Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIharSavardhanopAdhyAyanibaddhadvAtriMzikAcatuSTayImayaH prathamadvAtriMzikopari svopajJavRttyA yutaH dvitIya- tRtIya-caturtha-dvAtriMzikopari pUjya siddhAntasaMrakSaka-dharmatIrthaprabhAvakAkhaNDabAla-brahmacAryA-cAryadeva zrImavijayamitrAnandasUrIzvaropajJayA padmaprabhATIkayA prishobhitH| adhyAtmabinduH saMpAdaka : munibhavyadarzanavijayo gaNI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU. paM. padmavijayajIgaNivarajainagranthamAlA puSpa - 47 zrIharSavardhanopAdhyAyanibaddhadvAtriMzikAcatuSTayImayaH prathamadvAtriMzikopari svopajJavRttyA yutaH dvitIya tRtIya - caturtha- dvAtriMzikopari pUjya siddhAntasaMrakSakadharmatIrthaprabhAvakAkhaNDabAla - brahmacAryA- cAryadeva zrImadvijayamitrAnandasUrIzvaropajJayA padmaprabhATIkayA parizobhitaH / adhyAtmabinduH muni bhavyadarzanavijayo gaNI pU. paM. padmavijayajI gaNivara jaina granthamAlA TrasTa amadAvAda - 380 002.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.paM.zrI padmavijayajIgaNivara jaina graMthamALA TrasTa Clo. azokakumAra hiMmatalAla zAha eca.e.mArkeTa, jIje mALa, kapAsiyA bajAra, amadAvAda - 380002. gujarAta. phona : (R) 6612507 (O) 2123287 saM.2059, kA.su dvitIyA pUrNimA 1. nakala : 500 : prAptisthAna : (1) prakAzaka TrasTa (2) sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda - 380001. kimataH 5.75-00 jinezvara grAphIksa, 4, navakAra DuplekSa, zAMtinagara, amadAvAda - 380013. phona : 7551654, mobAIla : 98240-15514
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukRtanA sahabhAgI zrI zaMkhezvarapArzvanAtha ArAdhaka TrasTa pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana clo. pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana satyanArAyaNa sosAyaTI, rAmabAga roDa, sAbaramatI, amadAvAda - 380 005. A graMthanA prakAzanano saMpUrNa lAbha uparyukta TrasTe jJAnakhAtAmAMthI lIdho che. tenA ame AbhArI chIe.. li. pU5.zrI padmavijayajI gaNivara jainagraMthamALA TrasTanuM TrasTIgaNa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25ESE pazAnAM mahopakAriNAM pAvane pAdapadme praNamanaM kRtajJabhAvaprakaTanaM ca * jinazAsanaziroratnAnAM saMyamatyAgatapomUrtInAM gurupradatta-siddhAnta mahodadhisArthakopAdhyupetAnAM karmazAstrarahasyavedinAM mAM saMsArasAgarAduddhArakANAM pUjyapAdAnAM paramagurudevAnAM zrImad vijayapremasUrIzvarANAM pAdAravindaM teSAmanantopakArabhAraM vahannahaM mana-vacana-kAyaiH prnnme| jinazAsanaparamaprabhAvakANAM vyAkhyAnavAcaspatInAM lokottarAgaNitaguNaratnaratnAkarANAM SaNNavativarSAyuSmatAmekonAzItivarSa-saMyamaparyAya-SaTpaJcAzadvarSAcAryapadaparyAyadhArakANAM tapogacchAdhipatInAM pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAM pAvanaM padakamalaM kRtajJo'haM pravande / mUDhacetasaM mAM samyagjJAnadAnaM kRtvA''ntaralocanoddhATakAnAM prabhAvakapravacanakArANAM paramataponidhInAM paramopakAriNAM jJAnadivAkarANAM nyAyavizAradAnAM pragurUdevAnAM zrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvarANAM pAvanacaraNayugalaM saharSaM prnnaumi| adhyAtmayoginAM prazAntamUrtInAM ajAtazatrUNAM bhAvanAjJAnabhAvitAnta:karaNAnAM tattvasaMvedanajJAnasudhApAnapuSTAnAM mamAnupamaM yogakSemakArakANAM bhAvanAjJAnatattvasaMvedanajJAnAMzadAnenAnupamaM parArthaM kRtavatAM svargatapUjyapAdAnAM paMnyAsa pravarazrIbhadraMkaravijayagaNivaranAmadheyAnAM pavitrakramayugmaM bhUribhAvena vinmaami| * cAritraratnAnAM jJAnanidhInAM vAtsalyamUrtInAM rAjarogAsahyapIDAyAmapi smAritapUrvamuniprazamarasapayonidhInAM paramagurubhaktAnAM vizAlagacchagatAbAlavRddhamunivRndayoga-kSemakArakANAM gurukulavAsena dhanyatA prAptAnAM ziSyalezaM mAM grahaNAsevanazikSAdAyakAnAM madguruvaryANAM svargIyapUjyapAdAnAM paMnyAsapravarANAM padmavijayagaNivarANAMkramayamalaM sAnandaM sahRdayaM prnnmaami| - sabahumAnaM pravandakAcAryavijayamitrAnandasUriH /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana 5.pU.siddhAMtamahodadhi karmazAsrarahasyavedI saMyamatyAgatapomUrti suvizAlagacchAdhipati bhavasAgaroddhAraka A.bhagavaMta zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnI kalyANakAriNI AjJA ane AzIrvAdathI vi.saM.2014nuM cAturmAsa rAdhanapuramAM thayuM. Aso mAsamAM 20 divasamAM 5 dravyanAM ekAsaNAMthI 1 lAkha navakArano jApa thayo. e ja divasomAM 5.pU.vardhamAna taponidhi nyAyavizArada prabhAvakapravacanakAra paramagurudeva AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAje vi.saM.2010nA ahamadanagaranA cAturmAsamAM ApelI mahAnizIthagraMtha uparanI be adhyayananI vAcanAnI noTa phera karI. rAdhanapuranA akhIDosInI poLanA, taMbolIzerInA, khajUrInI poLanA temaja vIrasUri ma.nA hastalikhita jJAnabhaMDAranuM nirIkSaNa karyuM. emAM (1) mannaha jiNANuMnI sajjhAya upara prabodha dIpikA TIkAnI prata (2) adhyAtmabiMdunI cAra batrIsInI prata (3) dharmaratnaprakaraNanI avasUri (4) upadezasaMgraha (upadezakalpavelI) vagere ghaNI mahattvanI prato maLI. enI presa kopI tyAMnA pAThazALAnA zikSaka maNIbhAI pAse karAvI. emAM upadeza kalpavelI be varSa pUrve anuvAda sAthe prakAzita karavAmAM AvI che. adhyAtmabiMdu graMthanI pahelI batrIsI upara graMthakAra maharSi zrI harSavardhana upAdhyAyajIe svopajJa TIkA racI che. enuM saMzodhana karyA pachI bAkInI traNa batrIsI u52 koI vivecana-TIkA na hatI. batrIsIo arthagaMbhIra hovAthI enAM rahasyone pragaTa karavAnI jarUra hatI. saMskRtamAM e vivecana lakhavAno vicAra Avyo ane eka maMgalaghaDIe eno prAraMbha thayo. e samaya hato vi.saM.2029nI sAlano. tyArabAda enuM nirIkSaNa, saMzodhana A.vi.jagaccandrasUrijIe A.vi.candraguptasUrijIe (tyAre muni), A.vi.kulacandrasUrijIe (tyAre muni) munizrI vairAgyarativijayajIe tathA munizrI udayavallabhavijayajIe sahRdayabhAve karI graMthanuM gaurava vadhAryuM che. trIjI batrIsInI ATha zlokanI TIkA bAkI hatI ane huM mAMdagImAM sapaDAyo. emAM varSo vItI gayAM. have te kArya pUrNatAnA Are pahoMcyuM che. cothI batrIsInA 25mA zlokanA arthaghaTanamAM ghaNI kasoTI thaI. ghaNA mahAtmAone pUchAvyuM paNa koI saMtoSa na thayo. chevaTe........ TIkAnuM nAmakaraNa sahajabhAve padmaprabhA sUjhI AvyuM. mArA jJAnanidhi, cAritraratna, samatAsiMdhu pU.gurudeva paM.padmavijayajI gaNivarazrIe mane ApelI jJAnanI prabhA AmAM vistAra pAmI che. TIkAnuM nAma padmaprabhA rAkhavAthI enI smRti ciraMjIva banI che. vi.saM.2022nI sAlamAM A graMthanuM saMzodhana karI prinTa karavA mATe presamAM mokalavAnI taiyArI karato hato evAmAM munizrI kIrticaMdra vijayajIe ela.DI.InsTITyuTamAM aneka graMthonAM saMzodhana saMpAdananuM kArya karI rahelA nagInadAsa jI. zAhane pUchyuM : hAla zuM cAle che? nagInadAsa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI. zAhe kahyuM have adhyAtmabiMdunuM saMzodhana karavA vicAryuM che. tyAre kIrticaMdravijayajIe kahyuM: amArA samudAyanA pU.munirAjazrI mitrAnaMdavijayajI mahArAje enuM saMzodhana pUrNa karyuM che. tyAre emaNe kahyuM ke amane Ape to ame ene ela.DI. taraphathI chapAvIe ane e graMtha ela.DI.ne suprata karavAmAM Avyo. nagIna jI. zAhe lakhelA aMgrejI InTroDakzana sAthe e graMtha I.sa.1972mAM prakAzita thayo hato. Aje bAkI rahelI traNa batrIsInI saMskRta TIkA sahita pragaTa thaI rahyo che. AmAM aMgrejI InTroDakzanano samAveza karyo nathI. | munizrI bhavyadarzana vijayajI gaNIe suMdara akSaromAM presa kopI karI che ane saMzodhana, saMpAdanamAM sahayogI banyA che. vi.saM.2057 aSADha su.10 nAraNapurA, amadAvAda. li. A.vi.mitrAnaMdasUri viSayAnukramaH prAkkathanam nizcayavyavahAraprarUpaNapravaNA prathamA dvAtriMzikA kartRkarmaprakAzanapravaNA dvitIyA dvAtriMzikA AtmasvarUpabhAvanaparA tRtIyA dvAtriMzikA zuddhasvarUpaprakAzikA caturthI dvAtriMzikA adhyAtmabinduzlokAnukramaNikA adhyAtmabinduvivaraNagatAnyavataraNAni
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aiM nmH| zrIharSavardhanopAdhyAyanibaddhaH adhyAtmabinduH svopajJavRttivibhUSitA nizcayavyavahAraprarUpaNapravaNA prathamA dvAtriMzikA anantavijJAnavibhUtizAlI, satprAtihAryAdbhutabhUtimAlI / tIrthAntarIyAnavabuddhayogA-gamArthadezI jayatAjjinendraH // athAtaH zuddhAtmAnubhavarasikAnAmanekakadAgamArthazravaNa-kudRSTyupAsana-saMstavanAdikriyAbhAsaprakriyAparyAptAtmatattvavipratipattInAM bhavyasattvAnAmupakArAya zuddhAtmasvarUpapratipAdanapaTiSThA'dhyAtmabinduprathamadvAtriMzikAvivaraNaM spaSTamupakramyate / tasya cedamAdyaM padyam brUmaH kimadhyAtmamahattvamuccai ryasmAt paraM svaM ca vibhidya samyak / samUlaghAtaM vinihatya ghAti nAbheyabhUH kevalamAsasAda // 1 // vyAkhyA : vayam adhyAtmamahattvaM kiM brUmaH ? Atmani ityadhyAtmam, vibhaktyarthe avyayIbhAvaH [paa.2|1|6] / AtmAnamadhikRtya pravartamAnaH kartRtvabhoktRtvAdidharmanirAsapurassaraH kazcana vicAravizeSaH zuddhAtmasvarUpazravaNa-manana-nididhyAsarUpo'pi lakSaNayA'dhyAtmam / tasya mahattvaM kiM brUmaH ? yasmAt adhyAtmataH / param AtmA'tiriktamakhilapadArthajAtam / svaM ca AtmAnam / samyak saMzayaviparyayA'nadhyavasAyApohapUrvakam, saMdigdhasya viparyastasyAnadhyavasitasyArthakriyA'sAdhakatvAd ajJAnataH pravRttAnAM phalAsaMvAdadarzanAcca / vibhidya anAdibandhaparyAyanirUpaNayA kSIrodakavat karmapudagalaiH samaM prAptaikatvamapi bhedajJAnabalena pRthaktvavRtta(tti)svalakSaNataH pRthag nirdhArya / tathA ghAti AtmaguNahantRtvAt samayaprasidhdayA mohanIya-jJAna-darzanAvaraNAntarAyalakSaNaM prkRtictussttym| samUlaghAtaM vinihatya samUlaM hatvA, 'samUlAkRtajIveSu hankRJagrahaH' [pA.3/4/36] iti Namul / 'kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH' [pA. 3/4/46] iti hnternupryogH| nAbherapatyaM nAbheyo bhagavAn yugAdidevastasmAd bhavatIti nAbheyabhUH prathamacakravartI bharataH / kevalamAsasAda kevalajJAnaM lebhe| 1 'avyayaM vibhaktisamIpa' ityAdi sUtram / 2 phalavisaM0 sU0 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA ayaM bhAvaH - anAdau saMsAre-AsaMsArAt sakalasyApi prANivargasyAnavaratamanantairdravyAdipaJcaparAvartezcakravardrAmyamANasya mahatA mohAndhakAreNa mudritavivekalocanapuTasya viSayatarSotkarSavivazIkRtasyApravitAyatau duHkhodarkadRSTanaSTAn svapnopamAn viSayAn uparundhAnasyAnantakRtvo nAnAyoniSUtpattivipattiklezairabhidrutasya parabhAveSvevAzrAntavizrAntadRSTeH svatattvavimukhasya sikatAsarasvatipatitA vajrakaNikeva durlabhA manuSyatvAvAptiH / kathaJcit karmalAghavAt tadavAptAvapi januSAndhasya dRgavAptiriva durlabhA vivekakhyAtiH, tallAbha eva saMsArasya nistIryamANatvAt, tadadhigamo'pi ke SAJcit puNyazAlinAM bharatAdInAM caNakamuSTikrItacintAratnagRhakoNavartivaNijavadayatnasAdhya eveti bharatopAkhyAnena tasya mAhAtmyamupanibaddham / bharatopAkhyAnaM ca prasiddhameveti na likhitamiti // 1 // labdhvA''yaMtvamatha prapadya ca gurornaikaTyamenaHkSayA cchrutvA'dhyAtmamatha prapIya ca tatastattvAmRtaM yat punaH / kSetrajJaH kila momuhIti viSayagrAmeSu baddhaspRha ___ stannUnaM trijagajjaye dhRtimato mohasya visphUrjitam // 2 // vyAkhyA - AryatvaM prajJApanAdau' bahudhoktamapi iha deza-kularUpameva grAhyam, ubhayarUpasyApi dharmopalabdhyaGgatvAt / tad labdhvA-AryatvamantareNa gurUpasarpaNadharmazravaNaM prati AbhimukhyAbhAvAd anArya-kuladezotpannAnAm ArdrakumAraprabhRtInAM keSAJcid dharmAnurAgaM prati AbhimukhyaM tat kAdAcitkamiti na vyabhicAraH / athainaHkSayAd iti nicitanikAcitakarmaNAM hi pApAtmanAM jamadagnisutamukhyAnAmiva gurusaGgamAbhAvAt puNyodayalabhyatoktA / guro kaTyaM prapadya iti mahAmithyAdRzAmapi kekayapatiprabhRtInAM gurvanuziSTisadbhAva eva samyaktvamUlasvargAvAptizravaNAt / taduktam - narayagaigamaNapaDihatthaeNa taha paesiNA rnnnnaa| amaravimANaM pattaM taM AyariyappahAveNaM // [upadezamAlA, 103] iti nisargAdhigamayoH kAraNatvoktAvapi buddhabodhitAnAmeva naikeSAM darzanAd gurugrahaNam / himAnIdUnasya [= zItaparAbhUtasya] narasya dUrasthendhanasandhukSitAzuzukSaNivadanupakArakatvAnnikaTatvoktiH / tathA adhyAtmaM zrutvA viSayavyAsaktAnAmarthalAlasAnAM ca keSAJcid gurusaGgame'pi AgamazravaNasya durghaTatvAt caturaGgyAM zruteH paramAGgatvena varNanAcca shrutvetyuktm| 1 dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhavAH iti paJcaparAvartAH / 2 bhra0 rA0 lA0 / 3 paNNavaNA-prajJApanAsUtre prathamapade sU099-sU0138 pR0 36-44-mahAvIra jaina vidyAlaya prkaashn| 4 kekayapatipradezinRpakathAnakaM rAyapaseNiyasUtre samAgacchati / 5 'tad nisargAd adhigamAdvA' tattvArthasUtra 1.3 / 6 "cattAri paramaMgANi" ityAdinA uttarAdhyayanasya cturthaadhyyne|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH adhyAtmagrahaNamitarazAstrebhyo'sya mukhytvkhyaapnaarthm| 'pakSi-pipIlikAgati'nyAyenaitasya jhaTiti mokSasamarpakatvAt 'adhyAtmavidyA vidyAnAm' [bhagavadgItA, 10.32] iti tIrthAntarIyairapi svIkArAcca / atha tataH adhyAtmataH / tattvAmRtaM prapIya kevalazravaNasya sAdhyasiddhyanaGgatvAt prapANamuktam / prapANaM nAma zraddhApUvikA taduktArthapratItiH / evaM sati yat punaH kSetrajJaH AtmA, baddhaspRhaH san anAdimohavAsanAjanitatRSNAntakatvena baddhanibiDAnurAgaH viSayagrAmeSu zabdAdiSviSTaviSayasaGghAteSu momuhIti atizayavadAtmotthAnAkulasvabhAvAnandAmRtamanaznuvAno'nAsvAditapUrveSviva adRSTacareSviva alabdhapUrveSviva atyantAkulatvajanakeSu svabhAvapratighAteSu paJcAkSAtmakavapuHpizAcapIDAmanadhisahamAno vyAdhisAtmyatAM prapanneSu sukhAbhAsotpattibhUmibhUteSu atizayena mugdho bhavati, tannUnaM trijagajjaye dhRtimataH utsAhavato mohasya visphUrjitaM svaparAvivekahetoraladhyazAsanasya mohasyaitacceSTitam-yad vivekino'pi muhyantIti bhAvaH / atra ca brahmadattacakyupAkhyAnaM bodhyam / nanvAtmanaH kriyAvattvasiddhau hi bandhaH siddhyati / niSkriyatve muktasyeva bandhAnupapatteH / kriyA ca parispandAtmikA / tasyAzca - "rejAva NaM esa jIve calai khubhai ghaTTai phaMdai taM taM bhAvaM pariNamai tAva NaM esa jIve chavvihabaMdhae vA sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA no ceva NaM abNdhe|" ityAdinA paramAgamena bndhhetutvaabhidhaanaat| sA ca svato'sambhavantI kaarnnaantrmaakssipti| taccAnyadasambhavat karmaiveti tatkartRkAM kriyAmAha - dhatte'mbhodhirjavanapavanA''cchoTanonmUrcchadugro llolazreNIcaTulitavapurvyAkulatvaM yathA'yam / niSkampo'pi svarasavazataH karmakampAkasaGgaM tadvat kSubhyatyayamapi paraH pUruSaH saMprapadya // 3 // vyAkhyA-yathA'yam ambhodhiH samudraHjavano vegavAn yaH pavanaH tasyaAcchoTanam abhighAtaH saGghaTTa iti yAvat tena unmUrcchantyaH pravardhamAnA ugrA abhaMkaSA yA ulolazreNyaH kallolapaGktayastAbhiH caTulitaM taralIkRtaM vapuH zarIraM yasya tAdRzaH san yathA vyAkulatvaM dhatte tadvat svarasavazataHsvabhAvato niSkampo'pi niSkriyo'pyayamapi paraH pUruSaH pratyagAtmA karmaiva kampAka': pavanaH tasya saGgaM prapadya kSubhyati kriyAvAn bhavati / ayaM bhAvaH - jIvaH svayaM yadyapariNAmyeva syAt tadA dRzyamAnatrasa-sthAvaratvAdiparyA1 akSANi indriyANi / 2 dra0 prajJApanA0 sU022.286 / bhagavatI0 3.3.153 / 3 asaMbhavat iti vrtmaankRdntruupm| 4 kampanazIlaH kampAkaH /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA yavaicitryAbhAvAt saMsArasyaivAbhAvaH syAt / niSpariNAmatve gaganakusumavadavastutvApattezca / 'vastu cana vikriyate ca' iti gADhazapathapratyAyyatvAt dRzyamAnagorasAdipariNAmavirodhAcca / ekAntanityatve kRtanAzAkRtAbhyAgamAdidoSaprasaGgAt puNya-pApa-bandha-mokSAbhAvazca prasajyeta / atha yadi karmasaMsargAt tathA pariNamati tat kiM svayamapariNamamAnaH pariNamamAno vA? na tAvadapariNamamAnaH pareNa pariNamayituM paaryet| na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate" [ ] / pariNamamAnastu na paraM pariNamayitAramapekSate / na hi vastuzaktayaH paramapekSante / tato jIvaH svayaM pariNAmasvabhAvaH svIkartavyaH / evaM svayaM siddhapariNAmasvabhAvo jIvaH karmaNaH samavadhAnAt pArAvAra iva pavamAnasaMsargAt kriyAvAn bhavatIti bhAvaH / // 3 // athaikameva jIvadravyaM pariNAmasvabhAvatvAt tiryagAdinAnAvasthAntarabhAga bhavatItyabhidhIyate kumbhodaJcanavarddhamAnakarakasthAlyAdyavasthAntarA __Nyeko'pi dhruvamambuyogavazato mRdvyapiNDo'znute / tadvat karmajalIyayogamupalabhyAtmA'pi tiryaDnarA martyapretapurogajAtinikaratvena svayaM jAyate // 4 // vyAkhyA - eko'pi mRdravyapiNDaH ambuyogavazataH pAnIyasambandhAt kumbhazca ghaTaH, udacyate jalamaneneti udaJcanaM ca pidhAnam, varddhamAnazca zarAvaH, karakaH caluH, sthAlI ca ukhA - tadAdInyavasthAntarANi paryAyabhedAd aznute prApnoti tadvad AtmA'pi karmajalasyAyaM karmajalIyaH sa cAsau yogazca sambandhaH tamupalabhya tiryaDnarAmartyapretapurogajAtinikaratvena svayaM jAyate sNpdyte| bhAvArthastvayam-pariNAmasvabhAvo jIvaH karmasaMsargAt kriyAvAn bhavatIti prAk pratipAditam / pariNAmazca tadbhAvalakSaNaH, tadbhAvaH pariNAmaH' [tattvArthasUtra 5.41] ityukteH| bhavanaM bhAvaH AtmalAbhaH, pariNAmaH paryAya iti yAvat, yadityanena dravyaSaTkamabhisambadhyate, tadeva hi dravyajAtaM gati-sthityavagAha-vyaNukAdiskandha-jJAnAdi-samayAdInAM tena tena rUpeNa bhavati, na kUTasthamavatiSThate, na sarvathotpadyate, nApi sarvathocchidyate, kintvanvayirUpaM sattvamajahadeva tathA tathA vivartate / tathAhi-dravyaM hi dhrauvyarUpAmanvayazaktimaparityajad bhavati sadeva, yattu tasyA vyatirekavyakteH prAdurbhAvastasminnapi dravyatvabhatAyA anvayazaktepracyavanAda dravyamananyadeva, tato'nanyatvena nizcIyate dravyasya sadutpAdaH / evaM ca yathA'nekAsu kumbhAdivyatirekavyaktiSu anvayazaktimaparityajya saGkrAman mRdravyamevaikaM nAnAvasthAntarabhAk tathA jIvo'pi 1 dravyabhUtame0 lA prtau|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH tiryagAdiparyAyeNa bhavan dravyatvabhUtAmanvayazaktimaparityajan svayameva nAnAvasthAntarabhAk kiM na syAt ? / yathA ca mRdravyasya svayaM pariNAmazaktiyogitve'pi jalAdisAmagrIsavyapekSa eva kumbhAditvenAtmalAbhaH tathA jIvasyApi svayaM pariNAmazaktiyogitve'pi nAmakarmaprakRtyudayasavyapekSa eva tiryagAditvenAtmalAbhaH / evaM cAnAdisiddhaupAdhikasaMsaraNadharmA jIva iti siddham // 4 // atha padArthasvarUpabodhasya nizcaya-vyavahAramUlakatvena tatsvarUpaM kiJcit prakaTayati - bhUtArtho nanu nizcayastaditaro'bhUtArthamAvedayan, ___ saMtyAjyo nitarAM yataH sva-parayorbhede sa bIjaM na hi / bhUtArthastu vizuddhavastukalanA'bhijJo dhruvaM yat tato, bhUtArthaM nanu saMzrito vizadadhIH samyagdRgAtmA bhavet // 5 // vyAkhyA - nanu nizcitaM nizcayo nizcayanayo bhUtArthaH sadbhUtArthAbhidhAyI yad vastu yathAsvarUpaM tat tathaiva pratipAdayatItyarthaH / etannayamantareNa hyanAdyazuddhacidravyasya navatattvarUpatayA'nAdikAlAt pariNatasya paGkasaMvalitasalilavat tirohitasvacchatvasya katamo nAmopAyaH sahajajJAyakamAtrasvarUpasaMvedane syAdato vastusvarUpAvabodhArthaM nizcayo'nusartavya ityrthH| nizcayanayo hi dravyAzritatvAt kevalasya jIvasya svAbhAvikaM bhAvamavalambya pravartamAnaH parabhAvaM parasya sarvamapi niSe[ya]dhan zuddhaM vastu vyavasthApayati / ata eva "dravyAzrito nizcayaH" iti [ ] lakSaNam / so'pi dvividhaH-zuddhanizcayaH azuddhanizcayazca / tatra nirupAdhikaguNa-guNyabhedanirUpaNapravaNa AdyaH, dvitIyastu sopAdhikaguNa-guNyabhedanirUpaNapravaNaH / tadatra zuddhAtmapratipattau zuddhanizcaya[naya] eva prayojanavAn / tadanvaya-vyatirekasAdhyatvAt tattvajJAnasyeti, ayaM hi nikhilakarmavikArAnapohya kevalajJAtRtvamAtraviziSTaM zuddhaM nIrUpaM siddhasadRzaM paryantapAkottIrNajAtyajAmbUnadasthAnIyamAtmAnamanubhAvayatIti siddhaM bhUtArthatvaM nizcayasya / taditaro vyavahAra: abhUtArtham asatyArtham Avedayan nitarAM saMtyAjyaH / ayamarthaH-vyavahAro hi paryAyAzritatvAt parabhAvaM parasya vidadhannIlaH sphaTika itivadaupAdhikabhAvaM jIve samAropya yogasthAnopayogasthAnabandhasthAna-guNasthAna-saMklezasthAna-lezyAsthAna-mArgaNAsthAna-jIvasthAnAdibhAvabhAvitavaizvarUpyaM jIvadravyaM vyavasthApayati, tAdRzazca kathaM zuddhabuddhaTaGkotkIrNa-svabhAvasyAtmanaH svarUpAvagatau bIjaM syAt ? anAdiprasiddhAzuddhatApuraskAreNaiva vastu-svarUpAvedanAt / ato bhedajJAnarahasyAsamarpakatvena tadana[]gatetyetadevAha- 'yataH sva-parayorbhede sa bIjaM na hi' iti / svazcAtmA, parazcaupAdhiko yogasthAnAdirUpo bhAvastayorbhede viveke sa vyavahAro na hi yogasthAnAdikarmeritamAtmAnaM pratiSThApayannupadarzitaupAdhikabhAvaviziSTaM taM cAnubhAvayan 1 jAmbUnadaM suvrnnm|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA vijJAnasvabhAvAtiriktasvabhAvabodhakatvenAzuddhadravyA''dezitayA nAtmano yAthAtmyAvedakaH / nanu tahi sarvathaitasyAnupAdeyatA bhaviSyatIti cena tIrthapravRttyanyathAnupapattyaitasyAvazyaM kakSIkaraNIyatvAditi svayamevAgre bhaavyissyaamH| evaMdvayoH svarUpAbhidhAnapurassaraM vyavahArasya heyatAmabhidhAya kiJcid vizeSAbhidhAnapUrvakaM nizcayasyopAdeyatvamAha - "bhUtArthastu" iti |tu vishessdyotnaarthH| yasmAddheto tArtho vizuddhavastukalanA'bhijJaH sakalopAdhivivikta-zuddhadravyA''dezitayA zuddhaM vastu paricAyayituM pravINaH / tato nanu nizcitaM bhUtArthaM saMzritaH samyagdRgAtmA vizadadhIH bhavet / yathA yathA nizcayanayaM' bhAti tathA tathA viSayeSvarajyamAnaH zuddhAtmAnubhavAbhimukhI bhavati / yathA yathA zuddhAtmAnubhavAbhimukhI bhavati tathA tathA vaizadyamasya citi 2 samullasatIti bhAvaH // 5 // punarapi vyavahArasvarUpameva vRttAntareNa spaSTayativyavaharaNanayo'yaM puMsvarUpaM vikAri bhaNati ca navatattvairmudritaM kSudrarUpam / abudhajanavibodhArtha kilAsyopadezo jinasamayavimUDhaH kevalaM yaH zrito'mum // 6 // vyAkhyA - ayaM vyavaharaNanayaH puMsa AtmanaH svarUpaM vikAri bhaNati, paramArthataH zuddhaniraJjanAnAdinidhanacaitanyamAtrayuktamapi anAdivastvantarabhUtamohopAdhisamutthamithyAdarzanAjJAnAviratyAdivikArabhAg brUte, tathA navatattvairmudritaM brUte, navasaGkhyAkAni tattvAni navatattvAni tairmudritaM sugatamityarthaH / jIvAjIva-puNya-pApAsravasaMvara-nirjarA-bandha-mokSalakSaNAni hi navatattvAni jIva-karmaNoranAdibandhaparyAyavazata AtmanyutplavamAnAni kevalajIvavikArabhUtAni / tathA kevalAjIvavikArarUpAH puNyapApAsrava-saMvara-nirjarA[bandha]-mokSAH svayamekasya puNyapApAsrava-nirjarA-bandha-mokSAnupapatteH / tathAhi-zubhapariNAmaH puNyam, [tannimittIkRtya zubhatayA saJcIyamAnaH karmANupracayo'pi puNyam / azubhaH pariNAmaH pApam,]5 tannimittIkRtyAzubhatayA saJcIyamAnaH karmANupracayo'pi pApam / tathA yena pariNAmena karaNabhUtena indriyakaSAyAvratAdinA karma Asravati sa AsravakaH, AsrAvyaM ca karmetyubhayamapyAsravaH / tathA saMvAryAH karmANusaGghAH saMvAraka AtmapariNAmastadubhayamapi saMvaraH / bhuktarasakarmapudgalaparizATanaheturAtmapariNAmo nirjaraka: nirjaryAzca bhuktarasakarmapudgalAstadubhayamapi nirjarA / bandhako rAga-dveSa-moharUpa AtmapariNAmo 1 kriyAvizeSaNam / 2 'cit'padasya saptamyantam / citi-caitanye / 3 TIkArahitamUladvAtriMzikA-pratau kvacit nimnalikhite antye dve paGktI yathA - 'niyatanayaviruddhaM puMsvarUpaM vyavasyannayamapi nikhilo'ntazibhistyAjya eva' // 6 // 4 tulanArthaM 'samayasAra-TIkA' 13 TIkA (pR.31, 32 prakA0 rAyacandra jainazAstramAlA) dRssttvyaa|5 koSThagataH pAThaH rA-pratau nAsti /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH badhyaH karmapudgalasaGghazcetyubhayamapi bandha: / mocyAH karmapudgalA mocaka AtmapariNAmazcetyubhayamapi mokSaH / 13 etairhi navatattvairAsaMsArAdavicchinnasantatyA mudritaM channaM navatattvarUpamityarthaH / tathA kSudrarUpaM nAnAyonisaMsaraNadharmAtmakamekendriyAdyanekaparyAyaparipATIparyAptazobhanAzobhanazarIradhAri janmemaraNAdyanekadazopaplutaM bhaNati / nanvekendriyAdizarIre pudgalapracayaghaTite atasmiMstadgraharUpatvAdAtmabuddherviparyayatvena mithyAtvamiti cenna saMvAdibhramarUpatvAdasya / tathAhi maNipradIpaprabhayormaNibuddhyA'bhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi, vizeSo'rthakriyAM prati // [ pramANa. vA. 2.57 ] dIpo'pavarakasyAntarvartate tatprabhA bahiH / dRzyate dvAryathAnyatra, tadvad dRSTA maNeH prabhA // dUre prabhAdvayaM dRSTvA maNibuddhyA'bhidhAvatoH / prabhAyAM maNibuddhistu, mithyAjJAnaM dvayorapi // na labhyate maNirdIpaprabhAM pratyabhidhAvatA / prabhAyAM dhAvatA'vazyaM, labhyate vai maNirmaNeH // dIpaprabhAmaNibhrAntirvisaMvAdibhramaH smRtaH / maNiprabhAmaNibhrAntiH saMvAdibhrama ucyate // [ ] tadvadatrApyekendriyazarIre jIvo'yamiti buddhyA pravartamAnasyAtasmiMstadgraharUpatvAd viparyayatve'pi saMvAdibhramatvAjjIvapadArthabodho nirbAdha iti, etannayasyaivaM viSayatvAcca / ayaM hi kvacid dravye dravyamAropya padArthaM vyavasthApayati, yathaikendriyAdijIvo'yamiti, atra hi pudgaladravye jIvadravyasyopacAraH 1 / kvacid dravye guNamAropayati, yathA jJeye jIve [SjIve ]' ca jJAnamiti 2 / kvacid dravye paryAyamAropayati, yathA paramANurbahupradezIti / paramANorhi dravyeNaikapradezamAtratve'pi dvipradezAdyudbhavahetubhUtatathAvidhasnigdharUkSatvapariNAmazaktiyogitvAdanekapradezatvamiti 3 / evaM guNe guNAropaH, yathA mUrtaM matijJAnaM mUrtakSAyopazamikopayogazaktijanyatvAnmUrtendriyajanyatvAcceti 4 / guNe dravyAropaH, yathA zuklaH paTaH 5 / guNe paryAyopacAraH, yathA jJAnaM jJeyAkAramiti 6 / paryAye paryAyopacAraH, yathA etasyedaM pratibimbamiti 7 / paryAye dravyopacAraH, yathA sthUlaskandha aho pudgaladravyamiti 8 / paryAye guNopacAraH, yathA uttamaM vapuH pazyataH sundara (raM) vapuridamiti 9 / evaM navadhA vastu vyavaharannavyutpannavyutpattyaGgaM bhavatIti / etadevAha - 'abudhajanavibodhArtham ' 1 rUpItyarthaH rA0 / 2 janana sU0 / 3 koSThAntargataH pAThaH rA pratau nAsti /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA iti abudhA yathAvad vastusvarUpAnabhijJeyA' ye janA lokAsteSAM vibodhArtham asya vyavahArasya upadezaHpraNayanam / ayaM hi abudhAnAM mlecchabhASeva mlecchAnAM paramArthAbhidhAyakatvAdaparamArtho'pi vastusvarUpAvabodhArthaM darzitaH / tathAhi - yathA mlecchasya 'svasti' ityabhihite sati kimasya vAcyamityanavabodhe na kadAcidapi padArthasphUtiH syAt tathA'budhasyApi 'AtmA' iti ukte kimasya vAcyamityanavabodhe na kAcidapi padArthasphUrtiH syAt / yadA tu tadbhASAvidA kenacit svastipadasya kalyANo'rogAdyabhidheyamabhidhIyate tadA jhaTityeva pramadabharabhRtastat pratipadyata eva tathA'budhasyApi nizcaya-vyavahAravidA sadbhUtAsadbhUtavyavahAramAsthAya ateti darzana-jJAnacAritrANItyabhedAtmake vastuni bhedamutpAdya, yathA vA atati tA~stAn sthAvara-jaGgamaparyAyAniti vikAriNaM pradAbhidheyaM pratipAdyate tadA jhaTityeva pramadabharabhRtastat pratipadyate / yato hyanantadharmAtmakasya vastuno'nabhijJasya vineyasya dharma-dharmiNonizcayato'bhede'pi vyapadezato bhedamutpAdya kenacidharmeNAnuzAsataH sUrarvyavahAreNaiva darzanaM jJAnaM cAritramityupadezaH sNjaaghttiiti| yadvakSyate vyavahAreNa tu jJAnAdIni bhinnAni cetanAditi / yathA vA trasa-sthAvarAdayo ya ete paryAyAste sarve'pi nizcayena sahajavijRmbhitAnantajJAnazaktihetukasarvadA'napAyinirvikArasvAbhAvikajIvatvabhRto'pyasyaivAnAdyavidyAdUSitatayodbhavataH kAryarUpA iti mizrapariNAmAtmakeSu teSu jIvatvaM pratipAdyate tadA teSu jIvo'yamiti buddhyA karuNayA saGghaTTana-mardana-hiMsanAdIni pariharataH saMsAranistAro bhavatIti mahAnupakAraH kRtaH syAt / tIrthapravRttezcaivameva vyavasthitatvAdityanupadameva vakSyate / evaM vyavahArasvarUpamabhidhAya kevalavyavahArapakSapAtinaM dUSayati - jinasamayeti / jino bhagavAn SaDjIvakAyanizumbhanavyAvRttaH sarvajJabhaTTArakastasya samayaH siddhAntaH / tatra vimUDhaH syAdvAdarUpabhagavadAgamAnabhijJa ityarthaH / ko'sau ? yaH kevalaM nirapekSam amuM vyavahAraM shritH| ___ ayamarthaH - nizcayato niruparAgAtmatattvamazraddadhAno dharmAnurAgeNopaliptacittabhittirbhUyo bhUyaH zubhopayogatayA pariNaman bandhasAdhanamapi vrata-tapa:prabhRtikarmakANDaM mokSahetutvenAbhyupayan bhinnasAdhya-sAdhanabhAvAvalokanena nirantaraM khidyamAnaH pravacanajananIsamArAdhananiviSTadRSTiH parISahAdyupanipAte'pi [manAgapyanudvijamAnaH sakalakriyAkANDottIrNadRgjJAnavRttyaikya-pariNatirUpAM jJAnacetanAM] manAgapyanutiSThan samupacitazubhakarmabharamantharaH suralokAdiklezamanubhUya punaH saMsArameva vizatIti kevalavyavahArAvalambinaH sAdhyAsiddhireva / taduktam - "caraNa-karaNappahANA, sasamaya-pararasamayamukkavAvArA / caraNa-karaNassa sAraM, NicchayasuddhaM Na yANaMti // " [sanmatiprakaraNa, 3.67] 1 vastusvarUpaM anabhijJeyaM yeSAM te iti samAsavigrahaH / 2 atati iti AtmA iti vyutpattidarzanAya atra 'atati' iti kriyApadaM nyastam / 3 abhyupagacchan - svIkurvan iti bhAvaH /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH amumityupalakSaNaM kevalanizcayasyApi / yaH khalu kevalanizcayAvalambI abaddhaspRSTamAtmAnaM manyamAnaH sakalamapi kriyAkANDamasvabhAvatvenAnAdriyamANaH bhinnasAdhya - sAdhanabhAvoparatacittavRttiH abhinnasAdhya-sAdhanabhAvamanAsAdayannantarAla eva viSaNNaH pAramezvarIkarmacetanAM puNyabandhabhayenAnaGgIkurvANaH paramanaiSkarmyarUpajJAnacetanAsvAdaM svapne'pyasambhAvayan pramAdaparatantraH suptonmattamUcchita iva prakAmaM pApabandhameva prakurute / uktaM ca - - "nicchayamAlaMbaMtA, nicchayado nicchayaM ayANaMtA / 15 nAsaMti caraNa-karaNaM, bAhiracaraNAlasA keI ||" [ oghaniryukti gA. 761] kevalagrahaNAt parasparasApekSayoranyatarAnavalambanAt sAdhyAsiddhirudAhRtA / tathAhi ye khalu paramarSayaH caitanyarUpAtmatattvavizrAnte vihitazramAH anAdipravRttaparabhAvavizrAntivaimukhyamAsUtrayantaH niSkampavRttyA''tmanyevAtmAnaM saMcintayamAnAH pramAdakAdambarIlezasyApyavakAzamayacchantaH svacchocchalaccicchaktinirjharAnandasandarbhagarbhitAtmIyAnantazaktisamujjIvanAsAdhAraNakAraNasamarasIbhAvapradhAnAtmavRttayaH svarNAdiniSkampAH samaleSTukAJcanAste'nAdyapArasaMsArapArAvArapAramAsAdyAnantasukhabhAjanaM bhavantIti ubhayanayAyattaiva pAramezvarIdezaneti sarvaM sustham // 6 // pUrvaM sAmAnyataH proktamapi nizcayasvarUpaM punarvizeSajijJAsArthamAha AtmasvarUpaM pararUpamukta manAdimadhyAntamakartRbhoktR / cidaGkitaM candrakarAvadAtaM, pradyotayan zuddhanayazcakAsti // 7 // vyAkhyA - AtmasvarUpaM zuddhaM cidAnandamayam, pararUpaM svarUpAtiriktamaupAdhikarAgadveSasaMvalitacaitanyAnubhavastena muktam / tathA anAdimadhyAntam iti AdimadhyAntavanto hi devanArakAdiparyAyA nAmaprakRtyudayasambhUtA: saMkhyeyamasaGkhyeyaM kAlamAtmani kRtasthitayo'pi na nizcayataH zuddhasya cidAtmanaH svarUpabhUtA AdimadhyAntazUnyatvAt tsyetykRtksvruupmuktm| tathA akartR, AtmA hi azuddhanizcayena saMsArAvasthAyAmanAdibandhanabaddhatvAdAtmanaH pAriNAmikacaitanyabhAvamatyajanneva rAga-dveSAdibhAvaiH pariNaman tatkAle tanmayatvena sthitatvAd bhavati tattadbhAvAnAM kartA, 'yaH pariNamati sa kartA' iti uktam / zuddhanizcayatastu abaddhaspRSTatvenaupAdhikabhAvAnavakAzAt kutastAn pariNAmAn vyApyAn vyApakIbhUya kuryAd yena kartA syAnnAma? tataH sthitametadakartriti / tathA abhoktR, yadyapyazuddhanizcayena nimittamAtrabhUtadravyakarmanirvartita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA sukharUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNa dravyakarmodayApAditeSTAniSTa-viSayANAM ca bhoktA tathApi zuddhanizcayata ubhayarUpasyApi bhoktR tvasyAbhAva iti / tathA cidaGkitam, dravyaguNAnAmekAstitvanirvRttatvena svataH pRthagbhAvAbhAvAt sarvakAlaM caitanyamajahadityarthaH / tathA candrakarAvadAtam iti samullasaccandracandrikAbharavad anupalabhyamAnamalakalaGkamAtmasvarUpaM pradyotayan, zuddhanayazcakAsti prakAzate, zuddha-nayaprakAzyametAdRgAtmatattvamityarthaH // 7 // tIrthapravRttyarthamayaM phalegrahi strikAlavidbhirvyavahAra uktaH / paraHpunastattvavinizcayAya nayadvayAttaM hi jinendradarzanam // 8 // vyAkhyA - trikAlavidbhiH sarvajJaiH / ayaM vyavahAra: tIrthapravRttyarthaM tIrthaM cAturvarNyasaGghaHzramaNapradhAnastasya pravRttistadartham / phalegrahiH phalavAn uktH| ayamarthaH - vyavahAro hi mokSopAyapravRtyaGgatvAd darzayitumavaMzyaM tAdRgeva / tathAhinizcayena hyAtmanaH zarIrAd bhedadarzane'mUrtatvena hiMsA'bhAvAt trasa-sthAvarANAM bhasmana iva niHzaGkamupamardanapravRtterbhavatyeva bandhAbhAvaH / vyavahAranayena tu kSIrodakavaccharIreNa saha lolIbhAvamApannasyAtmano mUrtatvAGgIkArAd ya ete ekendriyAdayazcaturdazabhUtagrAmAste jIvA iti zarIreNa sahAbhedapradarzane zarIrakhadhe tadvadhasya kathaJcidiSTatvAd bhavatyeva prtyvaayH| atastatparihArArthaM mokSopAyaprajJApanamarhaddevAnAM saGgacchate / anyathA tadvaiyarthyApatteH / tadadhikaraNaM hi cAturvayaM kSayopazamazaktisavyapekSatvAccAturvarNyapravRtteH / kiJca, baddhaspRSTatvAdInAM bhAvAnAM vyavahAranayenaiva prajJApyamAnAnAM sAdhutA saGgacchate, nizcayena tu nirlepatvAdAtmano nirviSayatAmevaite aastighnuviirn| kiJca, rAgAdipariNAmebhyaH paramArthato bhedadarzane tanmejAsAdhanasAmyamUlakayama-niyamAdhupAyapradarzanamapi vyarthameva syAditi / vyavahAranaye tu sarvamapIdaM prajJApyamAnaM saGgacchata iti suSThUktam-'tIrthapravRttyartham' iti| paraiti vyavahArApekSayA paro nizcayaH / sapunastattvavinizcayAya uktaH / nirvikAranirupAdhidRzi-jJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAtmatattvaparijJAnaM hi nizcayamantareNa na bhavatIti svasamayapravRttyarthamavazyaM kroDIkartavyaH / anyathA'nAdyavidyAvazAd dRzijJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAtmatvAt pracyutasya paradravyapratyayamoharAgadveSAdibhiH bhAvairekattvaM gatasya udayodIraNAdivotyA''vataiviTapina iva nirbharaM ghUrNamAnamUrteH prAvRSi kaoNpagApAthaHpUrasyeva nitAntaM pradezopayogAbhyAM kaluSasya parasamayIbhUtasyAtmanaH zraddhAna-jJAnAnucaraNairvarSakoTItaptatapobhirapi 1 majA zuddhiH / 2 vAtyA vAtasamUhaH / 3 kApagA kutsitA nadI tasyAH pAthaH jalaM tasya pUrasya iva /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 17 vizuddhyabhAvAt / tasmAt katakasthAnIyatvAt nizcayasya paryeSaNaM nyAyyameva / etadevAha-nayadvaya iti / jinendradarzanaM bhagavatsarvajJazAsanam / nayadvayena AttaM kroDIkRtam / syAdvAdabalenobhayorapi virodhamapohya kRtamaitrIkayoH prsprsaapekssyorevaanggiikrnnaat| tathaiva vstuvyvsthitisiddhenerpekssye hi sarvaM viplavet / taduktam - "jai jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAra-nicchae muah| ekkeNa viNA chijjai titthaM, aNNeNa uNa taccaM pi" // - // 8 // athA'pavargamUlatvena bhedajJAnamabhiSTautiye yAvanto dhvastabandhA abhUvan bhedajJAnAbhyAsa evAtra bIjam / nUnaM ye'pyadhvastabandhA bhramanti tatrAbhedajJAnameveti vidmaH // 9 // vyAkhyA - ye yAvantaH kecana prAkkAle dhvastabandhAH jJAna-kriyAsamuccayasamanuSThAnena ninakarmANaH abhUvan atra bandhadhvaMse bhedajJAnAbhyAsa eva bIjam / ayamarthaH - prakRtipuruSayovivekakhyAtau jAtAyAmeva kriyamANasya karmaNaH samyagjJAnamUlakatvena bandhApanayanaM prati sAmarthyam / tadavivekakhyAtau tu mocya-mocakayoryAthAtmyAnavagamAt kasya mokSAya prayatatAm ? paradravyavibhAgena paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgena ca Atmana ekAgracintane hyAsaMsArAbaddhadRDhataramohagrantherudgranthanaM syAt, tatastanmUlarAga-dveSakSapaNam, tatastaddhetukottarakarmAbhAvaH, kevalayogopAdIyamAnasya ca bandhasya zailezIkaraNe yoganirodhAdeva nirodhe AtmanaH svarUpAvasthAnalakSaNo mokSaH siddhyatIti siddhaM bhedajJAnAbhyAsasya mokSaM prati bIjatvam / nUnaM nishcitm| ye'pi prANino adhvastabandhA mokSopAyAlAbhAd anapanItakarmaraja:saMzleSA bhramantiavidyAkandalIkandAyamAnamohAnuvRttitantratayA gRhItanAnAnArakatiryagAdiparyAyAH saMsarantitatra bhramaNeabhedajJAnameva bIjamiti vidmaH / ayamarthaH - parAtmanovivekAbhAve param AtmatvenAdhyAsya rajyanto dviSanto muhyantazcAtyantapratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAd AtmAnaM kartAraM manyamAnA nAnArambhAn samanuSThAya tadvipAkavedanAvidhurIkRtA anantakAlaM saMsRtinivAsaM nojjhantIti so'yamabhedajJAnAnubhAvaH // 9 // punarapi bhedajJAnAya zlAghate - bhedajJAnAbhyAsataH zuddhacetA netA nA'yaM navyakarmAvalInAm / 1 jalazuddhIkaraNAya vyApriyamANaH 'kataka'nAmA padArthaH /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA lInAM svasmin tAmayaMstAM nitAntaM tAntaM svIyaM rUpamujjIvayeta // 10 // vyAkhyA - bhedajJAnAbhyAsataH zuddhacetAH zuddhaM niruparAgaM cittaM yasya tAdRzaH ayaM samyagdRSTiH navyakarmAvalInAM zubhAzubhAdhyavasAyataH saJcIyamAnapaudgalikakarmaNAM netA AsravayitA na syAt / ayamarthaH - bhedajJAnabalena zuddhAtmabhAvanArasikaH paradravyeSu mamatvavAsanonmeSazUnyaH sva-svAmibhAvasambandhasya mohajanyatvenApAramArthikatvAt 'nAhaM dharmaH' 'nAhamadharmaH' 'nAhamantarikSam' 'nAhaM kAlaH' 'nAhaM pudgalaH' nAhaM jIvAntaram' 'na caite mama' iti samastaparadravyebhya AtmAnaM vyapohya kevalamAtmAnaM saJcetayamAnaH parAropitavikArANAM cAtmatvenA'mananAd bhAvAsravAbhAve bhavatyeva dravyAsravAbhAvaH / nanu tarhi pUrvasaJcitAyAH karmAvale: kA gatirityata Aha - lInAm iti / svasmin Atmani lInAM zliSTAM tAM karmAvalI nitAntam atyantaM tAmayan 'tamU glAnau' iti vacanAt, antaraGga-bahiraGga-tapo'nalena glapayan nirjasyanniti yaavt| tAntam anAdi mohena zuddhacaitanyarUpAd AtmatattvAt pracyAvya kSAyopazamikazaktyadhInatayA nitAntaM mandatvApAdanena glAni nItaMsvIyaM rUpamAtmanaH svarUpam ujjIvayetazukladhyAnAnalena ghAtIni samUlakASaM kaSitvA punastAdavasthyamApAdayet // 10 // athAsyAtmanaH kartRtvAdhyAse hi saMsAraH, sa eva kathamiti tadvIjamudghATayati ajJAnato mudritabhedasaMvi cchaktiH kilAyaM puruSaH purANaH / parAtmanostattvamasaMvidAnaH kartRtvamAtmanyasakRt prayuGkte // 11 // vyAkhyA - ajJAnataH sva-parayorekatvAdhyAsena ekatvazraddhAnena ekatvAnuSThAnena camudritA sthagitA bhedasaMvicchaktiH 'trisamayAnavadhipravRttAnavaratAnubhUyamAnAtyantasvAdIyazcaitanyaraso'yamAtmA' 'etadviparItasvabhAvAzca kaSAyAH' ityevaM bhedajJAnasAmarthya yasya tAdRzaH ayam anubhvsiddhH| purANa iti anAdinidhanatvAd dravyavyavasthite: anAdinidhanasya ca sAdhanAntarAnapekSatvAd guNaparyAyAtmAnamAtmanaH svabhAvaM mUlasAdhanamupAdAya siddhatvAt / yat tUtpadyate na tad dravyaM kAdAcitkatvAt, sa paryAyaH vyaNukAdivat manuSyAdivacceti / puruSa iti puri-dehe zayanAt 1 ayaM devAdiko dhAtu tena ca 'tAnta'zabdasya niSpattiH 2 ghAti iti nAmakaM krm|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH puruSaH AtmA / parAtmanostattvamasaMvidAnaH rAgAdyupahitasvarUpazaMvedanena jJeya-jJAyakabhAvApannau parAtmAnAvekatvenAvabudhyamAnaH AtmanyasakRt kartRtvaM prayuDakte / ayaM siddhAnta :- ayaM kila AtmA parabhAvasaMvalitasvarUpasvAdanenAnubuddhabhedajJAnazaktiranAdita evaast| tataH parAtmAnAvekatvena jAnan 'krodho'ham' ityAdivikalpaM karoti / tato nirvikalpAdakRtaka-jJAnarasanirbharAt svasvarUpAt pracyuto bhUyo bhUyo'nekavikalpairAtmAnaM vyAkulayan 'karomyahameSaH' iti kartRtvamAtmanyadhyAsya kartA prtibhaati| jJAnI tu san parabhAvaviviktasvasvarUpasvAdanena udbuddhabhedajJAnazaktiH 'ye ete kaSAyAste mamAsvabhAvabhUtAH, etaiH saha yadekatvavikalpakaraNaM tadajJAnAt' ityevaM nAnAtvena sva-parau jAnan krodhAdibhya Atmano vyAvartanena samastamapi kartRtvamatyasyati, tato nityaM jagatsAkSIbhUto jAnIta eveti siddhaM bhedajJAnasyaiva puruSArthasiddhyupAyatvam / tadabhAve tu kartRkarmajA klezasantatiravicchanapravAhaiveti // 11 // atha paradravyeSvAtmA''tmIyabuddheH svAjJAnavijRmbhitatvena tadapanodaprakAramAhasvato'nyato vA'pyadhigatya tattvaM yadeSa devaH kila saMprabuddhaH / dravyaM paraM no mama nAhamasye tIyati buddhi yadi badhyate kim ? // 12 // vyAkhyA - eSaH anubhavasiddhajJAnadarzanasAmAnyAtmA devaH sakalA'vidyAvilaye jJAnAnandAtmani svarUpe krIDanAt svato nisargataH anyato gurUpadezAdvA tattvamadhigatya prApya / nisargAdhigamayorubhayorapi tattvAdhigamaM prati hetutvAdubhayopanyAsaH / tatra nisargato'nAdimithyAdRSTerdarzanamohopazamAt, taditarasya tu tatkSayakSayopazamAdiprakAreNA''janma-duHsthasya cintAratnalAbha iva svarUpajJAnalAbho jAyate / evaM saMprabuddhaH san 'paraM dravyaM mama no''ahamasya no' iti yadi buddhimiyarti adhigacchati tarhi kiM badhyate api tu na / ayaM bhAvaH - asya kilAtmano mohAnalataptasyAvicAritaramaNIyeSu parabhAveSu tRSNAtirekavazAt sva-svAmibhAvabuddhirjAyate, tato'navarataM teSvabhiSvaGgaparasya jJeyArthapariNamanalakSaNayA kriyayA yujyamAnatvAt kriyAphalabhUto bandhaH smpdyte| tathAhi - asti hi iSTAniSTAn viSayAnavApya rAga-dveSAbhyAM tadbhAvanAbhAvitasya tanmayIbhUya tadeva vastvadhyavasyato jJAnasya jJeyAkAratA / jJAnaM hi bhAvanAbalAdasannihitamapi vastu tadAkArIbhUya puraHsthitamivAvabhAsayati / tathA - 1 kartRtvam atyasti-dUre kSipati /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH pihite garbhAgAre tamasi ca sUcImukhAgradurbhede / mayi ca nimilitanayane tathApi kAntAnanaM vyaktam // iti // jJAnAttu teSvAtmAtmIyabuddhyabhAvAdaudAsInyaparasya satatollasadanekavikalpavyapohAd nirvikalpamAtmAnaM cetayamAnasya prativastu pAtotpAtAbhAvAd jJeyArthapariNamanenAyuJjAnasya kAraNAbhAvAdeva kAryAnudayAt tatphalabhUto bandho'pi na siddhyeta // 12 // atha pramANAdayo'pyadhobhUmikAsthasyaiva vastuna AvedakA UrdhvaM tu na teSAM vyApAra ityAvedayati pramANa-nikSepa - nayAH same'pi sthitAH pade'dhaH kila vartamAne / prapazyatAM zAntamanantamUrdhvaM padaM na caiSAM katamo'pi bhAti // 13 // [ prathamA vyAkhyA - pramANa-nikSepa - nayAH same'pi adho vartamAne pade sthitA / tatra pramIyate yena tat pramANam / tacca dvividham- pratyakSaM parokSaM ceti / tatra spaSTAvabhAsaM pratyakSam / antaHkArmaNamalavizleSavizeSanibandhano vizuddhivizeSaH spaSTyam / tat pratyakSaM dvividham - sAMvyavahArikaM mukhyaM c| sAMvyavahArikamapi dvividham - indriyapratyakSam anindriyapratyakSaM ceti / tatrendriyasya cakSurAdeH kAryaM bahirnIlAdiviSayasaMvedanamindriyapratyakSam, tatrApi zaktiniyamAdeva viSayaniyamaH / anindriyaM manaH / mukhyaM pratyakSaM dvividham - vikalaM sakalaM ca / tatra avadhi - manaH paryAyau vikalapratyakSam / kevalaM tu sakalapratyakSam, kevalAtmapratiniyatatvena pravartamAnatvAt sakaladravyaparyAyasAkSAtkAritvAcca / aspaSTAvabhAsaM parokSam / tat paJcavidham- smRtiH pratyabhijJAnaM tarko'numAnamAgamazceti / nikSipyate nAmAdibhedairvastu vyavasthApyate ebhiriti nikSepA nAma-sthApanAdravya-bhAvAkhyAzcatvAraH / tatrAtadguNe vastuni saMjJAkaraNaM nAma / taduktam - yad vastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // iti / so'yamityanyatra pratinidhivyavasthApanaM sthApanA / taduktam -yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tat karaNi / lepyAdikarma tat sthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // iti / vartamAnatatparyAyAd anyad dravyam / taduktam -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 2 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu ylloke| tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM gaditam // vartamAnatatparyAyo bhAvaH / taduktam - bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyA'nubhAvAt // nayaH pramANapratipannAthai kAMzagrAhI / sa dvividhaH - dravyArthikaH paryAyArthikazca / tatra dravya-paryAyAtmake vastuni dravyaM yo mukhyatayA vyavaharati sa dravyArthikaH / zuddhAzuddhanizcayAvapyatraivAntarbhavataH, abhedAnupacaritatayA vastuno nizcayAt / yastu paryAyaM mukhyatayA vyavaharati sa paryAyArthikaH / tatra dravyArthikastridhA - naigama-saGgrahavyavahArabhedAt / paryAyArthikazcaturdhA-RjusUtrazabda-samabhirUdvaivaMbhUtabhedeneti / ete sarve'pi adho vartamAne pade sthitAH vikalparUpatvenaiSAM zuddhavastvavabodhArthapravaNo hi vyApAraH / etairhi samyak sva-paravibhAgapUrvakaM bodhitAH ziSyAH suSTha vastu paricchindanti / tatazca nirvikalpapadavImanadhirUDhAnAM savikalpapade vartamAnAnAM dharmadharmizuddhAzuddhabhedAbhedAdivivecanArthaM tadAtve prayojanavanto'pyete nityanirvikalpAnandaghanaparamasamAdhiprapannAnAM nArthakriyAkAriNa iti / etadevAha - prapazyatAm iti / zAntaM pralInavAsanonmeSatayA'nAkulam / anantam iti AvidyakasaMsAritvaparyAyapradhvaMse'pi nityAnandasvarUpeNA''yatau niravadhipratapanAd antarahitam / Urdhvam iti kartRtvabhoktRtvAdibhAvavyapohapUrvakaM bandha-mokSapaddhaterUcaM vartamAnaM padam AtmAkhyaM vastu prapazyatAM sAkSAd anubhavatAM yoginAm eSAM pramANAdInAM katamo'pi na bhAti / sAdhyasiddhyarthaM hi kArakacakraprakriyAparyeSaNaM prAmANikAnAM prasiddham, pariniSThite tu kArye na tadupayogo daNDAdivadeveti siddhaM pramANAdInAmadhaH pade vrtmaantvm||13|| atha bandhAdayo'pi karmajA bhAvA na tvAtmasvarUpabhUtA ityAvedayati - bandhodayodIraNasattvamukhyAH, bhAvAH prabandhaH khalu karmaNAM syAt / ebhyaH paraM yattu tadeva dhAmA 'smyahaM paraM karmakalaGkamuktam // 14 // vyAkhyA - sakaSAyasya jIvasya karmayogyapudgalAdAnaM bandhaH / tathA ca vAcakaH 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH' [tattvArthasUtra, 8.2] / sa ca prkRtyaadibhedaaccturvidhH| taduktam - 'prakRti-sthityanubhAga-pradezAstadvidhayaH' iti [tattvArthasUtra,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA 8.4] / prakRtyAditayA baddhAnAmeva tveSAmabAdhAparikSaye vipAkavedanam udyH| aprAptakAlavedanam udIraMNA / bandhAdilabdhAtmalAbhAnAM karmaNAmAtmapradezeSvavasthAnaM sattvam / etanmukhyA bhAvAH khalu karmaNAM prabandhaH syAt |krmaannyev hi bandhAdinAnAvasthAbhAJji Atmani svazaktipradarzanena vikArAn ApAdayantyapi nizcayena bhAvAntarasvabhAvenAbhavatoM jIvAd dravyAntarabhUtAnyeva nAtra jIvasya svabhAvalezo'pIti / ebhyaH param iti durantakaSAyacakrodayavaicitryabalena pravartamAnAnAmapyeSAM svarUpeNApariNamanAd ebhyo bandhAdibhyaH paraM bhinnaM yat tadevAhaM paraMsarvAtizAyi candrArkAditejasAM mitakSetrAvabhAsitvena tato'pyupari vartamAnaM dhAma nityoditavizadajJaptijyotiSA'kramAkrAntamUrtAmUrtAtIndriyandriyakAdisamastavastustomalakSaNaM meho'smi / kIdRg dhAma ? iti vizinaSTi karmakalaGkamuktam iti / vyavahAradRSTayA saMsAritvabhAve'pi nizcayatastatkAraNIbhUtasakalazaktipratibandhakakarmaprapaJcadUrIbhUtatvAt karmatadvikArA'spRSTam // 14 // atha karmajanyAkhilavikAranAza eva svarUpAbhivyaktiriti vyaktIkaroti - vAtollasattuGgataraGgabhaGgAd ___yathA svarUpe jaladhiH smaaste| tathA'yamAtmA'khilakarmajanya vikAranAzAt spRzati svarUpam // 15 // vyAkhyA - yathA jaladhiH samudraH vAtena ullasanto ye tuGgAH taraGgAH teSAM bhaGgAd dhvaMsAt svarUpe nistaraGgatvarUpe samAste / ayaM bhAvaH - yathA jaladhiH samIrasaJcAranimittaM prApya uttaraGgIbhavati tadabhAvAcca nistaraGgatAM prapadyate / tatrottaraGga-nistaraGgatve yadyapyekasyaivAvasthe tathApyupAdhi-tadabhAvAbhyAM bhavantyau asvabhAvasvabhAvatAM dyotayataH / tatraupAdhikasya bhAvasyopAdhivilayAd vilaye'pi anaupAdhikasya svarasata eva pravRttatvAd nirhetukatvAcca nAsti vilayaH 'nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt' [pramANavArtika, 3.34] ityukteH / ata uktam svarUpe' iti| tathA'yamAtmA' ityAdi tathA-jaladhivad ayamAtmA akhilAH karmajanyA . ye 'vikArAH' rAga-dveSa-moha-sukha-duHkhAdayasteSAM nAzAt svarUpaM spRzati / anAdibandhanopAdhi-pravRttA hi rAgAdayo bandhanasannidhAnAsannidhAnAbhyAmAtmani unmajjana-nimajjane janayanto'svabhAvatAM khyApayanti / tathAhi-yatsadbhAve yajjAyate, yadabhAve ca yanna jAyate tat tajjanyam / asti ca karmodayena sahAnvaya-vyatireko rAgAdInAmatastaddhetukatvamiti tadabhAve ca zuddhAtmani aprAdurbhavantaH pararUpatAM vyaJjayanto nAtmanA sahaikArthatvaM zrayanti // 15 // atha caitanyAtiriktAH sarve'pi parabhAvA iti bodhayati - 1 AsaMsArAt / 2 tejH|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH caidrUpyamekamapahAya pare kilAmI, yAvanta eva puruSe'tra lasanti bhAvAH / tAn saMprapadya ca paratvadhiyA samastA - nAste tadA''sravati kiM nanu karma navyam ? // 16 // vyAkhyA - ekaM cedrUpyaM cidrUpatAm apahAya varjayitvA cetanAyAH svadharmatvena tato vyatirekasya kartumazakyatvAt / pare kilAmI yAvanta evAtra puruSe Atmani bhAvAH rAga-dveSasukha-duHkhAdayaH samalAzcidvivartA lasanti sphuranti tAn samastAn paratvadhiyA parabhAvabuddhyA saMprapadya aGgIkRtya yadA Aste svarUpalInastiSThati tadA navyaM karma kimAstravati ? api tu netyarthaH / ayaM bhAva:- cetanA hyAtmano'sAdhAraNadharmastata evetadravyavyAvRttisiddheH / sA ca dRgrUpA jJaptirUpA ca / ubhayarUpAyA api tasyA yathAkramaM sAmAnya-vizeSaparicchedakatvena cetanAtvasAmAnyAnatikramAdavizeSeNa grahaNam / anekadharmAdhAratve'pi cetanAgrahaNaM "prAdhAnyena vyapadezA bhavanti" [ ] iti nyAyAnusaraNArtham / sA ca tridhA, karmacetanAkarmaphalacetanA-jJAnacetaneti / tatrA''dye dve karmasamparkato jAyamAne'svabhAvabhUte / jJAnacetanA tu niruparAgopayogasvabhAvA AtmanaH svalakSaNabhUtA sva-paraprakAzazAlitayA svaparaparicchetrI tayaiva samAnajAtIyadravyavyavasAyasiddhaH / sA caikA'pavarakaprabodhitA'nekapradIpaprakAzeSviva sambhUyAvasthiteSvapi SaTsu dravyeSu matsvarUpAdapracyavamAnA mAmeva pRthagavagamayati / tata idameva mama rUpaM trikAlAnuyAyitvAditi tayA sahaikatvaM prapadya taditarAn rAgAdIn paratvabuddhyA'dhyavasAya svarUpaguptasuSuptakalpAntastattvavRttitayA viSayAnanudhyAyata uparaJjakAbhAvAdeva bandhanirodhaH siddhyet // 16 // atha zarIrasambandhena bhAsamAnA api varNAdayo nAtmasvalakSaNabhUtA iti dyotayati - zarIrasaMsargata eva santi varNAdayo'mI nikhilAH pdaarthaaH| jAmbUnadAderupadheriva drAga vaizadyabhAji sphaTike taraGgAH // 17 // vyAkhyA - amI pratyakSadRzyA varNAdayo nikhilAH padArthAH varNa-gandha-rasa-sparzasaMsthAna-saMhananAdayaH zarIrasaMsargata eva santi / tathAhi - pudgalavipAkikarmodayAjjIvena saha vapuSaH parasparAvagAhalakSaNe sambandhe satyapi upayogaguNaviziSTasyAtmanaH svalakSaNenaiva samaM vyApyavyApakabhAvasambandhAd analasyauSNyeneva varNAdibhistAdAtmyAbhAvAt svalakSaNatvAsiddhau na nAma
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA varNAdayaH santi, tathApi dehAtmanoH samAvartitAvasthAyAM kanaka-kaladhautayoriva paramArthata ekArthatvAnupapattAvapi vyavahAramugdhAnAM pRthak svalakSaNAnirjJAnAd ekatvAdhyAsena jIvasyaite varNAdaya iti matirAvirasti / tanmUlaM ca zarIrasambandhaH eveti evakAreNa, 'muSyate eSa panthAH' itivat "tAtsthyAt tadupacAraH" [ ] iti nyAyena bandhaparyAyeNAvasthitasya vapuSo varNAdayo jIve vyavahriyante na tu paramArthato'mUrtasyAsAdhAraNacaitanyasarvasvasya jIvasya santi kecana varNAdaya iti dyotyte| kasmin ka iva? jAmbUnadAderupadheH sakAzAdvaizadyabhAji sphaTike taraGgA iva / yathA prakRtyA svacchasphaTikamaNerjAmbUnadAdhupAzrayavazAt svacchatAvikAramAtreNa bhAvyamAnAH pItatAdivarNormayo na nAma svarUpabhUtAstadvad Atmano'pIti bhAvaH / evaM caitad apratibuddhoktaM samAhitaM dRSTavyam - jIvo bhavenaiva yadA zarIraM tIrthaGkarAcAryanutistadAnIm / sarvApi mithyaiva bhavet tato hi dehAtmanoH sAdhurabheda eva // tathAhivaktraM pUrNazazAGkakAntamamalaM svAntaM prazAntaM vapu netre nIlasarojapatrarucire vANI sudhaasaarnnii| dIptiryasya ca caNDaruprabhRtisajjyotiSmatAM jitvarI __bhavyAn pAtu sa vizvavizrutayazAstIrthezabhaTTArakaH // ityAdikA vyavahArastutireva AtmasvarUpabodhakavizeSaNAlAbhAt vaktra-svAntAdInAM paudgalikatvAt / tarhi kIdRzI nizcayastutiriti cet - mohaM vijitya karaNAni ca saMnirudhya yo bhAvayatyapamalaM paramAtmatattvam / sAkSAtkRtAkhilapadArthamapArthitodyat - karmaprapaJcamavatAt sa jinendradevaH // ityAdiketi pratIhi // 17 // atha rAgAdipariNAme'pi nAsau svarUpaM projjhatItyAvirbhAvayati - sphaTikamaNirivAyaM zuddharUpazcidAtmA, bhajati vividhabhAvaM dveSa-rAgAdhupAdheH / yadapi tadapi rUpaM naiva jAhAtyayaM svaM, na khalu bhavati cAndrI dhvAntarUpA marIciH // 18 // 1 caNDaruk suuryH|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH vyAkhyA - ayaM zuddharUpaH zuddhadravyArthikanirUpaNayA kSIrodakavat karmapudgalasaMzleSe'pi svarUpAparityAgAd vizuddhasvabhAvaH / cidAtmA sattvaprameyatvAdyanantadharmAdhAratve'pi cetanayaivetaradravyavyAvRttisambhavAdasAdhAraNaguNatvakhyApanArthaM cidgrahaNam / dveSarAgAdyupAdheH svataH pRthagbhUtadravyAntarapaudgalikamohottaraprakRtibhUtAd dveSa-rAga-lakSaNAdupAdheH / Adizabdena dravyAntarabhUtA mithyAtvAdayo'pi gRhynte| mithyAtvAdayo hi bhAvA jIvAjIvAbhyAM bhAvyamAnatvAjjIvAjIvabhUtAdvaitatAM naativrtnte| ata eva jIvamithyAtvamajIvamithyAtvam, jIvAviratirajIvAviratiH, jIvakaSAyo'jIvakaSAya ityAdi tantrAntare gIyate / tatra paudgalikakarmaNA bhAvyamAnA ajIvA ityucyante, caitanyavikAramAtreNa jIvena bhAvyamAnA jIvA ityucyante / tadatra paudgalikA gRhyante / tallakSaNAdupazleSAd yadapi sphaTikamaNiriva vividhabhAvaM nAnArUpatAM bhajati / tathAhi - yathA sphaTikamaNiH pariNAmasvabhAvatve sati kAJcana-kadalI-pA(pa)trAdivicitropAzrayavazAt piit-hritaadiruuptaamaaskndti|tdpi ayam AtmAsvaM rUpaM naiva jAhAti cinmAtratAM tyaktvA acidrUpatAM nA''padyate / kAraNasahasreNApi svabhAvasyApohitumazakyatvAditi bhAvaH / etadevArthAntaranyAsena dRDhayati-na khalu iti / cAndrI marIcirdhvAntarUpA na khalu bhavati / evaM ca rAgAdyAtmapariNAmAnAM paudgalikamohaprakRtivipAkajanyatvAt "kAraNAnuvidhAyi kAryam" [ ] iti nyAyAd asadbhUtavyavahAreNAcetanatvamapi siddhamiti bhAvaH / yattu 'mohaNakammassudayA' [samayasAra, 1.68] iti samayasArIyagAthAvyAkhyAnAvasare amRtacandrasUriNA guNasthAnAtidezena mArgaNAsthAnAdipramukhANAmapi keSAJcidaudayikatvenAcetanatvamApAditam, tatra mArgaNAnta:pAtikevalajJAnadarzanAdInAmapyaudayikatvamacetanatvaM cApatat kena nivAryam ? na caitadiSTaM jainAgame kvA'pyadRSTatvAt / tasmAt tadabhiprAyaM sa eva veda / jAhAti iti 'ohAk tyAge' ityasya yaGluki rUpam // 18 // atha ajJAnAdeva karma prabhavatItyAha - paraM svAtmatvena svamapi ca paratvena kalaya nayaM rAgadveSAdyaniyatavibhAvaiH prinntH| tato rajye ruSyAmyahamiti vikalpAnanukalaM ----- prakurvan jIvo'yaM nanu jagati karmANi kurute // 19 // vyAkhyA - paraM rAga-dveSa-sukha-duHkhAdirUpapudgalapariNAma, tannimittatayA'nubhavan pudgalapracayarUpaM zarIrAdikaM ca svAtmatvena kalayan ajJAnena parasparavizeSAnirjJAnAt svasvabhAvatvena jAnan / tathA zuddhabuddhaikacaitanyasvarUpasvAtmAnaM ca paratvena vizvarUpo'hamiti
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA darzane sarvadravyamayatvena rAgAdiparabhAvatvena ca kalayan / ayaM svasaMvedanasiddho bhagavAn AtmA rAga-dveSAdayo ye aniyatA aparimitA vibhAvA svabhAvA'nyathAbhAvarUpAH vikArAzcaitanyapariNAmAstai pariNataH sahajodAsInAvasthAtyAgena tattAM prapanno bhavatIti zeSaH / ayaM bhAvaHkarmavikArAkalaGkitajagatsAkSinirmalakevalAlokaviviktamAtmasvarUpamanavagacchan san nAnAvikArakarambitamevAtmAnamanubhavati manyate ca, na ca nvtttvottiirnnm| tAdRzazca na parabhAvakartRtAM kadAcidapyapohatItyAha-tata iti / tataH azuddhapariNAmAnAmAtmatvena mananAddhetoH / ahaM rajye, ahaM ruSyAmi iti vikalpAn anukalaM pratikSaNaM prakurvan ayaM jIvo jagati karmANi kurute / rAgadveSAdipariNAmAn jJAnAdivat svasamAnAdhikaraNatayA'nubhavannanAdinidhanAvikalpAkartRkavijJAnaghanasvarUpAt prabhraSTo vAraMvAramanekavikalpaiH pariNaman dravyabhAvabhedabhAJji karmANi tanotItyarthaH / zubhAzubhabhAvaiH pariNaman yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM karmabhAvotpattau nimittaM bhavatItyarthaH // 19 // sva-parayorekatvAdhyAsAdeva kartRtvamAvirastIti dRSTAntadvAreNa samarthayatebhUtAviSTo nara iha yathA'jJAnataH svaM ca bhUtaM, caikIkurvan bhavati visadRkceSTitAnAM vidhaataa| apyAtmA'yaM nija-paravivekacyutaH kAmakopA dInAM kartA bhavati nitarAM zuddhacidrUSakANAm // 20 // vyAkhyA - iha jagati yathA bhUtAviSTo naraH ajJAnataH sva-paravivekAnavabodhAt svam AtmAnaM bhUtaM caikIkurvan visadRkceSTitAnAm amAnuSocitaviziSTadhAvana-valganAsambaddhabhASitAdiceSTAnAM vidhAtA bhavati tathA ayamAtmApi nija-paravivekacyutaH svaparayorekatvAdhyAsAd Atma-parayovivekamalabhamAnaHzuddhacidrUSakANAM kAma-kopAdInAM nitarAM kartA pratibhAti / AtmA hi kAmAdipariNatikSaNe tanmayatvena vyApakIbhUya tatpariNAmAnAM kartA bhavati / kAmAdayo svapariNatikSaNe tanmayatvena vyApyatvAd AtmanaH karma bhavanti / pariNAminaH kartRtvoktau pariNAmAnAM karmatvamarthAdevA''padyate nizcayena kartRkarmaNokhyatirekAt / ayaM bhAvaHyathA'yamAtmA'naupAdhikasya svalakSaNabhUtasya kAlatraye'pyAtmano'viSvagbhUtasya jJAnasyAtmanazca bhedamapazyannAtmatayA jJAne vartate tathAbhUtazca jJAnakriyAyA apratiSiddhatvAjjAnAti tathA sopAdhikasyAsvalakSaNabhUtasya kAlatraye'pyAtmano vizvagbhUtasya krodhAderAtmanazca vivekA''lokAnudgamAd bhedamapazyannAtmatayA krodhAdiSu vartate tathAbhUtazca niSiddhAnAmapi krodhAdikriyANAmAtmIkaraNAt kruddhyati rajyate kAmayate; tatazca tattanmohavikArAtmAnaM kaluSIkurvan
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 27 parabhAvakartRtAmAtmanyupaDhaukamAno na kadAcidapi svarUpAbhimukhIbhavati, nityaM kartRbhAvamevAvalambate // 20 // atha svabhAvakartRtvavat parabhAvakartRtve mahAn doSopanipAta ityAha - vyApyavyApakabhAvataH prakurute jIvaH svabhAvAn yathA bhAvAn vedakavedyato'nubhavati svAMstAn svabhAvAn punaH / tadvad vedayate'thavA prakurute bhAvAn parAMzcedayaM syAdevaM hi kRtidvayasya karaNAt siddhAntabAdhaH sphuTam // 21 // vyAkhyA - jIvaH yathA vyApya-vyApakabhAvataH svabhAvAn prakurute |svsy bhAvAH svabhAvAH zuddhAzuddharUpAH svprinnaamaastaan| bhAvazabdo'tra prinnaamvaacii| pariNAma-pariNAminozca tAdAtmyam ekavastutvAt / vastveva hi tannAnAkAratayA vivartate / dravyaM hi mayUrANDakalalavat sammUcchitasarvabhedaprabhedaM dravyAdisAmagrImavApya tattavRttyantaravyaktirUpeNa vyapadizyate - 'jAyate asti vipariNamate vardhate apakSIyate apacIyate vinazyati' (vyAkaraNamahAbhASya) ityAdi / tathAhi - ekameva mRdravyaM piNDAtiriktavRttyantararUpatayA pariNamamAnaMjAyata ityucyate, savyApArA hi bhvnvRttiH| asti ityanena nirvyApArA AtmasattA AkhyAyate; bhavanavRtterudAsInaM hi asti ityucyte| vipariNamate ityanenApi tirobhUtAtmarUpasyAnucchinnatathAvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA kSIraM dadhibhAvena vipariNamate - vikArAntaravRttyA bhavanavRttiya'jyate / [ vardhate' ityanena tasyaiva pariNAmopacayavRttiH kathyate] apakSIyate ityanena tu tasyaiva pariNAmasyApacayavRttirAkhyAyate, durbalIbhavatpuruSavad apcyruupbhvnvRttyntr-vyktirucyte| vinazyati ityanena AvirbhUtabhavanavRttitirobhavanamucyate yathA vinaSTo ghaTa iti prativiziSTasaMsthAnAtmikA bhavanavRttistirobhUtA, na tvabhAvarUpataiva jAtA, kapAlAdyuttarIbhavanavRttyantarakramAvacchinarUpatvAdityevamAdibhirAkArairdravyameva tathA vivartate / tadatra rAgAdipariNAmo vyApyastaniSThatvAt, AtmA tu vyApakaH vivakSitapariNAmamantare'pi tasya vRttisadbhAvAt; 'vyApakaM tadatanniSTham vyApyaM tanniSThameva hi' [ ] iti vacanAt / tathA ca, yathA jIvaH svayaM vyApako bhUtvA vyApyAn rAgAdipariNAmAn prakurute - karotiH iha pariNAmArthaH - rAgAdirUpatayA pariNamatItyarthaH / tathA vedaka-vedyato bhAvAn tAn svAn AtmIyAn svabhAvAn vedayate anubhavati rAgAdipariNatikSaNe hi 'rAgAdimAn aham' ityanubhavasya sarvajanasiddhatvAt / tadatra svapariNAmA vedyA vedkstvaatmaa|ayN bhAvaH - iSTAniSTaviSayasamavadhAne hi sukha-duHkhAdipariNata AtmA tAneva svapariNAmAn vedayamAnaH ['sukhyaham, duHkhyahamityabhimanyate / tadatra sukha1 koSThAntargataH pAThaH rA pratau nAsti /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA duHkhAdiSu bhAveSu tanmayIbhUyasthitatvAd bhavatyAtmA vedakaH] sukha-duHkhAdayo bhAvA apyanubhAvyatvAd bhavanti vedyAH / 'svapariNAmAn' iti vAcye aupAdhikasyApi rAgAdeH svabhAvatvakathanam, anaupAdhikabhAvavadaupAdhikabhAvo'pi svabhAvaH, 'evaM hi' jIvapudgalayovibhAva-svabhAvalakSaNaparyAyAdhikaraNatvaM siddham / tathAhi-dvidhA paryAyaH - arthaparyAyaH vyaJjanaparyAyazca / tatra arthaparyAyo nAma bhUtatva-bhaviSyattvasaMsparzarahita-zuddhavartamAnakAlAvacchinnaM vastusvarUpam / tadetad RjusUtraviSayamAmananti / taduktam - "sthUlo vyaJjanaparyAyo vAggamyo nazvaraH sthirH| sUkSmaH kSaNapratidhvaMsI paryAyazcArthagocaraH" // iti [ ] vyaJjanaM vyaktiH / pravRtti-nivRttinibandhanayatkiJcidarthakriyAkAritvam, tenopalakSitaH paryAyo vyaJjanaparyAyaH / so'pi dvividhaH-svabhAvavyaJjanaparyAya: vibhAvavyaJjanaparyAyazca / ubhayo'pi dravya-guNaniSThatveno bhayarUpaH / tatra jIvadravyasya svabhAvadravyavyaJjanaparyAyazcaramazarIrAt tribhAgonasiddhAvagAhanArUpaH, vibhAvadravyavyaJjanaparyAyo nara-nArakAdiH / svabhAvaguNavyaJjanaparyAyo'nantacatuSTayarUpaH, vibhAvaguNavyaJjanaparyAyo matyAdiH / pudgaladravyasya tu avibhAgI pudgalaparamANuH svabhAvadravya-vyaJjanaparyAyaH, vyaNukAdirvibhAvadravyavyaJjanaparyAyaH varNa-gandharasaikatvAt; viruddhasparzadvayaM svabhAvaguNavyaJjanaparyAyaH, rasarasAntaragandhagandhAntarAdivibhAvaguNavyaJjanaparyAyaH / AtmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayamudIyamAnaSaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtilakSaNaH svabhAvaguNaparyAyastu samastadravyeSvapi sAdhAraNaH / dharmAdInAM tu caturNA dravyANAM svabhAvaparyAyA eva, na tu vibhAvaparyAyAH / tadatra rAgAdivibhAvaguNavyaJjanaparyAyaH, "jo du kalusovaogo jIvANaM so kasAudao" [ ] iti vacanAt / tadvad iti zuddhAzuddhasvabhAvakartRtvavat / ayaM jIvaH cet parAn bhAvAn jJAnAvaraNAdikAn paudgalikAn prakurute athavA vedayate / evaM sati kRtidvayasya svapariNAmakriyAlakSaNasya karaNAd vidhAnAt sphuTaM siddhAntabAdhaH syAt / ayaM bhAvaH - yathA vyApya-vyApakabhAvena svapariNAmaM karoti, bhAvyabhAvakabhAvena tamevAnubhavati jIvastathA vyApya-vyApaka-bhAvena paugalikaM karmApi kuryAt bhAvyabhAvakabhAvena tadeva yadyanubhavet tataH sva-parasamavetakriyAdvayAvyatiriktatAyAM prasaJjantyAM svaparavibhAgapratyastamanAd anekAtmakamekamAtmAnamanubhavan kurvaMzca mithyAdRSTireva syAt / na hyekaM dravyaM svabhinnadravyAntarasya pariNAmaM kurvat kadApi dRSTam, dravyAntarocchedApatteH srvsngkraadidossaacc| tataH samastadravyANAmAtmIyAtmIyapariNAmaiva samaM kartRkarmabhAvaH siddhyati // 21 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH etadeva vRttAntareNa vizadayati --- sarve bhAvA nizcayena svabhAvAn kurvantItthaM sAdhu siddhAntatattvam / bhinnadravyIbhUtakarmaprapaJcaM jIvaH kuryAt tat kathaM vastuto'yam // 22 // vyAkhyA - sarve bhAvA jIvAdayaH SaT padArthAH nizcayena svabhAvAn svapariNAmAn kurvanti svapariNAmaireva samaM sarvadravyANAM vyApya-vyApakasadbhAvAt parabhAvasya pareNa krtumshkytvaat| kumbhotpattau vyApriyamANaH kumbhakAro hi svapariNAmAnAM jJAnecchAprayatnAnAmeva kartA na tu ghaTasya / kathaM tarhi ghaTotpattiriti cet ucyate-haste udyamyamAne hastasya daNDodyamanavat hastacAlanArUpakulAlavIryavyApAramAsAdya mRtpiNDa eva ghaTatvena svayaM pariNamate / tathAhi - kulAlastAvadidamasyopAdAnamityAdAvupAdAnajJAnena pariNamati tato ghaTaM karomIti cikIrSayA, tatazcake mRtpiNDAropaNa-cakrabhrAmaNa-mRtpiNDapRthutva-saGkocakArisvavIryavyApAreNeti yogopayogayoreva kartRtvaM siddhaM na tu ghaTasyeti / yogopayogau cAtmasvabhAvau / tataH sarvadravyANAM svabhAvakartRtvameva na tu parabhAvakartRtvamityAyAtam / etadevAha-itthaM sAdhu siddhAntatattvam iti / tataH kimityAha-bhinnadravyIbhUteti |tttsmaad hetoH ayaMjIvaH bhinnadravyIbhUtaMjIvadravyAt dravyAntarabhUtaM karmaprapaJcaM vastutaH kathaM kuryAt, na kathamapItyarthaH / tathAhi - paradravyapariNAma hi vyApya-vyApakabhAvena na tAvadayaM kuryAt tanmayatvAnuSaGgAt svadravyocchedApattezca, nimittanaimittikamAtrabhAvasya tvapratiSiddhatvAditaretaranimittamAtrIbhavanena dvayorapi prinnaamaaH| tato mRdA ghaTasyaiva svena bhAvena svasya bhAvasya karaNAjjIvaH svabhAvasyaiva kartA syAt-mRdA paTasyeva svena bhAvena parabhAvasya kartumazakyatvAt pudgalapariNAmAnAM kartA na kadAcidapi syAditi nishcyH| kiJca, 'svabhAva'zabdenAtra pariNAmamAtralakSaNo bhAvaH parispandalakSaNA kriyA cobhayamapi vivakSitam, bhavanamAtrasyobhayatrAvizeSAt / tatra bhAvavantaH kriyAvantazca jIvapudgalAH pariNAmAd bheda-saGghAtAbhyAM cotpadyamAnAvatiSThamAnocchidyamAnA utpAdavyaya-dhrauvyaikyAnubhUtilakSaNAM sattAmaparityajantaH svabhAva-vibhAvarUpatayA pariNamanti / tatra jIvAnAM bhedasaGghAtau karmavapurAdipudgalebhyo'vaseyau / zeSadravyANi bhAvavantyeva pariNAmAdevotpadyamAnAvatiSThamAnocchidyamAnatvAt / tato bhinnasattAkatvAd dravyAntarapariNAmaH kAlatraye'pi dravyANAM na saGgacchata iti bhAvaH // 22 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH atha rAgadveSajaya eva zuddhAtmalAbho bhavatItyAvedayati rAga dveSo moha ityevamAdyA bhAvA nUnaM zuddhaciddUSakAH syuH / rodhAdeSAM jAyate dravyakarmA bhAvastasmAnnirvikArAnubhUtiH // 23 // vyAkhyA - dvividho hyupayogaH - zuddho'zuddhazca / tatra niruparAgaH zuddhaH / taduktam'kSINe rAgAdisantAne prasanne cAntarAtmani / yaH svarUpopalambhaH syAt sa zuddhAkhyaH prakIrtitaH // " [ ] [ prathamA soparAgastvazuddhaH / tatrAzuddhopayogaH paradravyasaMzleSahetuH paradravyapravRttatvAt / sa ca tridhA bhidyate rAga-dveSa-mohabhedAt / tatra prItilakSaNo rAgaH, aprItilakSaNo dveSaH, tattvApratItilakSaNo mohaH / tadatra moha-dveSayoH sarvathA'zuddhopayogatvam, rAgastu vizuddhi-saGklezAGgatvena dvividhaH / tatrArhadAdibhaktirUpo vizuddhyaGgatvAcchubhaH viSayAbhiSvaGgalakSaNastu saGklezAGgatvAdazubhaH / evamAdyA bhAvAH pariNAmAH zuddhacitaH ' zuddhopayogasaMjJikAyAzcicchakteH dUSakAH azuddhatvahetavaH syuH / ayaM bhAvaH- rAgAdayo hi bhAvAH AtmanyutplavamAnA AtmanaH zuddhacaitanyazaktimunmUlya svAnuraJjitAmAtmavRttiM kurvANA nistaraGgacicchaktestaraGgitatvaM prakaTayantaH parabhAvapariNatirUpatvena karmabandhahetavo bhavanti / evaM ca bhAvAsravA eva dravyAsravahetava ityAveditaM bhavati, tadabhAve tu na dravyakarmAsravaH siddhyati / etadevAha - 'rodhAdeSAm' iti / eSAM rAgAdInAM bhAvAnAM rodhAt dravyakarmAbhAvo jAyate / zuddhAtmAnubhavarasiko hi svarUpamagno nivAtasthadIpa iva manAgapi svarUpAdapracyavamAno rAgAdibhAvAnAtmasAdakurvANo bandhahetutAmanAskandannanAsravo bhavati / tataH kiM bhavatItyata Aha tasmAnnirvikArAnubhUtiH iti / bandhAbhAve hyudayAbhAvastatazca vikArahetorabhAvAdanubhUternirvikAratvamityarthaH // 23 // atha krodhAdivyatirekadvArA jJAnaM sAdhayati jJAnaM jJAne bhavati na khalu krodhamukhyeSu tat syAt krodhaH krodhe na hi punarayaM pUruSe citsvarUpe / karmadvandve na hi bhavati ciccinna karmAvaruddhe tItthaM zuddhagrahaNarasikaH kiM vidhatte'nyabhAvam // 24 // vyAkhyA - jJAnaM kartR jJAne bhavati, sarvabhAvAnAM nizcayataH svarUpa eva vRttisadbhAvAt kAraNasahasreNApi dravyAntarasvabhAvasya dravyAntaraM netumazakyatvAt / jJAna eva vartate krodhamukhyeSu 1 cit zabdasya SaSTyA ekavacanam /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 31 na khalu tat jJAnaM syAt / nanu katarat tad jJAnaM yad jJAne vidhIyate ? na kataradapi kintu prasiddhameva jJAnamanUdya itaratra vRttibAdhanArthaM svasminneva vidhIyate mA vijJAyi AtmanIvetaratrApi vartata iti / tathA krodhaH krodhe vartate, sarvabhAvAnAM nizcayataH svarUpa eva vRttisadbhAvAt / nanu kataraH sa krodho yaH krodhe vidhIyate ? na kataro'pi kintu prasiddha eva krodho'nUdya itaratra vRttibAdhanArthaM svasminneva vidhIyate mA vijJAyi krodhe ivetaratrApi vartata iti / ayaM krodhaH punazcitsvarUpe pUruSe na bhavati dravyasya dravyAntare saGkramAbhAvAt bhinnasattAkatvenaikadravyatvAnupapattezca / krodha ityupalakSaNamazeSamohavikArasyApIti / tathA karmadvandve jJAnAvaraNAdikarmasaGghAte cinna bhavati, jJAnAvaraNAdInAM paudgalikatvena citA' tAdAtmyAnupapatteH tathA cit karmAvaruddhA na bhavati, nirlepasvabhAvAyAzcito nizcayena karmabhirAvaritumazakteH / itthaM zuddhaM paradravyAsampRktaM yad grahaNaM jJAnaM gRhyante paricchidyante'rthA aneneti kRtvA, athavA zuddhasyAtmano grahaNaM dravyAntaravivekena anubhavaH, tatra rasikaH kimanyabhAvaM vidhatte rAgAdipariNAmAnAM svapne'pi kartA syAd api tu na / tadakartRtve tannimittaH pudgaladravyakarmasambandho'pi nivartate / tathA sati jJAnamAtrAdeva bandhanirodhaH kathaM na siddhyet ? // 28 // kadeyamanAdipravRttA kartRkarmapravRttirnivartata ityabhidhitsAyAM tadupAyamAha yadAtmanA''tmAstravayorvibhedo jJAto bhavet jJAnadRzA tadAnIm / nivartate'jJAnajakartRkarma - pravRttirasmAnnikhilA'pi makSu // 25 // vyAkhyA yadA AtmanA jJAnadRzA bhedajJAnacakSuSA kRtvA AtmAstravayorvibhedo jJAto bhavet, bhinnaH khalvAtmA bhinnAzca krodhAdayaH AsravAH AtmasvabhAvAtiriktatvAt, sopAdhikatvena janyAH khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu svayaMsiddhatvenAjanyaH, tadAtve AkulatvotpAdakatvAd duHkhAH khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu nityamevAnandaghanatvAdanAkulasvabhAvaH, upayogakAluSyajanakAH khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu nityameva dRg-jJAnavRttAtmakasvalakSaNasthitatvAt svasamayaH, evaM yadA bhedaH suSThu paricchinno bhavati tadAnIm asmAd AtmanaH nikhilA'pi ajJAnajA kartRkarmapravRttiH maGkSu zIghraM nivartate / tadatrAtmA krodhAdyutpattau jJAnarUpatAmAtrasahajodAsInAvasthAtyAgena vyApriyamANatvAt kartA, "yaH pariNamati sa kartA" [ ] iti vacanAt, krodhAdyAstravAstvAtmanA vyApyatvAt karma, tacca vastuta Atmai [va] "pariNAmaH svayamAtmA" [ ] iti vacanAt pariNAminaH pariNAmasvarUpakartRtvena pariNAmAdananyatvAt / tadevamAtmAsravayorvizeSadarzanAd bhedaM pazyataH krodhAdyAsravanivRttiH, 1 tRtIyAntam / citA saha iti bhAvaH / I
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA tato'nAdikAlAdavacchinnapravRttaH kartRkarmapravRttinirAsaH iti ced bhedajJAnasyehAsravanivRttyavinAbhAvino vivakSitatvAt / tathAhi - yadidamAtmAsravayorbhedajJAnaM tat kimAsraveSu pravRttam utAsravebhyo nivRttam ? yadi pravRttaM kastarhi tasya tadabhedajJAnAdvizeSaH AsravapravRttasya paarmaarthikbhedjnyaantvaasiddheH| "tad jJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum // " [ ] ityukteH / yadi nivRttaM tarhi kathaM na jJAnamAtrAdeva bandhanirodhaH ? etena kevalAt suSThvanuSThitAt karmakANDAdevAtmanaH zuddhiriti nirastam, ajJAnAt kRtasya karmaNo mokSaM pratyahetutvAt // 25 // jJAnAt tu na karma prabhavatItyAha - svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastA - nyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prpnnH| svAtmanyevAbhiratimupayana svAtmazIlI svadarzI tyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNAM naiSa jIvaH // 26 // vyAkhyA - svam AtmAnaM svatvena jAnan zuddhasvalakSaNanirjJAnAt paradravyAhaMbuddhihetubhUtamithyAdarzanApagamAccAtmAnamAtmatvenAvagacchan / tathA paraM sukha-duHkhAdirUpapudgalapariNAma tannimittatathAnubhavaM pudgalapracayAtmakaM zarIrAdikaM ca paratvena jAnan parasparavizeSanirjJAnAccharIrAdAvAtmA''tmIyabuddhimakurvan ityarthaH / tathAsamastAni yAnyanyadravyANi AtmanaH pRthagbhUtAni pudgalAdIni tebhyo viramaNamitaH svatvabhAvAvyApyatayA paratvena jJAtvA viratiM prapannaH paradravyapravRttimanAdadhAna ityarthaH / ata eva cinmayatvaM prapannaH sakalasaGkalpavikalpanirodhAcchuddhAtmaniSThAM bibhrat / tathA svAtmanyevAbhiratimupayan anAdimohena svAtmano'prakRSya bahirnItAyAH satataM padavyacakramaNazIlAyAzcidvattenirodhAt pArAvAramadhyasRtvaraikapotakUpastambhapatatrIvA'nanyazaraNatayA'nantasahajacaitanyAtmani krIDAM kalayan tathA svAtmAnaM zIlayati abhyasyati paricinotIti svAtmazIlI / Atmano jJAyakasvabhAvatvAvadhAraNena jJeyajJAyakasambandhasyAnaupAdhikatvena dustyajatvAnikhiladravyaiH samaM mama jJeya-jJAyaka eva sambandhaH, nAnye sva-svAmibhAvAdaya ityevaM teSu mamatvavyudAsena viSayaparizIlanAM garanigaraNAdapyatyantavirasAM matvA svarUpameva parizIlayanityarthaH / tathA svadarzI AsaMsArAt paradravyavizrAntaM jJAnaM paradravyAd vyapohya niSkampatayA svarUpa eva lInaM kurvan / evamiti dRga-jJapti-vRttAtmakAtmatattvaikAgryeNa vartamAna eSa jIvaH kathamapi karmaNAM dravya-bhAvabhedabhAjAM kartA na bhavet / AtmAnaM 1 lA pratau tu 0zarIrAdAvAtmIya0 iti pAThaH / 2 lA pratau tu 'vRtAtmatattva0 iti pAThaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH rAgAditayA'pariNamayaMstannimittIkRtya karmabhAvena pariNamamAnAnAM putalAnAmapi svasminnavakAzaM na dadAtItyarthaH / idamatra tAtparyam-sakalajJeyAkArakarambita - cidvRtimAtmAnaM jAnAno'nubhavannapi yadi svarUpa eva niyamya na vartate tadA'nAdivAsanopajanitaparadravyapravRttezcidvRtternirargalaparadravyaprasarasya haThena vyAvRttyabhAvAt svasminnanavasthAne'jJAnotthitakartRkarmaklezAnApAyAd niruparAgAtmatattvopalambhAbhAvaH / ata AtmajJAnAnubhavasaMyatAnAM yaugapadya eva pAramArthikamakartRtvaM siddhyati // 26 // atha tAdAtmyalakSaNapurassaraM varNAdIn paradravyatvena nizcinvannAha - vyAptaM yat kila varvRtIti nikhilAvasthAsu yAdrUpyato jAtu syAnna tadAtmatAvirahitaM tenAsya sAkaM bhavet / tAdAtmyaM tadiha sphuranna ca bhavan muktau nitAntaM tato varNAdiH sakalo gaNo nanu paradravyatvameva zrayet // 27 // 33 vyAkhyA - yat kila dravyaM nikhilAvasthAsu yAdrUpyato yadrUpatvena vyAptaM varvRtIti jAtu kadAcidapi tadAtmatAvirahitaM tena rUpeNa zUnyaM na syAt tena sAkam asya dravyasya tAdAtmyaM bhavet / ayamarthaH yathA kila pudgaladravyasya sarvAsvapyavasthAsu varNAdivyAptasya bhAvato varNAdivyAptizUnyasyAbhAvatazca vrnnaadibhistaadaatmym| nanu ca abjyotirmarutAM paudgalikAnAmapi agandhAgandharasAgandharasavarNAnAmupalabdherasiddhA pudgalAnAM traikAlikI vyAptiriti cet, na kvacit kasyacid guNasya vyaktAvyaktatvasya kAdAcitkapariNAmavaicitrya - pratyayatvena svabhAvapratighAtAbhAvAt vyaktasparzAdicatuSkANAM candrakAntA'raNiyavAnAmArambhakaireva pudgalairavyaktagandha-rasavarNAnAm abjyotirmarutAmArambhadarzanAt / tejasaH paugalikasyApi udbhUtarUpasparzAnudbhUtarUpasparzodbhUtarUpAnudbhUtasparzAnudbhUtarUpodbhUtasparzaprakAreNa caturvidhasya parairaGgIkArAcceti siddhaM varNAditAdAtmyaM pudgalAnAm / kiJca, pudgalapariNativaicitryasyA''nantya - darzanAnna varNAdyAvirbhAva-tirobhAvamAtratvaM vismayAya / idaM hi tattatsAmagrImavApya sthUlaM bhUtvA sUkSmaM bhavati sUkSmaM bhUtvA sthUlaM bhavatIti taduktam - "thUlaMthUlaM thUlaM thUlasuhumaM ca suhumathUlaM ca / sumaM suhumasumaM puggaladavvassa pajjAyA // " tatra chinnAH svayaM sandhAnAsamarthAH kASTha - prastarAdayaH sthUlasthUlAH / chinnAH svayaM sandhAnasamarthAH kSIra-sarpiH-pAthaH prabhRtayaH sthUlAH / sthUlopalambhA api chettuM bhettumAdAtumazakyAzcchAyA''tapatamojyotsnAdayaH sthUlasUkSmAH / sUkSmatve'pi sthUlopalambhAH sparza-rasa- gandha
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH 34 [ prathamA zabdAH sUkSmasthUlAH / sUkSmatve'pi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkSmAH / atyantasUkSmAH karmavargaNAbhyo'dho dvyaNukaparyantAH sUkSmasUkSmA iti / evaM sarvAvasthAsu caitanyavyAptasya bhavatazcaitanyavyAptizUnyasyAbhavatazca jIvasya cetanAtAdAtmyam / yadyapi nigodAdyavasthAyAM parispandAdyabhAvena caitanyopalakambhakaM na kizcidapi liGgamupalabhyate tathApi "savvajIvANaM pi a NaM akkharassa aNaMtamo bhAgo NiccugghADio ciTThai jai puNa so ceva AvarijjA jIvo ajIvattaNaM pAvijjA / " [naMdisuttaM, sU.77] ityAdivacanaprAmANyAd aNDAvasthAyAmaNDajAnAmiva vyApAra-vyAhArAdikAryAbhAve'pi caitanyasadbhAvo bodhyaH nyAyaprAptasyAnabhyupagamAyogAt / evaM tAdAtmyalakSaNaM prakaTayya jIve varNAditAdAtmyaM nirAkurvannAhatadiheti / tat tasmAddhetoH iha saMsAradazAyAM sphuran paugalikakarmakAryatvena pudgalaguNatvAccharIreSvAvirbhavan / na ca bhavan muktau iti sakalAvidyAvilaye tatkAryabhRtadehAnudayAdanudbhavan varNAdiH sakalo gaNaH varNa- gandha-rasa-saMsthAna-saMhananAdiH paradravyatvameva zrayet / ayaM bhAvaH - yadyapi saMsAradazAyAM varNAdivyAptatA jIvasyAsti tadavyAptatA ca nAsti tathApi muktau varNAdivyAptyabhAvAnna varNAdibhistAdAtmyaM siddhyati / kiJca, varNAdimattvaM pudgalAsAdhAraNadharmaH, tasya jIvena kroDIkaraNe jIva- pudgalayorekatvApatteH pudgalAtiriktajIvadravyasyAbhAvAd bhavatyeva jIvAbhAva iti / tasmAd varNAdayaH pudgaladharmA eva na jIvasyeti sthitam // 27 // anavaratamanekAn bhAvayan kalpanaughAn kathamiva paratattvA''badhyase karmajAlaiH / yadi sakalavikalpAtItamekaM svarUpa manubhavasi tataH kiM saMsRtiH kiM ca bandhaH // 28 // vyAkhyA- he paratattva ! "bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare" // [ muNDakopa0, 2. 2.8 ] iti vacanAdAtmasvarUpalAbha evAnAdinicitamohagranthibhedAdAtmetarapadArthabodhe AtmAnavabodhe ca sarvasyAkiJcitkaratvAccetyAtmaiva paramaM tattvam / "eko bhAvastattvato yena buddhaH sarve bhAvAstattvatastena buddhAH "" [ ] ityuktezca / tatastatsaMbuddhirhe paramatattva ! anavaratam avicchinnadhAram adhyavasAyasthAnAnAmAgame'saGkhyeyatvenAbhidhAnAt tadviyuteH kadAcidapyasambhUtatvAd anekAn aparimitAn kalpanaughAn bhAvayan 'etallabdham, idaM labhe, punaridaM labdhvA-nRpatiraham, duHstho'ham, sukhyaham, duHkhyaham, idaM kRtam, idaM kariSye' evaM 1 tulanA :- 'je egaM jANai se savvaM jANaI' AcArAGgasUtra 1.3.4.122 / 2 saMbuddhi:- sambodhanam /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 35 nAnAvikalpaparamparayA pariNaman tvaM karmajAlaiH kathamivA''badhyase ? vikalpAnAM zubhAzubhatvena tadanuguNabandhajana[na] eva vyApArAt, kRti-jJaptyoH parasparavirodhena kRtisadbhAve svasamayasthiterdurghaTatvAt, tadabhAve bandhanirodhasyAsambhavAt / tataH kiM bhAvayitavyamityata Aha - yadIti / yadi sakalavikalpAtItaM buddhigocarasthUlasUkSmavikalpavyuparatam, ekam iti rAgadveSadvaitAnuvRtterdUrApAstatvAdadvaitam, svarUpam iti vijJAnaikarasanirbharasvarUpAstitvamAtravyaJjitaparApravezamAtmarUpam anubhavasi tataH kiM saMsRtiH kiM ca bandhaH ? ubhayorapi svAjJAnavijRmbhitatvAt svaprabodhaM vinA svasvapnasyevAnucchidyamAnatvAccetyanubhava eva nizitaM zastraM taducchede / jJAtatattvAnAmapyanubhavAbhyAsavidhurANAM svarUpalayAbhAve karmakSayAyogAt tadabhAve saMsRteH saMsaraNasyAzakyanirodhatvAditi bhAvaH // 28 // enameva punarapyarthaM vibhAvayati - kiM mugdha ! cintayasi kAmamasadvikalpAM - stadbrahmarUpamanizaM paribhAvayasva / yallAbhato'sti na paraH punariSTalAbho yadarzanAcca na paraM punarasti dRzyam // 29 // vyAkhyA - he mugdha ! sva-paravivekAnabhijJa ! kAmam atyartham asadvikalpAn 'bAlA mAmiyamicchatInduvadanA sAnandamudrIkSate / nIlendIvaralocanA pRthukucotpIDaM priripste|' ityevamAdikAn kiM cintayasi asadvikalpajJAnapariNataH kiM kiM bhavasIti bhAvaH / tahi kimityata Aha - tadbrahmeti / tat svAnubhavagocaram anizaM vicchittijanakaviSayasaMcariSNubuddhidhArAnirAsapUrvakam, brahma iti asaGkhyeyalokAkAzaparimitapradezazAlitvena bRhattvAd brahma pratyagjyotiH, tasya rUpaM zuddhabuddhanirvikAralakSaNaM paribhAvayasva viSayAntaravyudAsena tasminneva lIno bhavetyarthaH / ko'sya vizeSaH? ityAzaGkAyAmAha-yallAbhata iti / yallAbhataH punaH paraH apara iSTalAbho nAsti / kulizAyudhacakradharAdipadalAbho hi viSayavimugdhAnAM zuddhAtmAnubhavavimukhAnAmiSTatvena bhAsate, brahmAsvAdalubdhAnAM tu anAdyavidyAkavalapratyalacitkalAzAliparamAtmasAkSAtkArAnnAparo lAbhaH / kiJca, 'sarve bhAvAH sarvajIvaiH prAptapUrvA anantazaH" [ ] itivacanAt kAmabhogAzcAnantazo labdhapUrvA AsvAditapUrvAzca, idaM tu 1 lA pratau 'buddhigocarAbuddhigocara0' iti pAThaH / 2 kulizAyudhaH indraH / 3 anAdibhUtAyAH avidyAyAH kavale kavalIkaraNe arthAd vinAze pratyalA samarthA citkalA tayA zAlate-zobhate etAdRzaH paramAtmA tasya sAkSAtkArAd iti bhaavH|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA bhagavadAtmadravyaM nityavyaktatayA anta:prakAzamAnamapi kAmakrodhAdyanekamohavikArairekIkriyamANatvAd atyantaM tirobhUtaM sat svasyAnAtmavittayA AtmavidAM ca mahAtmanAM paramakAruNikAnAM paramarSINAmanupAsanAcca na kadAcidapi anubhUtapUrvaM labdhapUrvaM cetyetallAbha eva mahAn lAbha iti| tathA yadarzanAcca paraM dRzyaM nAsti grAmAkaranagaropavanaprAsAdaprabhRtiramaNIyapadArthadarzanasyApAramArthikatvAt soparAgasaMvidA'dhyavasIyamAnatvena bandhahetutvAcca bhagavadAtmadarzanameva niHzeSakarmaklezAparAmRSTaspaSTataracidudgamanipItalokAlokatayA sarvAtizAyIti // 29 // atha mokSamArgo'pyetadatirikto nAstIti nirUpayati - panthA vimukterbhavinAM na cAnyo ___ yataH paraH kevalibhiH pradiSTaH / Ananda-bodhAvapi yad vihAya pade'parasminna kadApi bhAtaH // 30 // vyAkhyA - kevalibhiryataH paro bhavinAM vimukteH panthA na pradiSTaH / mokSamArgo hi nizcayavyavahArAbhyAM sAdhyamAna eva sAdhIyastAM dadhAti / tatra vyavahArataH "jIvAdisaddahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAyAdipariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho // " ti[samayasAra gA0 155]. nizcayatastu ddag-jJapti-vRttatrayAtmaka Atmaiva mokSamArgaH / taduktam - "darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bandhaH // " [ ] ayamartha:- yadA hi samyak (g) darzana-jJAna-cAritraH svabhAvabhUtai: samamaGgAGgibhAvapariNatyAM tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpazUnyatvAd vizrAntasamastavyApAraH suniSprakampo'yamAtmA'vatiSThate tadA'yameva svasvabhAvaniyatacaritatvAnnizcayena mokSamArga ityucyte| ayaM paramArthaH-amUnyeva samyagdarzanAdIni kiyanmAtrayA'pi parasamayapravRttyA saMvalitAni saptAciHsaMvalitAni sI(pI)SIva viruddhakAryakartRtvAd bandhakAraNAnyapi bhavanti / yadA tu samastaparasamayanivRttirUpayA svasamayapravRttyA saGgacchante tadA saptAciHsaMvalanoparAJci sISIva viruddhakAryakartRtvAbhAvAt sAkSAdapavargabIjAnyeva / tataH svasamayapravRttilakSaNAnnirastasamastopAdheH zuddhAtmopAsanAdeva mokssH| etadeva manasi nidhAyoktam- na cAnyo yataH para iti / etena ke valavyavahArAvalambinA parasamaya[pravRttAnAM sva-] samayapravRttisparzazUnyAnAM 1 saptAciH agniH / 2 sISi ghRtAni / 3 0saMvalanAparAzci saMvalanaaparamukhAni saMvalanaparAGmukhAni / 4. koSThAntargataH pAThaH rA pratau nAsti /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH cireNAbhyastaduSkaratapobhirapi na nirvANaprAptirityAveditam / tathA Ananda-bodhau iti, Anando'nAkulatvalakSaNaM saukhyam, bodhazca jJAnam, tau api yat parabrahma vihAya aparasmin tadatirikta pade sthAne na eva bhAtaH / tathAhi- ghAtikarmANyeva hi unmattakavad atasmiMstabuddhimAdhAya paricchedyamarthaM pratyAtmAnaM pariNamayanti santaii pratyarthaM protAprotasadbhAvAt khedanidAnatAM prapadyante, tadabhAvAcca zuddhAtmanaH kutaH khedasyAtmalAbhaH svabhAvapratIghAtAbhAvAt / AtmAno hi dRzi-jJaptI svabhAvaH, tayozca pratibandhakakSayAvirbhUtanirargalapracAratvAdakhilaM lokAlokaM kavalIkRtye vyavasthitatvAdastyanAkulatvam, tadeva pAramArthikaM saukhyamiti / bodhazcAnandanirUpaNenaiva labdha iti na tadarthaM punaryatnaH // 30 // atha zuddhanayavyavasthApitaM jIvasvarUpaM prapaJcayannAhayat paJcendriyavarjitaM pravigalatkarmASTakaM praskhalat - svAntaM vigrahapaJcakena viyutaM spRSTaM na ca pratyayaiH / zAntaM zAzvatamakriyaM nirupadhi dravyAntarAsaGgataM . viSvak prollasadarciSA parigataM tattvaM tadevAsmyaham // 31 // vyAkhyA - yat mahaH paJcendriyavarjitam / indriyANi kila dravya-bhAvabhedAd dvidhA / tatra dravyendriyANi sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH-zrotrANi paJca paudgalikAni zarIrapariNAmApannAni niravadhibandhaparyAyavazataH AtmanA sahAnAdisaMsargavanti anAtmAjJAnAnAmAtmavadavabhAsamAnAni, taiH varjitam-indriyANi yasya na santItyarthaH / vyatiriktAstitvayogitvAd itadravyatAdAtmyasya sarvathA niSiddhatvAnnizcayataH paradravyasaMsparzazUnyatvAnnirmANanAmodayavandhyatvAcceti zuddhadravyanirUpaNAyA iha prakrAntatvAt / yAni tu prativiziSTasvasvaviSayavyavasAyitayA khaNDazaH AkarSaNalakSaNAni labdhyupayogalakSaNabhAvendriyANi tAnyapi kSAyopazamikatvAnnAtmasvarUpabhUtAni, tatastairapi varjitam, akhaNDacicchaktizAlitayA bhagavadAtmanaH kSAyopazamikabhAvAnavakAzAt kSAyopazamikasya karmajapariNAmAcca / tathA pravigalatkarmASTakam iti jJAnAvaraNAdIni svasamayaprasiddhAni tairapi zUnyaM yat tattvaM nizcayataH svarUpaparyAlocanAyAmabaddhaspRSTatvAt puSkarapalAzavanirlepatvAditaradravyasya svarUpe pravezAbhAvAcca, yAni tu bhAvakarmANi dravyakarmAropitavikArarUpANi tairapyapoDhaM nizcayato nirvikAratvAt / tathA praskhalatsvAntam iti, svAntaM manaH / tacca dravya-bhAvabhedAd dvidhA / tatra dravyamanaH pudgalaghaTitaM manaH paryAptyAkhyanAmakarmodayajanyam, bhAvamanastu sngklpaatmkm| tadubhayazUnyaM dravyam, manovyatirekastu bhinnasattAkatvAdeva siddhaH, nizcayataH parAropitavikArANAmAtmanyasattvAd bhaavmnso'pysttvm| 1 pariNamayanti tathA santi ete dve api vartamAnakRdantarUpANi prathamAbahuvacanaM 'dhAtikarmANi' ityasya vizeSaNarUpANi / 2 kavalIkRtya pratyakSIkRtya iti bhAvaH /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA tathA vigrahapaJcakena audArikAdivapuHpaJcatayena viyutam anekaparamANudravyasaGghAtarUpatvAd vapuSAM bhinnAstitvayogitvaM sakalaprAmANikajanaprasiddhameva / tathA pratyayaiH mithyAtvAdibhirapi na spRSTaM mithyAtvAdInAM paudgalikatvena bhinnadravyatvAt, caitanyavikArarUpANAmapi nizcayataH zuddhAtmanyasambhavAt / ayamarthaH - ete hi indriyAdayaH pare bhAvAH, na caiteSAM yasya kartRtvaM prayoktRtvaM vA, na caitaiH samaM yasya sambandhaH, na caiteSAM svAmitvaM, yaddhi paradravyasaMsparzazUnyaM svAstitvamAtraniyataM niSkampopayogarUpamAtmAnaM bibhrat kevalaM jJAyakameva etadevAha - zAntaM nirupadravam, karmotthavikArANAmabhUtArthatvAt, zAzvatam iti akAryAkAraNatvAt, tattvaM ca kutazcidanutpannatvAt kasyApyanutpAdakatvAcceti, yaddhi kutazcidutpadyate yacca kiJcidutpAdayati taddhyAdyantavad dRSTam / tathA akriyam iti; kriyA hi pradezAntaraprAptihetuH parispandarUpA, sA copAdherudbhavantI tadabhAvAcchuddhAtmani svAbhAvaM gamayati, tatazca pradezasaMvartavistArAbhAvAnniSkampapradezapizunitaparamasausthitamityarthaH / tathA nirupadhi upadhIyata ityupadhiH uparaJjakakarmapudgalasaMzleSaH tato nirgatam karmarahitamityarthaH / athavA prakRtilakSaNaM yairupadhAnaM svIkriyate tanmatavyudAsArtham idaM vizeSaNam / ata eva pravigalatkarmASTakamityanena paunaruktyam / tathA dravyAntarAsaGgatam iti, dravyAntarANi svato'tiriktAni mUrtAmUrtAni tairasaGgatam lokavartyapi paradravyairAtmAnamasaMparcayat paradravyAsaMvalitamAtmAnaM dhArayadityarthaH / tathA viSvaksarvataH, prollasad vikAzi yad, acci: kevalajJAnAkhyaM tejastena parigataM vyAptaM niSpratighavijRmbhitasahajacicchaktibharanirbharamityarthaH / tadeva svAnubhavapratyakSam aham tttvmsmi| nirastasakalopAdhi svasattAmAtradyotitaparabhAvavivekaM dravyAntarasaMparkazUnyaM cicchaktivyAptasarvasvaM paramaM tattvamahamasmIti bhAvaH // 31 // dvAtriMzikArthamupasaMharanAhaityevaM saMpradhArya drutataramakhilaM bhedasaMvidbalena jIvAjIvaprapaJcaM vidalati kila yo moharAjAnuvRttim / jJAnAnandasvarUpe bhagavati bhajati svAtmani sthairyamAzu prakSipyAjJAnabhAvaM sa bhavati nacirAcchuddhabuddhasvarUpaH // 32 // iti adhyAtmabindau sadupAdhyAyazrImaddharSavardhanaviracitA nizcayavyavahAraprarUpaNapravaNA prathamadvAtriMzikA samAptA // 1 upAdheH abhAvAt / 2 svAbhAvam kriyAyAH abhAvam /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH vyAkhyA - ityevaM pUrvoktaprakAreNa / bhedasaMvidbalena AtmetarapadArthAnAmAtmA'nAtmavivekajJAnasAmarthyena / akhilaM [ jIvAjIvaprapaJcaM dharmAdharmAdidravyakadambakaM svaparapariNAmasamupAttadvaitatayopAttadravyabhAvavaizvarUpyaM jIvAjIva- puNyapApAdirUpaM vA ] jIvAjIvapadena navAnAmapi tattvAnAM grahaNaM jIvAjIvapariNAmarUpatvAt teSAm drutataraM saMpradhArya svabhAva-parabhAvata nizcitya yaH kila moharAjAnuvRttiM vidalati AsaMsArAt samastaparadravyeSvAtmAtmIyabuddhyA prasahyAtmAnaM khedayataH svarasamAtmani saGkramayya bhAvakatvena bhavato mohasyAnuvRttiM tadAnukUlyena pravRttiM vidalati niruNaddhi / tathA jJAnAnandasvarUpe bhagavati Atmani Azu sthairyaM bhajati karmatatphalasaMnyAsapUrvakaM kriyAntaravihAranirodhena svasminneva sthemAnamAstighnute sa pumAn, ajJAnabhAvaM prakSipya nacirAt alpIyasA'nehasA zuddhabuddhasvarUpo bhavati / tatra zuddhatvamavaguNThitAtmapradezAnAM karmarajasAM samUlotsAraNAt, buddhatvaM tu svarUpapratyakSIkaraNAt / ayaM bhAvaH- puruSArthaH kilAsyAtmano jIvAjIvAvagamapUrvakaM mohAnuvRttinirdalanam, tasmin satyeva jIvAjIvAvabodhasya sAphalyAt / mohanirdalanaM ca svAtmasthairyamantareNa nopapadyate / taddhi AsUtrayamANAnAM dravyANAM dravyAntarapratibandhAbhAvAdeva manaso'nanyaviSayatayA'yatnasiddhaM mohakSapaNaM syAt / svarUpagrahaNamupalakSaNaM pararUpasyApi, AtmAvabodhasya sarvAvaboghanantarIyakatvAt / tathAhiAtmA hi jJAnamayaH guNaguNinorabhinna-sattAkatvAt, jJAnaM tu pratibhAsamayamahAsAmAnyamayaM tasya ca nirvizeSasAmAnyAbhAvAt pratibhAsamayA-nantavizeSamayatvam / taduktam - 39 nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // " [ zlo. vA. AkRti. 10] iti / te ca vizeSAH sarvadravyaparyAyanibandhanAH / tadayamarthaH - pratibhAsamAnAnantavizeSavyApipratibhAsamayamahAsAmAnyarUpamAtmAnaM svAnubhavapratyakSIkurvadeva hi jJAnaM pratibhAsamAnAnantavizeSahetubhUtasarvadravyaparyAyAn pratyakSIkuryAt / tathA ca 'AtmajJAnAt sarvajJAnaM sarvajJAnAdAtmajJAnam' ityavatiSThate / yadyevaM na syAt tadA jJAnasya paripUrNAtmasaJcetanAbhAvAt paripUrNasyaikasyAtmano'pi jJAnaM na siddhayediti // 32 // iti zrIsvopajJAdhyAtmabinduvivaraNe sadupAdhyAya zrImaddharSavardhanaviracite prathamA dvAtriMzikA samAptA // aiM namaH // maGgalam // saMvata 1940nA AzvinamAse zuklapakSe pratipadAtithau zanivAsare likhitaM laiyA brA * puSkaraNAjJAtI ludra padavI kalA gumAnIrAMmanA putra zivadAna pAlIkA gAMva kapaDavaMjamadhye likhAvitaM bhaTTArka zrI zrIguNaratnasu (sU) rijImahArAjanI taraphathI paThanArtaM (tha) bAI amaratta || zrI || 1 koSThAntargataH pAThaH lA pratau nAsti / 2 rA pratigatA puSpikA /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 harSavardhanopAdhyAyanibaddhaH [prathamA vidvadvareNya-mahopAdhyAya-zrIharSavardanagaNimaNiviracitaH, tapAgacchIyAcArya vijayamitrAnandasUrisaMdRbdhayA dvitIyAdidvAtriMzikAtrayasya padmaprabhAvRttyopazobhitaH adhyAtmabinduH
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH // 2 // dvitIyA dvAtriMzikA maMgalAcaraNam - zrImacchaMkhezvaraM pAzrvaM, shNkheshvrpuraadhipm| kalau kalpatarUM manye, siddhidaM staumi bhAvataH // 1 // zrImajjinendrazAsana - samrAjaM zIlanirmalam / vijaya premasUrIzaM, vande saMsAratArakam mahAprabhAvakaM vande, zAsanasya dhurandharam / tapogacchAdhipaM bhaktyA, rAmacandraM sUrIzvaram // 3 // mahAtapasvinaM vande, zAstrasAgarapAragam / bhuvanabhAnusUrIzaM, premapaTTaprabhAvakam // 4 // sacchiSyaM padmanAmAnaM, madguruM guNazAlinam / paMnyAsapravaraM pUjyaM, vande vAtsalyasAgaram // 5 // natvA ca bhAratI kurve, bAlAnAM bodhadAyinIm / .. adhyAtmabindugranthasya, TIkAM padmaprabhAbhidhAm // 6 // pAThakapravarairharSa - vardhanairgrathitA varA / dvAtriMzikAcatuSTayI, tattvanisyandasyandinI // 7 // svopajJavRttisaMyuktAM, prathamAM tAM vihAya ca / dvAtriMzikAtrayasyaiva, paJjikAM vivRNomyaham // 8 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 adhyAtmabinduH [dvitIyA atha kartRkarmaprakAzanapravaNAmimAM dvitIyAM dvAtriMzikAM viracayan granthakAra Aha - mUrchA viSAnmaNerdAhA - bhAvo bhrAmakato bhramaH / cumbakAtkarSaNaM ceti, nAnA pudgalazaktayaH // 1 // padmaprabhA 0 'mUrcha' tyAdi, mUrcchati mUrchA-mUrcchanaM caitanyasya tirobhAvaH, bhavatIti gamyate / kasmAdityAha-viSAt-hAlAhalAt tathA 'maNerdAhAbhAvo' iti maNezcandrakAntamaNessannidhAnAddAhAbhAvo dAhasya-jvalanasyAbhAvaH, vahnisparzena tvavazyaM dAho bhavati paraM vahnipArzve sthApitazcandrakAntamaNivaDherdAhakazaktimavaruNaddhi, dAhazaktiyuktasyApi vaDherdAhazaktyavarodhanaM karoti, tadidaM maNeradbhutaM sAmarthyam / tathA 'bhrAmakato bhramaH' iti cakradolArUpAd bhramaNazIlAdyantrAd bhrama:- buddhiviparyAsaH / kiM svarUpo viparyAsa iti ceducyate'sthirasya sthiratayA sthirasyAsthiratayA darzanarUpa iti / tathA'cumbakAkarSaNaM ceti' cumbakAdayaskAntAtkarSaNamAkarSaNaM nikaTanayanaMlohazakalasyeti gmyte| caH samuccaya itIti nidarzana ebhinidarzanairityarthaH / 'nAnA' iti nAnA-vividhA vicitrA vA 'pudgalazaktayaH' iti pudgalAnAM rUpidravyANAM zaktayaH sAmarthyavizeSAH santIti zeSaH / ayaM bhAvaH - viSa-maNi - bhrAmaka - cumbakAdi-vizvavartipudgaladravyANAM vividhA vicitrA vilakSaNA iti yAvat zaktayaH santi // 1 // sAmAnyataH pudgalAnAM nAnAvidhAM zaktiM darzayitvA karmapudgalAnAM zaktivizeSaM darzayannAha - jJAnAvRttyAdayo'pyete, pudgalA dRDhazaktayaH / jIvazaktiM balAd bhaGktvA, kurvantyAzu vikAriNIm // 2 // ____ padmaprabhA 0 'jJAne' tyAdi 'jJAnAvRttyAdayo'pyeta' iti, jJAnaguNAvArakA AdizabdenAnantadarzanAnantasukha-cAritrAkSayasthityarUpyavasthA-gurulaghvavagAhanAnantavIryAdiguNAvArakAH saGgrahItAH, 'apiH' samuccayArthe, 'eta' iti atisaMnikRSTAH samIpavartina AtmanA saha lohAgnivannibaddhAH 'pudgalA' iti karmapudgalAH karmANavaste ca kIdRzAssantItyAha 'dRDhazaktayaH' prakRSTasAmarthyavanto jIvena mithyAtvAdihetubhirgRhItvA zaktimantaH kRtA iti / yathA audArikAdipudgaleSu nAnAvarNagandharasasparzAdirUpavattvaM svAbhAvikaM vartamAnamasti tathaiva varNAdisvAbhAvikaguNavatsu karmapudgaleSu jIvana sAmAnyena
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH gRhIteSu satsu adhyavasAyavizeSAt ta eva jJAnAdiguNAvArakaprabalazaktimanto bhavanti / etAdRzAste karmapudgalAH kiM kurvantItyAha -'jIvazakti miti jIvasya-Atmano'nantakevalajJAnAdizaktiM balAditi'haThAt 'bhaktve ti AcchAdya 'kurvantI'ti sugama Azu' jhaTiti vikAriNI' vikRtarUpAmiti / ayamarthaH - caturdazarajjvAtmake'smaeNilloke'nekavidhAH pudgalAH santi teSvekaprakAra: karmayogyapudgalAnAmasti / mithyAtvAdihetubhirjIvena gRhItAste karmapudgalA dRDhazaktiyuktA bhavanti, adhyavasAyavizeSairgRhIteSu teSu prakRtibandhAdirUpaM dAyaM prAdurbhavati itthaM dRDhIbhUtAzca te vimalakevalajJAnAdikAM jIvazaktiM sAmarthya svarUpamiti yAvat vikAravatI virUpAM kurvantItyarthaH // 2 // atha paudgalike karmaNi kathaM vikArakAriteti sandehaM nirAkurvannAha - madyAnmauDhyaM dhiyastaikSNyaM, dRSTaM brAhmIM haviSyataH / karmApi paudgalaM tadvat, kathaM na syAdvikArakRt // 3 // ___ padmaprabhA - 'madyAdi'tyAdi, 'madyAnmauDhya' miti, madyAt-madirAyAH sevanataH, mauDhyaM - mUDhatA mugdhabhAvaH, kasyAH ? ityAha - "dhiyaH' medhAyAstathA ca 'taikSNyaM' tIkSNatA dhiya eveti bodhyaM, 'dRSTaM' - anubhUtaM kasyetyAha - 'brAhmI haviSyataH' brAhmIti svanAmakhyAtauSadhivizeSastAM haviSyato haviricchatIti haviSyati tasya vartamAnakRdantaM haviSyan tasya brAhmI havIrUpeNecchata ityarthaH, brAhmIM bhakSayata iti yAvat / 'karmApI ti karmaAtmanA saha lohAgnivat baddhaM kArmaNazarIraM tat 'apiH' samuccayArthe 'paudgalaM' pudgalAtmakam / paudgalamiti karmaNaH svarUpadarzakaM vizeSaNaM 'tadvaditi madyAdivat 'kathamiti prazne nasyAt' na bhavet vikArakRt' vikArakArItyarthaH, api tu vikArakAri bhavedeveti kAkuH / idamatra hRdayam-yathA pudgalarUpAyA madirAyA pAnato buddhermUDhabhAvo brAyA bhakSaNato buddhestIkSNatA-prakarSarUpatA dRSTacarA tadvat karmApi paudgalikaM tacca vikAraM janayatyeveti // 3 // atha vedAntadarzanasammatAmavidyAM nirAkurvannAha - avidyA hi vikAritvaM, janayedAtmanaH stii| nAsatI gaganAbjasyevAsato'rthakriyAcyuteH // 4 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [ dvitIyA padmaprabhA 0 'avidye 'ti, avidyA mAyArUpA 'hi' zabdo'pyarthe tena vedAntasammatA'pya-vidyetyarthaH / 'vikAritvaM' vikArabhAvaM vikRtatvaM' janayet' utpaadyet| kasya vikAritvamutpAdayedityAha - 'Atmano' jIvasya / sA hyavidyA kIdRzI vikArabhAvaM janayedityAha-'satI' sA hi avidyA yadi satsvarUpA syAt tarhi vikArabhAvaM janayet / vipakSe bAdhakamAha' nAsatI' na asatI asatsvarUpA vidyA jIvasya vikArabhAvaM jnyediti| atra dRSTAntaM darzayitumAha 'gaganAbjasyeva' gaganAravindasyevA'kasmAt kAraNAdityAha 'asato'rthakriyAcyuteH' asatpadArthasyArthakriyAkAritvAbhAvAt / ayamarthaHyathA'satsvarUpe gaganAravinde'rthakriyAkAritvaM svapnAyamAnameva tathA vedAntinAM matA'vidyA yadi satsvarUpA bhavettarhi tasyAmAtmanaH vikArakAritvaM saGgacchet paraM taistu sA na tathA'GgIkRtA paramasatsvarUpA khapuSpaprAyA abhyupagatA / evaM sati tasyAM jIvavikArakAritva rUpamarthakriyAkAritvaM kathaM pratItipathAvatAri syAt ? yadyasato'pyarthakriyAkAritvaM syAt khapuSpasyApi tat syAt / tathA cAtra prayogaH - avidyA na vikArakRt asattvAt, yo hyasat tasya nArthakriyAkAritvaM gaganAbjavaditi, vikArAnyathAnupapattyAvidyAyAH sattvamiSyate tarhi karmaNa eva vikAro'stu, avidyA ca karmaNa eva nAmAntaraM tasmAdalaM gauravagrastenAvidyAvikalpeneti dhvaniH // 4 // 44 avidyAyAH sattvAbhyupagame kimityAha - sattve dvaitaM tataH karma, paudgalaM tadvikArakRt / anugrahopaghAtau yat, pudgalebhya iti zruteH // 5 // padmaprabhA 0 'sattve' iti, sadrUpatve prastAvAdavidyAyA iti gamyate, uparyuktarItyA vikArAnyathAnupapattyA avidyAyAH sattvasvIkAra ityarthaH / atropapattimAha' dvaita 'miti, dvaitaM siddham / ayaM bhAvaH-avidyA hi vedAntibhiranAdiH svIkriyate'tra praSTavyaM kimidamanAditvaM ? yadi brahmavadevAdirahitatvaM tarhi brahmabhinnAyAH sadAtmikAyA avidyAyAH siddhiriti dvaitaM siddhamatha pravAhato'nAditvaM tarhi pravAhe kAraNAbhAvAdavidyAyA asiddhiH, brahmaNa eva kAraNatvaM cet zuddhasyAzuddhakAraNatvAyogAt vedAntinAM kAryakAraNayorabhedAt brahmaNo'zuddhatvApatti zceti / 'tato' dvaitasvIkArataH karmaNa eva svIkAro jAtaH / iyA~stu vizeSaH - asmAkaM karma paudgalaM tadeva ca vikArakRt - vikArakAri, amUrtasyAtiriktasyAvidyApadArthAntarasya
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 45 svIkAre gauravAt pudgalAnAM pUrvoktarItyA vikArakAritvasya siddhatvAcca / tadeta tsarvamabhipretyAha-karma paudgalaM tacca vikArakRditi / atraiva zrutiM pramANayannAha 'anugrahopaghAtA 'vityAdi 'yad 'yasmAtkAraNAt 'pudgalebhyaH' pudgalAnAM sakAzAt jIvasyAnugrahopaghAtau bhavataH, pudgalA eva zarIrAdirUpeNa pariNatA jIvAnAmupakArakA bhavanti tathA viSAdirUpatayA pariNatAH pudgalA eva prANopaghAtakatvenApakArakA api bhavanti, tathA coktaM tattvArthasUtre - zarIravADmanaH prANApAnAH pudgalAnAm (a. 5-19) sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca (a. 5 - 20 ) iti sUtradvayena pudgalAnAmanugrahopaghAtau sutarAM siddhau bhavataH / ayaM bhAvaH - sadrUpAyA avidyAyA: svIkAre dvaitaM svIkRtaM bhavati, dvaitasvIkAre ca karmaNa eva svIkAro jAtaH, tacca karma paudgalaM tacca vikArakRt pudgalebhyo jIvasyAnugrahopaghAtau bhavata ityanubhavasiddhaM tasmAt karmaNa eva svIkAro yuktiyukto vedAntinAmasatyAyA avidyAyAH vikArakAritvaM na yuktisahamityarthaH // 5 // karmajIvayoH saMzleSe'nantatvaM nirasyannAha - anAditvAdanantaH syAt, saMzleSaH karmajIvayoH / khAtmayogavadityevaM, pravitarkyaM na tArkikaiH // 6 // anAditve'pi bhAvasya, dhvaMsaH syAddhetusannidheH / suvarNamalavat bhavya-saMsArapariNAmavat // 7 // padmaprabhA0 'anAditvAditi, AdirahitatvAt (vyaktirUpeNa karmasaMyogasyAdimattve'pi pravAharUpeNAnAdimattvamiti jainamatam ) 'anantaH' antarahitaH 'syAt ' bhavet / kaH ? ityAha - 'saMzleSaH ' samyagzleSaH saMzleSaH saMyogo bandha iti yAvat / kayoH ? ityAha - 'karmajIvayo: ' karmaNo jIvasya ca parasparamityarthaH / kiMvadityAha - 'khAtmayogavat' khamiti AkAzaH, tasyAtmanA saha yogaH saMyogaH, so yathA'nAdiH san anantastathA / ayaM bhAvaH - yathAtmanA sahAkAzasya saMyogo'nAdiH san anantastathA karmajIvayorapi sa tathA / ata eva karmajIvayoH sambandho nAnAdiriti tArkikANAM matamanAditve'nantatvApattyA mokSAsiddhesteSAM matamanAdeH sato bhAvasyAnantatvaniyamAt / 'ityevaM' ityevaM prakAraM 'pravitarkyaM' prakarSeNa viparItaM tarkaNIyaM 'na' iti niSedhe tarko na kartavya ityarthaH-kaiH ? ityAha- 'tArkikaiH ' tarkaNazIlairvidvadbhiH / idamatrAkUtam -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 adhyAtmabinduH [dvitIyA karmajIvayoH sambandho yadyanAdiriti kathyate jainaistarhi sa sambandho'nanto'pi syAt, anAdibhAvasyAnantatvaniyamAt, atra dRSTAntamAha-khAtma-yogavad yathAkAzAtmanoH saMyogo'nAditvAdanantastadvat karmajIvayoH saMyogo'pIti tarkakarkazazemuSIbhirna uuhniiymiti||6|| atrottaraM-anAdirbhAvo'nanta iti na niyamaH, anAditve'pi' Adirahitatve'pi bhAvasya' padArthasya 'dhvaMsaH' nAzaH 'syAt' bhavet 'hetusannidheH' nimittAnAM saMnidhAnAt dhvaMsasya kAraNAnAM lAbhAdityarthaH / atra dRSTAntaH - 'suvarNamalavaditi yathA khanau suvarNamanAdita eva malasampRktaM bhavati pazcAdagnitApena kacavaraM prajvAlya vizuddhaM kriyate tadvad / ayamAzayaH- nahi anAdibhAvo'nanta eveti niyamaH svIkArayogya ekAntena yogyaH suvarNamalasaMyogasyAnAditve'pi vayAdihetusamavadhAne saMyoganAzadarzanAta, kiJca-atraiva dADhAya dRSTAntAntaramAha-'bhavyasaMsArapariNAmavat' bhavyasya muktigamanayogyasya jIvasya saMsArapariNAmavat - saMsArAtmakajanmAdipariNAmavat rAgAdipariNAmavadvA, yathA bhavyAtmano janmAdirAgAdirUpasaMsArapariNAmo'nAdimAn tathApi samyagdarzanAdihetubhistasya nAzo'pi saJjAyate tadvat karmajIvayoranAdisaMzleSasyApi dhvaMsaH sutarAM ghaTate tannaitad viSaye tArkikANAM kutarkakaraNAvakAzaH / ata evAnAdibhAvasyAnantatvamiti niyamo vyabhicAradUSaNAddheya ityAzayaH // 7 // atha zuddhanizcayanayenAtmanaH kartRtvaM darzayannAha - kartA'yaM svasvabhAvasya, parabhAvasya na kvacit / kartAtmeti zrutiH sAkSAt, yatsvabhAvakriyAparA // 8 // padmaprabhA0 'kartA'ya'mityAdi, 'kartA'-kriyAyAM svAtantryeNa adhikRto'rthaH 'ayam' AtmA pratyakSatayAnubhUyamAnaH 'svasvabhAvasya' svasya-AtmanaH svabhAvasyasamyagjJAnAdisvarUpasya 'parabhAvasya' jJAnAdyatirikta-ghaTapaTaderiva karmabandhAderiti 'na' iti niSedhe, AtmA svasvabhAvasya kartA na parabhAvasyeti bhAvaH / nanu 'AtmA karte 'ti zrutiH sAmAnyatayaivAtmanaH kartRtvaM bodhayati, evaM ca ghaTapaTAdikartRtvamapyAtmanaH samAyAtameva tathA ca vyavahAraH kumbhAraH kumbhaM karotIti ced atredaM bodhyaM - nayo dvividho nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayenAtmA na parabhAvasya kartA kintu svabhAvasyaiva, parabhAvakaraNe tasya sAmarthyAbhAvAt / evaM coktA zrutinizcayanayApekSayA jJAnAdisvasvabhAvakartRtvAbhiprAye
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 47 Naiveti bhAvaH, tadAha-'kartAtmeti zrutiH' AtmA karteti yA zrutiH - AgamavAkyaM tat 'sAkSAditi upAdAnAtmanA ityarthaH 'yat' yataH 'svabhAvakriyAparA' svasya bhAvaH pariNAmaH sa eva jJAnAdirUpA kriyA tatkartRtvAbhiprAyAtmikA iti // 8 // zuddhanizcayanayenAtmanaH kartRtvaM nirUpyAthAzuddhanizcayanayamatena kartRtvaM sAdhayannAha azuddhanizcayenA'yaM, kartA syAd bhAvakarmaNaH / vyavahArAd dravyakarma - kartRtvamapi ceSyate // 9 // padmaprabhA0 'azaddhanizcayene' tyAdi-zuddhanizcayAdbhinno viparIto'zuddhanizcayanayastenAzuddhanizcayanayamatenetyarthaH 'ayami'ti AtmA 'karte 'ti janaka: 'syAt' bhavet kasyetyAha -'bhAvakarmaNaH' mithyAtvAdeH rAgAdezca tatpariNatirUpabhAvakarmaNaH na punardravyakarmaNa ityrthH| atrArthe vyavahAranayo yadicchati taddarzayati 'vyavahArAditi vyavahAranayamapekSya' dravyakarmakartRtvaM' grahaNayogyakArmaNavargaNAtmakaM dravyakarma tasya kartRtvaM bandhasAdhakatvamiti apiH' samuccayArthe apicetyavyayasamudAyena grAma-nagara-ghaTAdikartRtvaM samuccIyate, na kevalaM dravyakarmakartRtvamiti 'iSyate' manyata iti / idamatra hArdamAtmano'nantajJAnAdimayamitaranirapekSaM svAbhAvikaM zuddhaM svarUpamavalokayantI dRSTiH zuddhanizcayanayaH tadviparItA tvazuddhanizcayanayadRSTiH AtmanaH karmabaddhamupacaritamazuddhaM sAMsArikaM svarUpamavalokayati tatrApyayaM nayo bhAvakarmaNaH prAdhAnyaM svIkRtya saMsArijIve rAgAdibhAvapariNAmadarzanAt tdbndhktvmudghossyti| Atmano'zuddhasvarUpAvalokanasvabhAvatvAdasya nayasyAzuddhatvam / zuddhasvarUpAditarat bhAvakarmabhiliptamAtmasvarUpamapekSate'yaM nayaH pUrvapUrvakAlikaiH karmabhiliptasvarUpa AtmaivApUrvApUrvabhAvakarmaNaH kartRtvamAsAdayatIti dhvaniH // 9 // dravyakarmaNo na kartRkarmabhAvo vyApyavyApakatvAbhAvAditi azuddhanizcayanayamataM nirUpayannAha - vyApyavyApakabhAvo hi, yadiSTaH kartRkarmaNoH / tadabhAve dravyakarma-kartRtvaM ghaTate katham // 10 // padmaprabhA0 vyApyetyAdi 'vyApyavyApakabhAvo' avinAbhAvasambandhaH 'hi' sphuTArthe 'yaditi' yasmAt 'iSTaH' mAnyaH, kayorityAha-'kartRkarmaNoH' sugama tadabhAve'
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 adhyAtmabinduH ___ [dvitIyA vyApyavyApaka-bhAvAbhAve 'dravyakarmakartRtvaM' dravyakarmaNaH kartRtvaM bandhakatvaM 'kathamiti AkSepArthe ghaTate' saGgataM bhavati ? na bhavatyevetyarthaH, kiJca kartRkarmaNo vyApyavyApakabhAvo yadi na svIkriyate tarhi kartAraM vinA anyo'pi kazcit karmaphalabhoktA syAt, tasmAdeva yena kA saha yasya karmaNo vyApyavyApakabhAvo vidyate sa eva kartA, tasya karmaNaHphalaM labhate iti niyamaH siddhyati, ata eva kartRkarmaNoApyavyApakabhAva iSTa eva / paraM dravyakarmakoMzca vyApyavyApakabhAvo nAsti / tatazca tAdRzakarmakartRtvamapyAtmano na ghaTate tenaiva ca bhoktRtvamapi na ghaTate ityAkUtam // 10 // nanu jIvadravyakarmaNoH kathaM na vyApyavyApakabhAva ityAzaGkAyAmAha tadAtmani bhaved vyApta-vyApyatA nAtadAtmani / tadabhAve kathaM kartR-karmatA jIvakarmaNoH // 11 // nimittanaimittikate, karmA'tmapariNAmayoH / tasmAdastu bhrAmakAzmAyasakRtyoriva sphuTam // 12 // padmaprabhA0 jIvakarmaNoH vyApyavyApakabhAvo na ghaTate kathamityAha - 'tadAtmanIti' abhinne vastuni vyApyavyApakabhAvo 'nAtadAtmani' na tu bhinne vastuni sa iti niyamaH, etanniyamena jIvabhAvakarmaNozca vyApyavyApakabhAvo, jAghaTIti bhAvakarmaNo jIvapariNAmatvAt tayorabhinnatvAditi / jIvabhAvakarmaNoLapyavyApakabhAvAt jIve bhAvakarmaNaH kartRtvaM tatphalabhoktRtvamapi saMghaTate tadabhAve netyAha - 'tadabhAve' iti vyApyavyApakabhAvasyAbhAve sati 'dravyakarmakartRtvaM' dravyakarmaNaH kartRtvaM bandhakatvaM 'kathaM' kena prakAreNa 'ghaTate' siddhyati ? na siddhyatIti bhAvaH / idamatra bodhyam - dravyakarmAtmano bhedasambandhaH kintu bhedasambandho'ta eva tayorna vyApyavyApakabhAvo vyApyavyApakabhAvAbhAvAcca kathaM jIvadravyakarmaNoH kartRkarmabhAvaH? arthAt vyApyavyApakabhAvasyaiva kartRkarmabhAvaniyAmakatvAt tadabhAve jIvadravyakarmaNoH kartRkarmabhAvo na siddhyatIti // 11 // atrottaramAha"nimittanaimittikate' ityAdinA nimittanaimittikabhAvaH kayorityAha karmAtmapariNAmayoH' karmaNaH dravyakarmaNa AtmapariNAmasya ca tayordvayorityarthaH / atra dRSTAntamAha'bhrAmakAzmAyasakRtyorive'ti bhrAmakAzmA-cakrabhramikAraNam - tAdRzavilakSaNazaktiracanAdiviziSTaH pASANavizeSaH yaduparisthitamAyasaM (rAdhAvedhasatkaM)cakraM bambhramIti /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH tAdRzabhramaNe ca nimittaM tAdRzaH pASANaH yena cakraM bhramAtmanA pariNamate tathaiva dravyakarmAtmapariNAmayozca nimittanaimittikabhAvo vartate / tena kimAyAtamityAha tasmAt' nimittanaimittikatArUpAt kAraNAt astu' bhavatu'sphuTaM' vyaktaM jIvadravyakarmaNoH kartRkarmatA tatphalabhoktRtA ca / ayaM bhAva:- yathA vyApyavyApakabhAvena jIvabhAvakarmaNoH kartRkarmatA tatphalabhoktRtA ca tathaiva nimittanaimittikabhAvenA'pi jIvadravyakarmaNoH kartRkarmatA tatphalabhoktRtA cA'stu na tatra kA'pi bAdhA yathA ghaTadeH kartRtA kulAlasyeti // 12 // vyavahAranayenAtmanaH kartRtvaM bhoktRtvaM ca saMsthApya nizcayanayena taM nirAkurvannAha - anAdinidhanaM jyotiH, kartRtvAdivikArabhAk / svasvarUpAt paricyutya, vizatyandhe tamasyaho ! // 13 // padmaprabhA0 'anAdI'tyAdi 'jyotiH' zuddhasvarUpaH svaprakAzAtmA 'anAdinidhana' miti Adizca nidhanaM ceti Adinidhane, na Adinidhane yasyeti anAdinidhanaM svarUpeNa idRk jyotiH svarUpAdadho'vatIrya kartRtvAdivikArabhAk' svasyAkartRtve'pi ahaM kartA, ahaM karteti kartRtvAbhimAnadhArakaH, Adizabdena bhoktRtvAdeH parigrahaH, arthAt asvasvabhAvabhAk sad andhayatIti andhaM tasmin andhe-vastuyAthAtmyabodhaparipanthini 'tamasi' tamastulye'jJAne gADhAjJAnAndhakAre iti milito'rthaH, tatra vizati tadvAn bhavati tadetadaho Azcaryamiti prakAzAtmano'ndhakArapariNAma Azcaryajanaka iti yAvat // 13 // Atmani kartRtvAdivikAraH kriyAbhramapurassarastAdRgvikArajanakakriyAbhramasyApi kiM kAraNaM tadarzayannAha - zarIreSvAtmasambhrAnteH, svarUpAd dRkpricyutaa| bhUtAviSTanarasyeva, tasmAdeva kriyAbhramaH // 14 // padmaprabhA0 'zarIreSve'tyAdi, 'zarIreSu' - anAtmasu 'AtmasambhrAnteH' AtmabuddhyAtmaka-bhramasya kAraNAt svarUpAd' AtmasvarUpAt'dRg' dRSTirAtmanyAtmabuddhiH 'paricyutA' bhraSTA nirgatA naSTeti yAvat / tasmAdeva' svarUpadarzanavirahAdeva 'kriyAbhramaH' ahaM karomItyevaM bhramaH kartRtvAbhimAnamiti / atra dRSTAntamAha-'bhUtAviSTanarasyeveti yathA bhUtaH pretastenAviSTo-gRhito naro bhUtAtmAnameva svAtmatayA manyate bhUtakriyAmeva ca svakriyAM manyate tadvadanAtmabhUteSu zarIrAdiSu ya AtmabuddhirUpabhramastasmAtsvarUpadRSTinAzastasmAccAhaM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 adhyAtmabinduH [dvitIyA karteti kriyAbhramaH / kriyAyA bhramarUpatvAt nizcayanayadRSTyAtmanaH kartRtvamapi bhrAntasvarUpameveti tAtparyam // 14 // atha AvArakatvenA''tmasvabhAvalAbhapratibandhakayoH puNyapApayo: kathAyA vRthAtvaM prakaTIkurvannAha bahiSpadArtheSvAsaktaM, yathA jJAnaM vivartate / tathaivAntarvivarteta, kA kathA puNyapApayoH // 15 // padmaprabhA0 bahiSpadArthe 'veti bAhyabhUteSu padArtheSvAtmAtiriktavastuSu AsaktaM'anuraktaM 'yathA'yena prakAreNa 'jJAnaM vivartate' pravRttizIlaM bhavati, arthAt AbhAsikaM sukhaM duHkhaM cAnubhavati tathaiva' tenaiva prakAreNa yadi antarvivarteta' antarmukhena pravRttizIlaM bhavet, bahirmukhena vartamAnaM jJAnaM yadi bahirmukhatAM tiraskRtya antarmukhena pravRttizIlaM bhUtvA AtmikasukhAnubhavaprasaktaM syAttarhi 'puNyapApayoH' zubhAzubhakarmaNoH tatphalAnubhavasya 'kA kathA' kA vArtA ? vArtA'pi nAsti / kiM nAmA'stitvam ? antarAtmabhAvena dhruvaH puNyapApa-pralayaH / kiM mahattvaM? na kimapi iti / ayaM bhAvaH - bahirviSayeSu pravartamAnA buddhirAbhAsikasukhAdiviSayA bhavati rAgAdivazAt saiva buddhizcedAtmani prasaktA syAttarhi rAgAdinirapekSatayA sat citsukhamanubhavediti / tatra ca kAraNAbhAvAtpuNyapApayoranavasara iti AtmanaH svarUpasamavasthAnaM labhyate // 15 // Atmabhinne dehe AtmabuddheH kiM kAraNaM ? AtmanyevAtmabuddhezca kiM kAraNamiti sandehaM nirAkurvannAha - deho nAsmIti saMvitterAtmatattvaM dRDhIkRtam / ajJAnAhitasaMskArAttamevAtmatayekSate // 16 // padmaprabhA0 deho'ityAdi, AtmanA eva AtmA cintayati, yadahaM - AtmA deho' zarIraM nAsmi / ayamarthaH- ahaM deho nAsmi, ahaM tu zarIrAtpRthagAtmasaMjJakaM vastutattvamasmi / 'ahaM' deho nAsmi ityAkAraka saMvitteH' saMvedanAt punaH punaH cintanAdanubhavAt AtmatattvaM dRDhIkRtaM' arthAt Atmani AtmabuddhiH sthirA bhavati / ityanena zlokArthena vivekAlokavatAM dehAdhyAsavipramuktAnAM keSAJcidAtmanyeva yA AtmabuddhirjAyate sA kathaM - kena kAraNeneti zaGkAzaGkanirastaH / atha dehe AtmabuddhiH kathaM bhavatIti sandehApohArthamAha - 'ajJAnAhita saMskArAt' ajJAnakRtavAsanAvazAt 'tameva dehameva AtmatayA'''tmabuddhyA 'IkSate' pazyati / dehasvarUpasyAjJAnAdeva dehamAtmatayA manyate mUDhAtmAna iti garbhaH // 16 / /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 51 dehAtmanoH svarUpabhinnatAM pradarzyAtmani dehagatajaGasvabhAvatvaM - vikRtatvaM niSedhayannAha - dehaH pudgalasaGghAto jaDastvaM tu cidAtmakaH / etatsaurUpyavairUpye svA(sA) danAdi kathaM tava ? // 17 // padmaprabhA0 'deha' ityAdi, 'dehaH' kAya: 'pudgalasaGghAtaH ' pUraNagalanasvabhAvAnAM pudgalAnAM samudAyarUpastasmAdeva kAraNA jjaDaH' - jaDasvarUpaH - caitanyavikalaH 'tvaM tu' AtmA tu, tuzabda AtmAnaM pudgalAdvizinaSTi - 'cidAtmakaH' jJAnAdicaitanyasvarUpaH caitanyavAniti / 'etatsaurUpyavairUpye' etasya dehasya surUpavirUpA'vasthAyAM svAdanAdi'harSaH AdipadAt zokaH 'kathaM tavA 'tmanaH ? 'sAdanAdi' iti pAThe tu saurUpyaM - surUpatA vairUpyaM - virUpatA tayoH satyoH 'sAdanAdi' iti sAdanaM-kSayaH, Adi zabdena jIrNatAzIrNatetyAdi tava - AtmanaH kathaM ? sAdanAdidharmA dehasya na tu tavAtmanaH citsvarUpasyetyarthaH / idamatra tAtparyaM - nizcayadRSTyA''tmA cidAtmakazcinmayazcitsvarUpa ata eva surUpo ajarAmarAvinAzisvabhAvo vartate, tasminna sAdanAdikaM sambhavati / dehastu pudgalarUpaH pudgalasya saDana- paDana - vidhvaMsanasvabhAvatvAt sAdanAdikA dharmA dehasya na tvAtmana iti / parantu ajJAnAhitaviparItavAsanayA karmajanitavikAreNa vA vikRtAtmA dehadharmAnAtmanyAropayati taM pratyayaM 'sAdanAdi kathaM tava' iti praznaH / arthAnna te tava dharmA iti / 'sAdamAdi' ityapi kvacitpAThaH sa tvazuddha iti sambhAvyate // 17 // svakIyacitsvarUpaM vismRtya dehe mamAyamAnamAtmAnaM svIyacitsvarUpe vizrAntaye Atmaiva sambodhayatItyAha - yaddRzyaM tadahaM nAsmi, yaccAdRzyaM tadasmyahaM / ato'trAtmadhiyaM hitvA, citsvarUpaM nijaM zraye // 18 // padmaprabhA0 'yadRzya' mityAdi, 'dRzyaM' carmacakSugocaraM dehAdi taddehAdisvarUpo'haM nAsmi / tarhi ahaM kaH ? kIdRzo vA'smi ? ityAha- 'yaccAdRzyaM tadasmyahaM ' ahamityAkArakapratyayamAtragamyo'dRzyazcarma - cakSudarzanAviSayo svasaMvedanasaMvedyo jJAnAdimAnAtmA'smi / arthAt dRzyamAno deho nAtmA / 'ato'tra' ataH asmAtkAraNAdatra - dehe 'AtmadhiyaM '''tmabuddhiM tyaktvA nijaM 'svaM citsvarUpaM 'zraye' - bhaje, AzrayAmi
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [ dvitIyA dhyAyAmIti yAvat / dehyAdhyAsaM tyaktvaiSa svasvarUpAvasthAnasthitilAbho bhavati jIvasyeti tAtparyam // 18 // 52 dehe AtmabuddhirUpaviparyayasya kAraNaM darzayannAha - mAMsAsthyAdyazucidravyAt, svayameva jugupsate / tadevAtmatayA hanta !, manyate'jJAnasaMskRtaH // 19 // padmaprabhA0 'mAMse' tyAdi, 'mAMsaM' asthi ca, Adizabdena malamUtrAdigrAhyam / etAdRgazucidravyAt hetorAtmA svayameva yaM dehaM jugupsate tameva jugupsanIyaM dehaM 'hante 'ti khede' ajJAnasaMskRtaH'- ajJAnavAsanAvAsitaH san AtmatayA - Atmeti manyate / tadetaddhanta khedAtizayasya viSayaH / yatra jugupsA tatraiva svatA / ityataH paraM kimanyatkhedajanakaM syAt ? na hi bAlo'pi jugupsitaM svaM manyata iti bhAvaH / niHzaGkaM jugupsanIye dehe''tmabuddhirityetattvajJAnasyaiva pragalbhaprAgalbhyamiti niSkarSaH // 19 // saMsRteH-saMsAraparibhramaNasya bIjaM - kAraNaM kiM taddarzayan tattyAgopadezaM ca kurvannAhataTasthaH pazya dehAdIn, maiSu svIyadhiyaM sRja / svatvAbhimAno hyeteSu, saMsRterbIjamagrimam // 20 // padmaprabhA0 'taTasthaH 'ityAdi, 'taTastha' madhyastha udAsIna upekSAmAzrito vairAgyabhAvanAbhAvitaH san 'pazya' avalokaya / kAnityAha-'dehAdIn'-dehendriyadhanadhAnyamAtRpitRputrakalatrabhrAtR - prabhRtIn sarvAn / atha pArizeSyAllabdhamarthamAha- 'eSu' - eteSu dehAdiSu 'svIyadhiyaM'-ime mama svIyA ityevaM buddhi'mA sRja'mA kurviti / nanu kimiti tATasthyena dehAdiSu avalokana - svatvabuddhityAgopadezazca bhavatAmiti cettatrAha - 'hi'yata 'eSu' dehAdiSu'svatvAbhimAno' svatvAbhimAninAmasve'pi yA svatvabuddhiH saiva'saMsRteH' saMsArasya 'bIjaM' - nidAnaM tadapi 'agrimaM' AdimaM kAraNamiti / taduktaM - anitye dhanadehAdau, nityatvena mameti ca / ajJAnenAvRtA buddhi-rmoha ityabhidhIyate // ( sa ca saMsArasya kAraNamiti ca vAcoyuktimapekSate // 20 // ) nanu dehAdiSu svatvabuddhityAge kathaM bhavatAmiyAnmahAnAdara ityata Aha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH svarUpArpitadRSTInAM, zakratve'pi spRhA na hi| svarUpAnarpitadRzAM, pade'lpe'pi mahAdaraH // 21 // padmaprabhA0 svarUpe' tyAdi, svarUpe' svasyAtmano rUpe saccidAnandamaye svabhAve 'arpitadRSTInAM' arpitA nyastA sthApitA dRSTirbuddhiryaisteSAmAtmamAtraikalInAnAmAtmArAmAnAmiti yAvat / 'zakratve'pi' lokadurlabhe zakrasya-indrasyaizvarye'pi vinazvaratvena karmAdhInatvena ca spRhA na hi'AkAMkSA naiva bhavati / kathaM cedAha-zanaizvaryasukhAdapyAtmasukhAsvAdasyAnantaguNitatvAt / yaduktaM - jaM ca kAmasuhaM loe, jaM ca divvaM mhaasuhN| vIyarAyasuhassa ya, NaMtabhAgaM pi Nagghai // - (bRhatsaMgrahaNI) tallAbhe tadapekSayAtyantAlpataralAbhasvarUpazakaizvaryalAbhasya spRhA kasya sacetasaH syAt ? api tu na kasyApi sacetasaH syAditi bhAvaH / atha vipakSe vaiSamyamAha'svarUpAnarpitadRzAmiti svarUpe''tmanaH saccidAnandasvabhAve'narpitA dRg-dRSTiyasteSAM dehAdiSu svatvAbhimAninAM pade'lpe'pi' rAjapuruSAdAvatitucche pade'pi sthAne'pi mahAdaraH' mahatI spRhA bhavatIti zeSaH / apItyanena zakratvAdAvatyucce lokadurlabhe pade tu sutarAmAdarAtizayo bhavatIti dyotyate / dehAdiSu svatvAbhimAnino'titucche'pi vastuni mahatI spRheti mahAn-vinipAtastasmAt mumukSubhiH svarUpArpitadRSTinaiva bhAvyamiti bhAvaH // 21 // nanu viSayAstu viSasannibhAH santi tarhi kutastatra jIvAnAM pravRttirityAzaGkAyAmAha anAdibhraSTasvAtmotthAnandasvAdA hi durdhiyaH / manyante viSayaistRpti, jambAlairiva potriNaH // 22 // padmaprabhA0 'anAdI'tyAdi, anAdikAlato ye bhraSTAzcyutA viyuteti / kutaH viyutA ityAha-svasvarUpArpitabuddharAtmana AvirbhUtasyAnandasya svAdato viyutAH svAtmotthAtmAnandAsvAdahInA ityarthaH / 'hi' nidarzane, kiM nidarzayatItyAha- 'durdhiyaH' AtmajJAnahInA dehAdiSu svatvAbhimAnino yato durdhiyastatastAdRzasvAdahInA iti dRSTavyam / etAdRzA jIvAH zabdAdirUpai viSayaistRpti'-sukhaM manyante jAnanti kalpayantItyarthaH / atra 'manyanta' ityuktyA teSAM jIvAnAM viSayeSu kevalaM tathA matireva na punarviSayANAM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [ dvitIyA tRptipradatvamiti dhvanyate / atra dRSTAntamAha - 'iva 'yathA 'potriNaH ' - zUkarA 'jambAlaiH ' - kardamaistRptiM manyante tathA svAtmotthAnandAsvAdahInA jIvA viSayaistRptiM manyante / jambAlA hi zarIreSu lagnAH zUkarAn virUpayantyeva tathApi te tatra jambAle sukhabuddhiM kurvanti tadvadityAzayaH // 22 // 54 durdhiyAM viSayeSu vRttimuktvA sudhiyAM tatra tAmAha pratyagjyotiHsukhAsvAdaniSThanaiSThikadRSTayaH / viSayAn hanta ! pazyanti, kutsyavallavadapriyAn // 23 // padmaprabhA0 'pratyagi'tyAdi, pratyagjyotirantarAtmA tasya yatsukhaM tajjanyAkhaNDAnandastasyAsvAdo'nubhavastanniSThA tatra sthitA - tadekatAnA naiSThikI - niSThAvatI dRSTirbuddhiryeSAM te sudhiyaH / 'viSayAn' zabdAdIn - laukikakSaNikasukhaprayojakAn prati 'hante 'ti yAthAtathye, tena itthameva (IdRzIreva) sthitirdRSTiH, sudhiyAM bhavatIti bhAvaH / 'kutsyavallavan''nindanIyAn - 'apriyAn 'sukhakarAn 'pazyanti' - avabuddhyanta iti / idamatra bodhyaM - ekaH pratyagjyotirAtmA'parazca parAgjyotirAtmA / atra jyotiH zabdena saprakAzaH prakAzarUpa Atmocyate / sa yadA bahirmukhapravRttikastadA sa parAgjyotiH kathyate / yadA tu antargatazuddharUpastadA sa pratyagjyotiH kathyate / ye tu sudhiya AtmArAmAsteSAM viSayeSu na ratiH pratyuta viratireva / teSAM te viSayA na priyAH pratyuta kutsyA heyAzca bhAnti / ye tu bahirmukhAste tu viSayAbhinandina AtmasvarUpamapazyanto heyAn kutsyAnapi viSayAneva bahumanyanta iti bhAvaH // 23 // ye tu AtmaparAsteSAM paramanirvRtilAbha ityAha - zuddhaM brahmeti saMjJAna- sudhAkuNDasamAplutAH / dhautakarmamalAH santo, nirvRtiM paramAM zritAH // 24 // padmaprabhA0 'zuddha'mityAdi, 'zuddhaM'-nirmalaM karmamalarahitaM' brahmeti 'AtmA'hamiti yat 'saMjJAna-sudhAkuNDasamAplutAH ' saMjJAnaM - samyagjJAnaM tadeva sudhAyAH kuNDamiva kuNDaM tadvadevAlaukika- sukhapradatvAttasmin samAplutA samyaksnAtA tatra nimagneti yAvat / zuddhAtmasaMjJAnasudhAkuNDa-samAplutA ata eva 'dhautakarmamalAH ' dhautaM parikSAlitaM karmaiva malinIkAraNatvAt malaM yaiste tAdRzA jAtAH / yathAmRtakuNDe snAtasya sarvazArIramala
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH zuddhistathaiva sudhAtmakajJAnamagnasya sarvakarmaparikSAlanaM bhavatIti bhAvaH / tatazca te samyagjJAnasudhAkuNDasamAplutA dhautakarmamalA: 'paramAM' niratizayAM 'nirvRti' zAnti sukhaM mokSaM "zritAH' - prAptAH santi / zuddhAtmadhyAnAt karmamalApAkaraNena nirvRtilAbha iti tadeva vidheyaM dhImadbhirityAzayaH // 24 // prAk saMsRterbIjamuktaM mukterbIjaM kimiti jijJAsAnivRttaye tadbIjamAha svarUpAlambanAnmukti-rnAnyathA'tiprasaGgataH / ahameva mayopAsyo, mukte/jamiti sthitam // 25 // padmaprabhA0 svarUpe'tyAdi, svarUpAlambanAt' svarUpaM cidAnandamayaH zuddhAtmA, tasyAlambanAt - AzrayaNAtpunaH punastasya cintanAddhyAnAdityarthaH / 'muktiH' svarUpAvasthAnaM karmabandhavicchedazceti, muktimpratyAtmajJAnameva heturityAzayaH / nAnyathe'ti AtmajJAnaM vinA na muktiprAptiH 'atiprasaGgataH' ativyAptyApatteH / AtmajJAnaM vinA'pi sA muktiH syAt tattu na saGgataM na ceSTam / atha muktikAraNajJAnasya svarUpamAha - 'ahameva -mayopAsyo' iti, ahaM zuddhacidAnandasvarUpa AtmA sa eva mayA mumukSuNopAsyaH - sevanIyazcintanIya iti yAvat / ityevaM prakAro vyavasAyo 'mukte/jamiti sthitam' dehe svatvAbhimAninAM muktyalAbhAdAtmajJAninAM ca tallAbhasya nirvivAdatvAt muktiM prati zuddhAtmajJAnAlambanamavandhyo heturiti siddham // 25 // nanu zuddhAtmasvarUpameva durlabhamanAdikAlata eva karmaNa AzleSAdevaM ca zuddhasya tasyAbhAvAttAdRzatadviSayakajJAnavArtA vArtAmAtramiti cenna, Atmanastu sadA sarvadaiva zuddhatvAdityAha - yathaiva padminIpatra-maspaSTaM toyabindubhiH / tathA''tmA'yaM svabhAvena, na spRSTaH karmapudgalaiH // 26 // padmaprabhA0 'yathaive'tyAdi, yatprakAreNaiva 'padminIpatraM' nalinIdalaM, 'aspRSTaM' - asampRktaM asambaddhamiti yAvat / kairityAha - 'toyabindubhiH' - jalabindubhiH, prasiddhametannidarzanaM - padmapatre sthito'pi jalabindunai padmapatraM kledayati, padmapatrasthito'pi binduH padmapatrena sambandhaM na prApnoti, padmapatrasya tathA nirlepasvAbhAvyAt / kledo hi jalasambandhajanyaH / yadi jalasambandhaH syAt tadAvazyaM kledaH syAt / atra dArkhAntikamAha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 adhyAtmabinduH [dvitIyA - 'tathA' tatprakAreNaiva dehAdisaMpRktatvena dRzyamAno AtmA'yaM''yamAtmA puSkarapalAzavannirlepaH 'svabhAvena' tathAsvAbhAvyena hetunA'naspRSTo' na sampRktaH, kairityAha - 'karmapudgalaiH' kArmaNapudgalaiH / Atmano hi tathAsvAbhAvyaM tasmAt pudgalena saha na sambadhyata iti / yaduktaM jJAnasAre vidyASTake - mithoyuktpdaarthaanaa-msngkrmcmkriyaa| cinmAtrapariNAmena, viduSaivAnubhUyate // 7 // ( ) ayamAzayaH - nizcayena sarvavastu svapratiSThamevaM ca dravyayoH saMyoga aupacArika evAtisAmipyanimittaH / evaM ca karmAtmano'pi saMyoga uktarItyopacarita eva / vastutastvAtmA svapratiSThaH karmapudgalA api tathaiva, yathA padminIpatrasya jalabindozcoktasaMyogasya sattve'pi svapratiSThA akSuNNA'ta eva padminIpatrasya kledAbhAvastathaivAtmano'pi karmasambandhAbhAvo'ta AtmA sarvadA zuddharUpa eva / saMsAritvAdibhAvastUktopacArAzrayaNAditi // 26 // nanu sAMsArikaM sukhamapi sukhamevopasthitaM tat tyaktvA cAnupasthitamokSasukhArthaM ca prayAsa iti siddhAnaparityAgena bhikSATanaprayAsavadeva pratibhAtIti cenna, sAMsArikasukhasya duHkhamizritatayA sukhAbhAsatvAdityAzayenAha - saukhyaM sAMsArikaM duHkhAnuSaktaM vyaktamadhvani / grISme pAnthasya madhyAhne, marau paktvaiva khAdataH // 27 // padmaprabhA0 'saukhya'mityAdi, sukhameva saukhyaM tacca 'sAMsArikaM' vaissyikmityrthH| 'duHkhAnuSaktaM' duHkhAtmakamityarthaH, 'vyaktaM'-spaSTamanubhUyamAnaM kvetyapekSAyAmudAharaNamAha - 'adhvani' iti mArge, kAlamAha-'grISme' nidAghe tatrApi 'madhyAhne'-divasasya madhyabhAge taraNitApotkarSasamaye, tApotkarSadarzanArthameva sthalamAha'marau'-marudeze paktvA' annAdikaM saMsAdhya 'khAdataH' bhakSayataH 'pAnthasya' pathikasya yathA sukhaM duHkhAnuSaktaM ttheti| idamatra guhya-grISme marudeze'dhvani sUryatApAtizayaH sarvajanavedyaH / kSudo jATharAgnerupazamanamAtraM, na punaH sukhavizeSaM, na vA duHkhamAtrasya nivRttiH, grISmAditApasya tu anivRttyA tadavasthatvAdeva, yat sukhalezAnubhavaH sa sukhAbhAsaH, duHkhasaMmizratA eva vA, na punaH tAttvikaH sukhAnubhavaH iti bhAvaH / madhyAhne tvanyatrApi tApAtizayastarhi kA vArtA marudezasya? tatrApi pAkakriyAyAM vahnisaMnidhAnAdvardhamAnastApotkarSastathApi tatra kSutpIDitaH
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH pAntho bhuJjan kSuNNivRttijanyaM sukhaM manyate paraM tatsukhaM tu duHkhAnuSaktaM sukhAbhAsameva tasmin duHkhAMzasyaivAdhikyAttathaiva vaiSayikamanyadapi sAMsArikaM sarvaM sukhaM sukhAbhAsameva / yaduktaM - 'na hi sukhaM duHkhena vinA labhyate' iti, pArizeSyAt sAMsArikaM sukhaM duHkhAvinAbhUtamiti vyaktamevAtastadarthaM prayAsaM vihAya niratizayaikAntikAtyantikamokSasukhArthaM prayAsa AdaraNIya iti // 27 // sAMsArikasukhAnAM duHkhAnuSaktatvamuktvA tatrAsakteranarthakAritvamupadizannAha bhogeSvazrAntavizrAntirdhiyaH kSemaGkarI na hi / 57 pannagIva nayatyeSA'tucchAM mUrcchA yadAtmanaH // 28 // padmaprabhA0 'bhogeSvityAdi, bhogAH tattatzabdAdiviSayajanyasukhAni teSu 'azrAntavizrAntiH ' azrAntamaviratamanavarataM 'vizrAntiH '- prasaktiriti, kasyetyAhadhiyaH- manovRtteH 'na hi' naiva 'kSemaGkarI' - sukhakarI hitakarI zubhAnubandhinIti yAvat / 'yad' - yasmAt kAraNAt yaiSA bhogeSvazrAntavizrAnti:, 'AtmanaH ' jIvasya svarUpasyApyajJAnajanakatvAt' atucchaMchaM' atigADhAmatidIrghaM ca' mUrcchA'- mUDhatAM'nayati'prApayati / atrodAharaNaM- 'pannagIve 'ti pannagI - sarpiNI yathA svaviSayaM mahatIM mUrcchA mRtyurUpAM prApayati tayA yathA dehI svarUpAccyuto bhavati tathaivAtmA bhogaprasaktyeti, ataH suSThuktaM kSemaGkarI na hIti // 28 // darzitavipAkeSu bhogeSvaviratAsaktamapAyaM pradarzvopadizi yaduccaiH padataH pAtaH, so'nubhAvo vibhAvajaH / tatraivAvirataM saktiM, zrayannadyApi na khidyase // 29 // padmaprabhA0 'yaduccai 'rityAdi, 'yat' - yasmAddhetoH 'uccaiH ' utkRSTAt svabhAvasamavasthAnarUpAnmahataH prayAsAdeva sAdhyAt' padataH ' sthAnAt sthiterityarthaH 'pAtaH ' patanamadhogamanaM saMsAritvarUpaupacArikAvasthAprAptiriti yAvat / sa yacchabdanirdiSTaH pAtaH pAtarUpa:'so'nubhAvaH' (pariNAmaH) prabhAvo mAhAtmyaM, 'vibhAvajaH ' - rAgAdivibhAvajanya evaM jJAtvA'pi 'tatraiva' vibhAveSveva, atraivakAreNa svabhAvavyavacchedastAdRzavibhAvAnAM nitarAM heyatvaM dhvanyate yatazca pAtastatraivAsaktirityaho mUDhatetyapi ca / 'avirataM' satataM 'sakti' AsaktiM rAgabhAvamityarthaH ' zrayan' - kurvan 'adyApi' jagattattvAvagamAnantaramapi na -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 adhyAtmabinduH [ dvitIyA naiva 'khidyase' zrAmyasi duHkhamanubhavasi kiM na viramasIti / idamatra bodhyam - mUDhatA hi mahAnarthakAriNI yato'pakAro, mUDhastatraiva hitabuddhyA pravartate tatazca punarduHkhamanubhavati, tasmAnmUDhatAM vihAya vibhAvaratiM parihareti suhRdbhUtvA pAThakavaryArupadizantIti // 29 // atha dehe svatvAbhimAnaM bandhanaM tannAzopAyaM copadarzayati - vapuSyahaMdhInigaDena kAmaM, cirAya baddho'si mahAnubhAva ! bodhasvarUpo'yamahaM na dehItyavetya taM cidbhughaNena bhadhi // 30 // padmaprabhA0 'vapuSyaha' mityAdi, vapuSi - zarIre 'ahaM dhI' Atmabuddhistadeva nigaDaM - zRGkhalaM bandhananibandhanatvAttena kRtvA' kAmaM' bADhaM 'cirAya' cirakAlAdanantakAlAd 'baddho'si ' - nigaDito'si tvamata eva zRGkhalAbaddhanara iva kimapi svAtantryeNa pravRtti kartumasamartho'sItyAzayaH / 'mahAnubhAva !' ityAmantraNe, mahAn - utkRSTaphalasAdhakatvAt 'anubhAvaH 'pariNAmo darzanAdyAtmako yasya sa mahAnubhAvo mumukSurityarthastaM prati sambodhanam / nanu kastarhi tAdRzanigaDabhaGgopAya iti cettatrAha - 'bodhasvarUpo 'ityAdi, bodhasvarUpaH - zuddhacidAtmakaH 'ayamahaM' eSo'hamitibuddhiviSayaH - svasaMvedanapratyakSopalabhyamAnatvAdAtmA' na dehI' na dehavAn - na dehasvAmI parasya parasvAmikattvasyaupacArikatvAdupacArahetvabhAve uparicArasyApyabhAvAt / dehasvAmitvaM hyAtmano dehe svatvAbhimAnanimittakamaupacArikaM tAdRzanimittAbhAve tathopacArasyApyabhAvAditi bhAvaH / ityevaM rUpeNa 'avetya' - vijJAya taM - tAdRzanigaDaM' bhaGgdha' iti pareNAnvayaH, kenetyAha - cid - vijJAnaM bodhasvarUpo'haM na dehItyAdi prakAro yo drughaNaH ghanastena bhaGgdhi troTayeti / arthAt bodhasvarUpo'haM na dehItyevaMbuddhyA dehe svatvAbhimAnaM parihareti // 30 // - dehe svatvAbhimAninAmAtmano bodhe sati nirvedamAha - - nAhaM vapuSmAn na ca me vapurvA, bodho'hamasmi prakRtervibhinnaH / iyAnanehA na mayA vyabhAvi - gacchannaho mohaviDambitena // 31 // padmaprabhA0 'nAha'mityAdi, 'na' nahi 'ahaM' zuddhasvarUpa AtmA 'vapuSmAn' vapurastyasyeti sa dehI dehadhArItyarthaH / ata eva 'na ca' naiva 'me' mama matsvAmikamiti yAvat 'vapuH' zarIraM 'vA' samuccaye / ayaM bhAvaH puruSasya rAjJA sambandhe sati rAjJaH puruSe svAmitvaM sambandhAbhAve tu udAsIne na tathA / tathaivAtra yadi Atmani na dehasambandhastadA T
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH dehe nAtmasvAmitvamiti / nanu tarhi AtmA na siddhyati dehavato'nyasya tasya durupapAdatvAt iti cet tatrAha - 'bodho'hamiti, ahamAtmA bodhaH bodhAnatiriktaH bodhamAtrasvabhAva iti yAvad asmIti, ata eva parizeSAt 'prakRteH' karmaprakRteH upalakSaNAdvikArAcca vibhinnaH' vilakSaNaH bodhasvarupo'hamiti buddherdaihAdau svatvabuddhipratibandhakatvAt deha - dravyakarmAtmanorbhedaH siddhH| ___nanu tarhi so'yaM bhedo'nAdikAlata evAdyaiva kathaM buddhyunmeSa iti cettatrAha'iyAni ti iyAn - anAdi kAlAdArabhyAdyAvadhi 'anehAH' kAlaH 'na' niSedhe 'mayA' AtmanA vyabhAvi alakSi / tameva kAlaM vizeSayannAha - 'gacchanni'ti vyatIyamAnaH 'aho' iti khede-Azcarye ca mohaviDambitene'ti Atmano vizeSaNaM mohAcchAditasadbodhenetyarthaH / ayaM bhAvaH buddhirvastuno tathAtvaM na gRhNAtyadyAvadhi tattvA''tmano mohaparavazateti / dehe svatvAbhimAnino'pi jAte bodhe tu khidyate, citrIyate ca mohasAmarthyamAlocya bodhasvarUpaM dRSTvA ceti // 31 // sampratyupasaMharannAhaprakRtiguNaviraktaH zuddhadRSTirna bhoktA, taditara iha bhoktA tatsvarUpAnuraktaH / tadiha bhavati bhedAbhyAsazAlI jayIti, prakRtiguNavikArAnaGkitaM svaM bhjdhvm||32|| padmaprabhA0 'prakRtiguNavirakta' ityAdi, 'prakRtiguNaviraktaH 'prakRtiH satvarajastamasAM samAnAvasthA sAGkhyazAstraprasiddhA'cetanA tasyA guNAH pariNAmAH zabdAdayo viSayAstato viraktasteSvaprItimAn tathA zuddhadRSTiH' zuddhanizcayanayadRSTi arthAnna kevalaM - vairAgyaM paryAptaM satyapi tsminnshuddhdRssttebhogaanivRtterityaashyH, zuddhAtmasvarUpadRSTA tu virakto 'na bhoktA'na bhogAnAM bhoktA bhavati, na bhogaphalena yujyate, AsaktipUrvakabhogasyaiva bhoktRtvaprayojakatvAditi bhAvaH / nanu bhoge satyapi na bhoktA tarhi ko bhoktetyAzaGkAyAmAha 'taditara' iti prakRtiguNAsakto'zuddhadRSTizca 'iha' asmin saMsAre bhoktA karmaphalabhAg viSayasukhAnubhavakartA vA 'tatsvarUpAnuraktaH' bhoktRsvarUpAnuraktastasya bhoktuH svarUpaM prakRtiguNAsaktatvamazuddhadRSTitvaM ca tenAnurakto lipto viSayeSu prItimAnanAtmajJa ityarthaH, athavA tatsvarUpAnurakto'rthAt prakRtiguNAnAM yatsvarUpaM zabdAdikaM tatrAnurakta Asakta ata eva taditarastasmAt pUrvoktAt prakRtiguNaviraktAt zuddhadRSTazcetaro bhinnaH / ayaM bhAvaH -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [dvitIyA zuddhanizcayato viraktAnuraktAvasthayorAtmano na bhedaH kintu vyavahArato virktynurktikRtbhedH| ata eva bhoktRtvamAtmano'zuddhanayadRSTyA'ta eva zuddhadRSTivirakto na bhoktA kintvazuddhadRSTiranurakta evaitatpratipAditaM vistareNa prAguktena kartA'yamityAdinA ceSyatentena zlokadvayeneti / tadiheti tasmAtkAraNAt iha'-bhave bhedAbhyAsazAlI' jaDAtmanobha'dasya yo'bhyAsaH punaH punazcintanaM tena zAlata iti zAlI bhedAbhyAsaparAyaNa ityarthaH sa cAbhyAsaH prAguktaprakAreNa bodhyaH 'yadRzyaM tadahaM nAsmI' tyAdinA 'jayI' jayanazIlo vijetetyarthaH karmANi nirjIrya svarUpasamavasthAnAtmakapadasya labdhA 'iti' etasmAddhetoH 'prakRtiguNavikArAnaGkitaM' prakRterguNAH-dharmAH zabdAdayastajjanyA vikArA rAgadveSAdayastairanaGkitamaspRSTamanAliGgitamarthAt sarvAdhikArazUnyametAdRzaM svaM' svakIyaM rUpaM 'bhajadhvaM' Azrayata karmAtmanoH svarUpaM jJAtvA tadbhedAdhyavasAyena svarUpajJAnameva paramaH puruSArthastallAbha eva jayastadarthameva yatanIyamityupadezopasaMhAraH // 32 // iti vidvadvareNyopAdhyAya-harSavardanagaNibhiH saMdRbdhAyAH kartRkarmaprakAzanapravaNAyA dvitIyadvAtriMzikAyA iyaM TIkA tapAgacchIyAcAryavijayamitrAnandasUriNA viracitA samAptimagAt / zubhaM bhavatu zramaNapradhAnacaturvidhazrIsaMghasya //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH tRtIyA dvAtriMzikA atha AtmasvabhAvabhAvanaparAM tRtIyAM dvAtriMzikAmArabhamANo granthakAra Aha vikalpajAlakallolai-rlole kila manojale / 61 nAtmA sphurati cidrupa - stoyacandra iva sphuTam // 1 // padmaprabhA0 'vikalpe 'tyAdi, 'vikalpAH ' saMkalpAsteSAM jAlaM - -samUhaH paramparetyarthaH ta eva 'kallolA' mahormayastaiH 'lole' asthire manojale - manorUpe jale, kileti nizcaye 'cidrUpaH ' jJAnaikasvabhAva AtmA'na sphurati' na samyak pratibhAsate yathAsthitasvarUpo nA'nubhUyate / atra dRSTAntaH - 'toyacandra - ive 'ti toye- jale candrastatpratibimbaM tasya iva, yathA taraGgite jale candrapratibimbasya na samyag avabhAsastathA viSayAbhiSvaGgajanya-vikalpAkule manasi na samyagAtmadarzanamiti sphuTamevaitat // 1 // samyagAtmadarzanopAyaM darzayannAha - AtmAnaM bhAvayennityaM, bhAvitaiH kimanAtmabhiH / prapadya nistaraGgattvaM, yenAtmA mucyate'cirAt // 2 // padmaprabhA0 'AtmAnami 'tyAdi, 'AtmAnaM ' - zuddhAtmAnaM cidekarUpaM' bhAvayeta cintayet muhurmuhuH smRtipathamAnayedityarthaH 'nitya' miti pratidinaM punaH punaH nirantaramityarthaH tatra hetumAha -'bhAvitaiH' cintitairAsevitairityarthaH ' kimiti kAkuH, na kimapi vyarthamevetyarthaH / kairiti vizeSAkAGkSAyAmAha anAtmabhiH AtmabhinnaiH jaDaiH zabdAdiviSayairityarthaH / ayamAzayaH anAtmAnaH zabdAdayaH bhAvitAH svarUpalAbhe antarAyabhUtA eva bhavantISTaphalabAdhakatvAt azubhAnubandhitvAcceti / anAtmabhAvanA prayatnataH parihartavyA AtmabhAvanA ca na vikalpadUSite caMcale manasi saMbhAvyate ityato vAkyazeSamAha - 'prapadye 'ti prapadya-prApya ' nistaraGgatvaM' nirvikalpatvam / idamatra bodhyaMvikalpajAletyAdyuktarItyA vikalpavazAdasthire manasi AtmabhAvanA na saMbhAvyate'to Adau prayasya saddhyAnAdibhirvikalpatyAgo vidheyastata AtmAnaM nirantaraM bhAvayet na kadApi anAtmanaH zabdAdInniti, evaM kRte ceSTasiddhimAha - 'yene 'ti yenAnAtmabhAvanAtyAgapUrvakaM sthiramanasA''tmabhAvanena hetunA 'AtmA' jIvaH 'acirAt' jhaTityeva mucyate karmabandhanAt tatphalAcca janmajarAmaraNAdeH mukto bhavatIti bhAvaH // 2 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 adhyAtmabinduH [tRtIyA nanu sva evAtmA kathamanya iti cettatrAha - paradravyonmukhaM jJAnaM, kurvannAtmA paro bhavet / / svadravyonmukhatAM prAptaH, svatattvaM vindate kSaNAt // 3 // padmaprabhA0 pare' tyAdi, paradravyonmukhaM paradravyAbhimukhyena kriyamANaM parANi yAni dravyANi zarIrAdIni tadunmukhaM tadviSayakamityarthaH 'jJAnaM' iti tu spaSTaM 'kurvan' viSayAn dhyAyanniti sampUrNArthaH / karturapekSAM pUrayannAha - 'Atmeti AtmA 'paro' pararUpeNa dehAdirUpeNa bhavet' - pariNamet / anyaH svarUpAccyutaH parabhAvAbhiSvaGgavAn, anya iva bhAsate bahurUpI naTavat tadAha-'bhavediti / pratipakSamAha - 'svadravyonmukhatAmiti svadravyonmukhatA sveti AtmA sa eva dravyaM zuddhacidAtmakaM tatra unmukhastasya bhAva unmukhatA tAmAtmacintanaparAyaNatAmityarthaH 'prAptaH' AzritaH AtmArAma iti sakalArtha: 'svatattvaM'svasvarUpaM 'vindate vismRtakaNThagatacAmIkarahAravat sAkSAtkaroti 'kSaNAt' acireNaivetyarthaH / AtmadhyAnaparAyaNaH zuddhacidAtmakamAtmasvarUpaM sAkSAtkaroti viSayAn dhyAyaMzca sa evAtmA parabhAvaM prApnotItyAzayaH // 3 // kAlatraye'pi nibiDakarmabandhasyAbhAvaM vibhAvayati - dehe yathA''tmadhIrasya, tathA''tmanyeva ced bhavet / -- kAlatraye'pi bandho'sya, na bhavediti manmahe // 4 // padmaprabhA0 'dehe' ityAdi, 'asya' - jIvasya 'yathA'-yAdRzI 'AtmadhI:'ahammatiH svatvAbhimAninaH 'dehe' zarIre bhavati tathA tAdRzI Atma(svatva)buddhiH Atmani eva' - zuddhacidAtmani eva 'bhavet'-jAyeta cet atra evakAreNa AtmAtirikte dehagehAdivastuni AtmabuddhivyavacchedaH / tahi asya-jIvasya 'kAlatraye'pi' bhavadbhAvibhUtAtmakeSu triSu kAleSu 'bandhaH karmasaMzleSo na bhavet kAraNAbhAvAditi bhAvaH / dehe Atmabuddhyaiva pUrvamasya bandho jAto vartamAne jAyate bhaviSyatkAle'pi tathaiva syAt evaM ca tadabhAve tadabhAvaH' kAraNAbhAve kAryAbhAva iti 'manmahe' manyAmaha iti / dehe svatvAbhimAne satyeva karmabandhasya kAraNAntaramapi sambhavati / tadabhAve tu AtmArAmasya na kAraNAntaraprAdurbhAva iti sunizcitameveti / dehAtmabuddhityAgaH svarUpajJAnaM ca muktAvapekSitamiti bhAvaH / uktaM ca - pareSvahammatiH svasmAccyuto badhnAtyasaMzayam / svasminnahamati: cyutvA parasmAnmucyate budhaH // 1 // // 4 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH svaparabhedaM bhAvayiturna karmabandha ityAha - na svaM mama paradravyaM, nAhaM svAmI parasya ca / apAsyetyakhilAn bhAvAn, yadyAste badhyate'tha kim ? // 5 // padmaprabhA0 'ne' tyAdi, na-naiva kiM ? 'svaM'-dhanaM, dhinotIti dhanamiti vyutpattyA azuddhanayena yatkimapi dhinoti prINayati tatsarvaM dehAdyapi dhanameva, tat'mama'-svasambandhisvakIyamityarthaH / tatsarvaM dhanAdi 'paradravyaM' - AtmabhinnaM parabhAvasya svabhAvatvAyogAt atra bhedahetustayoviruddhadharmAdhyAsatvameva, sve-jaDatvaM, Atmani caitanyamiti viruddhdhrmtvm| yadi ca dehAdInAmasvatvaM tadA na tatra svasya svAmitvamapItyAha - 'parasya' Atmabhinnasya paudgalikadehAderahamiti buddhiviSaya AtmA 'svAmI'ti bhoktA 'na ca' naiva yadvA caH samuccaye, tena svatvaniSedhena svAmitvaniSedhasya samuccayaH, yatra na svatvaM tatra tasya svAmitvamapi netyucitameva / zuddhanizcayo hi cidAtmakaM zuddhamAtmAnameva svIkaroti na tu sAMsArikaM sa eva ca zuddhAtmA bandhavyavacchedArthaM cintanIya ityabhiprAyaH / tadabhipretyAha'apAsyeti yata AtmapudgalayoH svasvAmitvAbhAvo'taH akhilAn-'sarvAneva dehAdIn 'bhAvAn' padArthAn, apAsya - manasA dUrIkRtya teSu mamatvaM vihAya 'yadi Aste'AtmA svabhAvastho bhavati tarhi 'badhyate kiM ?' kimiti kAkuH, naiva badhyata ityarthaH / dehAdiSu svatvAbhimAnAdeva rAgAdInAM prabhavastatazca bandhaH, dehAdiSu svatvAbhimAnAbhAvAt 'tadabhAve tadabhAva' iti nyAyena bandhasyAbhAvaH kAraNavirahAditi / nAhamityAdirUpeNa cintayato na karmabandha iti sthitam / uktaM ca - yad dRzyaM tadahaM nAsmi, yaccAdRzyaM tadasmyaham / ato'trAtmadhiyaM hitvA, citsvarUpaM nijaM zraye // 1 // tato viviktamAtmAnaM, sadAnandaM prapazyataH / nAsya saMjAyate dveSo, duHkhe nApi sukhe spRhA / / 2 / / / / 5 / / nanu AtmA sarvathA sarvadA ca zuddha eva tarhi kathaM tasya sAMsArikatvamityAzaGkAyAmAha niSkriyasyA'yaso'yaskAntAt syAt sakriyatA yathA / karmopAdhestathA jIvo, niSkriyaH sakriyo bhavet // 6 // padmaprabhA0 'niSkriyasye 'tyAdi, 'niSkriyasya'-kri yArahitasya sthirasthitasyetyarthaH, kasyetyAha - 'ayasaH' lohasya 'ayaskAntAt' kAntalohAt
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [ tRtIyA lohAkarSaNazaktimataH sakAzAt 'syAt' bhavet kimityAha 'sakriyatA ' AkarSaNarUpakriyAyogaH 'yathe 'ti dRSTAnte kAntalohaM hyaparaM lohaM sakriyaM karoti tena ca tallohaM kAntalohasya samIpametItyAzayaH / atha dArSyantikamAha- ' tathA ' tena prakAreNa 'niSkriyaH ' - zuddhasvabhAvastenaiva ca sthirasvabhAva AtmA zabdAdipudgalAdikaM pratyunmukho jIvaH AtmA'sakriyaH' zabdAdiSu pravRttimAn bhavet syAt, kuta iti hetvAkAGkSApUraNAyAha'karmopAdheH' karmarUpo ya upAdhistasmAditi / upa AdhIyate ityupAdhirAgantuko bhAvaH karma yadAtmani upAdhIyate samIpasthaM sambaddhaM bhavatItyarthaH, tadAtmani kriyAyogaH nAnyathA, tAdRzakarma-saMzleSAbhAve''tmanaH punaH svarUpeNaiva samavasthAnAditi bhAvaH ||6|| - 64 jIvaparamAtmanoH karmopAdhikRta eva bhedo na tu tAttvika ityAhazuddho buddhazcidAnando, niSkriyo nirmalo'vyayaH / paramAtmA jinaH so'yaM sakarmA jIvanAmabhAk // 7 // padmaprabhA * 'zuddho' ityAdi 'zuddho' - karmapaGkarahitatvAt zuddha iva zuddhaH zucirityarthaH 'buddhaH '- kevalajJAnavAn anAvRtatvAt yadyapyAtmano jJAnaikarUpatA tathApi vyavahArato buddhatvaM kathyate / zuddhanayenAha - 'cidAnando' ciccAsau Anandazca cidrUpa AnandarupazcetyarthaH, zuddhanayena cidAtmana AnandAtmanozcAbhedAditi 'niSkriyo' zabdAdiSu pravRttizUnyastatra hetugarbhaM vizeSaNamAha - 'nirmalaH ' karmamalarahitaH karmopAdherhi AtmanaH sakriyatA prAgupapAditA tad rAhitye ca niSkriyataivAvaziSTA svataH siddheti / 'avyayaH ' nityo'vinAzI, ata eva 'paramAtmA'- paramo jIvAtmApekSayA zreSThaH Atmeti paramAtmA'khaNDacidAnandamayatvAt paramatvamAtmana evati dhyeym| 'jinaH ' rAgadveSAdi jayAd rAgadveSAdiprayojaka-karmopAdherabhAvAdAtmA sadaiva jina eva bhavatItyarthaH 'saH' uktaprakAra: 'ayaM' ahamiti anubhavagamya AtmA, 'sakarmA' 'karmabhiH saha vartamAnaH san 'jIvanAmabhAk' jIva iti nAma-saMjJAM bhajati iti so jIva ityabhidhIyata ityarthaH / evaM zabdanayena yasyaiva''tmAkhyA tasyaiva jIvAkhyeti na jIvAtmanorbheda indrazakrAdivaditi bhAvaH // 7 // dADharkSyArthaM uktAmapyAtmabhAvanAM punarapi zabdAntareNAha - karmabhyaH karmakAryebhyaH, pRthagbhUtaM cidAtmakam / AtmAnaM bhAvayennityaM, nityAnandapadapradam // 8 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 65 padmaprabhA0 'karmabhyaH' ityAdi, 'karmabhyaH' karmaNAM jJAnAvaraNAdyaSTavidhAnAM sakAzAt tathA karmakAryebhyaH' karmANi uktAni teSAM kAryANi dehAdIni sukhaduHkharUpANiM vA tebhyaH 'pRthagbhUtaM' bhinnaM, atra hetuga vizeSaNamAha - 'cidAtmakaM' cidekasvabhAvaM yatazcAtmA citsvabhAvastatazca karmAdibhyo bhinna iti bhAvaH / atha vizeSyamAha - 'AtmAnaM' zuddhasvarUpaM cetanaM 'bhAvayet' punaH punazcintayet 'nityaM' nirantaraM yAvannAtmalAbho nAtmasAkSAtkArastAvadityarthaH / phalagarbha vizeSaNamAha - 'nityAnandapadapradaM' nityo'pratipAtI yaH kevalAnandastasya yatpadaM siddhazIlAdipadaM tatpradadAtIti tAdRzam / ayaM bhAvaH - Atmaiva zuddharUpazcintito mokSAya bhavatIti // 8 // zuddhAtmabhAvanApUrvakaM rAgAdikSapaNamAha eko vai khalvahaM zuddho, nirmamo jJAnadRGmayaH / svasvarUpe nimajjya drAg, rAgAdIn kSapayAmyamUn // 9 // padmaprabhA0 'eko' ityAdi, 'eko' kevalaH parapudgalAdyasampRkta ityarthaH, ata eva 'zuddhaH' karmamalarahito yatra malasambandhaH sa na zuddhastadabhAvAcca zuddha iva zuddhaH / "vai khalvi'ti avyayasamudAyo nizcaye, nizcayata AtmA ekaH zuddhazceti prAg pratipAditameva / na tu zuddhasya rAgAdisambandho'nyatra sambhAvyata ityAha- 'nirmamo' iti parapadArtheSu mametyevaM vAsanAzUnyo yo hi zuddhaH sa vAsanAzUnyo bhavatyeveti svarUpavizeSaNametadIdRzazca na carmacakSuSA grAhya ityAha - 'jJAnadRGmayaH' - jJAnamevAtmopalambhasAdhanatvAt dRgiva dRSTiriva tanmayazcidekasvabhAva ityarthaH, jJAnadRSTyaiva hi idRza AtmA labhyo nAnyathA / nanvIdRzaH ka ityAkAGkSAyAmAha - 'ahamiti jJAnaviSayaH AtmA / 'svasvarUpe' svasyAtmano yat svarUpaM cidAnandarUpaM tatra 'nimajjya' nitarAM magno bhUtvA nirantaraM tadekatAna ityarthaH 'drAg' zIghrameva 'rAgAdIn' rAgadveSaprabhRtInantaraGgArI namUn' zuddhajJAnadRSTyA viprakRSTAn 'kSapayAmi' - nirasyAmi / ayaM bhAvaH yAvanna nairantaryeNa zuddhAtmacintanaM na tAvat rAgAdinirAsa iti / yadyAtmikalAbha iSyate tarhi zuddhAtmacintanaparAyaNena bhavitavyamiti // 9 // suvarNadRSTAntena cidekAtmatvamAtmano bhAvayati - pIta-snigdha-gurutvAnAM yathA svarNAnnabhinnatA / tathA dRg-jJAna-vRttAnAM nizcayAnnAtmano bhidA // 10 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [tRtIyA - padmaprabhA0 pIte'tyAdi, nizcayanayApekSayA yathA yena prakAreNa svarNAt' suvarNAt 'pIta-snigdha-gurutvAnAM' pItatva-snigdhatva-gurutvAnAM tvapratyayasya dvandvAnte zrUyamANatvAt pratyekamabhisambandhaH 'dvandvAnte dvandvAdau vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' iti nyAyAt / pItatvaM svarNasya pItima guNaH, snigdhatvaM svarNasya tApasaMyoge dravAvasthA, gurutvaM bhAravattvaM etatrayaM vyavahArato bhinnaM pratIyamAnamapi na bhinnaM pRthaganupalambhAt, yo hi bhinnaH sa pRthagupalabhyate tadetadabhipretyAha - 'na bhinnatA' na bhedarUpatA dravyArthikanaye hi dravyameva tathA tathA bhAsate na pItatvAdiparyAyo nAma ko'pyastItyabheda eva dravyaguNayoriti / atha dArTAntikamAha - 'tathA' tena prakAreNa 'Atmano' dravyArthikanayamatAt zuddharupAdAtmasakAzAt 'dRg-jJAnavRttAnAM' dRg-samyagdarzanaM, tattvArthazraddhAnaM, jJAna-tattvAvabodhaH, vRttaMcAritraM tattvapariNatiH viratibhAva ityeSAM trayANAM 'na bhidA' na bhedaH / Atmana eva tathA tathA pratibhAsaH / jJAnAdInAM AtmanaH sakAzAd bhedastu vyavahAreNaiveti sarvaviditametat taduktaM vItarAgastotre - dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM, trayamekAtmatAM gtm| - iti te yogamAhAtmyaM, kathaM zraddhIyatAM paraiH // 14/8 / / yasmin vijJAnamAnandaM, brahmacaikAtmatAM gatam / sa zraddheyaH sa ca dhyeyaH, prapadye zaraNaM ca tam // 1/4 // iti jJAnAdInAM Atmano apRthagbhAvAt pRthaganupalambhAt na teSu parasparaM bhedastata evA''tmanazca na tato bheda iti zuddhadravyArthikanizcayadRSTiriti dhyeyam // 10 // nanu jJAnAtmanorabhede jJAnavAnityAdi vyavahAro na siddhayati bhede sati eva tadvAn iti vyavahAradarzanAdityAzaGkAyAmAha - vyavahAreNa tu jJAnAdIni bhinnAni cetanAt / rAhoH zirovadapyeSo'bhede bhedapratItikRt // 11 // padmaprabhA0 'vyavahAreNe'tyAdi, tu pUrvasmAt bhede vizeSe ca / vyavahAradRSTinizcayato bhinnA tata eva cAtmano jJAnavattvAdi vizeSaNamiti / tadvivRNoti 'vyavahAreNe'ti vyavahAreNa-vyavahAranayadRSTyA 'jJAnAdIni' dRgajJAnavRttAni, AdizabdaH prakAre na tu vyavasthAyAM tatazca jJAnaprakAratA dRzau vRttasyApIti jJAnAdIni ityanena trayANAM grahaNaM yadvA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 67 jJAnasya yathA paryAyatA tathA sarve AtmanaH paryAyA iti / tAni kathaM ? ityAha- 'bhinnAni ' bhedena pratIyamAnAni kuta ityAha- cetanAt-Atmano yadi hi bhedo na syAt pRthag vyavahAro na syAdasti ca pRthag vyavahArastataH kathaJcid jJAnAtmanorbhedo'pi / nanu vastuto'bhede kathaM bhedena vyavahAra iti cet tatra dRSTAntamAha - 'rAhoH zirovad' yathA rAho H zeSadehA'bhAvAt zirodeza eva rAhuH / evaM rAhostacchirasorabhedastathApi rAhoH zira ityaupacArika bhedamAzritya bhedasambandhe SaSThI, abhede tadanupapatteH, dAntika mAha tadvad 'eSo ' vyavahAranayo'pItyabhede'pi ityarthaH vyutkrameNa sambandhaH nizcayato bhedAbhAve'pItyartho'pinA yatra vAstavo bhedastatra tu bheda - pratIteH kathaiva keti dyotyate / 'bhedapratItikRt' bhedasya bhedaviSayatayA tatsambandhinIM pratItiM jJAnaM karotIti / sa vyavahAranayo nizcayanayato'bhede satyapi bhedadhiyaM janayet nizcayAbhimatapadArthAdarzanAttasya / evaM ca tadabhiprAyeNaiva jJAnAdInAmAtmano bhedena pratipAdanamityAzayaH // 11 // karmaparizATayarthaM bhedabhAvanAM vibhAvayati - - bhedavijJAnamabhyasyed dhArAvAhitayA budhaH / yena vikSipya karmANi svayaM zuddho'vatiSThate // 12 // padmaprabhA0 'bhede'tyAdi, 'bhedavijJAnaM' - bhedaH karmajIvayoH pArthakyaM tasya vijJAnaM, viziSTaM dehAdiSu svatvAbhimAnAdiparihAreNa jJAnaM-nizcayastaM dehAdiSu svatvAbhimAnAdiparihArapUrvakaM karmajIvabhedabhAvanAmityarthaH, 'abhyasyet' punaH punarbhAvayet tadapi na punaryadAkadAcidityAha - 'dhArAvAhitayA' yathA dhArA pravAhe'truTitA pravartate tathA nairantaryeNeti, taduktaM cAnyatrApi 'zrotavyaH zrutivAkyebhyo, mantavyazcopapattibhiH / zrutvA tu satataM dhyeyaH, etedarzanahetavaH // 1 // itthaM bhAvanAvAMzca na sAdhAraNo jana ityAha 'budhaH ' sadasadvivekasampannaH svarUpasamavasthAnamicchannityarthaH, na hi anIdRzastAdRza iti, tAdRza bhAvanAvAn budha eva, budha eva ca tAdRza bhAvanAvAniti dhvanyate / abhyAsaprayojanamAha - 'yena' tAdRzabhedavijJAnAbhyAsena 'vikSipya' parizATya kimityAha karmANi jJAnAvaraNIyAdIni, karmaparizATeneSTasiddhimAha - 'svayaM' svata eva 'zuddhaH ' nirAvRtaH san 'avatiSThate' sthito bhavati, svarupasamavasthAnaM labhata ityarthaH / ayaM bhAvaH- yathA meghAdyAvRttaH sUrya AvaraNApagame svayaM prakAzastiSThati natvA''varaNAnapagamena sa etAdRzaH kriyate tathaiva uktabhedavijJAnAbhyAsa-vazAdAvaraNAni karmANi vyapagatAni bhavantIti, AtmA - -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 adhyAtmabinduH [tRtIyA svayaM zuddho'vatiSThate svarUpeNa samavasthitaH prakAzate na tu karmaparizATena AtmanastathAsthitisampAdanamiti // 12 // dehAtmabuddhiparihAramupadizannAha - svasmin svadhInayenmuktiM dehe'haMdhI: punarbhavam / tato dehAdahaMbuddhi pracyAvyA''tmani yojayet // 13 // padmaprabhA0 'svasminni'tyAdi, 'svasmin' iti sva-AtmA tasmin zuddhacidAnandAtmakAtmanItyarthaH svadhI: mamatvabuddhirahamiti buddhirityarthaH, nayet' prApayet prApyAkAGkSAmAha - 'muktiM' svarUpamavasthAnAtmakaM karmamalarahitaM svarUpamityarthaH, AtmanyAtmabuddhireva muktisAdhiketi mumukSuNA''tmArAmeNaiva bhavitavyamiti bhAvaH / anyatrAtmabuddhistu mohaH sa ca bandhasAdhakatvAt bhavaparaMparAheturityAzayenAha - 'dehe' audArikAdizarIre vizarArusvabhAve ahaMdhIH' ahamiti buddhirAtmatvabhramaH punarbhavaM-bhavaparamparAM nayedityanena sambandhaH, atasminstabuddhirbhavahetustasmiMzca tadbuddhirbhavocchedaheturiti yaavt| nanvastvevaM tAvatA kimiti ced tatrAha - 'tato' iti tata uktavivekAddhetordaihAdupalakSaNatvAd gehAdita ityarthaH, ahaMbuddhimAtmabuddhiM mamatvabuddhiM ca 'pracyAvya' apasArya dehAdiSvAtmabuddhimapohyA''tmani' tAM 'yojayedA'tmAnameva tAdRzabuddhiviSayatayA bhAvayedatasmin tadbuddhi vihAya mumukSuNA tasminneva tadbuddhiH karaNIyA'nyathA bhavaparamparAnuSaGga iti bhAvaH // 13 / / AtmadhyAnena karmaparizATa: tatazca janmAbhAvaH kAraNavirahAdityAha - puNya-pApadvayaM ruddhvA, dhyAyedAtmAnamAtmanA / bIjAbhAve tato janma-praroho'yaM na saMbhavet // 14 // padmaprabhA0 'puNyapApadvayamityAdi, 'puNyapApadvayaM' puNyaM ca pApaM ca tayordvayaM puNyapApadvayaM puNyapApahetuzubhAzubhAzravasamUhamityarthaH,'ruddhvA' saMvRttya dhyAyet' sthiratayA cintayet- punaH punaH smaret kamityAha - 'AtmAnaM' zuddhaM cidAnandAtmakaM kenetyAha'AtmanA''ntarAtmanA sAdhanarUpeNa / ayamAzayaH- yadAtmA'ntarmukhapravRttirbhavati tadA''tmA AtmAnameva dhyAyati tadAnIM ca puNyapApa kathA hIyate''tmanaH svamagnatvAt / evaM ca mukhaM vyAdaNya svapitItivat ruddhveti tvAntaH prayogastena cA''tmadhyAnasahabhAvenaiva puNyapAparodho
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH dhvanyate natvAdau puNyapAparodhaH pazcAdAtmadhyAnaM, dhyAnasyaiva tatra hetutvAditi bodhyam / nanu evaM kRte sati kiM labhyamityAkAGkSAyAmAha- tata AtmadhyAnena puNyapApayo rodhe sati - 'bIjAbhAve' bIjasya puNyapAparUpanidAnasyAbhAve sati 'ayaM' sarvatra loke dRzyamAnaH 'janmaprarohaH' janma-janiH-bhavaH tadeva praroho'GkaraH sa na naiva 'sambhavet' AtmalAbhaM labheta / ayamAzayaH- bIje satyaGkarotpAdastathaiva janmakAraNaM puNyapApe staH / AtmadhyAnena tadrodhe ca puNyapApayorabhAva iti hetvabhAvAt punarbhavasyApyabhAvaH, na hi kAraNAbhAve kAryamiti // 14 // nanu prAg yaduktaM niSkriyaH karmabhyaH karmakAryebhyazca pRthagA'tmA tarhi kathaM rAgAdInAM kartetyAha - anAdibandhanopAdhisannidhAnapradhAvitAn / rAgAdInAtmanaH kurvannAtmA bhavati kArakaH // 15 // padmaprabhA0 'anAdi' ityAdi, na Adiryasya tat anAdi pravAharUpeNa na tu vyaktirupeNa bIjAGkaravat, tAdRzaM yad bandhanaM' karmasaMzleSaH sa eva upAdhi'vaiguNyApAdaka Agantuko dharmastasya 'sannidhAnaM' naikaTyaM tena hetunA 'pradhAvitAn' pradhAvitAH svayamevApatitAH tAn / ayamAzayaH- karmasannidhAnena rAgAdayaH karmamAhAtmyAt svayameva jAyante ityataste'nAdibandhanopAdhisaMnnidhAnapradhAvitA iti vizeSyamAha - 'rAgAdIn' rAgo viSayAbhiSvaGga AdinA dveSAdiparigrahastAn 'AtmanaH' - svasya svapariNAmatayA 'kurvan' sampAdayannAtmA 'kArakaH'- kartA puNyapApayorheturbhavati // 15 // nanu svayaM svasya bandhAya kathaM pravartetetyAha - yathA''tmAnaM nibadhnAti tantubhiH kozakRt kRmiH / tathA'zuddhAzayai vo badhnAtyAtmAnamAtmanA // 16 // padmaprabhA0 'yathe' tyAdi yathA-yena prakAreNAtmAnaM svayameva 'nibadhnAti' nitarAM bandhanaviSayaM karoti kairityAha - 'tantubhiH' svamukhogiritalAlAbhiH / kozaM tantujAlaM karotIti kozakRt kRmiH' - kSudrajantuvizeSa: 'tathA' tadvat azuddhA aniSTApAdakatvAt AzayA sagAdipariNAmAstaiH karaNabhUtaiH kathaJcidAtmano'pRthagbhUtairiti karaNarUpeNA''tmanA jIva AtmAnaM badhnAtIti / karmarajjuveSTitaM karoti, kamityAha - 'AtmAnaM' svameva, tatra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 adhyAtmabinduH [tRtIyA na kimapyanyat sAdhanamityAha-'AtmanA' kAraNAntaranairapekSyeNetyarthaH, etenaivaM IzvarAdInAM kAraNatvaM nirAkRtaM bodhyam / na hi kozakRtkRmaH svabandhane prayojakApekSA tadvadAtmano'pIti / IzvarAdeH tannimittatvakalpanA kuhevAkamAtramiti // 16 / / atrArthe dAArthaM dRSTAntAntaramAha - lUtA''tmAnaM nibadhnAti yathA svAtmotthatantubhiH / zubhAzubhAdhyavasAyairAtmA banaMstatheSyatAm // 17 // padmaprabhA0 'lUte' tyAdi, lUtA' - markaTaka: jantuvizeSa: 'AtmAnaM' nibadhnAti nivAsatayA svarAgaviSayaM karoti, yatheti dRSTAnte svAtmotthatantubhiH' svAtmA - svazarIraM tadutthAstadudbhavA ye- tantavaH sUtrANi taiH kRtvA ayamarthaH- yathA lUtA svamukhAnnirgatalAlAbhiH jAlaM racayati tenaivA''tmAnaM svaM nibadhnAti' nitarAM dRDhaM badhnAti - nigaDayati / dAAntikamAha-'tathA' tena prakAreNaiva 'zubhe' tyAdi zubhAH kuzalAnubandhino'zubhA akuzalAnubandhino ye'dhyavasAyAH rAgAdirUpapariNAmAstaiH kRtvA''tmA badhnan'-bandhanaM sampAdayan AtmAnamiti, karmatayeha sambandhanIyam'iSyatAm' - svIkriyatAm / AtmA zubhAzubhAdhyavasAyena svayameva svasya puNyapApasvarUpaM bandhanaM sampAdayati lUtAvaditi na tatra IzvarAdiprayojakApekSeti bhAvaH // 17 // jIvasya karmabandhanAdau parAbhimataM Izvarasya kartRtvaM nirasyati - Izvarasya na kartRtvamazarIratvAd digAdivat / tatastatprerito hanta ! kathameva viceSTate ? // 18 // padmaprabhA0 'Izvarasye' tyAdi, Izvarasya nityajJAnecchAkRtimatazcetanasyezvarapadavAcyasya naiyAyikAdyairabhyupagatasya na 'kartRtvaM' kRtimatvaM jIvasya saMsArisattvasya karmabandhanAdau karma zubhAzubhamadRSTaM tasya bandhanaM - AtmanA saha saMyogaH AdipadAt tatphale sukhaduHkhAdi janmAdiklezazca tajjanmAdigrahaNaM prati na prerakatvaM, tatra hetumAha - 'azarIratvAt' deharahitvAt tatra dRSTAntamAha - 'digAdivat' iti digAkAzAdedeharahitatvAt yathA na kartRtvaM tatheti / idamiha dhyeyaM- naiyAyikA hi kartRtvena kAryatvena kAryakAraNabhAvaM svIkRtya janmAdikArya pratIzvarasya kartRtvamanuminvanti, tatrAyaM sapratipakSastathA ca prayogaH - Izvaro na kartA'dehatvAt yo yo'dehaH sa sa na kartA digAdivaditi / uktAnumAnenezvarasya kartRtvaniSedhe phalitamAha -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 71 'tataH' iti tata IzvarasyAdehatvAdakartRtvAddhetoH 'tatprerito' IzvarapreraNAparavaza Atmeti prastAvAllabhyate / hanteti khede'lIke ca kathameva' iti ca praznakAkuH, naiva kathamapItyarthaH 'viceSTate' karmazarIrAdigrahaNaM prati vyApAravAn bhavati / yasya hi preraNaM sa dehI dRSTaH, na ca Izvaro dehI sammataH tasmAnna prerakaH, evaM ca tathAbhyupagamo'jJAnajanita iti khedajanako'lIkazcetyAzayaH // 18 // nanu zuddhasyAtmanaH kathaM pravRttirityAzaGkayannAha - anAbhogena vIryeNa, kartA dehAdikarmaNAm / bhuktAhArasya mAMsAsRgrasAdipariNAmavat // 19 // padmaprabhA0 anAbhogene'tyAdi, idamiha draSTavyam - Atmano vIryadvayaM AbhogavIryamanAbhogavIryaM ca / abhisandhipUrvakaM pravRttiheturAbhogavIrya, anabhisandhitaH pravRttihetustu anAbhogavIrya, tenAnAbhogenAnabhisaMdhijena vIryeNa sAmarthyena kRtvA kartA sampAdaka Atmeti prastAvAt labhyate keSAmityAkAGkSAyAmAha-'dehAdikarmaNAM' dehAdInAM tannimittakarmaNAM ca 'jIvasya' AtmanaH karmabandho dehAdigrahaNaM cAnabhisandhijena vyApAreNa / nanu anabhisandhijo vyApAro'siddha iti cetra, tabAha-'bhuktAhArasya' bhuktasyAhArasyAnAde' mA~sAsRgrasAdipariNAmavat' mAMsaM prasiddhaM, asRg-zoNitaM, raso-vIryaM bhuktAnnAdeH pariNAmavizeSA AdinA majjAsthyAdiH tadrUpo yaH pariNAmaH tadvat yathA bhuktasyAnnAdermAsAdipariNAmo'nabhisandhijo, nAbhisandhinA mAMsAdipariNAma iti sArvajanInametat tathAtmano'pyanabhisandhijameva dehAdikartRtvamiti / tadarthamIzvarakalpanA na yujyate ityAzayaH // 19 // nanu Izvarasyaikasya kartRtvAbhyupagame lAghavaM anantAnAM AtmanAM tattve ca gauravamiti cenna prAmANikagauravasya doSAnAvahatvAdityAha - pratyekaM kartRtAyAM syAnna caivaM gauravaM kila / prAmANikaM yat tad duSTa, neti kroDIkRtaM paraiH // 20 // padmaprabhA0 'pratyekami'tyAdi, 'pratyekaM' pRthag tasmiMstasminnAtmani 'evaM' uktarItyA'nAbhogavIryeNa kartRtvasvIkAre sati 'gauravaM' anantakartRtvakalpanAtmako buddhivyAyAmaH 'na ca' naiva 'syAt' bhavet 'kile 'ti nizcaye / nanu anantAtmA kartA iti tad gauravaM durnivAramiti cet tatrAha - 'prAmANikami'tyAdi prAmANikaM pramANasiddhaM yat'
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 adhyAtmabinduH [tRtIyA yatprakAraM tattvaM tat'tatprakAraM tattvaM gauravagrastatvAd 'duSTa' doSagrastaM heyamiti 'na' - naiva / 'iti'- hetoH evaM paraiH 'paratIrthikavAdibhiH na kevalaM jainAdibhiriti kroDIkRtaM' abhyupagatam / prAmANikaM gauravaM na doSAyeti paraM nayaH / IzvarasyoktarItyA kartRtvAsambhave pratyekamAtmanazca tadasvIkAre jagadasiddhirityakAmenApyAtmanaH kartRtvaM pratyekamAstheyameveti jagadanyathAnupapattyA siddhamAtmano pratyekaM kartRtvaM gurubhUtamapi svIkaraNIyameveti bhAvaH // 20 // _ nanu ko'pyAtmano'narthAya na pravartata ityAtmanaH kartRtvamasamaJjasaM paravazatayaiva duHkhapravRttidarzanAccezvarasya kartRtvamAvazyakamiti cenna AtmanaH karmAdhInapravRttikatvAt IzvarapreraNAM vinA karmaNaiva jIvasyAdhogamanaM duryonigamanaM sadRSTAntaM darzayannAha - svayaM prayAti duryoni karmaNA vivshiikRtH| amedhyasambhRtaM kUpamunmatta iva cetanaH // 21 // padmaprabhA0 svayami'tyAdi, svayaM' IzvarakRtapreraNAM vinaivAtmanaiva prayAti' prakarSaNa yAti gacchati 'duryoni' duSTAM duHkhabahulAM yoni zva-zUkarAdibhavaM narakAdigatimityarthaH, adhogati svabhAvapracyutimiti yAvat 'karmaNA' jJAnAvaraNIyAdyAkhyena 'vivazIkRtaH' parAdhInaH kRtaH san ka ityAha- 'cetanaH' cetanAvAn, cetanAvAnapi karmavazAdadhogati yAtIti mahanmAhAtmyaM dhvanyate karmaNa iti / atra dRSTAntamAha-'amedhye 'tyAdi amedhyairazucidravyaiH kRmiviSTAdibhiH sambhRtaM' - pUrNamamadhyasaJcayakaluSamityarthaH, 'kUpaM' - nimnamavaTAdika munmattaH' hitAhitavivekavikala unmAdaparavaza 'iva' sambhrAntacittaH sa iveti / yathA unmAdagrasto'navasthitacittatvAt vivekabhraSTo'zucAvapi kUpAdau nimajjati tathAtmApi karmavazAt svabhAvapracyuto'zuddhapariNAmo duHkhabahulanAnAyoni pratipadyata iti karmaNaH svIkAreNaiveSTasiddherIzvarasyAtiriktasya padArthasya svIkAre gauravaM vihAya nAnyaH ko'pi lAbha iti bhAvaH // 21 // vinAtmajJAnAt na hi siddhirityAha - anvaya-vyatirekAbhyAM, mokSahetuH svadhIbhavet / tadabhAve tapastaptaM, yogakSemakaraM na hi // 22 // padmaprabhA0 anvaye 'tyAdi, anvayaH 'tatsattve tatsattvaM' 'vyatirekaH' 'tadabhAve tadabhAvaH' tAbhyAM kRtvA 'svadhI:' AtmajJAnaM 'mokSahetuH' mokSakAraNaM bhavet syAt /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH idamatrAkUtam - AtmajJAnasattve mokSasambhava AtmajJAnAbhAve ca mokSAbhAva ityanvayavyatirekAbhyAM AtmajJAnasya mokSahetutvaM siddhyti| evaM ca AtmajJAnaM vinA kRtasya tapaHprabhRtena phalasAdhakatvamapi tvakiJcitkaratvamevetyAha - 'tadabhAve' tasyAtmajJAnasyA'bhAveM AtmajJAnanairapekSyeNetyarthaH, 'tapaH' anazanonodaratAdi 'taptaM'Acaritamiti 'yogakSemakaraM yogaH alabdhasya lAbhaH, kSemaH prAptasya rakSaNaM tatkaraM yogakSemakaraM 'na hi' naiva, evaM cAnazanAderbAhyatapaso jJAnadvAreNaiva mokSasAdhakatvaM na tu svarUpataH / AtmajJAnanirapekSa-mAsakSapaNAditapaso niSphalatvaM suviditameva taduktaM -'jJAnaM labdhvA parAM zAntimacireNAdhigacchati' iti tathA "dehAntaragate/jaM dehe'sminnAtmabhAvanA / bIjaM videhaniSyatterAtmanyevA''tmabhAvanA // 1 // " ityanenA''tmajJAnasyaiva prAdhAnyena yogakSemakaratvaM dhvanyate // 22 // AtmajJAnAnmuktirityuktaM tatrAnugrAhyasaukaryArthamAtmajJAnaM bhAvayati - vettA sarvasya bhAvasya, vedyaM ca paramaM hi yH| anAdyananto nirdvandvo, mahAnando mahodayaH // 23 // padmaprabhA0 'vette'tyAdi, 'vettA'-jJAtA kasyetyAha 'sarvasya' - azeSasya 'bhAvasya' padArthajAtasya sarvadravyaguNaparyAyasyetyarthaH, chAdmasthikaM hi jJAnaM alpaviSayakaM, zuddhA cittu sarvAneva bhAvAn viSayIkaroti, kathamanyathA kaivalye sarvadravyaguNaparyAyapratyakSaM syAt ? iti dhyeyam / 'hi' punaH 'yaH' zuddha AtmA 'paramaM' sarvamukhyatayA paramapuruSArthasAdhakatayA ca sarvotkRSTaM vedyaM' - jJeyaM arthAt tasminnekasmin jJAte sarvaM jJAtaM bhavati nAnyat kimapi jJAtumavaziSyate / idamatra bodhyam - vedyamiti sAmAnyena napuMsakaM, sarveSu jJeyeSu mukhyatayA tadevaikaM jJeyamiti napuMsakanirdezo na virudhyate / tathA anAdyananto' na Adiryasya sa tathA na anto yasya sa, sa ca nitya ityarthaH 'nirdvandvo' dvandvaH - rAgadveSAdi, kAmakrodhAdi, iSTaviyogAniSTasaMyogAdi tasmAniSkrAntaH / ata eva 'mahAnandaH' mahAn - niratizaya Anando yasya sa niratizayAkhaNDAnandAtmetyarthaH 'mahodayaH' mahAn sarvotkRSTa udayaH prakAzanaM yasya sa, taduktaM-vItarAgastotre - "AdityavarNaM tamasaH parastAdAmananti ym"| (vItarAgastotra 1/1) // 23 // yo hi vItarAga AnandamayaH sarvajJazca sa nirvikalpaka eva syAdityAha -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 adhyAtmabinduH vikalpairaparAmRSTaH, spRSTaH karmANubhirna ca / paraM jyotiH paraM tattvaM, tadevAhaM na cAparam // 24 // [ tRtIyA padmaprabhA0 'vikalpai 'rityAdi, zabdAdiviSayakasaMkalpaiH'aparAmRSTaH'asaMspRSTaH zUnya ityarthaH nanu karmasaMzleSe vikalpo durvAra iti cet tatrAha - 'spRSTaH' sampRktaH, 'na ca' naiva, kairityAha - 'karmANubhiH ' karmapudgalairityarthaH / zuddhanaye hi sarvaM svapratiSThamiti na karmAtmanaH ko'pi sambandha ityAzayaH / 'paraM' sarvotkRSTaM sarvabhavadbhAvibhUtabhAvAvabhAsakatvAt ata eva'jyotiH' prakAzakatvasAdharmyAt jyotiriva jyoti: / 'paraM' zreSThAnandaikasvabhAvatvAt 'tattvaM' bhAvaH-vastuH atyantopAdeyamiti bhAvaH / nanu idRzo bhavatu ko'pi tena svasya ko lAbhaH ? iti cet tatrAha - 'tadevAha 'miti evakAreNAnIdRzo vyavacchedastaditi vettRtvAdivizeSaNaviziSTaM tattvameva 'ahaM' ahamitipadabodhya AtmA na ca naiva 'aparaM ' anyAdRzaM, zuddhanayasya sopAdhikAtmano'viSayatvAditi bhAvaH ||24|| - punarapi zuddhAtmAnaM vizinaSTi aNoraNIyAnItyAdinAaNoraNIyAn mahato mahIyAnapi ya punaH / yasya bhAsA jagat sarvaM bhAtyalakSyaH punaH svayam // 25 // padmaprabhA0 'aNoraNIyAni 'tyAdi, 'aNoH ' sUkSmadRzA api durgrAhyatvAt sUkSmaH tasmAdapi' aNIyAn' sUkSmAdapi sUkSma ityarthaH / 'mahataH' mervAdeH sakAzAt 'mahIyAn' mahattamaH kevalisamuddhAte sarvAkAzapradezavyApteriti dhyeyam / apizcArthe na kevalamaNureva mahAnapIti athavA apirbhinnakramaH tathA ca mahato'pi mahIyAnityarthaH / 'ya' iti vizeSyamAha * yaH iti zuddhAtmA punariti vAkyAlaGkAre, yaduktaM paraMjyotiriti (zloka-24) tadvivaraNamAha - 'yasye 'ti zuddhAtmano' bhAsA' citprakAzena' jagat ' vizvaM sarvaM azeSaM' bhAti' prakAzate / yadi zuddhacidAtmAtmA na syAt tarhi sarvajJakathA astamevopeyAt, idRzo'pi 'svayaM' AtmA 'punaH' 'alakSyaH' agamyaH chadmasthAnAM, nirAvRtajJAnamAtragamyatvAt tasya / idRza AtmA bhAvitaH san mokSaheturiti sambandhanIyam // 25 // AtmanA nanu mokSo durlabhaH karmabandhAnivRtterityAzaGkAyAmAha viSamaznan yathA vaidyo, vikriyAM nopagacchati / karmodaye tathA jJAnI, bhuJjAno'pi na badhyate // 26 // padmaprabhA0 'viSamityAdi, 'viSaM 'garalaM aznan bhuJjAna: 'yathA' yena prakAreNa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH 75 'vaidyaH' bhiSak 'vikriyAM' viSabhakSaNajanyacaitanyavilopAdirUpaM vikAraM nopagacchati na prApnoti 'tathe ti dAAntikopadarzanArthamAha - 'karmodaye' iti karmaNa udaye phaladAnAbhimukhye 'bhuJjAno'pi' karmaphalamanubhavannapi viSayAnanubhavannapi 'jJAnI' uktasvarUpAtmajJAnavAn 'na badhyate' na karmaNA zliSyate / ayaM bhAvaH - vaidyo hi viSavikArajJaH viSaM vizodhyaiva viSasya vikArasAmarthya tathA tathA prakriyAbhirapanIyaiva bhakSayati tatazca doSakArakAdapi bheSajarUpatAM prAptAt viSAd doSopazama eva jAyate tathA jJAnI karmodaye tatphalabhogasyAvarjanIyatve'pi bharatAdivadanAsaktabhAvenaiva jJAnamahimnA bhogAn bhuJjAno'pi na badhyate, rAgAdereva bandhaprayojakatvAt jJAninastadabhAvAditi / evaM coditasya karmaNo bhogena kSayAt nUtanabandhasya cAbhAvAt jJAnino mokSaH kathaM na syAditi ?. syAdevetyarthaH // 26 // uktamevArthaM dRSTantAntareNa vizadayannAha - mantrAdidhvastasAmarthyo, na dahatyanalo yathA / baddhaM nAlaM tathA jJAna-zaktikuNThIkRto'pyayam // 27 // padmaprabhA0 mantrAdI'tyAdi, yathA' - yena prakAreNeti, mantrAdidhvastasAmarthyaH' mantraH - agnibandhanamantraH tantrazAstraprasiddhaH, AdinA tathAvidhavidyAbheSaja-lepAdi tena kRtvA dhvastaM sAmarthya zaktiryasyetyevaM prakAra: 'analaH' agniH 'na dahati' na dAhaM karoti dhvastasAmarthyAt na bhasmasAtkarotItyarthaH 'tathA' - tena prakAreNa 'jJAnazaktinA' - jJAnasAmarthyena 'kuNThIkRto'pyayaM' dagdharajjukalpakRtaH punaH karmabandhazaktizUnyaH kRtaH, ayaM karmodayaH 'baddhaM' - nigaDituM 'nAlaM' na samarthaH 'apiH evArthe bhinnakramazca na ityanena sambadhyate, naiva alamityarthaH / taduktaM - "ajJAnI kSapayet karma, yajjanmazatakoTibhiH / tajjJAnI tu triguptAtmA, nihantyantarmuhUrtake" // 1 // // 27 // samyagdRSTizca jJAnI eva bhavati tatastasya dravyabhogo nAlaM karmalepAyeti dRSTAntapUrvakamAha ____ madyaM piban yathA matto, na syAdaratimAn pumAn / dravyabhogaM tathA kurvan, samyagdRSTirna lipyate // 28 // padmaprabhA0 'madyamityAdi, 'madyaM' mAdakaM madirAdikaM tat 'piban' sevamAnaH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 adhyAtmabinduH [ tRtIyA 'yathA' yena prakAreNa 'mattaH ' madaparavazaH 'pumAn' naro' 'ratimAn ' aratizcittaviplutiranAnandaH pratikUlasaMvedanaM vA tadvAn na syAt na bhavet pratyuta madajanyaharSAviSTa eva bhavati / tathA tena prakAreNa 'samyagdRSTiH' samyag samIcInA dRSTirdarzanaM yasya sa samyagdRSTiH samyagdarzanasampannaH samyaktvaguNadhAraka ityarthaH 'dravyabhogaM' dravyato'nyacittaH san saktiM vihAyaudAsInyena bhogaM - viSayasevanaM 'kurvan' anutiSThan 'na lipyate' na badhyate karmaNA ratyabhAvAditi zeSaH / ayaMbhAvaH- madyaM pibato'pi mattasya yathA'ratirna jAyate viplutacetanatvAt tathaiva samyagdRSTermokSe cittatvAt viSayasevanaM kurvato'pi ratirna jAyate raterabhAvAcca na lepa iti bhAvaH / AsaktitaH kRto hi bhogo - bhAvabhogo bandhAya bhavati na punardravyabhogo'ta eva samyagdRSTerna bandhaH kAraNAbhAvAditi // 28 // atha kartRkarmabhAvAnAm nirarthakatvamAviSkurvannAha - svarUpaniSThAH sarve'pi, bhAvA iti jinezagIH / tAn matvA''tmatayA kartR - karmaklezo vRthaiva kim // 29 // padmaprabhA0 'svarUpaniSThA' ityAdi, 'svarUpe' - svasmin 'niSThAH ' pratiSThAvasthAnaM yeSAM te tAdRzA svapratiSThA AdhArAdheya - svasvAmitvakalpanA tvaupacArikIti sarvaM svapratiSThitamiti zuddhanayastadetadabhipretyAha - 'sarvepi ' niravazeSA'pi na kevalaM paJcaSA eva kintu sarve'pi ityaperarthaH / 'bhAvA:' dehagehadhanasvajanAdipadArthAH svapratiSTheti / 'iti' evaM prakArA 'jinezagI : ' - jineza: - samastalokAlokaprakAzako bhagavAn tIrthakarastasya gIH - vacanaM pramANaM avisNvaaditvaat| amUDhalakSyA hi vItarAgAH / nanu bhavatu tathA, tena kimiti cet tatrAha - 'tAn' sarvAneva bhAvAn svapratiSThAn 'matvA' avakalpya, kena rUpeNetyAha - 'AtmatayA' - svatayA svakIyatayA ca' kartRkarmaklezo' svasya kartRbhAvaM dehagehAdiparabhAvAnAM ca karmabhAvanA tAbhyAM janyazca klezo bandhAdidvArA janmAdirUpaH sa 'vRthaiva' niSprayojana eva 'kimi ti kSepe, tAdRzaH klezo vRthA kathaM tvayA''tmannanubhUyata iti ? ayamatrAzaya:- sarve bhAvAH svapratiSThA tanna kimapi kasyApi svakIyamasaMlagnatvAd tatazcAhaM mameti buddhisteSu klezajanikA eveti sA buddhiH pariharaNIyA bandhacchedAbhilASiNA mumukSuNeti // 29 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] viSayeSvAsaktiM nindati - adhyAtmabinduH bhAvAH svarUpavizrAntA loke sarve'tra yadyamI / mUDho hantAhamevaiko, rajye yatparavastuSu // 30 // -- padmaprabhA0 'bhAvA' ityAdi, 'bhAvA:' bhavanazIlA bhAvA: padArthAH dravyaparyAyAH vidheyAMzamAha - 'svarUpavizrAntAH ' svarUpe - svasmin vizrAntAH sthitAH - svapratiSThA ityarthaH, AdhAravizeSAkAGkSAM nirAkurvannAha - atrAsmin 'loke' caturdazarajjvAtmake vizve / na katipaya ityAha- 'sarve' azeSAste ca pratyAsannA viprakRSTAzcetyAha - 'amI' ye dRSTAdRSTarUpAste sarve'yadi' iti ced uktajinezavacanAnusArata iti dhyeyam / tarhi ' hanta' iti khede 'ahameva' na tvanyaH 'ekaH ' kevalo na dvitIya: 'mUDhaH' mandabuddhiH, kuta ityAha - 'yat' yasmAt 'paravastuSu' - asveSu - asvakIyeSu ca dehAdiSu viSayAdiSu vastuSubhAveSu rajye'nurakto bhavAmi / idamatra tattvaM - jinoktapravacanAnusAreNa sarveSAM bhAvAnAM svapratiSThatayA na kimapi svaM svakIyaM vA evaM ca dehAdiSu viSayeSu cAhaM - mameti buddhirmithyA tathApi tatra mohastathA jAnato'pi sarvotkRSTA mUDhatA jIvasyetyarthaH // 30 // svarUpasthamunerAtmasthitimAha - na rajyate na ca dveSTi, parabhAveSu nirmamaH / jJAnamAtraM svarUpaM svaM, pazyannAtmaratirmuniH // 31 // 77 padmaprabhA0 'na rajyata' ityAdi, 'na rajyate' na rAgabhAvaM karoti nAsakto bhavati 'na ca' naiva 'dveSTi' dveSabuddhiM karoti / kvetyAha-' parabhAveSu' parapadArtheSvAtmabhinneSvityarthaH / etAdRzaH ka ityAha 'nirmamaH ' mamatvazUnyo nAhaM kasyacid na kimapi mameti buddhimAn 'muniH' mananazIlaH svaparavivekavAn tameva vizinaSTi, 'AtmaratiH 'AtmanyevAsaktiryasya sa AtmadhyAnalInaH / tatrApi hetugarbhaM vizeSaNamAha - jJAnamAtramityAdi ' svaM' - nijaM svarUpaM - tattvaM ' jJAnamAtraM ' - jJAnaikasvabhAvaM ' pazyan ' - avalokamAna: nizcitavAnityarthaH idamatra tAtparyaM - yo rAga-dveSarahitaH parabhAveSu nirmamo yazcAtmaratimAn svaM svarUpaM jJAnamAtrameva pazyati sa eva muniriti dhyeyam // 31 // upasaMharannAha - ityevaM svaparadvayAskhalita - cicchaktyA vibhAvya sphuTaM, bhedaM svetarayovihAya ca parAn bhAvAn samagrAnamUn / cittatve sthiratAmupaiti paramAM yo nirvikArAzayaH, sa syAtkarmakalaGkapaGkavikalo nityasphuracciddhanaH // 32 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 adhyAtmabinduH [tRtIyA padmaprabhA0 'ityeva' mityAdi, 'iti evaM' - anenoktaprakAreNa 'svaparaddhayAskhalitacicchatyA' svaH - AtmA para: - pudgalAdistayordvayaM tatrAskhalitA akuNThA - AtmAnaM paraM ca jJAtuM samarthA samyakpravRttimatI yA cit - jJAnaM saiva zaktiH cicchaktistayA kRtvA svetarayoH' svaparayoH AtmapudgalayoH bhedaM bhinnsvbhaavtaa| bhedaH kidRzastadAha - 'sphuTaM' - cidacidAtmanA vyaktaM vibhAvya' parizIlya, taduktaM yogazAstre -"karmajIvaM ca saMzliSTaM, parijJAtAtmanizcayaH / vibhinnIkurute sAdhuH, sAmAyikazalAkayA" // 4/52 // jJAnasAre vivekASTake'pi - 'karmajIvaM ca saMzliSTaM, sarvadA kSIranIravat / vibhinnIkurute yo'sau, munihaMso vivekavAn // 1 // iti / 'amUn' - sannikRSTAn viprakRSTAMzca parAn' AtmetarAn bhAvAn' padArthAn viSayAn zabdAdIn, na katipayAnevetyAha - 'samagrAn' - azeSAn 'vihAya' tyaktvA teSvAsaktiM dUrIkRtya parihatyetyarthaH / yo hi svaparayorbhedaM jAnAti sa eva parabhAveSvanAsaktivAn bhavatIti bhAvaH / nirvikArAzayaH' rAgadveSAdivikArAnnirgato rahita Azayo manovRttiryasya saH tAdRzaH san / 'yaH' anirdiSTasvarUpaH puruSaH vivekI parabhAveSvanAsaktazca sa eva nivikArAzayo bhavati nAnya iti vizeSaNakrameNa dhvanyate / 'cit tattve' jJAnasvarUpe'tmAkhye vastuni 'paramAM' - avicalitAM nirvAtA'pavarakakoNagatadIpazikhopamAM - 'sthiratAM'-lInatAM-magnatAM tadekatAnatAmityarthaH 'upaiti' prApnoti / ukta svarupa eva puruSa AtmalIno bhvtiityaashyH| sa yatpadanirdiSTapuruSa: 'nityasphuraccidghanaH' nityaM - avirataM na tu kadAciditi sphurantI prakAzamAnA nirAvRtA yA cit tayA kRtvA ghanaH nibiDa: zuddhacinmaya ityarthaH / 'karmakalaGkapaGkavikalo' karmANyeva dUSakatvAt kalaGkAH kalaGkA eva lepasAdharmyAt patA iva tato vikalo rahitaH parizaTitasarvakarmA ityarthaH 'syAt' bhavet / idamatrAvadheyam - yAvanna svaparavivekastAvanna parabhAvaviratiH na ca viratiM vinA''zayazuddhiH na vA'zuddhAzayasya sthiraprajJatA, na ca sthiraprajJatAM vinA'virata prakAzamAnacinmayatA na cAnIdRzaH karmabhirmucyata ityanukrameNa tathA tathA vizeSaH sampAdanIya iti // 32 // ____ ityevaM zrImadupAdhyAyaharSavardhanagaNiviracitA AtmasvarUpabhAvanAkhyA tRtIyA dvAtriMzikA tapAgacchIyAcAryavijayamitrAnandasUriNA padmaprabhATIkArUpeNa vibhAvitA vivecitA ceti / zivamastu sarvajagataH / zubhaM bhavatu zrIsaMghasya /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH caturthI dvAtriMzikA atha zuddhasvarUpaprakAzikA nAmnI caturthI dvAtriMzikA prArabhyate-tatra ca uktaprakAreNAtmasvarUpabhAvanAntaraM tatphalabhUtaM, zuddhasvarUpaM AtmAnaM vizadatayA vivRNvannAha pratyagjyotirjayati tadidaM piSTakarmaprapaJcaM, dUronmagnaM ghanataravibhAvArNavAvartavegAt / prodyattejaHprakaradalitadhvAntakarmASTakASTho -, tphullatkASThAvadananalinaM kinnu mArtaNDabimbam // 1 // mandAkrAntAvRttam / padmaprabhA-'pratyagi'tyAdi, 'pratyagjyotiH' antarAtmA zuddhacidAnandasvarUpazcetanaH 'tat' pUrvadvAtriMzikoktasvarUpaM 'idaM' ahaMpadavAcyatayAnubhUyamAnaM 'piSTakarmaprapaJcaM' piSTo dalitaH karmaNAM prapaJco vistAro yena tAdRzaM karmasattArahitamityarthaH / tataH 'dUronmagnaM' atyantamudbuDitaM / kuta ityAha - 'ghanataravibhAvArNavAvartavegAt' ghanatarA atyantaM nibiDA ye vibhAvA rAgAdayasta eva dustaratvAdarNavaH sAgara iva tasya ya AvartaH nivartanaM tasya yo vegaH-rayastasmAt, yathAhi samudrAvartavegAt kimapi vastujAtaM nimagnaM sadunmagnaM bhavati tathedaM pratyagjyotirapi karmaprapaJcavigamAd vibhAvaparamparAzUnyaM sat svabhAvasundaramAvirbhavatIti bhAvaH / sA ca sthitiH sarvotkRSTA tadAha - 'jayati' sarvotkarSeNa vartate / AtmanaH sA sthitireva sarvotkRSTA paramapuruSArtharUpetyarthaH / tathAsthitaM pratyagjyotirutprekSyate 'prodyat' ityAdinA prakarSeNa udyan dikSuvidikSu prasaran yastejasAM prabhANAM prakaro rAzistena dalitaM-nAzitaM, dhvAntaM tamorUpaM svarUpaprakAzavirodhitvAt, dhvAntarupA karmASTakAnAM kASThA-parA sthitiH, ata eva 'utphulladiti vikasamAnAni 'kASThAvadanAni' diG mukhAnyeva 'nalInAni' kamalAni yasya tat 'kinnu ?' iti utprekSAyAM, Aha 'mArtaNDabimbaM' - sUryamaNDalaM tasya sUryamaNDalasya teja:prakareNa yathA dhvAntaM nazyati, dikkamalAni ca vikasanti tathA pratyagjyotiSo'pi jJAnaprabhAbhiH karmASTakaM nazyati svarUpaM ca prakAzate // 1 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 adhyAtmabinduH pratyagjyotiSaH svarUpamAha kartRtvAdivikArabhAravigamAd bibhrat sanat susthatAM, truTyadbandhacatuSTayollasadamandAnandasaMvarmitam / zuddhaM zAntamanantamapratihataM viSvag vicitrollasadjJeyAkArakarambitaM nirupadhi jyotiH samujjRmbhate // 2 // zArdUlavikrIDita vRttam / padmaprabhA0 'kartRtvAdI'tyAdi, 'kartRtvAdivikArabhAravigamAd' kartRtvAdayaH, AdinA bhoktRtvAdInAM parigrahaH, ta eva 'vikArAH ' paranimittajatvAt parokSatvAt doSA iva doSA teSAM yo ' bhAraH 'atizayastasya 'vigamAt ' prAguktadvAtriMzikArItyA svarUpacintanena kRtvA nirAkaraNAddhetoH 'sanat'- sadA ' susthatAM' - svarUpasamavasthAnaM 'bibhrat' - dhArayat svarUpasthamityarthaH, svarUpamAtra vizrAntamiti yAvat / punaH kIdRzamityAha - truTyadityAdi 'truTyat' vinazyad yad' bandhacatuSTayaM' - bandhAnAM catuSTayaM karmaNAM prakRtisthitirasapradezAtmakaM baddhaspRSTanidhattanikAcitarUpaM vA tena' ullasan' - prAdurbhavanyo 'amandAnandaH ' niratizayAnandastena 'saMvarmitaM ' - kaJcukitaM niratizayAnandamayamityarthaH / sarvo'pi hi bandhavigame AnandatIti / 'zuddhaM' - karmamalarahitatvAt zuciH, punaH kIdRzamityAha'zAntaM' akSubdhaM kSobhajanakarAgAdyabhAvAt / punaH kIdRzamityAha - 'anantaM'- aparimeyaM punaH kIdRzamityAha - 'apratihataM' janmamaraNAdipratighAtazUnyaM, punaH kIdRzamityAha - 'viSvak' samantAt 'vicitrollasadjJeyAkArakarambitaM' vicitrA - vividhA ullasantobhAsamAnA ye jJeyAkArAstaiH karambitaM sampRktaM, zuddhaciddhi sarvaviSayAvabhAsi bhavatIti dhyeyam / tathA 'nirupadhi' - nirvyAjaM - svAbhAvikaM 'jyotiH samujjRmbhate' - samyak prakAzate // 2 // 1 tadeva jyotirvizeSayati sarvadravyavivartacakramakhilaM yad bodhavArAMnidhA vekAMzasthamivoccakAsti kalayacchuddhatvamAkAlikam / [ caturthI - prodyattviDbharalIDhavizvabhuvanAbhogaM bharAdulla cchAntaM tatparamAtmatattvamuditAnandaM samudyotate // 3 // zArdUlavikrIDitaM vRttm|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH padmaprabhA0 'sarvadravye 'tyAdi, sarvANi-pudgalAdIni dravyANi tad 'vivartA' utpAdavyayAtmanaH paryAyAsteSAM 'cakra' maNDalaM samudAya ityarthaH / tacca akhilaM'niHzeSaM 'yad' yasmin 'bodhavArAMnidhau' bodha eva vArAMnidhirativistRtatvAt samudrastatra 'ekAMzasthamiva' ekabhAgasthitamiva uccakAsti' bhAsate, idRzaM ca tattvaM zuddhameva bhavitumarhatItyAha - 'kalayat' dhArayat 'zuddhatvaM' sAkalyena karmanAzAt nirmalatvam / na ca tadanityamityAha - 'AkAlikaM' anAdyanantaM, punaH kIdRzaM 'prodyattviDbharalIDha' prakarSeNa udyat-prasarat yastviSAM-prabhANAM bharastena 'lIDhaH'-spRSTaH prakAzita iti yAvat, "vizvetyAdi vizveSAM-sarveSAM bhuvanAnAM-lokAnAmAbhogaH-vistAro yena tAdRzaM, svaprabhAbhiH prakAzita- tribhuvanamityarthaH, punaH kIdRzamityAha - 'bharAt' utkarSAt 'ullasat-' AhlAdayat punaH kIdRzamityAha 'zAntaM' zItaM-kaSAyatApAbhAvAt punaH kIdRzamityAha - 'uditAnandaM' AnandamayamuktaprakArakamAnandamayameva bhavatIti bhAvaH / nanu kiM tat tattvamityAkAMkSAyAM nAmagrAhamAha - 'tat' chadmasthAnAmapratyakSamuktasvarUpaM 'paramAtmatattvamiti, paramaH zuddhatvAdivizeSaNaviziSTatvAd bhavasthApekSayotkRSTo ya AtmA tadeva tattvaM-yathAvasthitavastu tat 'samudyotate' samyagutkarSeNa prakAzate-vijayata ityarthaH / paramAtmatattvaM hi sarvajJaM sArvadikaM zuddhamazeSabhuvanaprakAzakaM zAntamAnandamayaM cAta eva tatprAptaye yatanIyamityarthaH // 3 // anubhUtAnantarAlasvarUpajyotiSo'pramattasya bhikSATanAdikarmamAtraM nijaretyAha - mukteradhvA'yameko bhavati hi kila dRk-jJAna-vRttatrayAtmA, tAM saMsUtrya sthiti yo viharati nikhilAnyasvasaMsparzazUnyaH / tadarzI tatsatattvAnucaraNakalanAbaddhakeliH kilAsau, ..yat kiJcit karma kuryAt tadakhilamuditaM nizcitaM nirjaraiva ||4||srgdhraavRttm| padmaprabhA0 muktarityAdi, 'mukteH' iti paramapadasya adhvA' adhveva prApakatvAdadhvA mArgo heturityarthaH 'ayaM' ucyamAna 'eko''dvitIyo bhavati' - asti / 'hi kile 'ti prasiddhau, kaH sa? ityAha - 'dRk - jJAna - vRttatrayAtmA' dRk - samyagdarzanaM, jJAnaM - samyagjJAnaM, vRttaM - samyakcAritraM, teSAM trayaM tadevAtmA - svarUpaM yasya sa smygdrshnaadismudaayaatmkH| tathA ca tattvArthasUtraM - samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH a0 1-1 / 'tAM'
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [caturthI samyagdarzanAdyAtmikAM sthitiM'-avasthAM 'saMsUtrya'ekAtmatAM gatAmiva kRtvA pratyekasya samyagdarzanAdermArgakadezarUpatvAt sammilitAnAmeva teSAM mArgarUpatvAt darzanAdIni triNyapi samupAr2yAMnItyarthaH 'yo' yo jIvo viharati' vicarati / IdRzazca niHsaGga eva bhavatIti svarUpavizeSaNAntaramAha - 'nikhilAnyasvasaMsparzazUnyaH' nikhilA-azeSA ye'nye AtmabhinnA viSayAdyAH padArthAsteSu yaH svasaMsparza:-svatvAbhimAnaM mamatvaM moho veti yAvat, tena zUnyo niHsaGgo nirmohazcetyAzayaH / taddI'muktidarzI-zuddhasvarUparuciH tatsatattvA0' ityAdi tasyaiva - zuddhasvarUpasyaiva satattvaM - yathArthAnucaraNaM-sevanaM tathA tasyaiva kalanaMjJAnamiti / etattraye AsamantAd 'baddhakeliH' baddhA krIDA yena sa tathA 'kile' ti vAkyAlaGkAre 'asau' zuddhAtmatattvaruciramaNatAvibodhaparAyaNo 'yatkiJcit' AhAravihAranihArAdikaM 'karma'- kriyAM pravRttiM 'kuryAt' Acaret 'tadakhilaM' tatsarvaM nizcitaM 'nirjaraiveti kSapaNA eva karmaparizATanasAdhanatvAt kAraNe kAryopacArAt karmakSayahetureveti uditaM' pratipAditamiti / samyagdarzanAdisampanno niHsaGga ArAdhanAparAyaNo mumukSuryadapi karma karoti tattasya nirjarAsAdhanameva na tu bandhasAdhanaM, karmabandhakAraNasya saGgasyAbhAvAt karmakSayakAraNIbhUtacAritrAdezca sadbhAvAditi bhAvaH // 4 // bhagavadvacanapariNatirevAsaGgatAnubhavadvAreNa nirjarA sampAdiketi tanmAhAtmyamAha - ahaM kartA bhoktetyanavaratamihAjJAnamudabhUdiyatkAlaM zuddhAnubhavanarahasyaM hyaviduSAm / idAnI sArvajJavacanamamRtAdapyatirasaM, ciraM pAyaM pAyaM nicitamapi tanno niragalat // 5 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 ahamityAdi, 'ahaM'-AtmA' karte 'ti kartA nAnAvidhakarmasampAdakaH 'bhokteti' bhoktA nAnAvidhakarmaphalAnAmanubhavakartA, ityevaM prakAraM 'iha' asmi~lloke saMsAre 'ajJAnaM' mithyAjJAnaM 'udabhUt' utpannaM 'anavarataM' satatamiti kriyAvizeSaNam / kadA? ityAha - 'iyatkAlaM' adyAvadhItyarthaH keSAM ? ityAha - 'zuddhAnubhavanarahasyaM' zuddhAtmasvarUpam aviduSAm'ajAnatAM samyagjJAnazUnyAnAmityarthaH / 'hi' iti yAthAtathye, yathArthametadityarthaH / idAnIM' iti asmin kAle sarvajJavacanapAnAnantaramityarthaH 'sArvajJaM' sarvajJena vItarAgeNa prajJaptaM proktaM vA natvasarvaharuktamiti dhvaniH, kiM tadityAha - 'vacanaM'
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH pravacanaM tadeva vizinaSTi 'amRtAdapi' pIyUSAdapi 'atirasaM' atizayitarasaM, amRtAsvAdajanitasukhApekSayotkRSTamuktisukhajanakatvAditi bodhyam / 'ciraM' dIrghakAlaM nirantaraM na tu yadAkadAcideveti 'pAyaM pAyaM' pItvA pItvA sAdaraM zrAvaM zrAvamityarthaH tena tathA bhAvanA tathAcArazca pratipAditaH 'nicitamapi' nikAcitamapi - anAdivAsanAvAsitamapi aidaMyugInasya tu kathaiva kA ? iti apestAtparyam / 'tat' uktaprakAramajJAnaM 'no' iti asmAkaM 'niragalat'vinaSTam / naiva sArvajJavacanazravaNAdanyo'jJAnanAzopAya iti bhAvaH // 5 // sArvajJavacanazravaNajanyAjJAnanAzazca kartRtvAdiparihAreNaiva sambhavati sa ca mAdhyasthyabhAvanayA vinA na nirvahatIti mAdhyasthyopadezamAha - svarUpasyAjJAnAd bhavati kila karteSa puruSo, ato rAga hyakartRtvaM tasyAvagama iha siddhaM svarasataH / ga-dveSAvudayajanitAvityanukalaM, taTasthaH san pazyan kathamiva bhavatyeSa kRtimAn // 6 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'svarUpasye 'tyAdi 'svarUpasya' - zuddhAtmasvarUpasya cinmayasya 'ajJAnAt' jJAnAbhAvAt 'bhavati' jAyate, ka ityAha - 'karte 'ti kartRtvAbhimAnavAn, upalakSaNatvAt bhoktRtvAdiparigrahastena bhoktRtvAbhimAnavAn' eSa' pratizarIraM vartamAnaH 'puruSa: ' AtmA 'kile 'ti yAthArthye svarUpAjJAnAdevAtmanaH kartRtvaM, na tu kRtimattvataH 'tasya' zuddhasvarUpasya' avagame' yathAvasthitasvarUpeNa parijJAne hi spaSTaM pramANAntaranairapekSyeNetyarthaH 'akartRtvaM' nirvikAratvaM 'svarasataH' svabhAvataH 'siddhaM' nizcitaM 'iha' AtmanaH kartRtvAkartRtvaviSaye / 'ato 'uktavivecanAddhetoH rAgadveSau ' rAgo - viSayAbhiSvaGgo dveSaiSTAlAbhAdaprItirupalakSaNatvAt kaSAyA ityarthaH 'udayajanitau' cAritramohanIya karmodayAt niSpAditAvityevaM-prakAreNa 'anukalaM' kalAyAM kalAyAmiti anukalaM pratikSaNamityarthaH 'taTasthaH san' mAdhyasthyabhAvanAmAzritaH 'pazyan ' jAnan / mAdhyasthyabhAvanAM vinA rAgadveSAvudayajanitau na tvAtmapariNAmAviti buddhiH / na tvAtmanaH svasiddhadharmAviti dhvanyate / 'kathamiva' - kena prakAreNaiSa AtmA 'kRtimAn' kartRtvAdivikArabhAk 'bhavatI 'ti kAkustaTasthasya na kenApi prakAreNa kartRtvAdibhAvaH sambhavatItyarthaH // 6 // mAdhyasthyabhAvanayA bhedajJAnamudeti / bhedajJAnameva ca svarUpAvasthitilAbhaheturiti svarUpAvasthitilAbhAya bhedAbhyAsaM samarthayannAha -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [caturthI yadA'vidyAjanyaM dRDhatamamabhUdandhatamasaM, tadA rAga-dveSAdiSu samabhavat svaatmdhissnnaa| ciraM bhedAbhyAsAdadhigatamidAnIM tu vizadaM, paraM pUrNa brahma cyutavikRtikamasmi dhruvamaham // 7 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 yadetyAdi, 'yade' ti yasminkAle avidyAjanyaM' avidyA atasmin tabuddhijanakaM mithyAtvaM tajjanyaM-tadutpAditaM 'andhatamasaM' andhaM tamo gADhAjJAnAndhakAramityarthaH prAganAdau kAle 'dRDhatamaM' durucchedyatvAt tabalavad 'abhUt' abhavat 'tadA rAgadveSAdiSu' pUrvoktasvarUpeSu 'svAtmadhiSaNA' ahaMmameti buddhiH samabhavat' snyjaataa| mithyAtvajanitAjJAnavazAdevAsveSu rAgadveSAdiSu svabuddhiritibhAvo moha iti yaavt| 'tu' bhede vizeSe ca, svasmin svabuddhiriti bhedaH athavA zarIrAditaH pRthagbhAvaH sa ca bhedAbhyAsAditi vizeSaH / 'idAnIM' bhedAbhyAsAnantaraM 'ciraM' cirakAlaM-dIrghakAlaM 'bhedAbhyAsAdA'tmanAtmabhedasya punaH punaH mananAddhetoH 'vizadaM' suspaSTaM yAthAtathyena 'adhigataM' prAptaM jJAtamityarthaH / kimityAha - 'paraM' niratizayatvAt paramaM 'pUrNa' nirvikAratvAdavikalaM cidAnandamayamityarthaH / atha vizeSyamAha- 'brahma' zuddhAtmetyarthaH / tadevaM 'ahaM' - AtmatattvaM 'dhruvaM' zAzvataM 'cyutavikRtikaM' cyutA rAgAdirupA vikRtiryasmAditi tAdRzanirvikAramityarthaH / 'asmi' - bhavAmi, bhedAbhyAsAdeva // 7 // AtmajJAnAdAnandAnubhavamAha - yadajJAnAt suptaH samabhavamalaM yadvyavasitau, prabuddhastat tattvaM ciramadhigataM mA madayati / daridraH saMprAptadhanamiva nidhAnaM pratikalaM, samAlokyAghrAtiM kathamiva na gantAsmyahamataH // 8 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 yadityAdi, 'yadajJAnAditi yasya - prastAvAdAtmatattvasyAjJAnAt svarUpAvyavasAyAddhetoH 'alaM' atyarthaM 'suptaH' supta iva suptaH, suptasya hi na svarupaprakAzanaM tathAtmaviSayAjJAnavata iti bhAvaH samabhavaM'iti saJjAtaH nidraamgmdityrthH| yathA hi suptasya na vastusvarUpaprakAzanaM tathAtmaviSayAjJAnavato'pIti bhAvastathA yadvyavasitau' yatprakArAtmatatvavinizcaye sati 'prabuddhaH' suptotthita iva samabhavaM yathA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH suptotthitasya viSayaprakAzana tathA prabuddhasyAtmatattvaprakAzanamiti bhAvaH / 'tat'tAdRzaM 'tattvaM'AtmasvarUpaM 'ciraM' anantAnantabhavAnantaraM 'adhigataM' jJAtaM sat 'mA' mAM jJAnasvarUpAtmAnaM madayati'harSayati harSapUrNa karotItyarthaH, atraiva dRSTAntamAha - 'daridraH iti daridraM durvidhaM nirdhanaM ityarthaH, 'samprAptaM' svatayopasthitaM 'nidhAnaM' nidhAnAtmakaM dhanaM bhUmisthAkarAdikaM dhanaM suvarNAdirUpaM dravyamiva samprAptaM hi 'dhanaM' dravyaM daridraM madayatIti vyaktaM tathetyAzayastAdRzaM cAtmatattvaM pratikalaM pratikSaNaM samAlokya'darza darza'kathamiva' kena prakAreNa 'AghrAti' tRptiM niratizayAnandaM 'ahaM' prabuddha AtmA 'na gantA'smi' na labdhAsmi kiM ? arthAt labdhAsmIti bhAvaH / 'ataH' ityAtmatattvaprAptyanantaramiti yadAtmatattvaprAptirbhavati tadA niratizayAnandAnubhUtirbhavatyeva tAdRzAtmatattvadarzanasya nairantaryeNa pAramparyeNa ca niratizaya-zAzvatAkhaNDAnandAtmako mokSalAbho dhruva ityAzayaH // 8 // mahAsattvAH yadAsvAdAnandAnmuktyai yatante tAM mahAbhilASAmAha - vivarteraspRSTaM vizadatamamatyantagahanaM, mahaH stAnnaH spaSTaM prakaTitanijAnandavibhavam / yadAsvAdAnandAdagaNitamahAbhogavibhavAH, mahAsattvA muktyai ciramiha yatante kRtadhiyaH // 9 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 "viva' rityAdi, 'vivaraiH' vikalpaiH 'aspRSTaM' atItaM nirvikalpakamityarthaH, 'vizadatamaM' nirAvaraNatvAdatispaSTaM atyantagahanaM' duradhigamaM tathA 'prakaTitanijAnandavibhavaM' prakaTitaH-prAduSkRtaH nijAnandasya vibhavaH sampattiryena tat niratizayaM 'mahaH' jyoti: zuddhAtmatattvamityarthaH 'naH' asmAkaM spaSTaM' AvirbhUtaM 'stAt' jAyatAmityabhilASA / tAdRzamaha eva vizinaSTi - 'yadAsvAdAnandAd 'yasyAtmatattvAtmaka sya mahasa AsvAdo'nubhavastajjanito ya AnandastamapekSya 'agaNitamahAbhogavibhavAH' agaNita: na gaNito mahAbhoga:-cakrI tasya vibhavaH navanidhAnAdisampat yaiste / idRzAzca te ke ityAha - 'mahAsattvAH' avicalitasvabhAvAH 'kRtadhiyaH' sudhiyaH 'muktyai' muktyarthaM 'iha' asmaeNilloke 'ciraM' dIrghakAlaM 'yatante' prayasyanti // 9 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 adhyAtmabinduH - [caturthI AtmAnavabodhe tapaHprabhRtInAmakiJcitkaratvamAhatapazcaNDaM tIvravratakalanamatyulbaNaparI - Sahebhyo'bhIrutvaM kSitizayanamukhyaH prikrH| yadajJAnAnnirnAyaka iva hi senAcaragaNaH, samagro vyarthaH syAt tadidamahamasmyadbhutamahaH // 10 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'tapa' ityAdi, 'tapaH' anazanAdidvAdazavidhaM 'caNDa'-ugraM mAsakSapaNAdikaM tasyAcaraNamityarthaH 'tIvravratakalanaM' tIvrANAM duSkaratvAdutkRSTAnAM vratAnAmahiMsAdInAM kalanaM - AzrayaNaM 'atyulbaNaparISahebhyaH' atyulbaNebhyaHsuduHsahebhyaH parISahebhyo dvAviMzatikSuttRDAdibhyaH khyAtebhyo abhIrutvaM'nirbhayatvamAbhimukhyena parISahasahanamiti saMmIlito'rthaH 'kSitizayanamukhyaH' kSitizayanaM-bhUmizayanAdimukhyaM yatra tAdRzaH parikaraH' sAdhanasamudAyo vyavahAracAritradharmArAdhanarUpa ityarthaH 'samagraH' sakala: 'yadajJAnAt' yasya zuddhAtmabhUtamahaso'jJAnAt-alAbhAt 'vyarthaH' niSphalastapaHprabhRtiSvAtmajJAnameva mukhyaM phalaM tadabhAve tapaHprabhRtInAM niSphalatvaM, svargAdikaM cAnuSaGgikamaniSTaM ceti mukhyaphalenaiva phalavattvameSTavyamityAzayaH / tatra dRSTAntamAha-'hi' iti nidarzane 'nirnAyakaH' nirgato nAyako yasmAditi nirmAyako nAyakarahitaH 'senAcaragaNaH' sainyagaNaH sainyasamUha iva, nAyakAbhAvadazAyAM bahUnyapi sainyAni akiJcitkarANIti yathA sphuTaM tathaivAtmajJAnAbhAvadazAyAM tapaHprabhRtInyapyakiJcitkarANIti bodhyam / tat padasUcitaM vivRNvannAha - 'taditi tat-svAjJAne uktasarvavaiyarthyAMpAdakaM 'idaM' ahaMpadavAcyaM pratyakSaM bhAsamAnaM 'adbhuta' adbhutamadvitIyamanatizayaM ca 'mahaH' jyotistdruupmhmsmi| AtmatattvasaMvedanaM vinA tapazcaraNAdikaM sarvaM nirrthkmityaashyH||10|| ata eva laukikasukhamupekSyAtmasukhArthameva yatanIyamityAha - tadanveSyaM tattvaM satatamatyutkaTatara - sphurattejaHpuJjapradalitadRDhAvidyamamalam / yadAsvAdAd bhAnti tridazapaticakritvapadavI - sukhAsvAdAH kSArodakavadamRtAne dhruvamamI // 11 // zikhariNIvRttam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 87 I padmaprabhA0 'tadanveSyamityAdi, 'tat' - taditi hetvarthakaM ata evetyarthaH tadidaM uktaprakAraM 'ahaM'padollekhyaM 'tattvaM' AtmAkhyaM vastu, tadvizinaSTi - ' atyutkaTatarasphuratteja:- puJjapradalitadRDhAvidyaM' atyutkaTataraM sarvAtizAyi sphurat-vilasattejasAM jJAnAtmakaprabhANAM puJjaH- rAzistena pradalitA- vinAzitA dRDhA - anAdi- samparkAddhetoryAdurucchedyA avidyA - mithyAtvarUpA ajJAnarUpA vA yena tattAdRzaM ' amalaM' avidyAvigamAdeva nirmalaM zucItyarthaH 'anveSyaM mArgaNIyaM draSTavyaM jJAtavyamityarthaH / kriyAvizeSaNamAha - 'satataM' nirantaramiti yadAkAdAcitkaH prayAso na tadarthaM paryApta iti bhAvaH AdRtaM caitatsAtatyaM pataJjalyAdibhiryogamArgajJairapi, tadAhuH sa tu dIrghakAlAdaranairantarya - satkArasevito dRDhabhUmiriti / pAtaM0 sU. 1.14 / kutaH iti cet ? tAha- 'yadAsvAdAd' yasya uktaprakArasya tattvasyAsvAdAdanubhavAt 'tridazapaticatritvapadavIsukhAsvAdAH ' tridazapatiH-indraH cakritvaM cakravartitA tayoH padavI - sthAnaM tasya sukhAsvAdA indrapadacakripadalabhyAH sukhAnubhavA 'amI' laukikatvAttu viprakRSTatvena nirdezyA 'dhruvaM' - ni: zaGka' amRtAgre' pIyUSasya purataH ' kSArodakavat' - lavaNarasayuktajalavat ' bhAnti' tattulyA jJAyanta iti bhAvaH // 11 // dehAtmAbhimAninAM zAstrAbhyAso na mokSAyetyAha samabhyasyantAM nanvakhilamatazAstrANi kudhiyaH, svapANDityotkarSoddalitaparadarpAH kila pare / vapuSyAtmabhrAntiryadi na vinivRttA kimu tato, vimucyante pATho na bhavati kadAcid guNakaraH // 12 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'samabhyasyantA' mityAdi 'samabhyasyantAmiti parizIlayantAm nanvityupekSAyAmupekSyA ime ityarthaH, ke te ? ityAha 'kudhiyaH ' kutsitA mithyAtvopahatatvAt ninditA dhIryeSAM te kudhiyaH, ajJAtAtmayAthAtmyAH 'pare' paratIrthikAH 'svapANDityotkarSo ddalitaparadarpA:' sveSAM teSAM kudhiyAmeva yatpANDityamasatzAstrAbhyAsajanyavilakSaNAjJAnaM tasyotkarSaH - utkaTatvaM tena uddalitaH, ut-pra - prAbalyena dalitaH khaNDitaH parasya svasamudAyavartino'pyekenAparasya darpastAdRzAjJAnAbhimAno yaiste tAdRzAH parasparaM sva-matasamarthana - paramatakhaNDanapravINA 'akhilamatazAstrANi '
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 adhyAtmabinduH - [caturthI akhilAni-azeSANi yAni matAni vAdAstatsamarthakAni zAstrANi ca 'samabhyasyantAM' rAraTyantAM kile'tyalIke teSAM zAstrAbhyAso mithyetyAzayaH / tatra bIjamAha - 'yadi'cet tatastAdRzazAstrAbhyAsato 'vapuSi' dehe 'AtmabhrAntiH' svatvabhramo dehe AtmAbhimAnamityarthaH, 'na vinivRttA' na vinaSTA 'vimucyante kimu' iti kAkuH, naiva vimucyanta ityarthaH, yAvaddhi dehAtmabuddhistAvadeva saMsArastad vinAze ca mokSa ityatra na keSAmapi vimatiriti matvaitadeva sAmAnyena samarthayati 'pATho' pATha:- pAThamAtraM mananahIno'bhyAsa ityarthaH, na bhavati kadAcit guNakaraH" na bhavati kadApi sAdhyasAdhaka AtmatattvajJAnajanaka iti yAvat / AtmA'yaM dehato bhinnoH, manasA vacasA'pi ca / karmato'pi sadA bhinnaH pudgalena tathaiva ca // 1 // prAptaM yairbhedavijJAnaM, vimalaM dehadehinAm / taiH samAptaM samatvaM vai, kevalajJAnadAyakam // 2 // prArjitaM prabhUtaM jJAnaM, mahAklezena yattvayA / bhedajJAnaM paraM nAptaM, sarvaM tattu nirarthakam // 3 // jinavacasaiva tattvajJAnamityAha - avidyAsaMskArAd bahutarakakAlAd yadabhavaccyutaM me svaM rUpaM tadidamupalabdhaM khalu mayA / viviktaM cidbhAsA parigatamanantaM suvizadaM, svatantraM tatredaM jayati nanu bIjaM jinavacaH // 13 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 avidyetyAdi 'avidyAsaMskArAditi - avidyAyAH - ajJAnasya, saMskAro-vAsanA tadvazAttaddhetoH sa ca saMskAro'nAdikAlata evetyAha - 'bahutarakakAlAt' anekAnekajanmAbhyastatayA cirakAlopArjitAt svArthe kaH pratyayaH / 'yat' vakSyamANaM 'me' mama prabuddhasya mumukSoH 'svaM' nijaM 'rUpa' svarUpaM zuddhAtmasvarUpamityarthaH, 'cyutaM' vismRtavadabhavat taduktaprakAramidamadhunAnubhUyamAnaM 'mayA' mumukSuNA 'upalabdha' prAptaM, 'khalvi'ti nizcaye, nizcayena prAptamityarthaH, yAdRzaM ca svarUpaM pUrvamaprAptamidAnIM ca prAptaM tadAha - 'viviktaM' dehAditaH pRthag 'cidbhAsA' jJAnAtmakaprakAzena 'pariMgataM' vyAptaM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH cinmayamitisaMmIlito'rthaH / punaHkIdRzaM 'anantaM' avinAzi 'suvizadaM' nirmalaM, puna:kIdRzaM tadityAha - 'svatantraM' svAdhInaM karmapAratantryarahitamityarthaH / 'tatra' - tAdRzasvarUpopalambha 'idaM' abhyasyamAnatvAdatisaMnikRSTaM 'jinavacaH' jinopadezo 'bIja' nidAnaM kAraNaM 'nanu' iti nizcayena 'jayati' sarvotka rSeNa vartate, jinavacanAbhyAsAdeva svarUpalAbho'nyathAtva-vidyAvazAt svarUpacyutireveti jinavacasi mumukSuNA mahAnAdaro vidheya iti bhAvaH / taduktaM ayogavyavacchedikAyAM - yadIyasamyaktvabalAt pratImo, bhavAdRzAnAM paramasvabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya, namo'stu tasmai tava zAsanAya // 13 // zivApteH saraNimAha - mathitvAtmAtmAnaM bhavati paramajyotiracirAdyathA ghRSTvAtmAnaM kSitiruha ihaitijvalanatAm / ataH zuddhe brahmaNyaviratanimagnA'maladRzAM zivAptinirdiSTA saraNiraparA kAcana na hi // 14 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 mathitve' tyAdi 'mathitvA'-punaH puna:cintayitvA AloDyetyarthaH, 'AtmAtmAnaM' AtmA - nijaM zuddharUpaM punaH punazcintayitvA nirantaraM dhyAtvetyAzayaH 'acirAt' jhaTityeva 'paramajyotiH' kevalajJAnaprakAzAtmA 'bhavati' sampadyate / atra dRSTAntamAha - yathA - yena prakAreNa iha' - asmi~lloke kSitiruhaH 'vRkSaH araNikASThAdiH 'AtmAnaM' svaM ghRSTvA punaH punaH gharSaNaM prApayya 'jvalanatAM' agnirUpatAmeti-gacchatiprApnoti, prasiddho hi loke araNyAdikASThAdInAM gharSaNAdagnerudbhavaH / etena kiM? tabAha - 'ato'asmAt kAraNAdAtmamanthanenaivAtmalAbhAddhetoH 'zuddhe brahmaNi'cidAnandamaye Atmani 'avirata' anavarataM 'nimagnA'maladRzAM' prasaktA amalA-zuddhA dRga-dRSTinirUpA yeSAM teSAmeva, 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti' nyAyAdavadhAraNAvagatiH, 'zivAptiH' niHzreyasalAbho 'nirdiSTA' pratipAditA, atropAyAntaraM niSedhayati 'hi' nizcayena 'aparA' uktaprakArAtiriktA - bhinnA 'kAcana' kA'pi 'saraNiH' paddhatirmArgo vA na nirdiSTA na pratipAditA zAstreSvityAzayaH / AtmadhyAnAdevA''tmasvarUpalAbho nAnyathA, tacca dhyAnaM zrutAdeva svabhyastAditi nirgalito'rthaH // 14 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH zuddhasyApyAtmano kathaM bhavabhramaNamityAzaGkAyAmAha - yathA rajjau sarpabhramamatiravijJAnajanitA, kriyAheturbhUtvA budhamapi ciraM vyAkulayati / tathA dehe'pyasminnahamiti viparyastadhiSaNA, bhavabhrAntermUlaM paramapuruSasyApi samabhUt // 15 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'yathe'tyAdi, 'yathA' yenaprakAreNa 'rajjau ' davarake ' avijJAnajanitA' rajjuviSayakavizadajJAnAbhAvajanyA 'sarpabhramamatiH' atasmiMstadgrahasya bhramatvAt sarpabhramAtmikA buddhiH sarpabhramAtmako'yathArtho'nubhavaH 'kriyAhetuH ' kriyAyA bhayAd apasarpaNAdirupAyA heturjanikA ' bhUtvA' sampadya 'budhaM' buddhimantamapi rajjusarpayorvivekajJamapi, 'api'nA abudhasya tu kathaiva keti dyotyate ' ciraM' dIrghakAlaM 'vyAkulayati' asvasthacittaM karoti bhayabhItaM karotIti yAvat / ' tathA ' tena prakAreNa 'asmin ' bhogAyatanatayA sannikRSTe 'dehe' zarIre' 'pi 'nA AstAM rajjau sarpabhramamatirityaperarthaH / 'ahami 'ti ahamityevaM prakArA 'viparyastA' bhramAtmikA 'dhiSaNA' buddhiH 'paramapuruSasyApi' paramo nizcayanayena zuddho yaH puruSaH AtmA tasyApi paramAtmano'pi ajJAnadazAyAM samyaktvApteH prAk / apinA saMsArodaravartinAM jIvAnAM parigrahaH, 'bhavabhrAnteH ' bhavaparamparAyAH bhavabhramaNasya mUlaM' bIjaM 'samabhUt' saMjAtam / zuddhasyApyAtmanaH dehAtmAbhimAnatayaiva bhavaparamparetyAzayaH // 15 // 90 [ caturthI bhavabhRtsthitimAha ciraM suptA hyete gurubhavabhavadduH khataline, dRDhAvidyAnidrAparigatavivekekSaNapuTAH / bhRzaM svapnAyante'hamiti ca paraM mAmakamiti, vyavasyantaH santaH kugatibhavane'mI bhavabhRtaH // 16 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'cira' mityAdi ' ete'mI' dRzyamAnA ajJAnitvAt viprakRSTA bhavabhRtaH prANinaH kugatibhavane kugatirnarakAdistadevAzrayatvAt bhavanaM tatrAjJAnasadbhAve manuSyAdigatirapi kugatireva durgatisAdhanatvAditi dhyeym|'gurubhvbhvdduHkhtline' guruH karmabhArAkrAntatvAt
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH gururiva yo bhavaH saMsArastato bhavat - jAyamAnaM yad duHkhaM tadaivAvidyAtmakanidropayogitvAt talinaM tatra 'dRDhavidyAnidrAparigatavivekekSaNapuTAH' dRDhA durucchedyatvAt prabalA yA avidyA-mithyAjJAnaM saiva jJAnekSaNanimIlanAddhetonidreva nidrA tayA parigatamAkrAntaM viveke kSaNasya puTaM dehAtmabhedadRSTipuTaM yeSAM te tAdRzA avidyAnidrAvazAt vastuyAthAmyAvabodhAsamarthAzciramanekabhavAn yAvat 'suptAH'-nidrAyitAH suptavat jJAnacaitanyasphuraNarahitAH 'ahamiti dehAdau ahamityevaMprakAraM, co bhinnakramaH mAmakamityanantaraM yojyaH tatazca paraM' svabhinnaM putrakalatrAdikaM viSayAdikaM ca mAmakamiti' mamedamityevaM vyavasyantaH'vyavasAyaM kurvantaH 'santaH'-sugamaM bhRzaM' atyarthaM svapnAyante' svapnadazAmanubhavanti dehe AtmabuddhiH putrAdau ca mametibuddhirvyavasAya: sa ca ayathArthaH, evaM ca yathA svapne'sadbhUtA kriyA tathA bhave'pi avidyAvazAduktavyavasAyAtmikA kriyAsadbhUtaiveti bhAvaH // 16 // zAstrasyAtmajJAnameva prayojanamityAha - pravijJAte yasminnatizayitacicchaktikavalIkRte trailokye kiM samavagamayogyaM kila param / avijJAtetvasminnatinizitazAstrArthapaTutA, zramAyaivAtyantaM bhramakRtatuSAkaNDanamiva // 17 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'pravijJAte' ityAdi, 'atizayitacicchaktikavalIkRtatrailokye' atizayitA-sarvotkRSTA-parametyarthaH yA cicchaktiH cideva zaktistayA kavalIkRtaMviSayabhAvenAbhyantarIkRtaM trailokyaM-jagatpadArthasArthaM yena sa tasmin yatprakAre''tmani pravijJAte' prakarSaNa-sAkSAtrUpatayA vizeSeNa yathAvasthitarUpeNa jJAte sati, kimityAkSepe, paramanyat 'samavagamayogyaM' jJeyaM, 'kiM' kila nizcayenAvaziSyate? kimapi nAvaziSyata ityarthaH / tasminnekasmin jJAte sarvaM jJAtaM bhavati, taduktaM-'yasya bhAsA sarvamidaM vibhAtI'ti bhAvaH, vipakSe'kRtakRtyatAmAha- tuH pUrvasmAt bhede, 'avijJAte' asminnuktAtmatattve'vijJAte yathAvasthitarUpeNAjJAte sati 'atinizitazAstrArthapaTutA' atyantaM nizitA-tIkSNA paraparAjayasamarthA zAstrArthe-vAdAdau paTutA-prAvINyaM bhramakRtatuSAkaNDanamiva' bhramakRtaM bhrAntyA niSpAditaM yat tuSAkaNDanaM-tuSA-buzAvahananaM tadivA 'tyantaMzramAyaiva'-kevalaM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [caturthI zramajanakameva, yathA tuSAkaNDane na taNDulalAbhaH, evaM ca tat zramAyaiva tathA zAstrArthapaTutayA nAtmasvabhAvalAbhazcet sA zramAyaiva, evaM cAtmasvarUpalAbha eva zAstrajJAnaphalaM 'tasminnekasminneva jJAte ca sarvaM jJAtaM bhavatIti tadarthameva yatanIyamiti bhAvaH // 17 // Atmani jJAta eva bhavoccheda iti tadarthameva yatanIyamityAha - bhavAbandhaH sarvo'nubhavapadavIM yatra vizati, grahAdhIze vyomAGgaNamiva tamastruTyatitamAm / bhidAmeti kSipraM nibiDatarahRdgranthirapi tat, padaM zAntaM bhAvyaM satatamupayuktairyativaraiH // 18 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 bhavAbandha' ityAdi, 'bhavAbandhaH' saMsArAbhiSvaGgaH 'yatra' yasmin sthitau anubhavapadavIM' jJAnaviSayatAM vizati-prApnuvati sati Atmani jJAte satyetyarthaH, 'sarvaH' samagro'zeSo bhavAbandhaH sa 'truTyatitamAM' atyantaM nazyati / tatra upamAnamAha 'grahAdhIze'sUrye 'vyomAGgaNaM'vyoma-AkAzaM vistRtatvAdaMgaNamiva tasmin vizatItyanena sambadhyate 'tamaH' andhakAraM 'iva' yathA vyomnyudite sUrye tamo'tyantaM nazyati tathetyarthaH / AtmajJAnasya phalAntaramapyAha-'bhidAmeti' bhedaM prApnoti 'kSipraM' tvaritameva, ketyAha - 'nibiDatarahRtgraMthiH' nibiDatarA'tyantaM gADhA yA hRdo-manaso granthinthiriva durbhedyatvAd mithyAdarzanamohanIyAdikarmajanyo rAgAdipariNAma: 'apiH' samuccaye 'tat' tasmAd 'upayuktaiH' jJAnAdhupayogavadbhirapramattaiH 'yativaraiH' saMyamibhiH 'satataM' anavarataM 'zAntaM' rAgAdyairakSubdhaM 'padaM' muktipadaM zuddhAtmasvarUpaM vA 'bhAvyaM' anucintyamiti / taduktaM - bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi, tasmin dRSTe parAvare // 1 // ayamatra sArAMza:-yathA vyomni sUrye udite sati aMdhakAro vinazyati tathA zuddhAtmani jJAte sati sarvo'pi saMsArAbhiSvaGgaH atyantaM prnnshyti| aparaM ca zuddhAtmani jJAte sati rAgAdInAM nibiDatarA hRdgraMthiH tvaritameva bhedamupaiti tasmAd jJAnAdhupayogavadbhiH saMyamibhiH satataM zAntaM padaM anucintanIyamiti // 18 // rAgAdinAzAsAdhAraNakAraNAmAtmajJAnamityAhasvarUpe vizrAnti ayati yadi caitanyamacalA, na tu jJeyAsattyA vrajati vikRti kAJcana manAk /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH tato rAga-dveSadvitayamidamaprAptaviSayaM, kSayaM dAhyAbhAvAdahana iva gacchatyatitamAm // 19 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'svarUpe' ityAdi, svarUpe' zuddhAtmani vizrAnti' vizrAmaM, 'zrayati' AzrayaM karoti, 'yadi' cet 'caitanyaM' buddhiH 'acalAM' nizcalAM, eteSAM padAnAM sammilito'yamarthaH - yadi caitanyaM sthirAM-apracyutAM-vizrAnti zrayati-anavaratamAtmadhyAna - parA bhavatItyarthaH / tayA 'jJeyAsattyA' jJeyasya-svasvarUpasya AsattyA sAnnidhyato 'manAk'iSadapi kAJcana' kAmapi vikRti' vikArabhAva 'na tu' naiva vrajati' prApnoti 'tataH tena hetunA 'idaM' sarvajIvasulabhaM rAgadveSadvitayaM' rAga-dveSayoryugalaM 'atitamAm' ekAntikAtyantika-rUpeNa 'kSayaM'-nAzaM 'gacchati'-prApnoti, 'aprAptaviSayaM' rAgadveSayorviSayANAmaprAptyAt tatra dRSTAntamAha- 'dAhyAbhAvAt' dAhyasya dAhaviSayasya kASThAderabhAvAd 'dahano'agniriva / yadA prathamaM buddhirAtmaniSThA nirvikArA ca bhavati tatathAzrayAbhAvAdeva rAgAdyabhAva iti bhAvaH // 19 // Atmaiva bhajanIya ityatropapattimAha - mahAnandasthAnaM na hi paramatastrasyasi yataH, pravizvasto yasmin bhayapadamato nAnyadaparam / tataH svAtmArAme kSaNamapi bhajasva sthitimaho, yataH zIryante'mI bhramanicitakarmANunikarAH // 20 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'mahAnandasthAna' mityAdi 'yataH'-yasmAt sakAzAt tvaM trasyasi' udvegaM prApnosi / kuta ityAha - duSkaranAnAkriyAvidhAnataH 'ata'stasmAdAtmana iti prastAvAt bodhyaM, 'paraM' utkRSTaM mahAnandasthAnaM' niratizayatvAdakhaNDatvAt zAzvatatvAcca sarvamahAn ya Anandastasya 'sthAnaM' Azrayo 'na hi' naivAstIti zeSaH / Atmana AnandamayatvAditi bodhyam / tathA 'yasmin' yatra zabdAdiviSaye 'pravizvastaH' prakarSeNa vizvAsamAptaH kRtapratyayo'sIti zeSaH / ataH' asmAt zabdAdiviSayAd anyad' bhinnaM aparaM dvitIyaM 'bhayapadaM' bhayasthAnaM 'na' nAsti janmamaraNAdiduHkhajanakatvAditi dhyeyam / anyadityaitAvataiveSTasiddheraparamityuktirloke tathA vyavahArAditi bodhyam / 'tataH' tasmAt kAraNAt svAtmArAme' svasyAtmA sa evAnandapradatvAdArAmastatra'kSaNamapi'alpakAlamapi
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 adhyAtmabinduH [ caturthI 'bhajasva' sevasva'sthitiM 'sthiratAM' aho' iti komalAmantraNe, AtmAnamalpakAlamapyanucintayetyarthaH / 'yataH' yasmAt kAraNAt 'amI' AtmanibaddhA''tmani saMzliSTA 'bhramanicitakarmANunikarAH ' bhramo mithyAtvaM tadvazAt nicitA:-arjitAH karmANUnAM karmapudgalAnAM nikarAH samUhAH zIryante parizaTanti / AtmadhyAnenAvazyaM karmaparizATa iti tadyathAzakti alpakAlamapi mumukSuNA vidheyaM atyantamadhurasvAdamalpamapi payaH pItaM punastatpAnaruci janayati tathAlpakAlamapyAdRtaM dhyAnaM vizeSadhyAnaruciM janayatIti bhAvaH // 20 // bandhamokSayoH svasyaiva hetutvamAha bhavAraNyabhrAntau svayamajani hetuH sva-parayoravijJAnAt svasmin yadatanuta kartRtvadhiSaNAm / vimokSe'pi svasmin sthitipariNateryatsvayamasA - vataH zAstA svasya svayamayamato'nyaH kila nahi // 21 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'bhavAraNyabhrAntau ' ityAdi, bhava eva nAnAduHkhakAraNatvAdaraNyaM vanamiva tatra bhrAntiH-bhramaNaM tatra bhavaparamparAyAmityarthaH 'svayaM' Atmanaiva 'hetuH' kAraNaM 'ajani ' * abhUdAtmeti zeSaH / kuta iti cet tatrAha' yad' yasmAt ' svaparayoH ' AtmatadbhinnayorviSaye 'avijJAnAt ' vizeSeNa yathAvasthitarUpeNa jJAnasya svaparavivekAtmakasyAbhAvAddhetoH 'svasmi'nnakarturapi svasya viSaye 'kartRtvadhiSaNAM' kartRtvAdibuddhi 'atanuta' akarot svaparabhedAgrahAdAtmani kartRtvAdibuddhireva bhavaparamparAheturityAzayaH / atha 'vimokSe'pi ' bhavaparamparAparihAre'pi apinA uktabhramaNe svasya hetutvasamuccayo yad - yasmAt ' svasmin ' svaviSaye 'sthitipariNateH' sthiratApariNAmavazAt svasyAnavaratamanucintanenetyarthaH / 'asA 'vAtmA 'svaya 'mAtmanaiva heturiti sambadhyate sthirAtmacintanena bhavaparamparoccheda ityAzayaH / ata uktarItyA bandhamokSayoH svasyaiva hetutvAddhetorayamAtmA 'svasya' nijasya svayamAtmanaiva 'zAstA' zubhAzubhaniyAmako'to nijAtmanaH sakAzAdanyo'paraH ko'pi 'kile 'ti vAkyAlaGkAre'nahi' naiveti bhAvaH / taduktaM - Atmaiva svAtmano bandhuH Atmaiva ripurAtmanaH / suhRdAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH ||21||
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH 95 bhavocchedopAyamAha bhavAdbhogebhyo vA nanu yadi ca bhogAyatanato, virajya kSipraM cedanubhavati rUpaM nijamayam / tataH saMsArAkhyA vratatiriyamaprAptaviSayaprapaJcArNaHsekAt kSaNata iva saMzuSyatitamAm // 22 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'bhavA N dityAdi, 'bhavAt' - saMsArAt, 'bhogebhyaH '- zabdAdibhyaH sAMsArikasukhajanakatveneSTebhyaH, 'vA'kArastulyakakSatAyAM bhavAd virAgo viSayAdvirAga eveti bodhyam / itthamapi dehe mamatA cet neSTasiddhirityata Aha- ' nanu yadi ce 'tyavayavasamUhastathArthe tathA 'bhogAyatanato' bhogAyatanaM zarIraM tasmAd virajya vairAgyamApya bhavanairguNyadarzanAditi bodhyam / cet-yadi 'kSipraM' jhaTiti 'ayaM' AtmA 'nijaM' svakIyaM 'rUpaM' zuddhaM svarUpa' manubhavati' pazyati jAnAti ca / viraktaH sannAtmA yadA svAnudhyAnaparo bhavati 'tataH' tasmAt svAnubhavahetoH sarvajIvasAdhAraNarUpA 'saMsArAkhyA' saMsArAbhidhA 'vratatiriyaM ' iyaM latA 'aprAptaviSayaprapaJcArNaH sekAt' aprAptaviSayavistArA evArNAMsi jalAnIva teSAM sekastasmAddhetoH 'kSaNata iva' acireNaiva ' saMzuSyatitamAm' samUlaM nazyati / latA hi sekAbhAve saMzuSyatIti yathA prasiddhaM tathaiva vairAgye sati viSayasamparkAbhAvAt saMsArocchedo'pyityAzayaH // 22 // vinA vairAgyamiSTasiddhirnAstItyAha - yathA rogAdyuktaH sarasapaTukaTvamlalavaNa - dravAnnAnAhArAMstyajati nijanairujyakRtaye / tathA'yaM dRGmohajvararahitacinmUrtirakhilAM, styajanbhogAsvAdAnanubhavati nairujyamacirAt // 23 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 'yathe' tyAdi, 'yathe 'ti dRSTAntopanyAse 'rogAt' jvarAdito 'yuktaH ' 'nijanairujyakRtaye' svArogyArthaM 'sarasapaTukaTvamlalavaNadravAn' sarasA:- svAdavaH, paTavA - rucikarA, kaTavaH - kaTurasayuktAH, amlA-amlarasayuktAH, lavaNA-lavaNarasayuktAH, dravAH- dravAtmakAstAnetAdRzAn 'nAnAhArAn' vividhabhojyAn 'tyajati'
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 adhyAtmabinduH [caturthI pariharatyanyathA'pathyavazAt punA rogotpattisaMbhavAt tathA' tena prakAreNa 'ayaM' AtmA 'dRGmohajvararahitacinmUrtiH' dRGmoho-darzanamohanIyaM karma tadeva tApapradatvAt jvarastena rahitA cidAtmikA mUrtiH-svarUpaM yasya sa tAdRzo darzanamohanIyAdikSayeNa samyagjJAnavAn sannityarthaH, 'akhilAn' sakalAn na tu katipayAneva 'bhogAsvAdAn' bhogarasAn viSayagRddhimityarthaH, 'tyajan' pariharan 'acirAt' zIghrameva 'nairujyaM' svarUpasamavasthAnarUpamAtmArogyaM 'anubhavati' prApnoti / darzanamohanIyakSayato viSayavirAgastatazcAtmasvarUpalAbha ityAzayaH // 23 / / Atmano vibhAvapariNAmavazAdeva janmAdInna yathAvasthitarUpeNa pazyati tadAha - cakAstyetadyasmin jagadakhilamUtaM ca mahasi, jagatyapyasmin yadvasati na dadhattatpariNatim / avidyAnidrApUrNitatarakvacidRk janimukhAn, bahUnsvapnAnpazyatyatha tadidamastasvavibhavam // 24 // zikhariNIvRttam / padmaprabhA0 cakAstI' tyAdi, 'cakAsti' dyotate 'yasmin' yatprakAre 'mahasi' jyotiSi zuddhacidAtmakAtmani etat' dRzyamAnaM jagad' sacarAcaraM vizvaM' akhilaM' azeSaMparipUrNaM 'utaM ca' syUtamiva, ca ivArthe 'yad' iti maho 'asmin' jagati 'apinA' paramapadasthasya tu kA katheti dyotyate / 'tatpariNatiM' - jagatpariNatiM 'na dadhat' na kalayadeva 'vasati' tiSThati / zuddhAtmanazcitte hi jagatpadArthasArtha eva viSayastAdRzazcAtmA zuddhatvAdeva na jagadvikArabhAg bhavatItyAzayaH / 'atheti pakSAntare 'tad' uktamevedaM jIvAvasthApannaM mahaH astasvavibhavaM' gatasvasampat karmasaMzleSaiH zuddhacidAtmakamaizvaryamAvriyate tatazca avidye 'tyAdi avidyA' mithyAjJAnaM saivAyathArthadarzanahetutvAt nidreva, tayA 'ghUrNitatarA' nitarAM bhrAntA kvacit' dehAdau dRg' dRSTirbuddhiryasya tAdRzaM sat'janimukhAn' janmajarAmaraNAdirUpAn 'bahUn' vividhAn 'svapnAn' svapnavadevAsatpadArthAnna yathAvasthitarUpeNa 'pazyati' avalokayati // 24 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH khagrAmANAM prAdurbhAvasteSAmeva zUnyatvaM zuddhAtmanazvAnanda pradatvaM vizadayannAha - vaseyuH khagrAmA yadamalacidadhyAsakalitA, labhante zUnyatvaM kSaNamapi tadadhyAsaviyutAH / athAdatte tebhyo viSayarasanAkhyaM karamalaM, sa evAyaM devo nijapadamitaH kasya na mude ? // 25 // padmaprabhA0 vaseyurityAdi, vaseyuH' iti astitvaM prApnuyuH - vasanti astitvaM prApnuvantItyarthaH, ke vasantItyAha - 'khagrAmAH' indriyANAM viSayAH, kIdRzAsta ityAha - 'yadamalacidadhyAsakalitAH' yaditi yasya anirdiSTasya kasyacid nirmalacido'dhyAsena - mithyAjJAnena kalitAH - jJAtAH sukhadAyakA iti jJAnaviSayIkRtAH / idamatrAkUtaM - ye janA: nirmalacido mithyAjJAnavantaH prAkRtajanA viSatulyAn viSayAnamRtamiva matvA tatprAptyarthaM tAn prati pradhAvanti mahatA klezAyAsena ca taM prApnuvanti / mithyAjJAnasya prabhAvena viSayANAmetad viSacakramanAdikAlato gatizIlamastItyarthaH / punaH kimityAha - 'ta evendriyANAM viSayAH 'labhante zUnyatvaM' prApnuvantyakiJcitkaratvaM puruSArtharahitatvam, kathamevamityAha - 'kSaNamapi tadadhyAsaviyutAH' kSaNamapi - alpakAlamapi tat - tasya-cidAtmano'dhyAsena mithyAjJAnena viyutAH - vizeSeNa rahitA indriyANAM viSayA iti / ayaM bhAvaH - cidAtmano mithyAjJAnena janA viSayAnanudhAvanti zuddhAtmanazca samyagjJAnena viSayAn viSavadAmananti tatpuruSArthaM ca kaNTakazAkhAmardanavaniSprayojanaM gaNayanti / aparaM cAha- 'atha' ata eva jyotisvarUpa AtmA 'Adatte' gRhNAti 'tebhyaH' khagrAmebhyaH 'viSayarasanAkhyaM' zabdAdiviSayAsvAdAbhidhaM karamalaM' karaM - rAjadeyarUpaM alaM- atyarthaM dharmakAyanirvAhArthaM na tu rasAsvAdanimittaM 'sa evAyaM' pUrNajyotisvarUpAtmA 'devaH' pUrNAvasthAprAptau pUjyatvAddeva iti devaH 'nijapadaM' svazuddhasvarUpaM itaH' prAptaH san 'kasya na mude' kasya pramodAya na syAt ? api tu sarvasyA'pi jagajjantoryathAbhavyaM parArthakaraNAdaaparopatApitvAcca pramodAya syAditi / idamatra rahasyaM - cinmayAnanda AtmA zabdAdInAmAsvAdaM rAjadeyakararUpeNaM guNAti na tu svarasataH / pUrNAvasthAmApannaH sa vizuddhAtmA devo bhUtvA janamanAMsi paramAnandapUrNAni karotIti // 25 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [caturthI atha kIdRzaM pUrNaM jyotirvijayate tadAha - jagad bhAsA yasya sphurati sahajAnandasarasaM, sthitaM vizvaM vyApyollasadmalaciddIptipaTalaiH / avAgvyApAraM yat kRtividhuramatyantagahanaM, paraM pUrNaM jyotirdalitadRDhamohaM vijayate // 26 // padmaprabhA0 jagadityAdi, 'jagat' -vizvaM sarvaprANigaNa ityarthaH / 'yasya' cidAnandasvarUpasyAtmana 'bhAsA' jJAnatejasA 'sphUrati' saMvedyabhAvamAgacchati, kiM svarUpaMsaMvedyabhAvamityAha - 'sahajAnandasarasaM' svAbhAvikasukhapUrNam / kiJca yat svasmin 'ullasad' prAbalyena sphurat 'amalacid' nirAvaraNajJAnaM tasya 'dIptipaTalaiH' tejaHsamUhai: 'vizvaM jagat vyApya sthitaM kssaayiktvaat| tadeva jJAnaM jyotirvA vizinaSTi - 'avAgvyApAraM' vacanAgocaraM vacanavyApArazUnyamityarthaH / kiJca - 'yatkRti vidhuraM yadityAdi, yajjyotiH kRtividhuraM kRtyA-kAryajAtena vidhuraM rahitaM jyotisvarUpAvasthAprAptyanantaraM na kimapi kAryajAtamavaziSyate kRtakRtyatvAt / 'atyantagahanaM' atizayena gUDhasvarUpaM chadmasthAviSayatvAt, kiJca 'paraM' paramaM sarvazreSThaM sarvotkRSTamityarthaH, 'pUrNa' saMpUrNa paripUrNa UnatArahitamityarthaH / dalitadRDhamohaM' dalitaH praNAzito dRDho nibiDo moho: mamatvabhAvo yasmin tat, 'jyotiH' kevalajJAnaM tat 'vijayate' sarvotkarSeNa vartata iti // 26 // zuddhAtmanaH rAgadveSayoranudayaM karmabandhAbhAvaM ca darzayannAha - rAga-dveSadvitayamuditaM yasya naivAsti sarva - dravyeSvAtmasthita dRDhamatenirvikArAnubhUteH / TotkIrNaprakRtikalasaMjJAnasarvasvabhAjo,... yatkarmasyAt tadidamuditaM bandhakRjjAtu naiva // 27 // padmaprabhA0 rAgadveSadvitayetyAdi, rAgadveSayordvitayaM - yugalaM tasya 'udayo yasya naivAsti' yasyetyanena kIdRzasya puruSasya rAga-dveSadvitayorudayo naivAstIti jijJAsAyAmAha - 'AtmasthitadRDhamateH' zuddhAtmani sthitA dRDhamatiryasya, kiJca - nirvikArAnubhUteH'
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA ] adhyAtmabinduH yasyAnubhUtirviSayeSu vikArAnna bhajate- na dhArayati tAdRzasya - etAdRzasya puNyapuruSasya kutra rAgadveSayordvitayaM na udeti - ityAzaGkAyAmAha - 'sarvadravyeSu' vizvavartimanojJAmanojJeSu sarvabAhyapadArtheSviti / 'TotkIrNaprakRtikalasaMjJAna - sarvasvabhAja: ' yaH puruSaH TaGkeNotkIrNAyA mUrteriva svacchaM prakRtyA madhuraM saMjJAnasya sarvasvaM dhArayati tAdRzasya puruSasya yaduditaM karma tadidaM 'jAtu' kadAcidapi naiva nUtanakarma bandhakArakaM bhavati / ayaM bhAvaH - sAmAnyato mohanIyakarmodayena rAgadveSau udayaM labhete paraM yeSAM puruSottamAnAmAtmani ' dRDhA' nizcalA matiryeSAM ca viSayANAM samparke'pi nirvikArAnubhUtizva vartate / teSAM sarveSvapi dravyeSu rAgadveSayorudayo na bhavati / yathA ca TaGkeNotkIrNA mUrtiH sundarA pratibhAti tathaiva prakRtyA madhuraM yatsaMjJAnaM caitanyaM jJAnaM vA tasya sarvasvaM yo bhajati sa TaGkotkIrNaprakRtikalasaMjJAnabhAk, etAdRzasya puruSasya nUtanAnAM karmaNAM bandho na bhavati rAgadveSarahitatvAditi / parapadaM projjha svaM rUpaM kalaya yena saMsArAnmucyasa ityupadezaM dadannAha - matto yasmin svapiSi na padaM tAvakaM bhAvakaM ( pra ) tat tvAdhAyIdaM parapadamiti projjha dUraM mahAtman ! yasmin zuddhaH svarasavasataH sthAyitAmetibhAva stat svaM rUpaM jhaTiti kalayan mucyase kiM na bandho ! // 28 // 99 padmaprabhA0- - matta ityAdi, 'matta: ' pramatta unmatto vA, viSayeSu magno jano matta iti ucyate / 'yasmin ' yasyAM sthityAM tvaM svapiSi sA sthiti viSayamagnatA 'na padaM tAvakaM' na tava na bhAvakaM - tAttvikaM vAstavikaM padaM 'tattvAdhAyIdaM' tattvidaM AdhAyi iti adhyAropitaM na tu sAhajikaM, bhAvakampratvamityapi pATho labhyate, tasyAyamarthaH tatpadaM kampanazIlaM pariNAmIti, bhAveSu - padArtheSu kamprat - calanazIlaM ata eva 'parapadaM ' parakIyaM padamiti hetvarthe, tasmAt 'he mahAtman !' tatpadaM atizayena 'dUraM' 'projjha' tyaja tvamiti zeSaH / 'yasmin' yatpade yasyAM sthitau 'bhAvaH' pariNAmaH 'sthAyitAmeti' sthiratvaM labhate tat'svaM rUpaM ' svasya AtmanaH zuddhaM svarUpaM 'kalayan' jAnan 'jhaTiti' satva vinA vilambaM 'bandho !' he bhrAtA, atra bandho zabdasya prayogaH AtmAnamuddizya kRto'sti / 'mucyase kiM na ?' sutarAM sarvathA mucyasa eva bhavabandhAditi zeSaH // 28 // -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH [ caturthI nAnAbhavapAdapAnAM mUlabhedakamidaM zastramiti pradarzanapUrvaM tadeva dhyeyamityAha idaM hi nAnAbhavapAdapAnAM, mUlodbhidaM zastramudAharanti / saddhyAnaniSNAta munIzvarANAM, dhyeyaM tadetat kRtibhiH pradiSTam // 29 // padmaprabhA0 idamityAdi, 'idaM' adhyAtmazAstraM AtmasvarUpaM AtmajJAnaM vA taM 'hi' nizcayArthe 'nAnAbhavapAdapAnAM' vividhA bhavA eva pAdapAsteSAM 'mUlodbhidaM ' mUlAni udbhinattIti 'mUlodbhidaM taM mUlodbhidaM AmUlacUlakhaNDanakaramityarthaH / zastraM iti tu sugamaM' udAharanti 'zAstrakArA nirdizanti, anyacca - ' kRtibhiH 'AtmajJAnibhiH 'tadetat' AtmasvarUpaM 'dhyeyaM' dhyAtuM yogyaM cintanIyamiti ; 'pradiSTaM' nirdiSTaM - nidarzitamiti / keSAmityAha - ' saddhyAnaniSNAta munIzvarANAM' saddhyAne niSNAtAnAM pravINAnAM munIzvarANAM yatInAmiti / idamanna tAtparyaM - AtmasvarUpajJAnaM nAnAbhavapAdapAnAM mUlodbhedakaM zastraM saddhyAna- niSNAta-munIzvarANAM tadeva dhyeyamiti // 29 // 100 AtmasvarUpaM vimalabodhena prApyate karmakANDena tu tad dUravApamiti darzayannAha - karmakANDaduravApamidaM hi prApyate vimalabodhabalena / khidyate kimu vRthaiva janastad, dehadaNDanamukhaiH kRtikANDaiH // 30 // padmaprabhA0 karmakANDamityAdi, 'idaM' zuddhAtmasvarUpaM karmakANDena - jJAna rahitakriyAkalApena 'duravApaM' prAptaM na zakyaM 'hi' nizcaye yathArthata iti, api tu 'vimalabodhabalena' vimalajJAnabalena 'prApyate' prAptuM zakyate / 'tad' tasmAt 'janaH ' lokaH 'kimu' - Azcarye 'vRthaiva' niSkAraNameva 'khidyate' zramaM kurute / kairityAha - 'dehadaNDanamukhaiH - kRtikANDaiH' dehadamanapramukhairjJAnarahitakriyAkalApaiH / ayaM bhAvaH AtmasvarUpaM vimalabodhabalenaiva prApyate'ta evAjJAnavadbhirjanaiH karmakANDe vRthA zramo na kartavyaH, api tu vimalabodhabalena kriyAkalApasyArAdhanA kartavyA ||30|| granthakAro'syAM dvAtriMzikAyAM jinAgamaviruddhaM chadmasthadhiyA yad gaditamAsIt tasya zuddhikaraNArthaM prArthayati - ajJAnato yadiha kiJcidapi nyagAdi, jainAgamArthamatilaGghya mayA viruddham /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 dvAtriMzikA] ___ adhyAtmabinduH tacchodhayantu nipuNAH svaparArthadakSA zchadmasthadhInanu yataH skhalanasvabhAvA // 31 // padmaprabhA0 'ajJAnata' ityAdi, 'ajJAnataH' matimAndyAt 'yadiha kiJcidapi' yadiha-asmin granthe'syAM caturthyAM dvAtriMzikAyAM vA kiJcidapi 'mayA' granthakRtA 'jainAgamArthamatilaya' AgamazAstre prarUpitAM jinAjJAmullaGgya 'viruddhaM' AgamArthabAhyamAgamArthabAdhakaM vA 'nyagAdi' kathitamAsIt 'tacchodhayantu' tAM kSati dUrIkurvantu, ke ityAha-'nipuNAH' prAjJAH, te'pi nipuNAH kIdRzA ityAha - 'svaparArthadakSAH' svasya parasya cArtho mokSastasmin dakSAH 'chadmasthadhIH' chadmasthAnAM buddhiH - prajJA 'yataH' hetvarthe 'nanu' nizcaye sarvatra 'skhalanasvabhAvA' pramAdayuktA bhavati // 31 // atha granthakAro dvAtriMzikAcatuSTayaM tattvArthinAM kIdRzaM bhavatu tadbhAvanAM pragaTyannAhazrIharSavardanakRtaM svaparopakAri - dvAtriMzikAvaracatuSTayamiSTabodham / tattvArthinAM rasadamastu lasadviveka - khyAti (tya) skhalabalavadAtmaparA (ra) pratItiH // 32 // padmaprabhA0 zrI harSavardanakRtami'tyAdi, 'zrI harSavardanakRtaM' zrI harSavardananAmA granthakAra upAdhyAyapadavIsuzobhitastena racitaM 'dvAtriMzakAvaracatuSTayaM' varaM - zreSThaM dvAtriMzikAcatuSTayaM tattvArthinAM' jinoktatattvajijJAsUnAM 'svaparopakAri' svasya pareSAM ca upakAri bhavatu / 'iSTabodhaM' zAstrAnusArijJAnapradaM ca bhavatu tathA va rasadamastu' jJAnAnandadaM bhavatu 'lasadvivekakhyAtI' tyAdi lasad - zobhamAnA - prakAzamAnA 'vivekakhyAtiH' AtmaparabhedajJAnaM askhalat vinAvarodhena balavat - balavatI AtmaparayoH pratItiH tatkArakamastu iti shessH||32|| sadupAdhyAya - zrImaddharSavardanagaNi - viracite'dhyAtmabindau zuddhasvarUpaprakAzikAnAmnI caturthI dvAtriMzikA smaaptaa|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 [caturthI adhyAtmabinduH prazastiH // 3 // // 5 // vande vIravibhuM bhaktyA, caramaM jinabAndhavam / zAsanaM sthApitaM yena, tattvAtattvavivecakam // 1 // vibhUSitaM prabhoH paDheM, sUrisUryanirantaram / kramAnukramataH paTTe, AgatA bhUrisUrayaH // 2 // paJcasaptatipaTTe vai, dAnasUrIzvarA varAH / sakalAgamanisyandAn, jAnanto ye prabhAsvarAH pradattA municaryA yaiH, kaThorA gacchanAyakaiH / bhImakAntaguNAbhyAM ye, yogakSemakarAH parAH // 4 // yugmam / paTTapUrvAcale teSAM, bhAsamAnAH sumitravat / karmAzAstreSu niSNAtA, guravaH premasUrayaH teSAM varadahastena, dIkSitena tathaiva c| zikSitena municA~, mitrAnandena sUriNA adhyAtmabindugranthasya, kRtA TIkA sudhopamA / pragurubhuvanabhAnu-sUrINAM pratapasvinAm / // 7 // madgurUNAM ca padmati, nAmnAM kAruNyabhAvataH / sarasvatIprasAdena, bhavyena bhadrakAriNA // 8 // yugmam / zrIrAmacandreti munIzvarANAM, prabhAvakANAM ca prabodhakAnAm / divyAziSA yA pragatA samApti, granthasya TIkA sukhadA subodhA // 9 // tulAzravAmbaradante (2057) vaikramIye tu cAzvine / zukle pakSe ca saptamyAM, saMpUrNA bhomavAsare // 10 // // 6 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___103 // 1 // // 2 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH nizcayavyavahAra prarUpaNapravaNA // prathama dvAtriMzikA // brUmaH kimadhyAtmamahattvamuccairyasmAt paraM svaM ca vibhidya samyak / samUlaghAtaM vinihatya ghAti, nAbheyabhUH kevalamAsasAda labdhvA''ryatvamatha prapadya ca gurornaikaTyamenaHkSayAcchrutvA'dhyAtmamatha prapIya ca tatastattvAmRtaM yat punaH / kSetrajJaH kila momuhIti viSayagrAmeSu baddhaspRhastannUnaM trijagajjaye dhRtimato mohasya visphUrjitam dhatte'mbhodhirjavanapavanA''cchoTanonmUrcchadugrololazreNIcaTulitavapurvyAkulatvaM yathA'yam / niSkampo'pi svarasavazataH karmakampAkasaGgaM tadvat kSubhyatyayamapi para: pUruSaH saMprapadya kumbhodaJcanavarddhamAnakarakasthAlyAdyavasthAntarANyeko'pi dhruvamambuyogavazato mUdrvyapiNDo'zrute / tadvat karmajalIyayogamupalabhyAtmA'pi tiryagnarAmartyapretapurogajAtinikaratvena svayaM jAyate bhUtArtho nanu nizcayastaditaro'bhUtArthamAvedayan, saMtyAjyo nitarAM yataH sva-parayorbhede sa bIjaM na hi| bhUtArthastu vizuddhavastukalanA'bhijJo dhruvaM yat tato, bhUtArthaM nanu saMzrito vizadadhIH samyagdRgAtmA bhavet vyavaharaNanayo'yaM puMsvarUpaM vikAri bhaNati ca navatattvairmudritaM kSudrarUpam / abudhajanavibodhArthaM kilAsyopadezo jinasamayavimUDhaH kevalaM yaH zrito'mum // 3 // // 4 // 5 // // 6 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 adhyAtmabinduH [caturthI // 7 // // 8 // // 9 // AtmasvarUpaM pararUpamuktamanAdimadhyAntamakartRbhoktu / cidaGkitaM candrakarAvadAtaM, pradyotayan zuddhanayazcakAsti tIrthapravRttyarthamayaM phalegrahistrikAlavidbhirvyavahAra uktaH / paraHpunastattvavinizcayAya nayadvayAttaM hi jinendradarzanam ye yAvanto dhvastabandhA abhUvan bhedajJAnAbhyAsa evAtra bIjam / nUnaM ye'pyadhvastabandhA bhramanti tatrAbhedajJAnameveti vidmaH bhedajJAnAbhyAsataH zuddhacetA netA nA'yaM navyakarmAvalInAm / lInAM svasmin nAmayaMstAM nitAntaM tAntaM svIyaM rUpamujjIvayeta ajJAnato mudritabhedasaMvicchaktiH kilAyaM puruSaH purANaH / parAtmanostattvamasaMvidAnaH kartRtvamAtmanyasakRt prayukte svato'nyato vA'pyadhigatya tattvaM yadeSa devaH kila sNprbuddhH| dravyaM paraM no mama nAhamasyetIyarti buddhi yadi badhyate kim ? pramANa-nikSepa-nayAH same'pi sthitAH pade'dhaH kila vartamAne / // 10 // // 11 // // 12 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 // 13 // // 14 // // 15 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH prapazyatAM zAntamanantamUrdhvaM padaM na caiSAM katamo'pi bhAti bandhodayodIraNasattvamukhyAH, bhAvAH prabandhaH khalu karmaNAM syAt / ebhyaH paraM yattu tadeva dhAmA'smyahaM paraM karmakalaGkamuktam vAtollasattuGgataraGgabhaGgAd yathA svarUpe jaladhiH samAste / tathA'yamAtmA'khilakarmajanyavikAranAzAt spRzati svarUpam caidrUpyamekamapahAya pare kilAmI, yAvanta eva puruSe'tra lasanti bhAvAH / tAn saMprapadya ca paratvadhiyA samastA - nAste tadA''sravati kiM nanu karma navyam ? zarIrasaMsargata eva santi varNAdayo'mI nikhilAH padArthAH / jAmbUnadAderupadheriva drAga vaizadyabhAji sphaTike taraGgAH sphaTikamaNirivAyaM zuddharUpazcidAtmA, bhajati vividhabhAvaM dveSa-rAgAdhupAdheH / yadapi tadapi rUpaM naiva jAhAtyayaM svaM, na khalu bhavati cAndrI dhvAntarUpA marIciH paraM svAtmatvena svamapi ca paratvena kalayanayaM rAgadveSAdhaniyatavibhAvaiH pariNataH / tato rajye ruSyAmyahamiti vikalpAnanukalaM prakurvan jIvo'yaM nanu jagati karmANi kurute // 16 // // 17 // // 18 // // 19 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 adhyAtmabinduH bhUtAviSTo nara iha yathA'jJAnataH svaM ca bhUtaM, caikIkurvan bhavati visaddRkceSTitAnAM vidhAtA / apyAtmA'yaM nija-paravivekacyutaH kAmakopAdInAM kartA bhavati nitarAM zuddhacidUSakANAm vyApyavyApakabhAvataH prakurute jIvaH svabhAvAn yathA bhAvAd vedakavedyato'nubhavati svAMstAn svabhAvAn punaH / tadvad vedayate'thavA prakurute bhAvAn parAMzcedayaM syAdevaM hi kRtidvayasya karaNAt siddhAntabAdhaH sphuTam sarve bhAvA nizcayena svabhAvAn kurvantItthaM sAdhu siddhAntatattvam / bhinnadravyIbhUtakarmaprapaJcaM jIvaH kuryAt tat kathaM vastuto'yam rAgo dveSo moha ityevamAdyA bhAvA nUnaM zuddhaciddUSakAH syuH / rodhAdeSAM jAyate dravyakarmAbhAvastasmAnnirvikArAnubhUtiH jJAnaMjJA bhavati na khalu krodhamukhyeSu tat syAt krodhaH krodhena hi punarayaM pUruSe citsvarUpe / karmadvandve na hi bhavati ciccinna karmAvaruddhetItthaM zuddhagrahaNarasikaH kiM vidhatte'nyabhAvam yadAtmanA''tmAstravayorvibhedo jJAto bhavet jJAnadRzA tadAnIm / nivartate'jJAnajakartRkarma - pravRttirasmAnnikhilA'pi makSu svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastA nyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prapannaH / - tie // 20 // // 21 // // 22 // // 23 // // 24 // // 25 // [ caturthI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 // 26 // // 27 // // 28 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazIlI svadarzI - tyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNAM naiSa jIvaH vyAptaM yata kila varvatIti nikhilAvasthAsu yAdrUpyato jAtu syAnna tadAtmatAvirahitaM tenAsya sAkaM bhavet / tAdAtmyaM tadiha sphurana ca bhavan muktau nitAntaM tato varNAdiH sakalo gaNo nanu paradravyatvameva zrayet anavaratamanekAn bhAvayan kalpanaughAn kathamiva paratattvA''badhyase karmajAlaiH / yadi sakalavikalpAtItamekaM svarUpamanubhavasi tataH kiM saMsRtiH kiM ca bandhaH? kiM mugdha ! cintayasi kAmamasadvikalpAM - stadbrahmarUpamanizaM paribhAvayasva / yallAbhato'sti na paraH punariSTalAbho yadarzanAcca na paraM punarasti dRzyam panthA vimukterbhavinAM na cAnyo yataH paraH kevalibhiH pradiSTaH / Ananda-bodhAvapi yad vihAya pade'parasminna kadApi bhAtaH yat paJcendriyavarjitaM pravigalatkarmASTakaM praskhalat - svAntaM vigrahapaJcakena viyutaM spRSTaM na ca pratyayaiH / zAntaM zAzvatamakriyaM nirupadhi dravyAntarAsaGgataM viSvak prollasadarciSA parigataM tattvaM tadevAsmyaham ityevaM saMpradhArya drutataramakhilaM bhedasaMvibalena jIvAjIvaprapaJcaM vidalati kila yo moharAjAnuvRttim / jJAnAnandasvarUpe bhagavati bhajati svAtmani sthairyamAzu prakSipyAjJAnabhAvaM sa bhavati nacirAcchuddhabuddhasvarUpaH // 29 // // 30 // // 31 // // 32 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 [caturthI // 1 // // 2 // // 3 // // 4 // adhyAtmabinduH kartRkarmasvarUpaprakAzanapravaNA // dvitIyA dvAtriMzikA // mUrchA viSAnmaNerdAhAbhAvo bhrAmakato bhramaH / cumbakAt karSaNaM ceti nAnA pudgalazaktayaH jJAnAvRtyAdayo'pyete pudgalA dRDhazaktayaH / jIvazakti balAd bhaktvA kurvantyAzu vikAriNIm madyAnmauDhyaM dhiyastaikSNyaM dRSTaM brAhmIhaviSyataH / karmApi paudgalaM tadvat kathaM na syAd vikArakRt ? avidyA hi vikAritvaM janayedAtmanaH stii| nAsatI gaganAbjasyevAsato'rthakriyAcyuteH sattve dvaitaM tataH karma paudgalaM tadvikArakRt / anugrahopaghAtau yat pudgalebhya iti zruteH anAditvAdanantaH syAt saMzleSaH karma-jIvayoH / svAtmayogavadityevaM pravitayaM na tArkikaiH / / anAditve'pi bhAvasya dhvaMsaH syAddhetusannidheH / suvarNamalavad bhavyasaMsArapariNAmavat kartA'yaM svasvabhAvasya parabhAvasya na kvacit / kartA''tmeti zrutiH sAkSAd yat svabhAvakriyAparA azuddhanizcayenAyaM kartA syAd bhAvakarmaNaH / vyavahArAd dravyakarmakartRtvamapi ceSyate vyApyavyApakabhAvo hi yadiSTaH kartR-karmaNoH / tadabhAve dravyakarmakartRtvaM ghaTate katham ? tadAtmani bhaved vyAptRvyApyatA nAtadAtmani / tadabhAve kathaM kartRkarmatA jIva-karmaNoH? // 6 // 7 // // 8 // // 9 // // 10 // // 11 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 // 12 // . // 13 // // 14 // // 15 // // 16 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH nimitta-naimittikate karmA''tmapariNAmayoH / tasmAdastu bhrAmakAzmAyasakRtyoriva sphuTam anAdinidhanaM jyotiH kartRtvAdivikArabhAk / svasvarUpAt paricyutya vizatyandhe tamasyaho ! zarIreSvAtmasambhrAnteH svarUpAd dRk prvicyutaa| bhUtAviSTanarasyeva tasmAdeva kriyAbhramaH bahiSpadArtheSvAsaktaM yathA jJAnaM vivartate / tathaivAntarvivarteta kA kathA puNya-pApayoH ? deho nAsmIti saMvitterAtmatattvaM dRDhIkRtam / ajJAnAhitasaMskArAt tamevAtmatayekSate dehaH pudgalasaGghAto jaDastvaM tu cidaatmkH| etatsaurUpyavairUpye sAda( syAtA)mAdau kathaM tava ? yad dRzyaM tadahaM nAsmi yaccAdRzyaM tadasmyaham / ato'trAtmadhiyaM hitvA citsvarUpaM nijaM zraye mAMsAsthyAdyazucidravyAt svayameva jugupsate / tadevAtmatayA hanta ! manyate'jJAnasaMskRtaH / / taTasthaH pazya dehAdIn maiSu svIyadhiyaM sRj| svatvAbhimAno hyeteSu saMsRterbIjamagrimam svarUpArpitadRSTInAM zakratve'pi spRhA na hi| svarUpAnarpitadRzAM pade'lpe'pi mahAdaraH anAdibhraSTasvAtmotthAnandasvAdA hi durdhiyaH / manyante viSayaistRpti jambAlairiva potriNaH pratyagjyotiHsukhAsvAdaniSThanaiSThikadRSTayaH / viSayAn hanta ! pazyanti kutsyavallavadapriyAn // 17 // // 18 // // 19 // // 20 // // 21 // // 22 // // 23 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmabinduH 110 zuddhaM brahmeti saMjJAnasudhAkuNDasamAplutAH / dhautakarmamalAH santo nirvRtiM paramAzritAH svarUpAlambanAnmuktirnAnyathA'tiprasaGgataH / ahameva mayopAsyo mukterbIjamiti sthitam yathaiva padminIpatramaspRSTaM toyabindubhiH / tathA''tmA'yaM sbhAvena na spRSTaH karmapudgalaiH saukhyaM sAMsArikaM duHkhAnuSaktaM vyaktamadhvani / grISme pAnthasya madhyAhne marau paktvaiva khAdataH bhogeSvazrAntavizrAntirdhiyaH kSemaGkarI na hi / pannagIva nayatyeSA'tucchaM mUrcchA yadAtmanaH yaduccaiH padataH pAtaH so'nubhAvo vibhAvajaH / tatraivAvirataM sati zrayantradyApi khidyase nAhaM vapuSmAn na ca me vapurvA bodho'hamasmi prakRtervibhinnaH / iyAnanehA na mayA vyabhAvi gacchannaho ! mohaviDambitena // 24 // prakRtiguNaviraktaH zuddhadRSTirna bhoktA taditara iha bhoktA tatsvarUpAnuraktaH / tadiha bhavati bhedAbhyAsazAlI jayIti prakRtiguNavikArAnaGkitaM svaM bhajadhvam // 25 // // 26 // // 27 // // 28 // vapuSyahaMdhInigaDena kAmaM cirAya baddho'si mahAnubhAva ! / bodhasvarUpo'yamahaM na dehI-tyavetya taM cidgughaNena bhaGgidha // 30 // // 29 // // 31 // // 32 // [ caturthI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA] 111 adhyAtmabinduH AtmasvarUpabhAvanaparA // tRtIyA dvAtriMzikA // // 1 // // 2 // // 3 // // 4 // vikalpajAlakallolairlole kila mnojle| nAtmA sphurati cidrUpastoyacandra iva sphuTam AtmAnaM bhAvayennityaM bhAvitaiH kimanAtmabhiH / prapadya nistaraGgatvaM yenAtmA mucyate'cirAt paradravyonmukhaM jJAnaM kurvannAtmA paro bhavet / svadravyonmukhatAM prAptaH svatattvaM vindate kSaNAt dehe yathA''tmadhIrasya tathA''tmanyeva ced bhavet / kAlatraye'pi bandho'sya na bhavediti manmahe na svaM mama paradravyaM nAhaM svAmI parasya c| . apAsyetyakhilAn bhAvAn yadyAste badhyate'tha kim ? niSkriyasyA'yaso'yaskAntAt syAt sakriyatA ythaa| karmopAdhestathA jIvo niSkriyaH sakriyo bhavet zuddho buddhazcidAnando niSkiyo nirmalo'vyayaH / paramAtmA jinaH so'yaM sakarmA jIvanAmabhAk karmabhyaH karmakAryebhyaH pRthagbhUtaM cidAtmakam / AtmAnaM bhAvayennityaM nityAnandapadapradam eko vai khalvahaM zaddho nirmamo jnyaandRngmyH| svasvarUpe nimajjaya drAg rAgAdIn kSapayAmyamUn pIta-snigdha-gurutvAnAM yathA svarNAnna bhinntaa| tathA dRg-jJAna-vRttAnAM nizcayAnnAtmano bhidA // 6 // // 7 // // 8 // // 9 // // 10 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI // 11 // // 12 // // 13 // // 14 // // 15 // 112 adhyAtmabinduH vyavahAreNa tu jJAnAdIni bhinnAni cetanAt / rAhoH zirovadapyeSo'bhede bhedapratItikRt bhedavijJAnamabhyasyed dhArAvAhitayA budhaH / yena vikSipya karmANi svayaM zuddho'vatiSThate svasmin svadhInayenmuktiM dehe'haMdhIpunarbhavam / tato dehAdahaMbuddhi pracyAvyA''tmani yojayet puNya-pApadvayaM ruddhvA dhyAyedAtmAnamAtmanA / bIjAbhAve tato janmapraroho'yaM na saMbhavet anAdibandhanopAdhisannidhAnapradhAvitAn / rAgAdInAtmanaH kurvannAtmA bhavati kArakaH yathA''tmAnaM nibadhnAti tantubhiH kozakRt kRmiH / tathA'zuddhAzayai vo badhnAtyAtmAnamAtmanA lUtA''tmAnaM nibadhnAti yathA svAtmotthatantubhiH / zubhAzubhAdhyavasAyairAtmA badhnaMstatheSyatAm Izvarasya na kartRtvamazarIratvAd digAdivat / tatastatprerito hanta ! kathameva viceSTate ? anAbhogena vIryeNa kartA dehAdikarmaNAm / bhuktAhArasya mAMsAsRg rasAdipariNAmavat pratyekaM kartRtAyAM syAnna caivaM gauravaM kila / prAmANikaM yat tad duSTaM neti kroDIkRtaM paraiH svayaM prayAti duryoni karmaNA vivazIkRtaH / amedhyasaMbhRtaM kUpamunmatta iva cetanaH anvaya-vyatirekAbhyAM mokSahetuH svadhIbhavet / tadabhAve tapastaptaM yogakSemakaraM na hi // 16 // // 17 // // 18 // // 19 // // 20 // // 21 // // 22 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 // 23 // // 24 // // 25 // // 26 // // 27 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH vettA sarvasya bhAvasya vedyaM ca paramaM hi yH| anAdyananto nirdvandvo mahAnando mahodayaH vikalpairaparAmRSTaH spRSTaH karmANubhirna ca / paraM jyotiH paraM tattvaM tadevAhaM na cAparam aNoraNIyAn mahato mahIyAnapi yaH punaH / yasya bhAsA jagat sarvaM bhAtyalakSyaH punaH svayam viSamaznan yathA vaidyo vikriyAM nopagacchati / karmodaye tathA bhuJjAno'pi jJAnI na bandhate mantrAdidhvastasAmarthyo na dahatyanalo ythaa| baDhuM nAlaM tathA jJAnazaktikuNThIkRto'pyayam madyaM piban yathA matto na syAdaratimAn pumAn / dravyabhogaM tathA kurvan samyagdRSTirna lipyate svarUpaniSThAH sarve'pi bhAvA iti jinezagIH / tAn matvA''tmatayA kartR-karmaklezo vRthaiva kim ? bhAvAH svarUpavizrAntA loke sarve'tra ydymii| mUDho hantAhamevaiko rajye yat paravastuSu na rajyate na ca dveSTi parabhAveSu nirmamaH / jJAnamAtra svarUpaM svaM pazyannAtmaratirmuniH ityevaM sva-paddhayAskhaliticicchaktyA vibhAvya sphuTaM bhedaM svetarayovihAya ca parAn bhAvAn samagrAnamUn / cittattve sthiratAmupaiti paramAM yo nirvikArAzayaH sa syAt karmakalaGkapaGkavikalo nityasphuraccidghanaH // 28 // // 29 // // 30 // // 31 // // 32 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 adhyAtmabinduH zuddhasvarUpaprakAzikA // caturthI dvAtriMzikA // pratyagjyotirjayati tadidaM piSTakarmaprapaJcaM dUronmagnaM ghanataravibhAvArNavAvartavegAt / prodyattejaH prakaradalitadhvAntakarmASTakASTho - tphullatkASThAvadananalinaM kinnu mArtaNDabimbam kartRtvAdivikArabhAravigamAd bibhrat sanat susthatAM truTyadbandhacatuSTayollasadamandAnandasaMvarmitam / zuddhaM zAntamanantamapratihataM viSvag vicitrollasad - jJeyAkArakarambitaM nirupadhi jyotiH samujjRmbhate sarvadravyavivartacakramakhilaM yad bodhavArAMnidhA vekAMzasthamivoccakAsti kalayacchuddhatvamAkAlikam / prodyatviDbharalIDhavizvabhuvanAbhogaM bharAdullasacchAntaM tatparamAtmatattvamuditAnandaM samudyotate mukteradhvA'yameko bhavati hi kila dRg-jJAna-vRttatrayAtmA tAM saMsUtrya sthiti yo viharati nikhilAnyasvasaMsparzazUnyaH / taddarzI tatsatattvAnucaraNakalanAbaddhakeliH kilAsau yat kiJcit karma kuryAt tadakhilamuditaM nizcitaM nirjaraiva ahaM kartA bhoktetyanavaratamihAjJAnamudabhUdiyatkAlaM zuddhAnubhavanarahasyaM hyaviduSAm / idAnIM sArvajJaM vacanamamRtAdapyatirasaM ciraM pAyapAyaM nicitamapi tanno niragalat svarUpasyAjJAnAd bhavati kila karteSa puruSo hyakartRtvaM tasyAvagama iha siddhaM svarasataH / // 1 // // 2 // // 3 // // 4 // // 5 // [ caturthI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 6 // // 7 // // 8 // dvAtriMzikA] adhyAtmabinduH ato rAga-dveSAvudayajanitAvityanukalaM taTasthaH san pazyan kathamiva bhavatyeSa kRtimAn ? yadA'vidyAjanyaM dRDhatamamabhUdandhatamasaM tadA rAga-dveSAdiSu samabhavat svaatmdhissnnaa| ciraM bhedAbhyAsAdadhigatamidAnIM tu vizadaM paraM pUrNaM brahma cyutavikRtikamasmi dhruvamaham yadajJAnAt suptaH samabhavamalaM yadvyavasitau prabuddhastat tattvaM ciramadhigataM mA madayati / daridraH saMprAptadhanamiva nidhAnaM pratikalaM samAlokyAghrAti kathamiva na gantAsmyahamataH vivarteraspRSTaM vizadatamamatyantagahanaM mahaH stAnaH spaSTaM prakaTitanijAnandavibhavam / yadAsvAdAnandAdagaNitamahobhogavibhavAH mahAsattvA muktyai ciramiha yatante kRtadhiyaH tapazcaNDaM tIvravratakalanamatyulbaNaparI - Sahebhyo'bhIrutvaM kSitizayanamukhyaH parikaraH / yadajJAnAnnirnAyaka iva hi senAcaragaNaH samagro vyarthaH syAt tadidamahamasmyadbhutamahaH tadanveSyaM tattvaM satatamidamatkaTatara - sphurattejaH puJjapradalitadRDhAvidyamamalam / yadAsvAdAd bhAnti tridazapaticakritvapadavIsukhAsvAdAH kSArodakavadamRtAgre dhruvamamI samabhyasyantAM nanvakhilamatazAstrANi kudhiyaH svapANDityotkarSoddalitaparadAH kila pre| vapuSyAtmabhrAntiryadi na vinivRttA kimu tato vimucyante, pATho na bhavati kadAcid guNakaraH // 9 // // 10 // // 11 // // 12 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI // 13 // // 14 // // 15 // 116 adhyAtmabinduH avidyAsaMskArAd bahutarakakAlAd yadabhavaccyutaM me svaM rUpaM tadidamupalabdhaM khalu mayA / viviktaM cidbhAsA parigatamanantaM suvizadaM svatantraM tatredaM jayati nanu bIjaM jinavacaH mathitvA''mA''tmAnaM bhavati paramajyotiracirAd yathA ghRSTvA''tmAnaM kSitiruha ihaiti jvalanatAm / ataH zuddhe brahmaNyanavaratanimagnA'maladRzAM zivAptirnirdiSTA saraNiraparA kAcana nahi yathA rajjau sarpabhramamatiravijJAnajanitA kriyAheturbhUtvA budhamapi ciraM vyAkulayati / tathA dehe'pyasminnahamiti viparyastadhiSaNA bhavabhrAntermUlaM paramapuruSasyApi samabhUt ciraM suptA hyete gurubhavabhavaduHkhataline dRDhAvidyAnidrAparigatavivekekSaNapuTAH / bhRzaM svapnAyante'hamiti ca paraM mAmakamiti vyavasyantaH santaH kugatibhavane'mI bhavabhRtaH pravijJAte yasminnatizayitacicchaktikavalIkRtatrailokye kiM samavagamayogyaM kila param / avijJAte tvasminnatinizitazAstrArthapaTutA zramAyaivAtyantaM bhramakRtatuSA''kaNDanamiva bhavAbandhaH sarvo'nubhavapadavIM yatra vizati grahAdhIze vyomAGgaNamiva tamastruTyatitamAm / bhidAmeti kSipraM nibiDatarahadgranthirapi tat padaM zAntaM bhAvyaM satatamupayuktairyativaraiH svarUpe vizrAnti zrayati yadi caitanyamacalA na tu jJeyAsatyA vrajati vikRti kAJcana manAk / // 16 // // 17 // // 18 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dvAtriMzikA ] tato rAga-dveSadvitayamidamaprAptaviSayaM kSayaM dAhyAbhAvAddahana iva gacchatyatitamAm mahAnandasthAnaM na hi paramatastrasyasi yataH pravizvasto yasmin bhayapadamato nAnyadaparam / tataH svAtmArAme kSaNamayIM bhajasva sthitimaho yataH zIryante'mI bhramanicitakarmANunikarAH bhavAraNyabhrAntau svayamajani hetuH sva-parayoravijJAnAt svasmin yadatanuta kartRtvadhiSaNAm / vimokSe'pi svasmin sthitipariNateryatsvayamasA vataH zAstA svasya svayamayamato'nyaH kila nahi bhavAd bhogebhyo vA nanu yadi ca bhogAyatanato virajya kSipraM cedanubhavati rUpaM nijamayam / tataH saMsArAkhyA vratatiriyamaprAptaviSaya - prapaJcArNaH sekAt kSaNata iva saMzuSyatitamAm yathA rogAnmuktaH sarasapaTukaTvamlalavaNadravAn nAnAhArAMstyajati nijanairujyakRtaye / tathA'yaM dRgmohajvararahitacinmUrtirakhilAM - styajan bhogAsvAdAnanubhavati nairujyamacirAt cakAstyetadyasmin jagadakhilamUtaM ca mahasi jaMgatyapyasmin yad vasati na dadhat tatpariNatim / avidyAnidrAghUrNitatarakvaciddRgjanimukhAn bahUn svapnAn pazyatyatha tadidamastasvavibhavam vaseyuH khagrAmA yadamalacidadhyAsakalitA labhante zUnyatvaM kSaNamapi tadadhyAsaviyutAH / athAdatte tebhyo viSayarasanAkhyaM karamalaM sa evAyaM devo nijapadamitaH kasya na mude adhyAtmabinduH // 19 // // 20!! // 21 // // 22 // // 23 // // 24 // // 25 // 117
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI // 26 // // 27 // 118 adhyAtmabinduH jagad bhAsA yasya sphurati sahajAnandasarasaM sthitaM vizvaM vyApyollasadamalaciddIptipaTalaiH / avAgvyApAraM yat kRtividhuramatyantagahanaM paraM pUrNa jyotirdalitadRDhamohaM vijayate rAga-dveSadvitayamuditaM yasya naivAsti sarva - dravyeSvAtmasthitadRDhamaternivikArAnubhUteH / TotkIrNaprakRtikalasaMjJAnasarvasvabhAjo yat karma syAt tadidamuditaM bandhakRjjAtu naiva matto yasmin svapiSi na padaM tAvakaM bhAvaM pra(tat) tvAdhAyIdaM parapadamiti projjha dUraM mahAtman ! yasmin zuddhaH svarasavazataH sthAyitAmeti bhAvastat svaM rUpaM jhaTiti kalayan mucyase kiM na bandho! // 28 // idaM hi nAnAbhavapAdapAnAM mUlodbhidaM zastramudAharanti / sadhyAnaniSNAtamunIzvarANAM dhyeyaM tadetat kRtibhiH pradiSTam // 29 // karmakANDaduravApamidaM hi prApyate vimalabodhabalena / khidyate kimu vRthaiva janastad dehadaNDanamukhaiH kRtikANDaiH // 30 // ajJAnato yadiha kiJcidapi nyagAdi jainAgamArthamatilaya mayA viruddham / tacchodhayantu nipuNAH svaparArthadakSA - zchadmasthadhInanu yataH skhalanasvabhAvA // 31 // zrI harSavardhanakRtaM svaparopakAri dvAtriMzikAvaracatuSTayamiSTabodham / tattvArthinAM rasadamastu lasadviveka - khyAti( tya) skhaladbalavadAtmaparA (ra) pratIti // 32 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. adhyAtmabinduzlokAnukramaNikA ajJAnato mudritabhedasaMvi - 1, 11 ajJAnato yadiha kiJcidapi nyagAdi 4.31 aNoraNIyAn mahato 3.25 anavaratamanekAn bhAvayan kalpanaughAn 1.28. jagad bhAsA yasya sphurati 4 . 26 jJAnaM jJAne bhavati na khalu 1.24 jJAnAvRtyAdayo'pyete 2.2 taTasthaH pazya dehAdIn 2.20 tadanveSyaM tattvaM satatamidamutkaTatara 4.11 tadAtmani bhaved vyAptR 2.11 tapazcaNDaM tIvravratakalanamatyulbaNaparI 4.10 tIrthapravRttyarthamayaM phalegrahi 1.8 | dehaH pudgalasaGghAto 2.17 anAditvAdanantaH syAt 2.6 anAditve'pi bhAvasya 2.7 anAdinidhanaM jyotiH 2.13 anAdibandhanopAdhi 3.15 anAdibhraSTasvAtmotthA 2.22 anAbhogena vIryeNa 3.19 anvayavyatirekAbhyAM 3.22 avidyAsaMskArAd bahutarakAlAd yadabhava 4.13 avidyA hi vikAritvaM 2.4 azuddhanizcayenAyaM 2.9 ahaM kartA bhoktetyanavaratamihAjJAnamudabhU 4.5 dehe yathA''tmadhIrasya 3.4 deho nAsmIti saMvitteH 2.16 dhatte'mbhodhirjavanapavanA''cchoTanAnmUrcchadugro 1.3 na rajyate na ca dveSTi 3.31 na B svaM mama paradravyaM 3.5 nAhaM vapuSmAn na ca me vapurvA 2.31 AtmasvarUpaM pararUpamukta - 1.7 AtmAnaM bhAvayennityaM 3.2 ityevaM saMpradhArya drutaramakhilaM 1.32 ityevaM svaparadvayAskhalitacicchaktyA 3.32 nimittanaimittikate 2.12 niSkriyasyA'yaso'yaskAntAt 3.6 panthA vimukterbhavinAM na cAnyo 1.30 : svAtmatvena svamapi ca 1.19 idaM hi nAnAbhavapAdapAnAM 4.29 Izvarasya na kartRtvam 3.18 paradravyonmukaM jJAnaM 3.3 pItastrigdhagurutvAnAM 3.10 puNyapApadvayaM ruddhvA 3.14 eko vai khalvahaM zuddho 3.9 kartA'yaM svasvabhAvasya 2.8 kartRtvAdi vikArabhAravigamAd 4.2 karmakANDadurAvApamidaM hi 4.30 karmabhyaH karmakAryebhyaH 3.8 kiM mugdha ! cintayasi kAmamasadvikalpAM 1.29 kumbhodaJcanavarddhamAnakarakrasthAlyAdyavasthAntarA 1.4 cakAstyetadyasmin jagadakhilamUtaM 4.24 ciraM suptA hyete gurubhavabhavaduH khataline 4.16 caidrUpyamekamapahAya pare kilAmI 1.16 prakRtiguNaviraktaH zuddhadRSTirna bhoktA 2.32 pratyagjyotiHsukhAsvAda 2.23 pratyagjyotirjayati tadidaM piSTakarmaprapaJca 4.1 pratyekaM kartRtAyAM syAt 3.20 pramANa - nikSepa - nayAH same'pi 1.13 pravijJAte yasminnatizayita 4.17 bandhodayodIraNasattvamukhyAH 1.14 bahiSpadArtheSvAsaktaM 2.15 | brUmaH kimadhyAtmamahattvamuccai 1.1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavAd bhogebhyo vA nanu yadi ca 4.22 | vapuSyahaMdhInigaDena kAmaM 2.30 bhavAbandhaH sarvo'nubhavapadavIM yatra vizati 4.18 | vaseyuH khagrAmA yadamalacidadhyAsakalitA 4.25 bhavAraNyabhrAntau svayamajani hetuH 4.21 | vAtollasattuGgataraGgabhaGgAd 1.15 bhAvAH svarUpavizrAntA 3.30 | vikalpajAlakallolaiH 3.1 bhUtArtho nanu nizcayastaditaro 1.5 vikalpairaparAmRSTaH 3.24 bhUtAviSTo nara iha yathA 1.20 vivarteraspRSTaM vizadatamamatyantagahanaM 4.9 bhedajJAnAbhyAsataH zuddhacetA 1.10 viSamaznan yathA vaidyo 3.26 bhedavijJAnamabhyasyed 3.12 vettA sarvasya bhAvasya 3.23 bhogeSvazrAntavizrAntiH 2.28 vyavaharaNanayo'yaM puMsvarUpaM vikAri 1.6 matto yasmin svapiSi na padaM 4.28 vyavahAreNa tu jJAnAdIni 3.11 mathitvA''tmA''tmAnaM bhavati 4.14 vyAptaM yat kila 1.27 madyaM piban yathA matto 3.28 vyApyavyApakabhAvataH prakurute 1.21 madyAnmauDhyaM dhiyastaikSaNyaM 2,3 vyApyavyApakabhAvo hi 2.10 mantrAdidhvastasAmarthyo 3.27 zarIrasaMsargata eva santi 1.17 mahAnandasthAnaM na hi 4.20 zarIreSvAtmasambhrAnteH 2.14 mAMsAsthyAdyazucidravyAt 2.19 | zuddhaM brahmeti saMjJAna 2.24 mukteradhvA'yameko bhavati hi 4.4 | zuddho buddhazcidAnando 3.7 mUrchA viSAnmaNerdAhA 2.1 zrIharSavardhanakRtaM svaparopakAri 4.32 yat paJcendriyavarjitaM pravigalat 1.31 sattve dvaitaM tataH karma 2.5 yathA''tmAnaM nibadhnAti 3.16 samabhyasyantAM nanvakhilamatazAstrANi 4.12 yathA rajjau sarpabhramamatiravijJAnajanitA 4.15 sarvadravyavivartacakramakhilaM yad 4.3 yathA rogAnmuktaH sarasapaTukaTvamlalavaNa 4.23 | sarve bhAvA nizcayena svabhAvAn 1.22 yathaiva padminIpatra 2.26 saukhyaM sAMsArikaM du:khA 2.27 yadajJAnAt suptaH samabhavamalaM 4.8 sphaTikamaNirivAyaM zuddharUpazcidAtmA 1.18 yadAtmanA''tmAsravayovibhedo 1.25 svato'nyato vA'pyadhigatya tattvaM 1.12 yadA'vidyAjanyaM dRDhatamamabhUdandhatamasaM 4.7 svatvena svaM paramapi paratvena 1.26 yaduccaiH padataH pAtaH 2.29 svayaM prayAti duryoni 3.21 yad dRzyaM tadahaM nAsmi 2.18 svarUpaniSThAH sarve'pi 3.29 ye yAvanto dhvastabandhA abhUvan 1.9 svarUpasyAjJAnAd bhavati kila 4.6 rAgadveSadvitayamuditaM yasya naivAsti sarva 4.27 svarUpArpitadRSTInAM 2.21 rAgo dveSo moha ityevamAdyA 1.23 svarUpAlambanAnmuktiH 2.25 labdhvA''ryatvamatha prapadya ca 1.2 svarUpe vizrAnti zrayati yadi 4.19 lUtA''tmAnaM nibadhnAti 3.17 svasmin svadhInayenmukti 3.13
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApuruSonAM zabdomAM, adhyAtmano mahimA adhyAtmazAstranA vAMcana-manana-parizIlanathI utpanna thatA saMtoSanA sukhane dhAraNa karatA puNyAtmAo rAjAne, dhanapati kuberane ke devendrane paNa gaNakAratA nathI, mahattva ApatA nathI. adhyAtmazAstranA suMdara rAjyamAM dharmano mArga vyavasthita thAya che. pAparUpI cora bhAgI jAya che ane koIpaNa prakArano upadrava raheto nathI. je AtmAonA hRdayamAM adhyAtmazAstrano artha pariNata thAya che te AtmAonA hRdayamAM viSaya-kaSAyanA Avezano kleza kyAreya paNa utpanna thato nathI. nirdaya evo kAma-caMDAla paMDitone paNa paDe che paraMtu adhyAtmazAstranA arthanA bodharUpI yoddhAnI kRpA thAya to te haragIja paDI zakato nathI. - vanamAM ghara, daridra avasthAmAM dhana, aMdhakAramAM prakAza ane marudezamAM pANI maLavuM jema durlabha che, tema kalikAlamAM adhyAtmazAstranI prAptidurlabha che. kAmasukhano rasa bhoganA kALa sudhI che. bhakSya padArthono rasa bhojana sudhI maLe che paraMtu adhyAtmazAstranA vAMcanAdino rasaniravadhihoyache. mohano adhikAra jemanA uparathI UThI gayo che ane AtmAne anulakSIne je kriyAo thAya che tene jinezvaradevo adhyAtma kahe che; te adhyAtmazAstra bhaNavuM joIe, vAraMvAra vicAravuM joIe. emAM kahelo artha AcaraNamAM lAvavo joIe ane e adhyAtmazAstra koI yogya AtmAne ApavuM joIe. "JINESHWAR" Ph. : 079-6404874 (M) 98240 15514,