAtha / phITase jyAdA UMcA nahIM hai / Ajakalake himAlayakI aivaresTa nAmaka coTI hI duniyAM meM sabase UMcI samajhI jAtI hai aura yaha 29002 phITa UMcAImeM hai|' himAlayake bAremeM yaha bhI kahA jAtA hai ki vaha pUrva-pazcima samudrase samudra taka vistRta hai; parantu isa sAdRzyatAke sAtha usakA aura varNana vinayArdhase nahIM milatA tathApi usakA itanA vistAra arvAcIna hai, kyoMki yaha kahA gayA hai ki eka jamAnemeM himAlayakA adhikAMza bhAga jalamagna thA / nepAla pradeza eka jalakuMDa athavA hRda thA, yaha nepAlavAsiyoMkA bhI vizvAsa hai / ataeva yaha spaSTa hai ki upalabdha duniyAMmeM vinayArdhakA patA lagAnA kaThina hai aura isa hAlatameM upalabdha pradeza AryakhaMDa hI prakaTa hotA hai| hindU paurANikoMne indrakI rAjadhAnI aura usake udyAna Adi uttarIya dhruvameM sthita batalAye haiM / svargAdikI kalpanA bhI unhoMne vahIM kI hai| yaha indra aura svarga Adi devalokake honA azakya haiM; kyoMki hindU zAstroMmeM bhI inako apara (Urdhva) lokameM batalAyA hai / ataeva yaha indra aura usake svarga Adi jainazAstroMke indra, vidyAdhara aura usake sthApita kie hue nakalI svargAdi hI prakaTa hote haiN| isa avasthAmeM vijayA uttaradhruvameM kahIMpara avasthita honA cAhiye / uttaradhruvakI abhI taka jo khoja huI hai usase yaha to prakaTa hogayA hai ki vahAMpara bhI kisI jamAnemeM bar3e sabhya 1-dI rAyala barlDa aiTalasa pR. 7 / 2-eziyATika risarceja bhAga 3 pR. 68 / 3-prI-hisTaoNrika inDiyA pR0 42-45 / 4-hisTrI oNpha 'nepAla pR0 77 / 5-eziyATika risarceja bhAga 3 pR0 52 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [159 manuSya rahate the; kyoMki vahAMpara ujar3e huye nagaroMke khaNDahara aura zilpanipuNatAkI anUThI mUrtiyAM bhI milI haiN| kAladoSase vahAMke nivAsiyoMkA patA Ajakala abhItaka nahIM calA hai; kintu hindU purANoMke varNanase yaha prakaTa hotA hai ki vahAMke nivAsI barphakI adhikatAse eka samayameM nIcekI ora yUropa aura madhya eziyA AdikI ora haTate Aye the| padArtha vijJAnake itihAsase bhI yaha patA calatA hai ki eka jamAnemeM barphakI adhika pradhAnatA hogaI thI aura usa 'zItakAla meM saMsArake nivAsiyoMmeM halacala macI thii| isa taraha jainazAstroMke kathanakI eka tarahase puSTi hI hotI hai| kyoMki ve mUlameM vidyAdharoMkA rAjya vijayA para batalAte haiM aura uparAntameM unako tamAma yUropa, apharIkA aura madhya eziyAmeM phaila gayA nirdiSTa karate haiM, jaise ki hama jarA agAr3I dekheMge / madhyaeziyA, turkistAna, aura tAtAra dezake nivAsI apaneko jo eka kAzyapa nAmaka puruSakA vaMzaja batalAte haiM; vaha bhI jaina mAnyatAkA samarthana karatA hai, kyoMki bhagavAna RSabhadevakA gotra kAzyapa thA aura unase yAcanA karanepara hI vidyAdhara vaMzake Adi puruSa nami-vinamiko rAjya milA thaa| ina dezoMke nivAsI asura, daitya, nAga Adi vidyAdhara vaMzaja the, yaha hama Upara dekha hI Aye haiM, jinakA astitva vaidika kAlase lekara paurANika samaya taka barAbara milatA hai| yahAM takake kathanase yadyapi vinayA aura AryakhaMDake saMbaMdha 1-'vIra' bhAga 2 aMka 10-11 / 2-prI-hisTArika inDiyA pra0 - 43 / 3-padmapurANa pR0 52--125 / 4-inDiyana hisTArIkala kvAraTI bhAga 2 pR. 28 / 5-pUrvabhAga 1 pR. 132 / ... .. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] bhagavAna pArzvanAtha / kucha mAlUma ho gayA hai, para abhItaka nAgoMke nivAsasthAna pAtAla lokake viSayameM kucha bhI jJAta nahIM huA hai / Adhunika vidvAnoMne daitya, dAnava, asura, nAga, garur3a AdikA nivAsa sthAna hUNa jAtiyoMkA mUlagRha madhyaaiziyA aura turkistAna batalAyA hai|' unake anusAra nAga, garuDa Adi saba hI hUNa athavA zaka jAtiyoMke hI bheda haiM / isako unhoMne sapramANa siddha bhI kiyA hai| unakA yaha kathana jaina zAstroMse bhI ThIka hI pratibhASita hotA hai, yaha hama yahAMpara pAtAlake viSayameM vicAra karate hue nirdiSTa kreNge| isa spaSTIkaraNake liye hameM mukhyataH zrI padmapurANajIkA AdhAra lenA pdd'egaa| isa purANameM zrI rAmacandrajI va rAvaNakA caritra varNita hai / saMkSepameM usapara eka najara DAla lenA hamAre liye paramAvazyaka hai / astu; isameM likhA hai ki samrAT sagaracakravartIke samayameM vinayAkI dakSiNa zreNimeM eka cakravAla nagarakA rAjA pUrNadhana thA / vihAyalaka nagarake rAnA sahasranayanane samrAT sagarakI sahAyatAse ise talavArakI ghATa utAra diyaa| isakA putra meghavAhana bhAgakara bhagavAna ajitanAthajIke samavazaraNameM phuNcaa| vahAMpara rAkSasadevoMke indra bhIma aura subhIma usase prasanna huye aura use lavaNa samudrameMke aneka antara dvIpoMmeMse eka rAkSasa dvIpakA adhipati banA diyaa| yaha rAkSasadvIpa sAta sau yojana lambA aura caur3A batAyA gayA hai aura isake madhyameM trikUTAcala parvata vatalAyA hai / yahAM yojanakA parimANa phIyojana cAra koza samajhanA ucita hai / yaha trikUTAcala parvata ratnajaTita thaa| isI parvatake 1-pUrvabhAga 1 pR. 134 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [161 tale 30 yojana pramANa laMkA nAmaka nagarI thI, jisake aneka udyAna aura kamaloMse maMDita sarovara the / yahAM minendra bhagavAnake anupama caityAlaya bhI the / yaha dakSiNa dizAkA tilakarUpa nagara thA / meghavAhana Anandase yahAM rahane lage the| isake sAtha hI unako pAtAla la~kA bhI milI thii| yaha dharatIke bIcameM thI aura isakA mukhya nagara alaMkArodayapura 6 yonana auMDA aura 131 // yonana caur3A thA / meghavAhanane laMkA to apanI rAnadhAnI banAI aura pAtAlalaMkA bhaya nivAraNakA sthAna niyata kiyA / jisa samaya meghavAhana vimAnameM baiThakara laMkAko cale the to unako bIcameM zyAmavarNakA lavaNa samudra par3A thaa| meghavAhana mahArakSako rAjyade muni hue / mahArakSake amararakSa udadhirakSa, bhAnurakSa ye tIna putra hue / mahArakSa bhI dIkSA le gae, so amararakSaka rAjA huye aura yuvarAna padapara bhAnurakSa niyata huye| amararakSakA vivAha kinnaranAda nagarake zrIdhara vidyAdhara rAjAkI putrI arijayAse huA thaa| gaMdharvagIta nagarake surasannibha rAnAkI gaMdharvA putrI bhAnurakSane paraNI thii| bar3e bhAIke dazaputra aura chaha putrI thIM itane hI saMtAna choTe bhAIke the / putroMne apane 2 nAmake nagara basAye so kula isaprakAra the: 1 sandhyAkAra, 2 sudeva, 3 manodvAda, 4 manohara, 5 haMsadvIpa, 6 hari, 7 jodha, 8 samudra, 9 kAMcana 10 ardhasvarma, 11 Avarta, 12 vighaTa, 13 ammoda, 14 utkaTa, 15 sphuTa, 16 ratugRha, 17 tadya, 18 toya, 19 AvalI aura 20 rana dvIpa / amararakSa aura bhAnurakSa bhI muni hogae / uparAnta bahuta Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] bhagavAna pArzvanAtha / rAjAoMmeM eka rakSa, jisakA putra rAkSasa huaa| inhIMke nAmase isa vaMzake rAjA 'rAkSasa' kahalAne lage / rAkSasake do putra Aditya gati aura kIrtidhabala huye / vijayA dakSiNa zreNIke meghapurake rAjA atIndrake putra zrIkaMThane apanI manoharadevI kanyA kIrtidhavalako de dI; para ratnapurake puSpotara rAnA use apane putra padmottarake liye cAhate the / zrIkaMThane sumeru yAtrA karate hue padmottarakI bahina padmA bhAko dekhA so vaha use uThA lAyA / isapara lar3AI huI, para padmAbhAke kahanese saMdhi hogaI / kIrtidhavalake AdhIna nimnadeza theH sandhyAkAra, subela, kAMcana, haripura, jodhana, jaladhidhyAna, haMsadvIpa, bharakSama, ardhakharga, kUTAvarta, vighaTa, rodhana, amalakAMta, sphuTataTa, ratnadvIpa, topAvalI, sara, alaMbana, nabhomA, kSema ityaadi| zrIkaMTha uparokta saMdhimeM apanA rAjya kho baiThA thA, so kIrtidhavalane ise laMkAse uttara bhAga tInasau yonana samudrake madhya bAna. radvIpa, jisake madhya kihukuMdA parvata thA, vaha diyA / isa dvIpameM bAnara manuSya samAna krIr3A karate the| zrIkaMThane unheM pAlA aura kihukaMda parvatapara kihukaMda nagara bsaayaa| isake uttarAdhikAriyoMmeM eka amaraprabha rAjA huA, jisane laMkAke rAjAkI putrI guNavatIse vivAha kiyA thaa| isIne apanI dhvajAmeM 'vAnara' cinha rakhanA prArambha kiyA, jisase isake vaMzana bAnaravaMzI kahalAne lage the| isane vinayArdhake sAre rAjAoMko jItA thaa| uparAMta aneka rAjA oMke bAda isa vaMzameM eka rAnA mahodadhi nAmaka zrImuni suvratanAthanI (20veM tIrthakara)ke samayameM huA thaa| inake samayameM laMkAkA rAnA inakA mitra vidyutakeza thA / phira eka kihadha nAmaka rAjA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya ! [ 163 huA / ise lAla mukhavAlA bidyAdhara likhA hai / ise vidyAdharoMne harAyA thA, so yaha vAnaradvIpa chor3a pAtAla - laMkAmeM AyA thA / rAkSasavaMzI bhI vahIM phuNce| nirdhAta laMkAkA rAjA huA / bahuta dina pAtAla - laMkA meM rahate kihukaMdhakA jI Uba uThA / usane dakSiNa samudra taTapara karata vanake pahAr3apara kihukaMdhapura nagara vasAyA / karNaparvatapara isake jamAIne varNakuNDala nagara vasAyA / pAtAlalaMkAke svAmI sukezake tIna putra the mAlI, sumAlI aura mAlyavAna | nirghAt kuTumbI daitya kahalAte the, so inase ukta tIna putroMne laMkA vApasa jIta lI / yajJapurake vizva kauzikI ke putra vaizravaNako vahAM kA rAjA banAyA / pAtAlalaMkA meM sumAlIkA ratnazravA rahA / isane puSpakavana meM vidyA sAdhI / vahAM kesakI nAmaka rAjaputrI isakI sevAmeM rhii| vidyA siddha honepara isane vahIM puSpAMtaka nagara basAyA / inhIM yahAM rAvaNa kA janma huA / bAlapane meM rAvaNane usa hArako uThA liyA thA jisakI rakSA eka hajAra nAgakumAra karate the / uparAMta isane bhIma nAmaka vanameM eka svayaMprabha nAmaka nagara basAyA thA / rAvaNakA vivAha vijayArdhaparvatakI dakSiNa zreNIke nagara asusaMgatike rAjA mayakI putrI maMdodarIse huA thA / rAjA maya vidyA: ghara hI thA, paraMtu daitya kahalAtA thA / laMkAke rAjA vaizravaNake vaMzaja yakSa kahalAte the / vaizravaNa aura rAvaNameM yuddha huA thA, jisameM vaizravaNakI parAjaya huI thI / loga use raNabhUmise uThAkara yakSapura legae the / vahAM usane digambarI dIkSA dhAraNa kara lI thii| #; * lAla mukhatrAle 'reDa inDiyansa' Aja uttarIya amerikAmeM milate haiM / sa hai vAnaravaMzI rAjAoM kA rAja yahIM rahA ho / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] bhagavAna pArzvanAtha | yuva madhya eka mahA kamalavana hai so vahAMse vimAnameM baiThakara rAvaNa dakSiNa samudrakI ora laMkAko calA aura trikUTAMcala parvata para padmarAgamaNimaI caityAlaya dekhe / idhara sUryaraja aura rakSaraja bAnaravaMziyoMne bhI pAtAla laMkAke alakanagara se nikalakara kihakUpura bAnaradvIpa meM jA gherA / rAjA iMdrake dikUpAla yamane unase yuddha kiyA, jisameM bAnaravaMzI kaidI hue / meghalavanameM naraka nAmaka baMdIgRha meM yaha kaida rakkhe gae | isapara rAvaNane yamako A gherA / yama bhAgakara rAjA iMdrake pAsa rathanUpura jA pahuMcA / rAvaNa lauTakara trikUTAcala parvatako calA gayA, jahAMse samudra dikhAI par3atA thA / uparAMta kihakaMdhapura meM bAnaravaMzI sUryarajake putra bAlI aura sugrIva hue| pAtAla laMkA meM kharadUSaNa rAvaNakA bahanoI rAjyAdhikArI huA / pAtAla - laMkA meM maNikAMta parvata thA / bAlI vairAgya pA muni hogaye, rAvaNa digvijayako nikale so sugrIvane usase maitrI kara lI / pahale unane aMtaradvIpa vaza kiye phira saMdhyAkAra, subela, hemA, pUrNa, suyodhana, haMsadvIpa, bArihavyAdi dezoMke vidyAdhara rAjAoMse unane bheMTa lI / uparAnta rathanUpura ke rAjA iMdrako vaza karane rAvaNa calA so pahale apane kharadUSaNa bahanoI ke pAsa pAtAla laMkA meM DerA DAle | hiDamba, haihiDimba, vikaTa, trijaTa, hayamAkoTa, sujaTa, TaMka, sugrIva, tripura, malaya, hemapAla, kola, vasuMdara ityAdi rAjA usake sAtha the / kharadUSaNa kuMbha, nikumbha, Adi rAjAoM ke sAtha inake sAtha holiyA | yahAMse nikalakara rAvaNako sUryAsta viMdhyAcala parvata ke samIpa huA / narmadA ke taTa rAvaNa Thahara gaye / bahAM mAhiSmatI rAjA sahastrarazmikI keli-krIr3Ase rAvaNakI pUjA meM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [165 vighna huA so unameM yuddha chir3a gyaa| bhUmigocarI sahasrarazmi pakar3A gyaa| zatabAhu munike kahanese rAvaNane use chor3a diyaa| paraMtu usane putrako rAjya de munidIkSA grahaNa kara lI / phira rAvaNane uttaradizAke saba rAjA vaza kiye / rAjapuranagarakA maruta yajJa kara rahA thA, nAradake samajhAnepara bhI vaha nahIM mAnA thA / rAvabhane usako bhI vaza kiyA / itane meM varSARtu AI; so rAvaNane gaMgAtaTa para Thaharakara bitAI / yahIM usane apanI putrI kRtacitrA mathurAke rAnA madhuko vivAha dI thii| yahAMse hI usane sammedazikharakI vaMdanA kI thI aura phira agAr3I calakara vaha kailAzake samIpa pahuMcA thaa| yahAMpara iMdrakA digpAla dulaMdhipurakA svAmI nalakUbara rAvaNakA sAmanA karaneko AyA / usane iMdrako bhI khabara bheja dI / iMdra usa samaya pAMDuvanake caityAlayoMkI vaMdanA kara rahA thA / usane AnekI taiyArI kI; itanemeM nalakUvara parAsta hogyaa| rAstA sApha pA rAvaNa agAr3I baitADya parvatapara phuNce| iMdrane bhI rAvaNako nanadIka AyA jAnakara sirapara Topa rakhakara raNabherI banavA dI / saMgrAma chir3a gayA / rAvaNake yoddhA bajravega, hasta, prahasta, mArIci, udbhava, baja, vakra, zukra, sArana, mahAjaya Adi the| indrake meghamAlI, taDasaMga, jvalitAkSa, ari, khecara, pAcakasiMhana Adi the / iMdrakI hI parAjaya huI / rAvaNa lauTakara laMkA jAne lgaa| rAstemeM gaMdhamAna parvata dekhA / idhara indra muni hokara antataH mokSako ge| isataraha rAvaNa Anandase pAtAlapurake samIpa tiSThatA rAjya kara rahA thA ki pAtAlanagarake rAjA varuNase rAvaNakA yuddha huA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / thaa| isI samaya apane mAmAke yahAM hanuruhadvIpameM janma pAkara bar3e huye hanumAna bhI laMkA Aye the / bIcI parbata inako mArgameM par3A thA / uparAnta vaha samudrako bhedakara varuNake nagarapara pahuMce the| yuddha meM varuNa pakar3A gayA thaa| vahAMke bhavanonmAda vanameM rAvamame DerA diye the aura usakI satyavatI kanyAko paraNA thA / hanUmAnako rAvaNane apanI dhevatI vivAhI thI aura use karNakuNDalapurakA rAjya diyA thaa| laMkAmeM lauTakara zAMtinAthajIke caityAlayakI vaMdanA kara rAvaNa Anandase rahatA thA / uparAMta sukauzala dezakI rAjadhAnI ayodhyAmeM ikSvAkavaMzI rAjA dazaratha rAjya karate the| inhIMke samayameM ardha barabara dezake mlecchoMne bhAratavarSapara AkramaNa kiyA thaa| ardhabarabaradeza vaitAjyake dakSiNa bhAgameM aura kailAsake uttarameM avasthita aneka antara dezoMmeM eka thA / yahAM mayUramAlA nagarakA rAjA mleccha antargata nAmaka thA / kAliMdrIbhAgA nadIkI ora yaha viSama mleccha the| inake sAtha kirAta, bhIla Adi the / ina mlecchoMmeM zyAma, kardama, tAmra Adi varNake loga the tathA kaI eka vRkSoMke valkala pahine hue the| dazaratha janaka, rAma aura lakSmaNane inako harAyA aura yaha vindhyAcala Adi gahana sthAnoMmeM vasa ge| rAma jaba vanavAsake dina kATate hue dakSiNa bhAratameM pahuMce, to vahAM inhoMko unane parAsta kiyA thaa| uparAMta daMDakavanase rAvaNa sItAko hara legayA thA / idhara kharadUSaNakA putra ajJAta lakSmaNake hAthase mArA gayA thA; so kharadUSaNa inapara car3ha AyA thaa| Akhira isa yuddha meM vahI kAma AyA thaa| candrodayake putra virAdhita vidyAdharake kahanese rAma-lakSmaNa pAtAla Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajakA paricaya ! [ 1670 laMkA pahuMce the / udhara vahAMse Akara kihakaMdhApurake rAjA sugrIva kI sahAyatA rAma-lakSmaNane kI, so saba vAnaravaMzI inake sahAyaka ho gaye the / isI samaya krauMcapurake rAjA yakSa aura rAnI rAjilatAkA putra yakSadatta thA / vaha eka strIpara mohita thA / ainamunike samajhAnese vaha mAna gayA thA / uparAMta kihakaMdhApurase hanUmAna sItAkA patA lagAne calA thA, so pahale usane mahendrapurameM apane mAmAko barA kiyA thA / unako rAmacaMdrajI ke pAsa bhejakara phira vaha agAr3I bar3hA thA aura use dadhimukhadvIpa par3A thA jisameM dadhimukha nagara thA / vahAM nikaTa Aga lage vanameM do munirAja va tIna kanyAyeM hanUmAna - jIne dekhIM thIM / unakA upasarga unhoMne dUra kiyA thA / dadhimukha nagara ke rAjA yakSakI ve tIna kanyAyeM yIM / Akhira unako rAmacaMdrane paraNa | thA / phira hanUmAna laMkA pahuMca gae the| pramadavanameM usane sItA ko dekhA thA / hanUmAna sItAkI khabara le jaba lauTa Ae ta rAma-lakSmaNane laMkApara car3hAI kI thii| ve pahale belaMdharapura pahuMce the aura vahAM samudra nAmaka rAjAko parAsta kiyA thA / phira sube parvatapara subela nAmaka vidyAdharako vaza kiyA thA / uparAMta akSayavanameM rAtri pUrI kI thI / agAr3I cale to laMkA dUrase dikhAI par3I / haMsadvIpa meM DerA DAle aura vahAMke haMsaratha rAjAko jItA / haMsIpa agAr3I raNakSetra raca diyaa| rAvaNake senApati ariMjayapura nagarake rAjA ke do putra the / yaha apane pUrvabhavoM meM ekadA kuzasthala . nagara meM nirdhana brAhmaNa jinadharmase parAGmukha the / jainI mitrake saMyogase jainI huye aura phira anya bhavameM tApasa hokara ariMjayanagara ke rAjAke putra huye the / rAvaNase yuddha huA / sugrIva aura bhAmaNDala Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268] bhagavAna pArzvanAtha / zaktihIna huye so garuDendrako rAmacandrane yAda kiyaa| usane siMhavAhana aura garuDa vAhana nAmaka deva bheje; jinake pratApase sugrIva bhAmaNDalakA nAgapAza dUra huA / garur3ake pakhoMkI pavana kSIrasAgarake jalako kSobharUpa karane lagI so vaha nAga vahAMse vilIna hogae / indra nIlamaNikI prabhAse yukta rAvaNa udvata rUpase saMgrAma karane lagA, vidyA sAdhane lagA aura phira Akhira mRtyuko prApta huA thA / lakSmaNane kubarake rAjA bAlakhilyakI putrI kalyANamAlAse yahIM vivAha kiyA thA aura phira lavaNa samudra lAMghakara ayodhyA pahuMce the / isa taraha zrIpadmapurANameM yaha kathana hai / aba isa kathanake AdhArase hameM pAtAlapurakA patA lagAnA sugama hojAtA hai / ... uparokta kathanase yaha spaSTa hai ki bhAratase dakSiNa pazcimakI ora laMkA thI aura laMkA pahuMcaneke pahale pAtAlalaMkA par3atI thI, kyoMki pAtAla-laMkA hI rAvaNako digvijayake lie nikalate samaya pahale AI thii| phira pAtAla-laMkAse kharadUSaNane rAma-lakSmaNapara jo daMDakavanameM AkramaNa kiyA thA, so usakI khabara rAvaNako nahIM huI thI; kyoMki pAtAla-laMkAse bhArata Ate huye bIca meM laMkA nahIM par3atI thI-vaha usase Upara raha jAtI thI yaha pragaTa hotA hai / kiMtu hanUmAnajIko laMkA jAte huye mArgameM pAtAlalaMkA nahIM par3I thI; isakA yahI kAraNa ho saktA hai ki ve dUsare mArgase gaye the / yahI bAta rAma-lakSmaNake AkramaNakI samajhanA cAhiye / vahAM bhI pAtAla laMkAkA ullekha nahIM milatA hai| kiMtu yahAM yaha saMbhava hai ki ve pAtAla-laMkA taka pahuMca hI na pAye hoM aura haMsadvIpameM raNabhUmi racakara baiTha gae hoM, jo pAtAla-laMkAke itara bhAgameM ho| isa viSayameM nizcayarUpase jAnaneke liye hameM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA pricy| [ 169 dekhanA cAhie ki rAkSasahIpa athavA laMkA aura pAtAlalaMkA kahAMpara the ? AjakalakI mAnI huI laMkA (Ceylon) to yaha ho nahIM saktI; kyoMki bhAratase prAcIna laMkAtaka pahuMcanemeM kitane hI dvIpa par3ate the / jaba rAvaNa sItAko harakara liye jArahA thA to bIca samudrameM ratnajaTI vidyAdharane usakA mukAbilA kiyA thA aura vaha parAsta hokara kampUDhIpameM jA girA thaa| aura phira use aneka aMtara dvIpoMmeMse eka batAyA gayA hai| maujUdA laMkA eka aMtara dvIpa na hokara dvIpa hai| tisapara prAcIna kathAoMmeM isakA ullekha ratnadvIpa aura siMhaladvIpake nAmase huA milatA hai aura isameM trikUTAcala parvata bhI kahIM dikhAI nahIM par3atA hai / isaliye yaha rAkSasa vaMziyoMke nivAsa sthAna jo sandhyAkAra Adi batAye gaye haiM, unameM,kA ratnadvIpa hI hogA, yaha ucita pratIta hotA hai / isa apekSAse rAkSasoMke ina AsapAsake sthAnoMko chor3akara kahIM dUra aMtaradezameM laMkA aura pAtAlalaMkA honA caahiye| hindU purANoMmeM zavadvIpameM rAkSasoM aura mlecchoMkA nivAsa batalAyA hai aura antataH rAkSasoMkI apekSA hI unane usa sthAnakA nAma 'rAkSasa sthAna' rakha diyA hai| hindU zAstroMmeM yaha rAkSasa loga bhayAnaka deva batalAye gaye haiN| paraMtu bAta vAstavameM yUM nahIM hai| yaha manuSya vidyAdhara hI the| hindu zAstrakAroMne inakA ullekha bhayAnaka rAkSasoM aura mlecchoMke rUpameM kevala pArasparika spa se hI 1-jaina padmapurANa pR0 556 / 2-kanidhama, enaziyanTa jAgarAphI oNpha inDiyA pR. 637-638 / 3-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 100 / 4-pUrva0 pR. 185 / 5-pUrva0 pR. 100 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] bhagavAna pArzvanAtha / kiyA hai, kyoMki hama jAnate haiM ki yaha bidyAdhara jaina dharmAnuyAyI. the / rAmAyaNameM spaSTa svIkAra kiyA gayA hai ki rAkSasa-daitya Adi yajJameM Anakara vighna upasthita karane lage the aura Upara jaina padmapurANake varNanameM hama dekha Aye haiM ki rAkSasavaMzI rAvaNane yajJakArya baMda karAyA hI thA / isa apekSA yaha spaSTa hai ki vidyAdhara manupyoMko rAkSasa Adi devayonike batalAnA kevala pArasparika sparddhAke hI kAraNa thA / yAjJavalkyane, isI spa ke kAraNa gaMgAkI tarAImeM rahanevAle manuSyoM athavA pUrvIya Aryoko jo bahutAyatase kAzI, kauzala, videha aura magadhameM veda virodhI bane rahate the aura jo bahuta karake jaina hI the 'bhRSTa' saMjJAse vibhUSita kiyA thaa| 'sArAMzataH yaha svIkAra kiyA jAsaktA hai ki zaGkhadvIpameM rahanevAle rAkSasa aura mleccha vAstavameM Arya manuSya hI the aura prAyaH jaina the| ___ aba dekhanA yaha hai ki zaGkhadvIpameMkA yaha rAkSasasthAna kahA~ para hai ? eka yUropIya prAcya vidyAvizArada zaGkhaDIpako AjakalakA mizra (Egypt) siddha karate haiM aura usImeM rAkSasasthAna pramANita karate haiM / vaha rAkSasasthAna vahI pradeza batalAte haiM jisako yUnAnavAsiyoMne raoNkoTisa (Rhacotis) saMjJA dI thI athavA jisako unhIMkA bhUgolavettA keDarenasa ( Cedrenus ) 'raoNkhAstena " (Rhakhasten) nAmase ullekhita karatA hai / yaha sthAna maujUdA alekjhAMDriyAke hI sthalakI ora thA aura prAcInakAlameM avazya hI vizeSa mahatvakA sthAna rahA hogA, kyoMki bhUgolavettA linI 1-saMkSipta jaina itihAsa pR. 11-12 / 2-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 100 / 3-pUrva0 pR0 189 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavazaMjoMka paricaya / [171. (Pliny) batalAtA hai ki mesaphIsa (Mesphees) nAmaka mizrake eka prAcIna rAjAne yahAMpara do caukone staMbha (Obaliks) banavAye the aura usase pahaleke rAjAoMne yahAM aneka kilA Adi banavAye the / ' yaha sthAna antarIya kuzadvIpake kinArepara' avasthita 'trizRGga' arthAta tIna kUTavAle parvatase haTakara nIcemeM thA / jaina zAstra rAkSasadvIpameM tIna kUTavAlA trikUTAcala parvata batalAte haiM; usakI talImeM laGkApurI kahIM gaI hai| hindU aura jaina zAstrakAroMke batAye hue nAmoMse kiJcita antara AnA svAbhAvika hI hai; kintu uparokta sAdRzyatAko dhyAnameM rakhate huye rAkSasadvIpa aura laMkAkA mizrameM honA ThIka jaMcatA hai| vaise bhI loka vyavahArameM laMkA 'sone' kI mAnI jAtI hai aura mizrake prAcIna rAjAoMkI jo sonekI cIne abhI hAlameM bhUgarbhase nikalIM haiM, vaha isa janazrutiko satya prakaTa karatI haiM / tisapara jainazAstrameM jo laMkAke pAsa kamaloMse maMDita kaI udyAna aura vana batalAye haiM; vaha bhI yahAM mila jAte haiN| mizrakA UrdhvabhAga, jisameM ki alekananDriyA Adi avasthita haiM inhIM vanoMke kAraNa 'araNya' athavA 'bhaTavI' ke nAmase jJAta thaa| sacamuca pahale nIla (Nile) nadIkA yaha muhAnA gahana vanase bharA huA thA aura yUnAnIloga use apanI devIkA pavitrasthAna (Sacred to the Godess Diana) mAnate the| unakA yaha mAnanA eka tarahase hai bhI ThIka kyoMki mahAsatI sItAke nivAsasthAnase yaha vana pavitra hocuke the| 1-pUrva* pR0 189 / 2-pUrva* pR0 154 / 3-mADarnarivyU Vol XL. 4-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 97 / 5-pUrva0 pR0 164 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] bhagavAna pArzvanAtha / -isataraha laMkAmeM jo parvata Adi batAye gaye the, vaha saba ukta prakAra mizrameM mila jAte haiM / isaliye laMkAkA yahAM ho honA ThIka hai / yadi laMkA UparI mizrameM mAnI jAve to pAtAla laMkAkA umase nIce honA Avazyaka ThaharatA hai / pAtAla-laMkAke nikaTa, padmapurANake uparokta varNanameM puSpakavana aura usImeM uparAnta puppAMtaka nagarakA basAyA jAnA likhA hai tathApi puSpakake madhya eka mahAkamala bana bhI thA aura svayaM pAtAla laMkAmeM eka maNikAMta parvata batalAyA gayA hai| ina sthAnoMko dhyAnameM rakhanese hameM mizrake nIceke sthAna abesiniyA (Abyssenis) aura iththUpiyA(Ethiopia) hI pAtAla laMkA pratibhASita hote haiN| inhIM donoM dezoMmeM pAtAla laMkAke uparollikhita sthAna hameM mila jAte haiM / abesiniyAke nikaTa ithyUpiyAmeM puSpavarSa sthAna batalAyA gayA hai jahAM abesiniyAkI nandA athavA nIla nadI bRhat nIla (Nile) meM Akara milatI hai / ' yahIM isI nAmake parvata va vana haiM / tathA inhIMke nIce jo padmavana batAyA gayA hai vaha mahA kamalavana hogA; kyoMki kamala aura padma paryAyavAcI zabda haiM aura padmavana meM koTipatradalake kamala hote the; isaliye unakA paryAyavAcI evaM aura bhI spaSTa nAma mahAkamalavana ThIka hI hai / puppAMtaka aura puSpavarSameM kiMcit hI bAhya bheda hai, varan bhAva donoMhIkA eka hai / ataeva unako eka sthAna mAnanA yuktiyukta pratIta hotA hai / aba rahA sirpha maNikAMta parvata jisameM aneka prakArakI maNiyAM lagI huI thiiN| puSpAMtaka athavA puSpavarSase Upara calakara ithyUpiyAmeM jahAM zaMkhanAgA 1-pUrva0 pR. 56 / 2-pUrva0 pR0 64 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya / [173. (AjakalakI mAreba Mareb) nadI nIla (Nile)meM Akara milatI hai, vahAMpara samIpavartI eka 'dyutimAna' parvata batalAyA gayA hai| isameM maNiyAM dhAtu Adi milate the, isa kAraNa maNiyoM kA prakAzarUpa yaha parvata 'yutimAna' kahalAtA thaa| ataeva dyutimAna aura maNikAMta parvata eka hI hoM, to koI Azcarya nahIM / isaprakAra pAtAlalaMkA Anakalake avesiniyA aura ithyUpiyA pradeza hI honA cAhiye / ithyUpiyAmeM jaina muniyoMkA astitva grIka loga 'jaimnosUphiTama' ke rUpameM batalAte haiN| jaimnosUphiTama jaina muni hI hote haiM yaha pragaTa hI hai / astu; yahAMpara yaha saMzaya bhI nahIM rahatI ki abesiniyA aura ithyUpiyAmeM jainadharma kahAMse AyA ? yadyapi jainazAstra to tamAma AryakhaNDameM jisameM AjakalakI sArI pRthvI AjAtI hai eka samaya jainadharmako phailA huA batalAte haiN| pAtAlalaMkAmeM jaina maMdiroMkA. astitva zAstroMmeM kahA gayA hai| __abesiniyA aura ithyUpiyAke nivAsI bahuta prAcIna jAtike aura unakA dharma bhI prAcInatama mAnA gayA hai; evaM unakI bhASA aura lipi karIba 2 prAcIna saMskRta lipike samAna hI thii| tathApi unakA saMbandha yAdavoMse bhI thA, yaha batAyA gayA hai / hindU 1-pUrva0 pR0 106 / 2-sara viliyama jonsa ina jaimnosUphiTsako bauddha' dharmAnuyAyI batAte haiM (pUrva0 pR0 6),kintu usa prAcInakAlameM bauddhoMkA astitva bhAratake bAhara milanA kaThina hai, kyoMki bauddha dharmakA videzoMmeM pracAra samrATa azoka dvArA hI huA thA / tisapara sara viliyamake jamAne meM jaina aura bauddha eka samajhe jAte the / isaliye yahAM bauddhoMse matalaba jaina hI samajhanA cAhie / 3-insAiklopeDiyA breTinikA bhAga 35 / 4-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 139 / 5-pUrva. pu. 4-5 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] bhagavAna pArzvanAtha / ta zAstroM ke anusAra abe siniyA aura ithyU piyA bahira kuzadvIpameM A jAte haiN| isa kuzadvIpameM vaha eka kuzastaMbha aura daitya, dAnava, deva, gaMdharva, yakSa, rakSa aura manuSyoMkA nivAsa batalAte haiM / manuSyoM meM caturvarNa vyavasthA bhI thI, yaha bhI vaha kahate haiN| isI kuzadvIpa meM yAdavoMkA Agamana kRSNake bAlyakAlameM kaMsake bhayake kAraNa batAyA gayA hai / kahA gayA hai ki ve bhAratavarSa se nikalakara asiniyAM pahAr3oMpara Akara rahane lage the| unake netA yAdavendra kahalAte the / so unhIM kI apekSA yaha parvata bhI isI nAmase prasiddha huye the / prAcIna ithyU piyana nivAsiyoMke svabhAva Adi ina yAdavoM jaise hI the aura grIka bhUgolavettA bhI unakA Agamana vahAM bhAratavarSase huA batalAte haiM / " "jaina harivaMzapurANake kathanase bhI isa vyAkhyAkI puSTi hotI hai / yadyapi vahAM kRSNase bahuta pahale unakA 1 Agamana yahAM batalAyA gayA hai / vahAM kahA gayA hai ki 21 veM tIrthaMkara zrI naminAthajIke tIrthameM yaduvaMzI rAjA zUra the / inhoMne * apanA mathurAkA rAjya to apane choTe bhAI suvIrako de diyA thA aura svayaMne kuzadya dezameM paramaramaNIya eka zauryapura nAmaka nagara basAyA thA / " Ajakala zauryapura mathurAke pAsa hI mAnA jAtA hai; paraMtu yaha ThIka nahIM hai kyoMki mathurAke AsapAsakA deza 'kuzadya' nAmase kabhI prakhyAt nahIM thA / bhAratameM kuzasthala dezako kauzala kinhIM zAstroM meM batAyA huA milatA hai, kintu vahAMbhI zaurya pura 7 1- pUrva pR0 55 | 2-3 - viSNupurANa 2-4 35-44 / 4-5 - aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 87 / 6 - harivaMzapurANa pR0 7- bhAvadevasUri, pArzvanAthacaritra sarga 5 meM kuza rUpala ke 204 / rAjA prasena Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA pricy| 172 nahIM hosaktA; kyoMki zauryapurake nikaTa udyAnameM eka gaMdhamAdana parvata batalAyA hai| jahAMpara supratiSTha nAmaka munirAjako kevalajJAnakI prApti huI thii|' gaMdhamAdana parvata himAlayakA pazcimI bhAga mAnA jAtA hai; paraMtu usakA koI nikaTavartI pradeza bhI kuzadyadeza nahIM kahalAtA hai / isake atirikta gaMdhamAdana parvatakA ullekha dvArikAke nikaTa rUpameM bhI huA hai; paraMtu vahAM jainAcArya barar3o parvata zreNIko hI gaMdhamAdana mAnakara vaha ullekha karate haiN| hindU zAstra dvArikAko kuzasthalImeM batalAte haiM; paraMtu yahAM bhI vahI Apatti agAr3I AtI hai ki dvArikAke nikaTa udyAnameM gaMdhamAdana parvata nahIM thaa| ataeva yaha kuzadyadeza uparokta kuzadvIpa arthAt avesiniyA hI honA cAhiye; jahAMpara yAdavoMkA AnA pramANita hai| hinduoMke mAne hue kuzadvIpameM gaMdhamAdana parvatakA ullekha bhI milatA hai| isaliye abesiniyAko hI kuzavadeza samajhanA ThIka jaMcatA hai / isa avasthAmeM pAtAla-laMkA aura kuzadyadeza eka hI sthAnapara paricita hote haiM / isakA artha yaha hosaktA hai ki pAtAla-laMkA bhI uparAnta kuzadyadezake nAmase prasiddha hogaI thI jaise ki hindUzAstra pAtAlalaMkAkA ullekha kahIM karate hI nahIM hai aura abesiniyA ithyUpiyA evaM nyUbiyAke sAre pradezako kuzadvI meM garbhita karate haiM; paraMtu rAvaNake samayameM jaina granthakAra abesiniyA aura ithyUpiyAko pAtAla-laMkAke jita batalAye hai, para yaha rAjA kauzalake the| isalie yahAM kuzasthalase bhAva kAzalake hI pragaTa hote haiM / 1-harivaMzapurANa pR0 205 / 2-dI inDiyana hisTaoNrikala kvArTaralI bhA0 1 pR. 135 / 3-neminirvANakAvya 53-61 / 4-mahAbhArata sabhA0 13 a0 / 5-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 167. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww 276 ] bhagavAna paarshvnaath| nAmase aura nyUbiyAko kuzasthalakI saMjJAse ullekha karate pratIta hote haiN| yaha bhI saMbhava hai ki jaina zAstrakAroM ke nikaTa abesiniyA kuzadvIpa rahA ho aura ithyUpiyA pAtAla laMkA kyoMki ithyUpiyAmeM hI pAtAla-laMkAke parvata va vana Adi milate haiN| astu, usa samaya kuzasthalameM vaidika dharmake kriyAkANDa yajJAdikA pracAra thA, yaha bhI padmapurANameM svIkAra kiyA gayA hai| ataeva yaha spaSTa hai ki avesiniyAMmeM yAdava loga bhI pahuMce the; jinameMse uparAMta bhagavAna neminAthakA janma huA thA aura jo jainazAstroMmeM jainadharmAnuyAyI batAye gae haiN| avesiniyA hI kuzadyadeza hai, isakA samarthana yAdavendra zUrasenake pautra vasudevake varNanase bhI hotA hai| jaba vasudeva kuzadyadezake zauryapurase nikalakara aMgadezake campA nagarameM jAkara vidyAdharake vimAnase gire the, taba unhoMne acaMbhemeM par3akara logoMse pUchA thA ki yaha kaunasA deza hai ? yadi mathurAke pAsa hI zauryapura hotA to aMgadeza aura campAkA paricaya vasudevako jarUra honA cAhiye thA aura vahAMpara pahuMcanepara unheM vismita honA Avazyaka na thaa| sAtha hI zaurya purake gaMdhamAdana parvatapara jo jaina muniko kevalajJAna honA batalAyA gayA hai, vaha bhI ThIka hai, kyoMki avesiniyAmeM jaina muni pahale vicarate the, yaha bAta grIka loga batalAte haiN| isa dazAmeM abesiniyAko hI pAtAla-laMkA mAnanA ThIka-jaMcatA hai| usake zabdArtha bhI isI vyAkhyAkA samarthana karate haiM; kyoMki laMkA ( mizra ) se nIce ( adho pAtAla )kI ora hI abesiniyA thii| yadi laMkA mizra aura pAtAla-laMkA avesiniyA evaM 1-padmapurANa pR0 642 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [ 177 ithyUpiyA meM the, to hanUmAna aura rAmacaMdrajIko jo vahAM jAte huye mArga meM deza par3e the, vaha bhI yathAvata Aja mizra jAte huye mila jAnA cAhiye / pAtAla laMkAmeM rAvaNake bahanoI kharadUSaNako mArakara rAmacandra vahAM vidyAdhara trirAdhitake kahane aura rAkSasavaMzake mitra kiSkiMdhApurake bAnaravaMziyoM-sugrIva Adike bhayase cale gaye the, paraMtu vaha vahAM jyAdA dina nahIM Thahare the aura vApisa ki kandhApura sugrIvakI sahAyatA karane cale Aye the / unakA vahAM adhika dina ThaharanA bhI ucita nahIM thA; kyoMki Akhira vahAM rAvaNakA bhaya adhika thA aura jabaki rAvaNako rAma-lakSmaNake pAtAla laMkA meM hone kA patA cala gayA thA, taba unakA pAtAla - laMkAkI orase AkramaNa karanA ucita nahIM thA / sutarAM mAlUma to yaha par3atA hai ki rAmacaMdrajI ke kiSkindhA cale Aneke antarAla meM rAvaNane apane sandhyAkAra Adi dezoM ke rAkSasavaMziyoMpara saMdezA bhijavA diyA thA / isakAraNa ve iMsadvIpase agAr3I bar3hane hI nahIM pAye the / hatabhAgyase hamAre pAsa aisA koI sAdhana nahIM hai, jisase ina dezoM kA patA calA sakeM jinameM rAkSasavaMzaja rahate the| hAM, inameM se ratnadvIpakA patA avazya hI calatA hai aura yaha AjakalakI laMkA hI hai, yaha hama dekha cuke haiM / yaha ho saktA hai ki yaha sandhyAkAra Adi pradeza usa pRthvIpara avasthita hoM jo aba samudrameM DUba gaI hai; kyoMki yaha to vidita hI hai ki aphrikAle bhAratake uttara-pazcimIya taTataka eka samaya pRthvI hI thI / ' astu; aba yahAM para pahale hanumAnajIke laMkA Aneke mArgapara eka dRSTi DAla lenA ucita hai / 1. aiziyATika risarcez2a bhAga 3 pR0 52 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278) bhagavAna pArzvanAtha hanUmAnajIko kiSkindhAse calanepara pahale parvatapara avasthita rAjA mahendra mA nagara milA thaa| mahendrapura aura parvata dakSiNa bhAratameM hI honA cAhaye, kyoMki hanUmAna dakSiNakI ora cale Aye the| Anakala bhI da kSaNa bhAratake bilkula chora para mahendra parvatakA astitva hameM malatA hai / isa avasthAmeM mahendrapura isI parvatapara avasthana honA cAhiye / rAjA mahendra apane nagarakI apekSA hI mahendra kahalAnA hogA / mahendrapurase rAjA mahendrako kiSkindhApura pahuMcAkara vamAnapara baiThakara agAr3I calanepara unako dadhimukha nAmaka dvIpa milaH thA; jisameM dadhimukha nagara thaa| yahAMke vanameM unhoMne do cAra " mu nayoMko agnimeM jalate hue baca yA thaa| dadhimukha eka prapeddha zAkya (Scythic) jAti pramANita huI hai aura yaha 'dahaya' (Pahee) kahalAtI evaM jakSatrasa nadI (Jaxatres) ke UparI bhAgake kinAroMpara rahatI thii| inhIMkI apekSA tamAma madhya aiziyA dahaya-deza' ke nAmase vikhyAta huA thaa| isa avasthAmeM dadhimukhaI pa samasta madhya aiziyA hosaktI hai aura usameM dadhimukha nagara dahaya nAtikA nivAsa sthAna hosaktA hai / yahAMkA rAjA gandharva padmapurANameM batAyA gayA hai aura yaha nAma jAti apekSA prakaTa hotA hai / madhya aiziyA athavA rasAtalameM gandharva jAti bhI rahatI thI, yaha pragaTa hI hai / ataeva dadhimukha nagara aura usakA rAjA Ajakalake IrAna ( Persia) kI sarahadapara kahIM honA cAhiye / dadhimukhadvIpake agAr3I hanUmAna laMkAkI sImApara pahuMca gaye the| 1. inDiyana hisTaoNrikala kvATarIlI bhAga 2 pR0 349 / 2-3. pUrva* bhAga 1 0 460. 4. pUrva0 bhAga 2 pR0 246. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 179 nAgavaMzajoM kA paricaya ! vahAM para koTarakSaka vajramukhakI kanyAko parAsta karake inane usake -sAtha vivAha kiyA thaa| yahAMpara jo kanyAse yuddha karanekA ullekha hai, vaha zAyada 'strIrAjya' kI strI zAsakoMkA bodhaka ho; kyoMki mizra, nyU yA Adike kinArepara hI isa strI- rAjyako avasthita khayAla kiyA gayA hai aura phira hanumAna laMkA meM pahuMca jAte haiN| yahAM hama pahale hanumAnako dakSiNa bhAratake chora se samarakanda bagadAda Adiko ora calakara madhya aiziyAko lAMghakara laMkA pahuMcate arthAt mizra meM dAkhila hote pAte haiM aura yaha hai bhI tthiik| isa rAstemeM madhyaaiziyAkA AnA jarUrI hai / isa taraha bhI laMkAkA mizrameM honA ThIka jaMcatA hai | - aba rAmacaMdranIkI laMkApara car3hAI le lIjiye / pahale hI unheM belaMdharapura pahuMcA batalAyA gayA hai / padmapurANa meM dezoMke nAmako hama nagaroMke rUpameM prAyaH vyavahRta huA pAte haiM / udAharaNake -taurapara ratnadvIpa eka nagara batAyA hai, parantu vaha vAstava meM eka deza thA kyoMki vaha AjakalakI laMkA hI hai, yaha hama dekha cuke haiM / isaliye velaMdharapura yadi koI deza ho to Azcarya nahIM ! madhya - aiziyA meM hindU zAstroMkA bitala pradeza ' Aba-tele rUpameM batalAyA gayA hai / ' aura Aba-telekA bhAva una hUNa logoM se hai jo AkSasa ( ( xus ) nadIke kinAroMpara basate the| belaMdharapura bhAvateleke hUNoM kA nivAsasthAna hI hosaktA hai kyoMki belaMdharapurake zabdArtha yaha hosate haiM ki bela" (= Aba-bele - jAti) ko 1. pUrva0 bhAga 1 pR0 135. 2 dI iMDiyana hisTorIkala kvAraTalI bhAga 1 0 135 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] bhagavAna pArzvanAtha / dhAraNa karanevAlA pura / tisapara vahAMke rAjAkA nAma jo samudra batAyA hai, vaha bhI isI bAtakA dyotaka hai / nadIke kinArepara bapsanevAloMkA rAnA samudrarUpameM ullekhita kiyA gayA pratIta hotA hai| isa apekSA belaMgharapura madhyaaiziyAmeM bRhad pAmIra (Great Pamir) parvatake nikaTa avasthita pratIta hotA hai| isa hAlatameM rAmacandranI behada uttarameM cale gaye mAlUma hote haiM kintu unakA. isa taraha ghUmakara jAnA rAjanItikI dRSTi se ThIka hI thA; kyoMki dakSiNabhAratake agAr3I ratnadvIpase to rAvaNake vaMzana hI rahate the| isaliye ghUmakara ThIka laMkApara jA nikalanese unako bIcameM yuddha meM aTakA rahanA nahIM par3A thaa| udharase jAnemeM eka aura bAta yaha thI ki ina pradezoMkI yoddhA jAtiyoMko bhI ve apanA sahAyaka banA sake the / tisapara garuDendra unakA sahAyaka mitra batalAyA gayA hai aura uparAnta usane unakI sahAyatAko raNakSetrameM siMhavAhana aura garuDavAhana deva bheje the / ina garur3ake paMkhoMkI pavana kSIrasAgarake jalako kSobharUpa karanevAlI aura rAvaNake sahAyaka soko bhagAnevAle batAI gaI hai| isa avasthAmeM yaha garuDavAhana kaisapiyana samudrake nikaTa basanevAle zAkya ( Soythian ) jAtike yoddhA honA cAhiye, kyoMki isI samudrako kSIrasAgara bhI pahale kahate the| yadyapi jaina zAstrameM garuDendra devayonikA mAnA gayA hai ataeva rAmacaMdranIkA idhara hokara jAnA bahuta hI sujhakA kAma thaa| belaMdharapurase Age vaha subela parvataparake suvelanagarameM Aye kahe gaye .. . . 1 pUrva. bhA01 pR. 136. 2 padmapurANa pR0 651. 3 dI iMDi. hisTA0 kvAraTarlI bhAga 2 pR. 35, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavazaMjoMka paricaya | ..[ 181 haiN| yaha pradeza hindU zAstroMkA su-tala hosaktA hai, yaha su* jAtiyoM (Kidarites or Sutribes) kA nivAsasthAna honeke rUpameM isa sevA thA / isameM AjakalakA balakha bhI thA / yahAM suveLa vidyAdharako jItanekA ullekha padmapurANa karatA hI hai / ataeva suve -- "lakA su-tala honA hI ThIka jaMcatA hai| uparAMta rAmacandrajIne akSayanameM DerA DAle the aura vahAM rAta pUrI karake haMsa dvIpameM haMsapurake rAjA haMsarathako jItA thA / yahIM agAr3I raNakSetra mAdakara vaha DaTa gaye the / akSayavana saMbhavataH jakSatrasa (Jaxatres ) nadIke Asa"pAsakA vana ho aura isake pAsa hI suparNa Adi pakSiyoM kA nivAsa sthAna thA, yaha vidita hI hai; yadyapi pakSIkA bhAva yahAM jAtiyoMse hI hai| astu, haMsa bhI eka pakSIkA nAma hai, isaliye haMsadvIpa aura haMsarathase bhAva pakSiyoMkI jAtise hosaktA hai / isake 'agAr3I jo laMkAkI sImA AgaI khyAla kI gaI hai vaha bhI ThIka 'hai, kyoMki rAkSasavaMzajoMkA eka deza hari bhI jaina padmapurANa meM batAyA gayA hai / AryabIja athavA AryanA ( Aeriana) pradeza bAibila meM 'hara' nAmase paricita huA hai| tathApi yahA~para hUNa athavA tAtAra jAtiyAM bhI rahatIM thIM, jinameM hI rAkSasavaMzI bhI Ajakala mAne gaye haiM / " isa hAlata meM haMsadIpake agAr3I rAkSasoMkA hara pradeza AjAtA thaa| isaliye rAmacandrajIkA virodha vahIMse hone lagA hogA, jisake kAraNa vaha vahIM para raNakSetra racakara DaTa gaye the / ataeva isa taraha bhI laMkAkA mizra meM honA hI ThIka jaMcatA hai / 1 pUrva0 bhAga 1 pR0 456. 2 pUrva0 bhAga 2 pR0 243, . 3 padmapurANa pR0 68 aura 77 4 dI iMDi0 hisTA0 kvAraTalI bhAga 1 - pR0 131 5 pUrva0 bhAga 1 pR0, 462. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] bhagavAna pArzvanAtha / jaina padmapurANameM kailAza aura vaitAbya parvatameM sthita ardhabarabara. dezake mlecchoMkA bhAratapara AkramaNa karanA likhA hai tathApi zyAmamukha, kadama, tAmra Adi varNake logoMko kAlindrInAmA nadIke kinAre basA batalAyA hai / yaha ardhabarabara pradeza aiziyATika rasiyAkA bIcakA bhAga hosaktA hai| isake rAjAkI adhyakSatAmeM zyAmamukha Adi yahAM Ae the | yaha jJAta hai ki zyAmamukhoMkA eka alaga pradeza kAlI arthAt nIla (Nile) nadIke kinArepara hI thaa'| isI taraha kardamavarNake logoMkA kardamasthAna' aura tAmravarNake logoMkA tamasa-sthAna bhI vahIM batalAye gaye haiM, tathApi rAvaNane jo apane AmapAsake rAjAoMke sAtha digvijayake liye payAna kiyA thA to usa samaya usake sAtha hiDamba, haihiDimba vikaTa, trinaTa, hayamAkoTa, sunaTa, TaMka Adi loga the / inameMke hiDamba aura haihiDimba saMbhavataH haihaya ( Haihayas), hoMge, jinhoMne uttara kuzadvIpake rAjAoMke sAtha gautamaRSikI sahAyatA karake jamadagniko mArA thaa| yaha haihaya IrAnI (Persian) anumAna kiye gaye haiN| trinaTa sunaTa aura vikaTa zaMkhadvIpa (mizra) ke jaTAparTa aura kuTitakeza nAmaka jAtiyoMke rAjA hosakte haiM / hayamAkoTa hemakUTa parvata jo zaMkhadvIpameM thA usake nikaTavAsI manuSyoMke rAjA pratIta hote haiM aura TaMka TakkakA apabhraMza mAlUma hotA hai jo takSakanAgake vaMzana the| isalie TaMka nAga jAtike 1 eziyATika risarceja bhAga 3 pR. 56. 2 pUrva0 10 96 3 pUrva0 pR. 92 4-5 .aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 116. 6-pUrva pR0 115. 7-pUrva pR0 56. 8-pUrva. pR0 56. 9-rAjapUtA mekA itihAsa prathama bhAga pR0 230 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya / [183 hUNa loga hosakte haiM; aura jaina padmapurANameM rAvaNake pakSameM nAgoMkA honA svIkAra kiyA gayA hai jo garuDavAhanake Anese bhAga gaye likhe haiM / kharadUSaNake sAtha tripura, malaya, hemapAla, kola Adi rAjA the aura yaha bhI rAvaNake sAtha digvijayako gaye the / rAvaNaH pAtAlalaMkA hotA huA ina rAjAoMko sAtha lekara narmadA taTapara pahuMcA thA / yaha rAnA malayadvIpa (Maldiva) jo pahale bahuta vistRta thA aura bhAratase lagA huA thA, vahIMke vividha dezoMke. rAnA mAlUma dete haiM / vahAMke trikUTa parvatake nikaTavAle dezake. rAjA tripura, sonekI kAnoMvAle dezake adhipani hemapAla aura malayadezake rAnA malaya evaM kola jAtike nRpa kola kahe jAmakte haiM / narmadAke taTapara mAhiSmatI nagarIke rAjA sahasrarazmise jo vahAMpara yuddha huA thA, yaha Aja bhI madhyaprAMtameM janazrutirUpase pracalita hai| isataraha isa vivaraNase bhI rAvaNakA nivAsasthAna rAkSasahIpa aura laMkA mizrameM pramANita hote haiN| yaha pRthvIrekhA (Equator), ke nikaTa bhI the, jaisA ki anya zAstroMmeM kahA gayA hai| kinhIM vidvAnoMkA anumAna hai ki madhya bhAratameM amarakaNTaka pahAr3akI eka coTIpara hI rAvaNakI laMkA thI, anyoMkA kahanA hai ki AjakalakI laMkA hI laMkA hai aura DA0 jaikobI use AsAmameM khyAla karate haiN| hAlameM eka anya vidvAnne laMkAko malayadvIpa (Maldiva Islands) meM batAyA hai| uparokta 1-dI. inDi* hisTaoN0 kvArTalI bhAga 2 pR0 348, 2-madhyaprAMtake. prAcIna jaina smArka, bhUmikA pR. 6. 3-bhuvanakoSa 17. 4-5-inDi.. hisTaoN0 kAra* bhAga 2 pR. 345. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.84 ] bhagavAna pArzvanAtha / varNanako dekhate huye ina vyAkhyAyoMpara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jAsaktA ? madhya bhArata aura AsAmameM laMkAkA astitva mAnanA bilkula bhUla bharA hai / Aja kalakI laMkA bhI rAvaNakI laMkA nahIM hai, yaha hama pahale dekha Aye haiM / tathApi hindUzAstroMse bhI isa laMkAkA siMhaladvIpa honA aura isake atirikta eka dUsarI laMkA honA siddha hai / ' aba kevala malayadvIpako rAkSasadvIpa aura laMkA batalAnA vicAraNIya hai / malayadvIpameM bhI trikUTa parvata aura sonekI kAneM hone ke kAraNa usako rAvaNakI laMkA khyAla kiyA gayA hai, kintu yadi vahI rAkSasadvIpa thA to phira usakA nAma hindUzAstroMmeM malayadvIpa kyoM rakkhA gayA ? tisapara svayaM hindUzAstroMse usakA laMkA honA bAdhita hai / rAmAyaNameM kahA gayA hai ki rAvaNa varuNake 1 dezase bAlIko chur3Ane AyA thA / varuNakA deza pazcimameM yUropake nIce kaispiyana samudrake nikaTa thA aura bAlI madhya aiziyA meM balikhanagara meM kaida rakhakhe gaye mAne jAte haiM / isa avasthAmeM rAvaNa kI laMkA mizrameM honA hI ThIka hai / hindU purANoMmeM zaMkhadvIpameM mlecchoM ke sAtha rAkSasoMko rahate batAyA gayA hai aura kahA gayA hai ki vahAM koI bhI brAhmaNa nahIM thA isa kAraNa pramodake rAjAke anugraha se pothiRSine vahAM vaidika dharmakA pracAra kiyA thA / brahmANDa aura skandapurANameM jo kathA rAkSasasthAnakI utpatti meM dI huI hai, vaha bhI use mizra ke barabaradezake nikaTa batalAtI hai aura PS 1- pUrva0 pR0 346-347 2 - rAmAyaNa uttarakAMDa 23-24 3 - inDi0 hisTaoN0 kvAra0 bhAga 2 pR0 240 4 - pUrva0 bhAga 1 pR0 456 5 - aiziyATika risaceMja bhAga 3 pR0 100 6 - pUrva0 pR0 182-185 1 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [ 185 - isakA samarthana grIka bhUgolavettA bhI karate haiM, yaha hama pahale dekha cuke haiM / tathApi gaNitazAstra ' golAdhyAya ' ke karttA bhAskarAcArya (san 1915 I0 ) kA nimna zloka bhI hamAre hI kathanakA - samarthana karatA hai : 1 'laGkAkumadhye yamakoTirasyAH prAk pazcime romakapaTTanaM ca / adhastataH siddhapuraM sumeruH saumye'tha yAme bar3avAnalazca // ' yahAM laGkAke madhya pUrva meM yamakoTisthAna aura pazcimameM romakapaTTana batalAye haiM / inase adhaH bhAgameM siddhapura - sumeru batalAyA aura dakSiNa meM bar3avAnalakA honA likhA hai / aba yadi hama mizrameM hI laMkA mAna lete haiM to yamakoTi, jo saMbhavataH yamakA sthAna hI hai, vaha laMkA ke madhyapUrva meM mila jAtA hai / hiMduoMke padma aura bhAgavata purANameM jo kRSNake guru kAzyapakI strIkI khoja meM kRSNa ke jAnekI kathA hai usameM kRSNa ke bagahadvIpa (yUropa) kI ora jAnepara varuNake kahane se vaha vahAMse nIce utarakara yamapurImeM pahuMce the / ' - kRSNa bhArata se udhara gaye the; isaliye madhya eziyA Adi pradeza - to vaha lAMgha gae the aura isa avasthAmeM yUropakI sImAse unakA nIceko Agamana aphrIkA meM hI hosaktA hai| isalie yamapurI laMkA ( barabara sthAna - mizra) ke madhyapUrvameM hosaktI hai / Age romakapaTTana jo pazcimameM batalAI gaI hai vaha bhI ThIka hai / yaha romakapaTTana AjakalakA roma (Rome ) hai aura yaha uttara pazcimameM sthita basahadvIpa (yUropa) meM thA / isaliye yaha bhI ThIka mila jAtA hai / adho 2 1 - bhuvana koSa 17 2 - aiziyATika risaceMja bhAga 3 pR0 179, - 3- pUrva0 pR0 231 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bhagavAna pArzvanAtha / bhAga meM siddhapura aura sumeru parvata batalAye gaye haiM / hinduoM kA yaha sumeruparvata AjakalakA hiMdUkuza pahAr3a hai aura isake pAsa zAyada kahIM siddhapura hogA aura yaha mizrase nIceko utarakara hI hai / isaliye yaha bhI bhAskarAcAryake kathanAnusAra ThIka milate haiM / aba rahA sirpha bar3avAla arthAt pRthvI kI madhya rekhA ( Equator ) so 1. mizra se dakSiNakI ora aphrIkAmeM hokara yaha nikAlA hI hai / isa dazAmeM bhAskarAcArya ke anusAra bhI mizra hI laMkA pramANita hotI hai| ina bAtoMko dekhate huye laMkAko malayadvIpameM batalAnA ThIka nahIM hai / kamase kama jainazAstroMke anusAra to usakA astitva mizradezameM hI pramANita hotA hai / malayadvIpa to usase alaga thA, yaha hamAre uparokta varNanase prakaTa hai / a tu; prAcInakAla meM mizra meM jainadharmakA astitva honA bhI pramANita hai / eka mahAzayane vahAM eka rAjAko jainadharmAnuyAyI likhA bhI thA / " vahAM prAcIna dharmakA jo thor3A bahuta jJAna hameM milatA hai usase bhI siddha hotA hai ki yahAM pahale jainadharma avazya rahA hogA / sabase mukhya bAteM jo matamatAntaroM meM pracalita haiM vaha 1 AtmA aura paramAtmA ke svarUpa sambandhameM haiN| saubhAgyase ina viSayoMmeM mizravAsiyoM kA prAcIna vizvAsa karIba 2 jainadharmake samAna thA / prAcIna mizravAsI jainiyoMke samAna hI paramAtmAko sRSTikA karttA hartA nahIM mAnate the / use ve saMpUrNataH pUrNa aura sukhI ( Infinitely perfect and happy) mAnate the aura vaha 1 - inDi* hi0 kvATarlI bhAga 1 pR0 1352 - agravAla itihAsa pa0 3 - misTrIja oNpha phrI0 maisanarI pR0 271 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya | - [ 187. kevala eka hI svataMtra vyakti nahIM thA arthAt unake nikaTa aneka paramAtmA the / ' mizravAsI AtmAkA astitva bhI svIkAra karate the aura usakA pazuyoni meM honA bhI mAnate the / usake amarapanemeM bhI vizvAsa rakhate the / yaha saba mAnyatAyeM bilakula jainadharmake samAna haiM / bhagavAna munisuvratanAtha aura phira bhagavAna naminAthaketIrthoke antarAla meM yahAM jainadharmakA vizeSa pracAra thA, yaha jainazAstroMse prakaTa hai / tathApi yUnAnavAsiyoMkI sAkSIse mizra ke nikavartI asiniyA aura ithyUpiyA pradezoM meM jaina muniyoMkA astitva Ajase karIba tIna hajAra varSa pahile bhI siddha hotA hai| isa "dazAmeM ukta sAdRzyatAoMko dhyAna meM rakhate huye yadi yaha kahA jAve ki mUlameM to mizravAsiyoMkA dharma jainadharma hI thA, parantu uparAMta alaMkAravAdake jamAne kI lahara meM usakA rUpa vikRta hogayA thA to koI atyukti nahIM hai / yaha vidita hI hai ki mizra, madhya eziyA' Adi dezoM meM alaMkRta bhASA aura guptavAda (Allegory) kA pracAra hogayA thA aura dharmakI zikSA isI guptabAdameM dI jAtI thI / * mizravAsiyoMkI alaMkRta bhASA aura unakI gupta bAteM (Mystries) bahu prAcIna haiM / ina gupta bAtoMko jAnaneke adhikArI mizra meM purohita aura unake kRpApAtra hI hote the| yaha purohita bar3e hI sAdA mijAz2a aura saMyamI hote the / yaha sAdhAraNa logoM ko aisI zikSA dete the jisase unako apane parabhava aura puNya - pApakA bhaya 1 - misTrIja oNpha phrI maisanarI pR0 pR0 187 3 - aiziyATika risarceja bhAga kAnphalyUnsa oNpha oNpojiTsa pR0 1-6 173 6-7 - pUrva0 pR0 191 271 2 - dI sTorI oNpha maina 3 pR0 6 - dI sTorI 5 4 - sapalImenTa TU oNpha maina pR0 . Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] bhagavAna pArzvanAtha | rahe / jyonAroMke samaya bhI isI zikSAkA prabaMdha thA / 'usa Amoda pramoda ke samaya bhI logoMko parabhavakI yAda dilA dI jAtI thI / yaha purohita macchI, zoravA, maTara, mUlI, zalajama Adi bhI nahIM khAte the aura unake bhojana meM zAkAhArakI pradhAnatA rahatI thI / yadyapi mAMsase unheM paraheja thA yaha vidita nahIM hotA !" yaha zAyada uparAnta kSetra aura kAlake prabhAva anusAra mAMsa grahaNa karane bhI lage the; yadyapi mUla dharmake khAsa niyamoMke pAlana meM hI usakI pUrti samajha lI hogI / macchI zoravAkA paraheja mAMsa tyAgakA dyotaka hai / maTara dvidala, aura mUlI zalajama manda tyAgakA paricAyaka hai| yUnAnI loga, jo mizravAsiyoMke hI ziSya the, sarva prakAra ke dvidala-dAla ( Beans) ke tyAgI hote the / jaina zAstroM meM dvidalakA khAnA mAnA hai, dAlako dUdha yA dahIke sAtha milAkara khAnese anante sUkSma jIva vahAM utpanna hojAte haiM / isIlie unako khAnA manA hai / mizra aura yUnAnavAsiyoMko jo dAlake grahaNa karanekI manAI hai, vaha isI bhAvako lakSyakara hai| yUnAnavAsiyoMne jaina muniyoMse zikSA grahaNa kI thI yaha itihAsa siddha bAta hai / bhRgukacchasaMghake eka zramaNAcArya nAmaka "jaina munikI sallekhanAkA ullekha karanevAlA lekha unake samAdhisthAnapara Aja bhI athensameM maujUda hai| yUnAniyoMkI dhArmika mAnyatAyeM bhI jainadharmake samAna hI haiN| aura ve mizravAsiyoMke ziSya the. C 5 1- pUrva0 pR0 2122 - pUrva0 pR0 191 3-4 - pUrva pramANa / 5 - pUrva pR0 187 6 - aDenDA TU kAnphlUyansa oNpha oNpojiTsa pR0 2 7 - pUrva 0 pR0 3 aura hisTArIkala glIningsa pR0 42 816 - inDi0 hisTA0 kvATarlI bhAga 2 pR0 2939 - 'vIra' bhAga 5. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA pricy| [189 isa kAraNa mizravAsiyoMkI mAnyatAyeM bhI jainadharmake anusAra hI honA cAhiye / taba hI yaha saMbhava hai ki unake ziSya yUnAnavAsI jainadharmakI zikSA grahaNa karaneko tatpara hote|saubhaagyse isI vyAkhyAke anurUpameM hama mizravAsiyoMkI mAnyatAoMko jainadharmake samAna hI prAyaH pAte haiM / unake nikaTa pazuoMkI rakSA karanA bar3A Avazyaka karma thA / sutarAM ve sarpa, magaramaccha, billI. kuttA, laMgUra Adi jAnavaroMko pUjya dRSTise dekhate the| sarpa to unake nikaTa buddhi aura svAsthya ( Wisdom & health ) ke cihnarUpameM svIkRta hai| paMzuoMke prANoMkA mUlya samajhakara hI ve camar3eke jUte taka nahIM pahanate the vRkSoMke balkalase hI ve apane pairoMkI rakSA karate the| unake pUjya devakI mAnyatA bhI jainiyoMke samAna thii| mUlameM unake tIna devatA-osirisa, isisa aura horasa (Osiris Isis & Horus). mukhya the| osirisa aura isisase ve horasakI utpatti mAnate the / osirisakA cinha ve baila mAnate the, jo dharmakA dyotaka hai / ina tInoM devoMke atirikta jainadharmake samAna itara devatAoM nagararakSaka Adiko bhI ve mAnate the| ina tIna devatAoMkI kathA guptavAdameM guMthI huI milatI hai, jisakA bhAva yahI hai ki osirisa jo zuddhAtmA hai, vaha seTha-sAMsArika mAyAke dvArA naSTa kiyA jAkara apane khAsa astitvako prAyaH kho baiThatA hai aura khaMDarUpameM nIla nadImeM bahA phiratA hai kintu . .1-dI sTorI oNpha maina pR0 186 2-pUrva pR0 1693-aDenDA TU kaoNnphlUyansa oNpha oNpoliTsa pR.2 . 4-5-6-dI sTorI oNpha maina pR0 186 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bhagavAna pArzvanAtha / isisa usakI lAzako DhUMDha nikAlatI hai aura osirisake putra horasakI sahAyatAse use punaH jIvita karake paramAtmapadameM padharavA detI hai, jahAM vaha amara jIvanako prApta hotA hai|' isila osirisako DhUMDhatI huI apane paryaTanameM saba kaThinAiyoM AdikA mukAbilA karatI hai aura isI lie usane guptavAdako janma diyA hai ki usake citrapaTako dekhakara harakoI una kaThanAiyoMko sahana karanekI zikSA grahaNa kara le, jo ki use AzAkI rekhAke darzana karA de| isameM zaka nahIM ki yaha guptavAda eka navIna sukhamaya jIvanako prApta karanekA mArga batAnevAlA hai| astu; uparokta kathA* nakameM saMsArI AtmAke mokSalAbha karanekA hI vivaraNa hai / osirisa zuddhAtmAkA dyotaka hai, jo pudgala (seTha) ke vazIbhUta hokara apane svAbhAvika jIvanase hAtha dhokara bhavasAgarameM (nIlameM) rulatA phiratA hai / isa bhavasAgarameM zuddhAtmAko tapazcaraNakI kaThinAiyAM sahana karanevAle aura sarvathA dhyAna karanevAle RSigaNa hI pAmakte haiN| isalie isisa RSigaNakA hI rUpAntara hai| RSi aura bhRSTa zuddhAtmAse hI tIsarA vyakti arhat (Horus=orasa) utpanna hotA batalAyA gayA hai; kyoMki RSigaNake liye arhatapada hI eka dvAra hai jo use zuddha-buddhabanAkara paramAtmapadameM padharavA detA hai / isaliye osirisa antataH siddhaparamAtmA hI hai ! arhata aura horasa zabdakI sAdRzyatA bhI bhulAI nahIM jAsaktI; yahI bAta RSi aura isisa zabdameM hai / osirisa bhI siddha zabdakA rUpAntara hosaktA hai / yasirisa (Ysiris) rUpameM usakI sadRzatA 1-kAncalUyansa oNpha oNpojiTsa pR0 248 2-pUrva pR. 247 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [191 siddha zabdase mila jAtI hai / isa zabdakA bhAva mizravAsiyoMke nikaTa paramAtmA (Superme Being) se thA, yaha helA nikasa nAmaka grIka vidvAn batalAtA hai|' isataraha hamAre khyAlase mizrake tIna devatA middha, mAdhu aura arahaMta hI haiM / horasa (Horus) kI jo eka mUrti dekhane meM AI hai, vaha bhI isa vyAkhyAkA samarthana karatI hai / vaha bilkula nagna khaDgAsana hai; zIzapara sarpakA phaNa hai jaimA ki jaina tIrthakara pArzva aura supAkI mUrtiyoMmeM milatA hai; kintu jainamUrtise kucha vilakSaNatA hai to sirpha yahI ki usake donoM hAtho meM do 2 sarpa aura eka kuttA va eka meMDhA hai tathApi vaha magara macchake Asanapara khar3I hai / vaise mUrtikI AkRtise bhayaMkaratA prakaTa nahIM hai| pratyuta gaMbhIratA aura zAMta hI Tapaka rahI hai / yahAM para sarpo Adiko hAthoM meM liye rakhanese gupta saMketa rUpameM (He ratic Symbols) ina devatAke svarUpako saSTa karanA hI iSTa hogA / cAra sose bhAva anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryase hosaktA hai; kyoMki sarpako mizravAsiyoMne buddhi aura svAsthyakA cinha mAnA thaa| isI taraha kutte aura meDhekA kucha bhAva hogA / sArAMzataH horapakI mUrti bhI jaina mUrtise sadRzatA rakhatI thI / vaha mUlameM nagna thI, jo mokSa prAptikA mukhya liGga hai| prAcIna aura jaina mUrtiyoMkI AkRti bhI mizrake mUla nivAsiyoM (Negro) se milatI huI anumAna kI gaI hai| kinhIMkA kahanA hai ki eka kuTilakeza nAmaka nIgro 1-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 141 2-dI sTorI oNpha maina pR. 210 3-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 122-123 . Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] bhagavAna pArzvanAtha / jAti pahale bhAratameM maujUda thI aura yaha jaina mUrtiyAM unhIM dvArA nirmita huI thii| kintu sAthameM yaha bhI dhyAnameM rakhanekI bAta hai ki 22veM aura 23veM tIrthaMkaroMke zarIrakA varNa bhI jaina zAstroMmeM nIla batalAyA gayA hai / mathurAse jo prAcIna jaina mUrtiyAM Adi nikalI haiM unakI bhI sadRzatA mizra dezake DhaMgase hai / khAsakara unameM jo cinha the vaha mizradeza jaise hI the / mizradezameM jo krAsa (Cros) cinha mAnA jAtA hai vaha anya dezoMse bhinna samakoNakA hotA thA (+), yaha jainasvastikAkA apUrNarUpa hai / mizravAsI apane ko jyotiSavAdake sRSTA samajhate the aura unake nikaTa. jyotiSakA mahattva adhika thA, yaha khAsiyata bhI jainadharmase sahazatA rakhatI hai| jainadharmakI dvAdazAGgavANIke aMtaragata isakA vizada vivaraNa diyA huA thA, jisakA ullekha zravaNabelagolake bhadrabAhuvAle lekhameM bhI hai / vauddhoMke prakhyAt grantha 'nyAyabindu meM jaina tIrthaMkaroM RSabha aura mahAvIra vaDhemAnako jyotiSajJAnameM pAragAmI honeke kAraNa sarvajJa likhA hai| sAtha hI mizravAsiyoMkA jo sphaTika cakra (Zodiacal stone at Denderab) DenDerAhameM hai vaha jainiyoMke r3hAIdvIpake nakazese sadRzatA rakhatA hai / mizrakI prakhyAti memananakI mUrti ( Statue of Memnon ) kI eka vidvAn 'mahimana' kI jinako hama mahAvIrajI samajhate haiM, unakI batalAte haiM / * ataeva ina saba bAtoMse mizradezameM kisI samaya 1-aiziyATika risarceja bhAga 3 pR. 122-123 2-'oriyanTala', akTubara 1802, pR0 23-24 3-sTorI oNpha maina pR0 172 4-pUrva0 pa. 187 5-bhadrabAhu va zravaNabelagola-inDiyanaenTIkverI bhAga 3 pR0 153 6-nyAyabindu a0 3. 7-sTorI Apha maina pR0 226. *aiziyATika risarceja bhAga 3 pR0 199 . Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya! [193 janadharmakA astitva honA bhI saMbhavita honAtA hai / isa avasthAmeM jo hama laMkAko vahAM pAte haiM vaha ThIka hI hai / svayaM hindU zAstra bhI isa bAtako aspaSTarUpameM svIkAra karate haiM / vaha pahale zaMkha. dvIpa (mizra) meM brAhmaNoMkA astitva nahIM batalAte haiM aura rAkSasoM evaM mlecchoMko basate likhate haiM, jo jaina hI the, jaise ki hama pahale batalA cuke haiN| isake atirikta 'vRhada hema' nAmaka hindU zAstrameM, pAMDavoMkA zaMkhadvIpameM kAlI taTapara AnA likhA hai| vahAMpara unheM eka trinetravAlA manuSya rAjasI ThAThase upadeza detA milA thA, jisake cAroM ora manuSya aura pazu baiThe hue the| yahI uparAMta 'amAnavezvara' nAmase jJAta huA thaa| yaha varNana jaina tIrthakarakI vibhUtise mila jAtA hai / tIrthakara bhagavAna bhUta, bhaviSyat vartamAnako carAcara dekhanevAle ratnatrayakara saMyukta samrAToMse bar3I car3hI vibhUtirUpa samavazaraNameM manuSyoM aura pazuoM aura devoM, sabahIko samAnarUpa upadeza dete haiM, yaha pragaTa hI hai / ataeva hindU zAstra yahAM parokSarUpameM jainadharmakA hI ullekha karatA pratIta hotA hai| isa taraha laGkAkA mizrameM honA hI ucita jaMcatA hai / laMkAse pAtAlapura samudra bhedakara jAyA jAtA thA, yaha padmapurANake ullekhase spaSTa hai / Anakala pAtAlapura sogaDiyana deza (Sogdians) kI rAnadhAnI azma athavA akSayanA (Oriana) kA rUpAntara batalAyA gayA hai / parantu hindUzAstroMmeM pAtAlapura eka nagarake rUpameM vyavahRta hai aura jainazAstra ise eka pradeza batalAte haiM; . .1-aiziyATika risarcena bhAga 3 pR0 1.0 2-pUrva* pR0 175 3-inDi0 hisTaoN0 kvArTI bhAga 1 pR0 136 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wimmmmmmmmmmmmmmmmmm 194] bhagavAna pAzvanAtha / jisakI rAjadhAnI puNDarIkaNI nagarI thii| hindU purANoMmeM pAtAla isI bhAvakA dyotaka hai aura yaha vahAM 'ni-tala' ke paryAyavAcI rUpameM vyavahRta huA hai| isaliye sogaDiyanadeza hI pAtAla thaa| zvetahUNoMke liye vyavahRta 'iphathailiTsa' (Ephthalites) zabdase pAtAlakI utpatti huI batalAI gaI hai aura isa pAtAla meM sArI madhya eziyAkA samAveza hotA batalAyA gayA hai| zvetahaNa athavA iphathailiTsa jakSaratasakA (Jaxartes) kI upatyayikAmeM basanevAlI eka balavAna jAti thI, jisane sikandara Ajamake bahuta pahale bhAratapara car3hAI kI thI aura vaha paMjAba evaM siMdhameM basa gaI thii| skaMdhaguptake jamAnemeM bhI unake vaMzajoMne bhAratapara AkramaNa kiyA thaa| iphathailiTmake liye hinduoMne ilApatra zabda vyavahArameM liyA thA / ilApatrakA apabhraMza 'alA' aura 'pAtA' hotA hai, jisako palaTakara rakhanese pAtAla zabda banA huA Ajakala vidvAn batalAte haiN| siMghameM inhIM logoMke basane ke kAraNa yUnAnI itihAsavettAoMne siMdha pradezako pAtAlena (Putalene) aura usakI rAjadhAnIko pAtAla likhA hai| isa taraha samagra pAtAla athavA rasAtala pUrvameM bRhad pAmIra ( Grent Panir ) pazcimameM bebIloniyA, uttarameM kaispiyana samudrake kinArevAle dezoM aura nakSaratapta nadI evaM dakSiNameM saMbhavataH bhArata mahAsAgarase sImita thaa|" isa vivaraNase pAtAlapura kaispiyana samudra ke pAsa avasthita pramANita hotA hai / mizrase vahAMtaka pahuMcanemeM kaispiyana samudra 1-pUrva pramANa 2-pUrva0 pR0 459 3-4-pUrva pramANa 5-6-pUrva0 7-pUrva0 pR0 457 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya ! |[ 195 bIca meM AsaktA hai, isaliye vahAMpara hanUmAnakA samudra bhedakara jAnA likhA hai, vaha ThIka hai / uparAMta vahAMpara bhavanonmAda vanameM samudrakI zItala pavanakA AnA batalAyA hai' vaha bhI isa bAtakA dhotaka hai ki pAtAla samudra ke kinAre thA, kintu vahAMke rAjA varuNa aura rAjadhAnI puNDarIkaNIke viSaya meM hama vizeSa kucha nahIM likha sakte haiM / ataeva jaina padmapurANake anusAra bhI pAtAla vahI pramANita hotA hai jo Ajakala vidvAnoMko mAnya hai / jaina ' uttarapurANa' se bhI isI bAtakA samarthana hotA hai / vahA~ pradyumnako vijayArdhakI dakSiNa zreNIke meghakUTa nagara meM sthita batalAyA hai| vahAMse use barAha bilameM gayA likhA gayA hai, jahAM usane varAha jaise devako vaza kiyA thA / agAr3I vaha kAla nAmaka guphA meM gayA jahAM mahAkAla rAkSasadevako usane jItA thA / vahAM se calakara do vRkSoMke bIcameM kIlita vidyAdharako usane mukta kiyA thA / phira vaha sahasravaktra nAmake nAgakumArake bhavana meM gayA thA aura vahAM zaMkha bajane se nAga-nAganI usake sammukha prasanna hokara Ae the / unhoMne dhanuSa Adi use bheMTa kiye the / vahAMse calakara kaithavRkSapara rahanevAle devako usane bulAyA aura usa devane bhI usako AkAzameM lejAnevAlI do caraNapAdukAyeM dIM / agAr3I arjunavRkSake nIce pAMca phaNavAle nAgapati devase usane kAmake pAMca bANa prApta kie| vahAMse calakara vaha kSIravanameM gayA; vahAM markaTadevane bhI use bheMTa dI thI / Akhira vaha kaMdavakamukhI bAvar3I meM pahuMcA thA aura vahAMke devase nAgapAza prApta kiyA thA 1. padmapurANa pR0 312... Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] bhagavAna pArzvanAtha / phira vaha pAtAlamukhI bAvar3I meM pahuMcA thA, vahAM para use nArada mile the aura bhArata livA le gaye the / ' vijayArdha parvatako hama uttara dhruvameM pahale batA cuke haiM / astu, vahAMse calakara pahale varAhadvIpa arthAt yUropakA AnA ThIka hai / barAhabila varAhadvIpakA rUpAntara hI hai / kAlaguphA meM rAkSasadeva batalAyA hai so yaha guphA aphrIkA yA mizradeza meM honA cAhiye; kyoMki rAkSasoMkA nivAsa hama vahIM pAte haiM aura yUropake nIce yaha AtA bhI hai / tisapara yahAM ' jivAsI trigaloDeTsa (Triglodytes) guphAoM meM rahate the / isa kAraNa isakA guphArUpameM ullekha honA ucita hI thA / kAlaguphA se vidyAdharako mukta karake pradyumnakA nAgakumArake bhavanameM jAnA likhA hai so yahAMse unakA nAgaloka athavA pAtAlameM pahuMcanA hI samajha par3atA hai / sahasravaktra saMbhavata: sU athavA kiDeTrisa (Kiderites) jAti ke logoM kA paricAyaka hai, jo nAgaloga yA pAtAlake eka 2 3 sirepara basate the / aura nAga zabda 'liGga - nu' ( Hiung-nu ) zabdakA bigar3A rUpa batalAyA gayA hai, jo hUNa logoM kA prAcIna nAma thA / sujAtikI bhI gaNanA hUNoMmeM hai / " isaliye inakA uparokta prakAra nAga batalAnA ThIka hai| agAr3I vRkSoM kA ullekha hai| so pAtAla meM kAzyapase inakI utpatti bhI batalAI gaI hai| kaitha vRkSa vAle devase bhAva zAyada kurda athavA kArDakI ( Carduchi ) jAtike adhipatise ho jo vahAM nikaTameM basatI thI / isI taraha S 1. uttarapurANa pR0 545-547 / 2. eziyATika risaceMja bhAga 3 pR0 56 / 3. inDi0 hisTaoN0 kvArTarlI bhAga 1 pR0 456 / 4. pUrva 0 bhAga 2 pR0 36 / 5. pUrva0 bhAga 1 pR0 457-458 / 6 - pUrva0 bhAga 2 pR0 243 / 7 - pUrva pR0 36 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya | 1 deva massagaTai [ 197 arjunavRkSaparakA pAMca phaNavAlA nAgapati 'ani' (Azii) jAtike rAjAkA dyotaka pratIta hotA hai / isIkA aprabhraMzarUpa 'ahi' hai, jo nAgakA paryAyavAcI zabda hai / agAr3I kSIravanakA jo ullekha hai vaha kSIrasAgara arthAt kaispiyana samudra ke taTavartI bhUmikA dyotaka hai | kaispiyana samudrako pahale 'zivanakA samudra' kahate the, jo kSIravanase sadRzatA rakhatA hai| yahAMkA markaTa (Massagatae) jAtikA adhipati honA cAhiye; kyoMki yaha jAti kaispiyana samudra ke kinAre pUrvakI ora basatI thii| tathApi markaTa aura massagaTe nAma meM sadRzatA bhI hai| sAtha hI yaha bhI dRSTavya hai ki pradyumna pAtAla lokameM cala rahA hai aura kAlaguphAse agAr3I usakA sAta pradezoMko lAMghakara bhArata pahuMcanA likhA hai / ataeva yaha sAta pradeza pAtAlake sAta bhAgoM kA hI dyotaka hai / isaliye yahAMkI basanevAlI ukta jAtiyoMke loga hI use mile hoNge| inako deva yonikA mAnanA ucita nahIM hai, yaha purANakathana spaSTa hai / astu, markaTase milakara agAr3I pradyumna kaMdabakamukhI bAvar3I meM pahuMce the vahAM kA deva nAga zAyada kApI jAtika ho / kApotasara (Lake Uramiah ) * saMbhavataH kaMdavaka bAvar3I ho / yaha kApI loga bar3e balavAna the| inameM sattara varSa se adhika vayake vRddhoM ko jaMgala meM chor3akara bhUkhoM mArane ke niyamakA ullekha sTrebo karatA hai / " jainazAstroM meM manuSyake liye brahmacarya, gRhastha aura vAnaSTastha AzramoMse gujarakara sanyAsa Azrama meM pahuMcanA Avazyaka batalAyA hai / 1 - pUrva 0 pR0 37 / 2 - pUrva0 pR0 238 / 3- pUrva0 bhAga 1 pR0 461 / 4pUrva0 bhAga 2 pR0 245 / 1 - inDi0 hisTA * kAraTala bhAMga 2 pR0 33-34 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] bhagavAna pArzvanAtha | jainazAstra aise udAharaNoMse bhare par3e haiM jinameM vRddhAvasthA ke Ate hI logoMne sanyAsako dhAraNa kiyA hai| sanyAsameM zarIra se mamatva rahatA hI nahIM hai aura antataH sallekhanA dvArA samAdhimaraNa karanA Avazyaka hotA hai / kApI logoM meM aisA hI rivAja pracalita hogA / isI kAraNa sTrebo usakA ullekha vikRtarUpameM kara rahA hai / Ajakala bhI aneka vidvAn jaina sallekhanAkA bhAva bhUkhoM maranA samajhate haiM; kintu vAstava meM usakA bhAva AtmaghAta karanekA nahIM hai / kaMdavaka vAvar3Ise pradyumna pAtAlamukhI bAvar3I meM pahuMce the / isakA nAma antameM liyA gayA haiM, isaliye saMbhava hai ki yaha rasAtala athavA rasA-tele (Rasa-tele) hogA jo rasA arthAt akSaratasa upatyayakA thI' aura yahAMse bhAratakI sarahada bhI bahuta dUra nahIM raha jAtI thI; kyoMki aphagAnistAna yahAMse dUra nahIM hai, jo pahale bhArata meM sammilita aura usakA uttara pazcimIya sImA prAnta thA / ' - isa prakAra uttarapurANake kathanase bhI pAtAla athavA nAgalokakA madhya eziyA meM honA pramANita hojAtA hai; jaisA ki Ajakala vidvAn pramANita karate haiM, kintu itanA dhyAna rahe ki jaina dRSTise yaha 'yAtAla loka deva yonikA pAtAla nahIM hai; balki vidyAdharake vaMzajoMkA nivAsa sthAna hai / ra 3 Ajakalake vidvAn madhya eziyA meM basanevAlI uparokta jAtiyoMko anArya samajhate haiM; parantu jainadRSTise vaha anArya nahIM haiM; kyoMki pahale to vaha AryakhaNDameM vasate the; isalie kSetra apekSA Arya the aura phira yaha loga apaneko kAzyapakA vaMzaja bata inDiyA, 1 - pUrva0 bhAga 1 pra0 456 / 2 - kaniMghama, e0 jAga 0 pR0 100 - 103 aura noTa pR0 672 / 3- inDi0 hisTaoN0 kAraTala bhAga 2- 10 240 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoM kA paricaya | [ 199 lAte haiM / kAzyapa jaina tIrthaMkaroMkA gotra rahA hai aura bhagavAna RSa bhadeva kAzyapase nami - vinami rAjA rAjyAkAMkSA karake vijayArdha parvatI dezoMke adhikArI haye the aura vahI kramazaH ina saba pradezoM meM phaila gae, yaha hama pahale batalA cuke haiN| ataeva isa dRSTise unakA kula apekSA bhI Arya honA siddha hai / jaina tIrthaMkaroM kI apekSA hI kaispiyA Adi nAma par3anA Adhunika vidvAn bhI svIkAra karate haiM / ' svayaM jerUsAla ke eka dvArakA nAma vahAM para jainatvako "prakaTa karanevAlA thA / ' okasiyAnA (Oxiana), balakha aura samarakandameM bhI jainadharma prakAzamAna rahacukA hai / (dekho mejara janarala "pharalAMga kI zArTasTaDIja 80 67) baibIloniyAkA 'ararata' nAmaka parvata 'arhata' zabdakI yAda dilAnevAlA hai|" arhan zabdako yUnAnavAsI 'aranasa' (Urma), rUpa meM ullekha karate the| jainadharma eka samaya sAre eziyA meM pracalita thA, yaha vahAMke jaradasta Adi dharmokI "jainadharmase ekAgratA baiTha jAnese prakaTa hai / sutarAM Ajakalake purA tatva anveSakoMne bhI isa bAtako svIkAra kiyA hai ki kisI samaya meM avazya hI jainadharma sAre eziyA meM phailA huA thA / " uttara meM sAibIriyA se dakSiNako rAsakumArI taka aura pazcimameM kaispiyana : jhIlase lekara pUrva meM kamaskarakAkI khAr3I taka eka samaya jainadhamakI vijayavaijayantI uDDAyamAna thI / tAtAra loga 'zramaNa' dharmake mAnanevAle the, yaha prakaTa hai / (dekho pIpalsa oNpha nezansa bhAga 1 80343 ) 1 - rAlinsana - senTrala eziyA 246 aura aM0 jainagajaTa bhAga 3 pR0 13 / 2 - mejara janarala pharallAMgakI " zArTasTaDIja " pR0 33 / 3 - sTorI oNpha maina pR0 143 | 4 - eziyATika risarceja bhAga 3 pR0 157 / 5- asahamatasaMgama dekho / 6 - DubAI, Diskripazana karaikara... Apha pIpula Apha inDiyAkI bhUmikA / Apha dI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha / 200 ] aura zramaNa dharmake nAmase jainadharma bhI 1 pR0 83 ) isaliye tAtAra logoM kA hai / tisapara IrAna aura araba to tIrtha rUpameM Aja bhI logoM ke muMha se sunAI par3ate haiM / zravaNabelagola ke zrI paMDitAcArya mahArAjakA kahanA thA ki dakSiNa bhAratake jainI mUlameM arabase Akara vahAM base the / karIba 2500 varSa pUrva vahAM ke rAjAne unake sAtha ghora atyAcAra kiyA thA aura isI kAraNa ve bhAratako cale Aye the / (dekho aiziyATika risaceMja bhAga 9 40 284 ) kintu paMDitAcArya jIne isa rAjAkA nAma pArzvabhaTTAraka batalAyA evaM usI dvArA islAma dharmakI utpatti likhI hai vaha ThIka nahIM hai| 'jJAnAnaMda zrAvakAcAra bhI makkA maskarI dvArA islAma dharmakI utpatti likhI hai, vaha bhI itihAsa vAdhita hai / kintu ina ullekhoMse yaha spaSTa hai ki eka samaya araba meM avazya hI jainadharma vyApI horahA thA / isa taraha IrAna, araba aura aphagAnistAna meM bhI jainadharmakA astitva thA;' balki dadhimukha 1 paricita hai / ( kalpasUtra mUlameM jainI honA bhI saMbhava meM cAraNamuniyoMkA upasarga nivAraNa sthAna to IrAna meM hI kahIM para thA, yaha hama pahale dekha cuke haiN| madhyaeziyA ke agAr3I mizravAsiyoM meM to jAtivyavasthA bhI maujUda thI, jo prAyaH kSatrI, brAhmaNa, vaizya, zUdra aura caNDAlarUpameM thI / isalie ina logoMko anArya kahanA jarA kaThina hai| hAM, pAtAlavAsI uparokta kAzyapavaMzI jAtiyoMke viSaya meM yaha avazya hai ki bar3e2 yugoMke antarAlameM aura apane mUla deza vijayArdhako chor3akara cala nikalanepara dravya, kSetra, kAla, bhAvake prabhAva anusAra yaha apane prAcIna rItirivAjoMko pAlana 1 - rAisa, mAlAvara kvArTalIrivyU bhAga 3 aura inDiyana saikR Apha noTa / 2-sTorI Apha maina pR0 188 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgavaMzajoMkA paricaya ! [201 karanemeM asamartha rahe hoN| sArAMzataH pAtAlameM basanevAle nAgavaMzI mUlameM Arya the aura unheM jainadharmameM pratIti thI tathApi bhagavAna pArzvanAthanI para phaNakA chatra lagAkara jisa rAjAne ahicchatrameM unakI vinaya kI thI vaha bhI isI vaMzakA thaa| vaha dharaNendrake sAtha nAma sAmAnyatAkI apekSA hI bhulA gayA diyA hai ! dharaNendrake paryAyavAcI zabda nAgapati, ahipati, phaNIndra Adi rUpameM the aura yaha nAgavaMzI rAjAoMke liye bhI lAgU the; kyoMki hama jAna cuke haiM ki ina jAtiyoMmeM kI hyuGga-nu jAtise nAga zabdakI aura ani jAtise ahi zabdakI utpatti huI thii| uraga-nAgoMkA' adhipati jo use batAyA hai, nara unakI ' uigarasa ' ( Uigurs ) jAtikI apekSA hogA tathApi phaNIndra bhI inhIM meMkI eka jAti phaNaka athavA paNikake rAjAkA sucaka hai / paNika yA phaNika eka videzI jAti thI, yaha eka jaina kathAse. bhI prakaTa hai / isa kathAmeM phaNIzvara zaharake rAnA prajApAlake rAjyameM seTha sAgaradatta aura seThANI paNikAkA putra paNika batalAyA gayA hai| yaha seThaputra paNika kadAcita bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM pahuMca gayA aura unake upadezako sunakara yaha jaina muni hogyaa| antaH gaMgAko pAra karate huye nAMvaparase yaha mukta huA thaa| yahAM para deza, seThANI aura seThaputrake nAma paNika-vAcI haiM; jo unakA sambandha paNika jAtise honA spaSTa kara dete haiM / rAjA aura seThake nAma kevala pUrtike liye tadrUpa rakha liye gaye pratIta hote haiN| paNIzvara zahara phAnIziyA (Phoenecia) 1-pArvAbhyudayake TIkAkAra yogirAT yahI likhate haiM; yathA'nAgarAjanya sAkSAt nAgAnAM rAjAnaH uragendrAH teSAmapatyAni naagraajnyaa|' pR. 265 / 2-inDi0 hisTaoN0 kvArTI bhAga 1 pR. 460 / 3-pUrva. bhAga 2 pu. 232-235 / 4-ArAdhanA kathAkoSa bhAga 2 pR0243 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] bhagavAna pArzvanAtha / dezakA rUpAntara hI hai aura paNika evaM paNikA spaSTataH paNika jAtikI apekSA haiN| pahale kula aura jAti apekSA bhI logoMke nAma rakkhe jAte the, yaha hama dekha cuke haiM / ataeva isa kathAke paNikamuni paNika jAtike hI the, yaha spaSTa hai| isa kathAse paNikoMkA vyApArI honA tathA bhagavAna mahAvIrasvAmIke samaya videzase AnA bhI pragaTa hotA hai; kyoMki yadi vaha vyApArI na hote to unakA seTharUpameM likhanA vRthA thA aura vaha yahAM apanI jAti apekSA prakhyAta huye, yaha unakA videzI honekA dyotaka hai / yadi vaha yahIMke nivAsI hote to unakI prakhyAti jAti apekSA na hokara dIkSita nAmake rUpameM honA cAhiye thI / astu; paNika yA phaNika jAtikI apekSA isa jAtike rAjA phaNIndra bhI kahalAte the aura yaha manuSyoMke nAgalokameM rahate the; isaliye nAgakumAroMke iMdra dharaNendrakA ullekha sadRzatAke kAraNa phaNIndrarUpameM huA milatA hai| yahAMpara yaha dRSTavya hai ki pahale videzI logoMko jainadharma dhAraNa karane aura muni hokara muktilAbha karanekA dvAra khulA huA thA / mUlameM jainadharmakA rUpa itanA saMkIrNa nahIM thA ki vaha eka niyamita paridhike manuSyoMke liye hI sImita hotA / astu, isa prakAra bhagavAna pArzvanAthake zAsanarakSaka devatA dharaNendra aura padmAvatI evaM unake ananyabhakta ahicchatrake nAgavaMzI rAnAkA vizada paricaya pragaTa hai aura unakA nivAsasthAna pAtAla kahAM thA, yaha bhI spaSTa hogayA hai / ataeva Aie, pAThakagaNa aba agAr3I bhagavAna pArzvanAthanIke zeSa pavitra jIvanake darzana karake apanI AtmAkA kalyANa krleN| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = = == == bA0 kAmatAprasAdajIkRta graMthabhagavAn mahAvIra 1 // ) 2) bhagavAn mahAvIra aura mahAtmA buddha 1 // ) 10) saMkSipta jaina itihAsa mahArANI celanI // -) bhagavAna pArzvanAtha uttarArddha chaparahA hai| o milanekA patA mainejara, digaMbara jainapustakAlaya, suurt|