Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Proverbs in Samskṛta
Proverbs are coherent and lively documents of human experiences in succinct manner. These give vigor to language. Some proverbs are for shock treatment to the stupid ones. Some are drumbeats to the slumbering lethargic! Proverbs are strong pulses of folklore. Citing proverbs in daily conversation is age-old practice of people. Collection and study of these wonderful aphorisms are made several times in hundreds of languages of the world. We do not know original creators of these by name. But we do know modern authors by name who have produced proverbs afresh inspired by the old ones. Abhanakajagannatha, a compilation of new proverbs in Samskrta is authored by S.Jagannatha, free thinker. This work is permeated with new maxims, imaginations, teeny-weeny sketches of author's own experience and imitation of old adages. The number of proverbs is one thousand, three hundred and twenty two(1322). All proverbs are classified and arranged alphabetically in every classified group. Meanings of difficult words in footnotes and introduction of proverbs are in Samskṛta itself. Contents of the subjects are provided at the beginning. Alphabetical lists of-all the proverbs, subjects and the words shown in the footnotes-are given at the end for quick reference.
संभाषणे च रचने सांस्कृते जनताप्रियः । आभाणकजगन्नाथः सृज्यान्मह्या महामुदम् ।
Price: Interest in modern Samskṛta literature, making the Abhanakas by heart, using them in conversation as well writing.
Jagannatha jgrantha@gmail.com
आ
भा
송용 최외 위의
न्ना
थः
आभाणकजगन्नाथः
संस्कृतेन व्यवहारं चिकीर्षूणां साहित्यं रिरचयिषूणां च कृते रचिताः द्वाविंशत्यधिकत्रिशतोत्तरसहस्रं (१३२२) संस्कृताभाणकाः
1322 Proverbs in Samskrta
संभाषणे च रचने सांस्कृते जनताप्रियः ।
आभाणकजगन्नाथः सृज्यान्मह्या महामुदम् ॥
जगन्नाथः
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ:
द्वाविंशत्यधिकत्रिशतोत्तरसहस्रं (१३२२) संस्कृताभाणका
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
kulka
आभाणकजगन्नाथः
द्वाविंशत्यधिकत्रिशतोत्तरसहस्रं [१३२२] संस्कृता भाणकाः संस्कृतेन व्यवहारं चिकीषूणां साहित्यं रिरचयिषूणां च कृते रचिताः
सुपरिष्कृतं परिवर्धितं च तृतीयं संस्करणम् जगन्नाथः
অথকন
pare
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ABHANAKAJAGANNATHA One thousand, three hun dred and twenty two (1322) proverbs conceived afresh in Samskrta.
आभाणकानां प्रपञ्च
Author: S.Jagannatha, free thinker. Typesetting, layout work and line drawings : Author. Cellphone: 9972016425
© S.Jagannatha
Anybody may take this work for paper presentations in seminars/conferences/symposiums with proper acknowledgement.
Any body may take this work for Ph.D., with proper acknowledgement.
Anybody may discuss the work in any forum.
NOBODY IS PERMITTED TO TRANSLATE THE WHOLE WORK IN ANY LANGUAGE.
AUTHOR HAS PLANNED TO TRANSLATE IT INTO ENGLISH.
jgrantha@gmail.com Price: Interest in modern Samskrta literature, making the Abhäņakas by heart, using them in conversation as well writing.
Jagannatha jgrantha@gmail.com
अयमाभाणकजगन्नाथो मया नूतनं सृष्टानाम् आभाणकानां संकलनम्।
लौकिकभाषाव्यवहारीयस्य शोभनस्य बितानस्य १.प्रहेलिका: २.वागूढयः (लोकोक्तयो वा) ३.सुभाषितानि तथा ४.आभाणकाश्च चतुराधारस्तम्भायन्ते। प्रहेलिकाविचारस्य प्रकृतग्रन्थबहिर्भूतत्वादन्यत् त्रयं किञ्चिदत्र प्रस्तूयते।
लोकोक्ति-सूक्ति-सुभाषितादिसंज्ञाभिलप्यानि वाक्यकदम्बकान्येव आभाणका इति प्रायोवादः । वस्तुतस्तु संभाषणेषु या नैसर्गिकी छटा वर्तते, सा लोकोक्तिपदाभिलप्या यस्या इङ्गीष भाषायां idiom इति संज्ञा । केचन जयदेवादय आलङ्कारिका लोकोक्तिम् अलङ्कारं परिगणयन्ति। यथा पदेषु रूखत्वं तथा वाक्येष्वपि रूढत्वम् । एकस्यैव पदस्य यथा रूढिवशादनेकार्थप्रदत्वं तथा वाक्यानामपि रूढिवशादेवानेकार्थप्रदत्वम् । यथा “नेत्रे निमील्य समयाकरोति"इत्यादिषु वाक्येषु चिन्ताराहित्यं, नत्रे निमील्य हस्ताक्षरं ददाति इत्यादिषु वाक्येषु विचाराभावः, “मम नेत्रनिमीलनानन्तरं तब का गतिर्भविता” इत्यादिषु वाक्येषु मरणं च द्योत्यत इति सर्वसम्मतम् । केषुचन अलुक्समासेष्वपि स्थितिरीदृश्येव । “देवानांप्रिय” इत्यत्र यथा। रूढवागिति वा वायूढिरिति वा वाक्यानाम् अमीषां संस्कृते संज्ञा भवितुमर्हति।
सूक्तिसुभाषितादीनां लोकोक्त्यर्हेभ्यो भवनेभ्यो भिन्नेष्वेव भवनेषु प्रवेशयोग्यत्वम् । अभिधालक्षणान्यतरव्यापारवन्ति सुभाषितानि यत्र सुष्ठुविचारत्वेन रचयित्रा परिगणितस्य वस्तुनः सोदाहरणं निरुदाहरणं वा बोधनं प्रधानम्। पदसमुदयशक्तिमती लोकोक्तिः।
लोकान् लोकव्यवहारांश्च आभाणका वक्रया दृशाऽपि कटाक्षयन्ति, सुभाषितानीव ऋज्या दृष्ट्याऽपि वीक्षन्ते । इत्थम् आभाणकानां सुभाषितानां च सत्यामपि परस्परेण मैत्र्यां कुसुमस्येव परिमलं सुभाषितानां, हिङ्गन इवोगो गन्ध आभाणकाना
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिति भेदस्तु समस्त्येव । वात्सल्यपूर्णानि सुभाषितानि जागरितान् करपल्लवेन परामृशन्तीव। रौद्राः पुनराभाणका: स्वप्नालून कशया प्रहरन्तीव । मातङ्गानां लुठनं महागभीरे जले यत्र महतां यादसां दर्शनम् । परन्तु महिषः कर्दमे लुठति यत्र मालिन्ये मनोहत्य कृमयः प्लवन्ते । जनताजीवनं न केवलं समण्डः क्षीरसागरोऽपि तु सकर्दमा स्यन्दनिकाऽपि । मण्डं पाययति सुभाषितम् । कर्दम लिम्पत्याभाणकः ।
गजानां घण्टापऽपेक्षिते छुछुन्दरीणां छिद्रं पर्याप्तम् । राजमार्गस्य ज्ञानमिव रन्ध्रस्यापि ज्ञानमावश्यकम् । गजाः कन्धरं परिवर्त्य पश्चाद् द्रष्टुं न शक्नुवन्ति गन्धमूषिकास्तु बाढं शक्नुवन्ति ।सुभाषितैरपि कदाचित् सर्वतोदिशं कटाक्षो न निक्षिप्यते । एतादृशं न शक्त्यं नास्त्याभाणकानाम्। ___शान्तिरसः सुभाषितानां जीवनाडी। हास्यवीररौद्ररसा आभाणकानां मर्म। सुभाषितराजसभायाम् आभाणकविदूषकस्य स्थानमक्षतम्। उद्यानेषु मयूरा इव मर्कटा अपि प्रेक्षकान् रञ्जयन्ति!
सुभाषितानि गद्ये पद्ये च कामं गोचरीभवन्ति। संस्कृतेतरासु भाषास्वाभाणका प्रायशो गये। मात्रागणदृष्ट्या वृत्तगन्धिनोऽप्याभाणकाः क्वचिद् दृश्यन्त इत्यन्यदेतत्।
वाक्यबन्धदाढ्यमेवाभाणकानां शरीरम् । यदि सत्यमुच्यते, “यो यच्छ्रद्धः स एव सः" इति भगवद्गीतावाक्यम् (१७.३) आभाणक एव ।
वस्तुतस्तु, केवलं सामान्यं, केवलो वा विशेषः स्वरूपमाभाणकस्य । लक्षणमिति नोक्तं सुभाषितेऽतिव्याप्तिप्रसंगात् । अर्थान्तरन्यासस्त्वाभाणकत्वं निहन्ति, सुभाषितवेषं च लम्भयति।
संस्कृतभाषायाम् आभाणका एव न सन्तीति केषाञ्चित् संस्कृतेतरभारतीयभाषाविदुषां घोषणा तु संस्कृतवाङ्मयापरिज्ञानमूलिका । सत्यपि सुभाषिताभाणकयोभिन्नकक्ष्यावत्त्वे सुभाषितसंग्रहेष्वाभाणका बहवः कथंचित् प्रविष्टा । अपि च शास्त्रग्रन्थेषु काव्यादिषु च आभाणका: सहस्रश उपलभ्यन्त एव । “शान्तिकर्मणि बेतालोदय".
“आमान् पृष्टः कोविदारानाचष्टे", "भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिः","अहिरेव ह्यहे पादान् विजानाति न संशयः”, “गुरोः पापं शिष्य", "घट्टकुट्यां प्रभातः", "शेषं कोपेन पूरयेत्” इत्यादय आभाणकाः किल प्रथिता एव । वेदान्तदेशिकीयासु कृतिषु न्याया आभाणकाश्च प्रचुरतराः । सोमदेवी नीतिवाक्यामृते वर्तमानेषु वाक्येषु बहून्याभाणकशैल्यैव रचितानि । केषांचन शास्त्रकाराणाम् आभाणकनिर्माणे परमोत्कर्ट कुतूहलं, किमुत साहित्यं रचयितॄणाम् । एतादृशानां सुभाषितभिन्नानां वाक्यानां संकलनं संपादनमध्ययनं च नितरामपेक्ष्यते।
शास्त्रीयेषु न्यायेषु च कदाचिदाभाणकच्छटामिब स्पृशन्ती शैली दृश्यते। तत्र "न्यायः” इति शब्दोल्लेखादेव आभाणकत्वौज्ज्वल्यं नैयून्यमिव गतम् । वक्तव्यानां सर्वेषाम् अंशानां सामासिकपदाकारेण संपुजनमप्यपरोऽत्र हेतुः स्यात् ।
सूक्तित्वेन सुभाषितत्वेन वा परिगण्यमानानां सर्वेषां वाक्यानामुत्कृष्टस्तरीयत्वं वा सज्जनयोग्यस्य पथो दर्शनसामर्थ्य वा नास्त्येव । सुभाषितसंज्ञया प्रसिद्धानि कतिचन वाक्यानि वस्तुतो दुर्भाषितानि। पौण्ड्रकवासुदेवस्य कथाऽत्रानुसंधेया। अश्लीलता, लोकानुपयोगिता, मूर्खगयाऽपकृष्टता इत्यादयः साधारणा धर्मास्तत्र । सुभाषितानां पांसुक्रीडासखा आभाणका अपि कदाचिदेवंशीला एव । सुभाषिताभाणका: सर्वेऽपि सत्यलोके सृष्टास्तस्मान्नीतिघण्टापथं सर्वेभ्यो दर्शयितुं ते प्रभवन्तीति तद्भक्तोत्तमानां पटहः । तथा सति पतञ्जलिर्योगसूत्रे “सुभाषिताभाणकानामध्ययनेन कण्ठेकरणेन च मोक्षप्राप्तिः” इत्यसूत्रयिष्यत्! अनुभवविशेषाणां साधारणीकरणं किल स्वरूपम् उभयेषाम् । तेषां रचयितारः साधारणजनाः सन्तु,पण्डिता वा सन्तु-नैव आकाशात् पतिता देवाः । एते सर्वेऽपि महाबुद्धिमन्त इति महागष्पम् । केचन त्वपक्वबुद्धय इव । आचार्यः प्रणीतेषु दार्शनिकेषु तत्त्वेष्वेव सम्मत्यनहर्हाः समया बहवो वर्तन्ते येषां खण्डनमत्यावश्यकं मन्यन्ते मान्याः । एवं सति,अशिक्षितानां मुखेभ्यः प्रसंगान्निसृता विन्यासवैचित्र्येण चमत्कारमातन्वाना आभाणकीया व्याहाराः सर्वे स्वर्गस्तरीया इति प्रतिपादने किं तात्पर्यमिति तु पटहं वादकास्त एव जानन्ति।
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुभाषितत्वेनाभाणकत्वेन च लोके प्रसिद्धा, सुभाषितसंग्रहेषु च मुद्रिता केचन वाक्यसमुदायास्तु कच्चरपरीवाहस्तरीया । स्त्रीणामवमाननया पुरुषाणामुद्धटत्वप्रदर्शनमेतेष्वतीव साधारणं वस्तु । वस्तुतस्तु काव्येषु यथा उत्तम-मध्यमाधमत्वं तथा 'सु'(?)भाषितेष्वप्याभाणकेष्वपि!
“पतिरस्तु लम्पटो मद्यपायी वा तस्य पादयोः प्रक्षालनं प्रतिदिनं पल्या करणीयम्" इति स्त्रीणामुपदेशनां कुर्वाणानां पद्यानां संकलनं नवीनेष्वपि केषुचन 'सुभाषित'(?)संग्रहेषु दृष्टं मया ।हंहो ! “रोगिणीम् उन्मत्तां दोषैरनेकर्दूषितामपि पत्नी पतिर्न त्यजेद्" इति वा, “पति पत्न्यां सदाऽपि स्निह्येद् ” इति वा 'सु'भाषितेष्वेतेषु कदाऽपि नोच्यते ! वस्तुतस्तु इतिहासपुराणादिकं युद्धादिवर्णनाद् भाषासौष्ठवाद्वा श्लाघ्यं, न पुनरेतादृशानां सुभाषितानां कारणात्। एवंभूताः श्लोका इतिहासे पुराणेषु च वर्तन्तां नाम, तेन किम् ? श्लोकेष्वेतेषु भूयान् ‘आदर्शो' वर्तत इति घोषयितृणां मध्ये केचिदात्मानं संस्कृतज्ञत्वरूपधर्मवन्तं ख्यापयन्त इति तु गण्डस्योपरि विस्फोटः । ते प्रष्टव्या-रामलक्ष्मणादयः पाण्डवादयश्च युद्धविद्यायां निपुणतमा इति यत् प्रतिपाद्यते रामायणे भारते च तत्र किमिति भवद्भिः कटाक्षो न पात्यते ? किमर्थं वा भवन्तः सैनिका न बुभूषन्ति ?
पञ्चतन्त्रे वर्तमानाः काश्चनाश्लीला कथा: कामुकै पुरुषैर्वान्ता इत्यत्र न संशयः । तासु कथासूद्धृतानां केषाञ्चन पद्यानां भावा अनार्येधूर्तेर्वा श्लाघ्या न पुनराय: । मत्के ग्रन्थभवनेऽस्मिंस्तादृशानां प्रवेशावकाशो निर्दाक्षिण्यं न्यषेधि।
"तर्हि भवता सृष्टानाम् आभाणकानां सर्वेषां ग्राह्यत्वं कथम् ?" इति प्रश्न सहजः । अत्रेदं प्रामाणिकमुत्तरम् :-प्रकरणवशान्मम प्रतिभातानामाभाणकानामयं संगहः । अत्रत्यानां सर्वेषां वाक्याभिप्रायाणां सज्जनगेयत्वस्य परमोत्कृष्टस्तरे वर्तमानत्वस्य वा प्रतिपादयितुमशक्यत्वेऽपि जुगुप्साधायिनोऽर्थाः प्रयत्नादत्र पर्यहारिषतेति तु कञ्चित् स्वभुजास्फालनस्य हेतु: स्यात् । लोकानुपदेष्टुं मादृशस्य साधारणस्य जनस्य का वाऽस्त्यर्हता ? वाक्यानां भङ्गीवैचित्र्यमेव ग्रन्थेऽस्मिन् प्रधानतयाऽवधेयो धर्म ।
वैयक्तिका केचनानुभवाः, श्रुता घटना, दृष्टानि दृश्यानि,पठितेषु साहित्येष प्रतिक्रियाः,जगदेवंप्रकारकं भूयादिति स्वप्न, एवं वर्तत इति वास्तविकी दृष्टिमबष्टभ्य कृतं विश्लेषणं, विषादो, विनोदश्च-एतत् सर्वम् आभाणकत्वधर्म लम्भितमत्र।
जीवनं कया दिशा द्रष्टव्यमित्यत्र दर्शनमते न कारयन्ति। जीवनं कथं वर्तत इति ज्ञानार्थ वास्तविक जीवनमेवानुभवितव्यम्। आभाणका एते तु जीवनं कया दिशा मया दृष्टमित्यस्य पञ्जीकृतयः ।
नूतनानाम् आभाणकानां जन्मने प्रेरणामेतेष्वाभाणकेषु यच्छत्सु,तावता संतोष्टव्यम् । एतेषु केचन गर्जन्ति, केचन तर्जयन्ति, केचन फूत्कुर्वन्ति, केचन जागरयन्ति, केचन ताडयन्ति,केचन पाडयन्ति केचन स्फुलिङ्गान् उत्सृजन्ति, केचन च चपेटिकां यच्छन्ति । पठितेष्वेतेषु मनसः कालुष्यं विनश्यतीति केनापि न भमितव्यमिति सुविस्पष्टं निवेदितमधस्तात्।
सुभाषितेष्विवाभाणकेष्वष्यभिधालक्षणे प्रधाने । व्यञ्जना बिरला । शास्त्रेषु पुनर्बजनाया एवावसरो नास्ति, किमुत ध्वनेः ? "न सर्वत्र ध्वनिरागिणा भाव्यम्" इति आनन्दवर्धनीयं वचनं श्रुत्वाऽपि, पठितेषु सर्वेष्वपि साहित्येषु, किंबहुनाभगवद्गीतायामपि ध्वनिमन्वेषमाणाः नोपदेष्टव्याः । वस्तुतस्त्वत्र लोका एवंप्रकारकदृष्टिवैविध्यवन्त एवेति समाधेयम्। “मुण्डे मुण्डे मतिभेद" इति वर्तत एव कश्चन प्राचीनाभाणकः ! "ध्वनिरहितं किमपि पद्यं रघुवंशे नास्ति' इति कदाचिद् गर्जितवान् कश्चित् सज्जनो मम पुरस्तात्।तादृशसज्जनपितृव्या दिव्यचक्षुष्काः केचन सर्वेवाभाणके व्यजना पश्येयुश्चेत् किमपि नाश्चर्य तत्र । किमनेन द्राविडप्राणायामेन? एष सार:आभाणकावभिधालक्षणयोरेव विजृम्भणम् । तेषु व्यञ्जना नैव समस्तीति प्रतिपादयितुमशक्यत्वेऽपि सा लज्जालुमनुष्यदर्शनभीतेव वन्या हरिण्यतीव बैरल्येनात्मानं दर्शयते।
आभाणक इत्यर्थे कन्नडे वर्तमानो गादेशब्दो गाथाशब्दमूलक इति तावदविवादम् । गाथाशब्दश्च संस्कृतप्राकृतोभयगोचरः। अत्र प्राकृतगत एव गाथाशब्दे कन्नडदोषज्ञानां धिषणापक्षपातः । अधीदंविषयं मामकीनोऽयं पर्यनुयोगप्रकार:
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथाशब्दा प्राकृतादेव संस्कृतं प्रविष्ट इत्यत्र नास्ति गमकः । "कल्याणी बत गाथेयं लौकिकी प्रतिभाति मे। एति जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि"इति रामायणीये श्लोके (सु. ३४.६)गाथाशब्दो जनतया ब्याह्रियमाणायां सामान्यायां नीतौ वर्तते। "गाथा ताथागतानां गलति "विदान्तदेशिकप्रणीते तत्त्वमुक्ताकलापे पञ्चशततम पद्यम्)इत्यत्र गाथाशब्दः शास्वीयं समयं न्याय वा सूचयति। मैत्रेव्युपनिषदि वर्तमानो गाथाशब्दः प्राकृतमूल इति कथमवसेयम् ? प्राकृतगाथा नैवाभाणकसखी। सा छन्दोविशेषः । यदि प्राकृतगाथाशब्द एव गादेशब्दस्य मूलमभविष्यत्, तालगतिं वा छन्दोगति वा स नात्यक्ष्यन्नापि नीतिबोद्धत्वरूपं भिन्नतरं कर्तव्यभारम् अवक्ष्यत्। कन्नडभाषायाम् उपलभ्यमानानि सर्वाण्यपि गादेवाक्यानि गद्यमयान्येव। गादेशब्दस्य गीतपरत्वेऽपि गायक-गावि-शब्दयोर्वेदिकयोरस्य बन्धुत्वं निरपवादम्। नीतिबोद्धृत्वरूपधर्मवत्योऽपि गाथा: संस्कृतवाङ्ये कामं गोचरः। तस्मात् कन्नडाभाणकभवनं गादेरूपेण प्रविष्टोऽतिथिर्गाथाशब्दो मूलत: सास्कृतस्यैव साम्राज्यस्य प्रजेति किं न सुवचम् ?
ममेदं प्रतिपादनं विद्यानिधिबिरुदभाजा बेङ्गळूरवीयेन न्याषनल्-कालेज्के संस्कृतविभागाध्यक्षेण प्राचार्येण तत्रभवता के.एस.कण्णन्वर्येण संकलिते संपादिते च सकन्नडानुवादे सूक्तिकोशे समुद्धृतं पद्यं पोषयति।
इत्थंभूतं तत् पद्यम्सर्वोद्वेगकरं मृगादनममुं संत्यज्य हा धिक् त्वया लोकस्यानपकारिणं गिरिनदीतीराटवीनिर्वृतम् । अश्नन्तं तृणमेणशावमदयं व्याध! नतामुं वृथा 'देवो दुर्बलघातकोऽय मिति सा गाथा यथार्थीकृता ।।
न केवलमेतावदेव, तत्रभवान् सुविस्पष्टमेवमाह- "कन्नडस्य गादेवाक्यानां १.सूक्तिकोश-के.एस्.कण्णन् । पृ.३०. Abhijhana, Gokhale Institute of Public Affairs Campus, N.R.Colony, Bangalore-560019.2007
संस्कृतस्य गाथा एव मूलम्(कन्नडद ‘गादे'गे संस्कृतद 'गाथै'ये मूल)”।
केषुचन कन्नडाभाणकेषु भागद्वयम्-पूर्वार्धम् उत्तरार्ध चेति। उभौ भागी मात्रागणेन वा अंशगणेन वा किञ्चिदिव उच्चारणकालसाम्यं कदाचिद् दर्शयतः । अनेकेषु आभाणकेषु भागद्वयस्यापि प्रथमौ शब्दौ (आदिमे वर्णे आहोस्विद् द्वितीये वर्ण)प्रासवन्तौ । एतेन बन्धदायमाविर्भवति। ___ संस्कृतेतरभाषागताभाणकानामनुवादा: पूर्वेः सूरिभिः कृताः । देवनागरीलिप्या वङ्गभाषागता केचनाभाणकास्तेषां संस्कृतानुवादाश्च-उभयेषां दर्शनं मया कृतं संस्कृतचन्द्रिकापत्रिकायाम् (१९०५ एप्रिल्-१९०६माच्)। बङ्गीयप्रवादानुवाद इति कृतेरस्या: संज्ञा । तत्र रचयितुर्नामधेयं न मुद्रितम् । रचयिता पीठिकायाम् एवं ब्रवीतिः- “इमानि खलु प्रवादवचनानि बङ्गीयस्थानात् प्राचीनेभ्यः पुरुषेभ्यो योषिद्भ्यश्च कलहशीलाभ्यः (!)समग्राहिषम्"। कृतिरियं पार्थक्येन ग्रन्थाकार लम्भिता वा न वा न जाने।ततश्च करूर शेषाचार्येणापि लौकिकगाथाचतुश्शतीति संजया केषाञ्चन कन्नडाभाणकानामनुवादः संस्कृतत्वं लम्भित । मुलमत्र न दत्तम्। स ग्रन्थो महाराजसंस्कृतमहापाठशालापत्रिकायां प्रकटितः पार्थक्येनापि ग्रन्थाकार प्रापितः।
लोकप्रसिद्धाभाणकानामनुकरणेन स्वतन्त्रान् आभाणकान् केचिदरचयन् ग्रन्थरूपेण प्राकाशयंश्च । तत्रभवता वासुदेवद्विवेदिना रचिता दीपकलिका (या परमार्थसुधायां प्रकटिता)अत्र निदर्शनम् । आभाणकमजयप्यत्र गणनीया या अर्वाचीनसंस्कृतप्रकाशनतः प्रकटिता।
वर्षाणां सप्तविंशतिः प्रयतितनवीनाभाणकसर्जनस्य मम। चतु:शतम् (४००) आभाणकास्तदा रचिताः “सुधर्मा पत्रिकायां च क्रमशः प्रकटिताः । गच्छता कालेन पूर्वरचितेष्वाभाणकेषु शतम् आभाणका बन्धदाढ्यहीनत्वानुत्पाटिताः । एवम् आहत्याभाणकसंख्या त्रिशतम् (३००) अभूत् । अवशिष्टेष्वपि शैलीदृष्ट्या बहवो लोपागमादेशा४ कृता ।तत एकोत्तरं त्रिशतम् (३०१)आभाणका योजिता । एकोत्तरं षट तम् (६०१)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
आभाणकाः “नन्दनवनकल्पतरौ " प्रकटिताः । तस्यां पत्रिकायाम् आभाणकाः सर्वे अकारादिक्रमयुज आसन् । अधुना प्रकाशमाप्नुवाने ग्रन्थेऽस्मिन् आभाणका विषयानुगुण्येन विभक्ताः । नूतना अपि बहवो योजिताः । "सागरिकायाः प्रख्याग्रन्थमालायां प्रकटिते प्रथमे मुद्रणे केवलं चतुरुत्तरसप्तशतम्(७०४) आभाणका दत्ता आसन् । द्वितीये मुद्रणे चतुःशतमाभाणका अधिका अभूवन् । आहत्य शतोत्तरसहस्रम् (११०० ) अभूत् संख्या । तृतीयेऽस्मिन् संस्करणे पुनरधिका द्वाविंशत्युत्तरं द्विशतमाभाणका यो यत्फलतयेदानीम् आभाणकानामाहत्य संख्या त्रिशतोतरं सहस्रं द्वाविंशतिश्च (१३२२) । सत्यं निगूहितुं नेच्छामि । त्रिशतोत्तरसहस्रमिति संख्ययाऽऽकृष्टोऽस्मि । संख्या पूरणार्थं सृष्टानां सर्वेषामप्याभाणकानां प्रशस्तत्वं नैव सिद्ध्यतीति तु स्फुटम् । अस्तु, पीठिकायां बहवो नूतना विषयाः प्रतानिताः। प्रथममुद्रणगतायां पीठिकायां स्थिता विचारविरुद्ध अंशा द्वितीय एव संस्करणे परित्यक्ताः । तृतीयसंस्करणगतायां पीठिकायां नव विषयजातमितिहासपुराणगत‘सुभाषितानां विषये योजितम् । अपि च 'एवमपि कदाचित्(३)','प्रेम्णो महिमा (२९) वाल्मीकीयभिन्नंरामायणम् (४८)', 'अभिमानलेशेनापि हीनाः (५२)', 'दर्शनम् (९६)' च एते पञ्च विभागा नवीनास्तृतीये संस्करणे ।
क्लिष्टेऽस्मिन् कर्मणि व्यापृतस्य मम बुद्धम् आभाणकानां रचनावेदना प्रसूतिवेदनानिर्विशेषेति । कदाचित् प्रासाभानं, कदाचित्समुचितपदाभानं, पदप्रासयोर्भानि कदाचिदर्थास्तव्यस्तता- सर्वमपि मयाऽनुभूतम् । कदाचिदाभाणकानां रचना क्लिष्टेति त्यक्तव्य एष उद्यम इत्यपि चिन्तितम् । सुभाषितानां रचनापेक्षयाऽऽभाणकानां रचना क्लिष्टतरेति विदितम् । कथंचिद् हठेन पूर्तिमनायि ग्रन्थोऽयम् ।
आभाणकानां विभागोऽत्र स्थूलया दृष्ट्या कृतोऽस्ति । तेषां वर्गीकरणम् अतीव क्लेशप्रदं कर्म । शक्यम् एकस्यैवाभाणकस्य द्वयोर्विभागयोर्द्वयधिकेषु वा विभागेषु स्थापयितुम् । मया यस्मिन् विभागे य आभाणकः स्थापितस्तदपेक्षया भिन्नतर एव विभागे तस्याभाणकस्य स्थापनोचिततरेत्यपि कदाचित् पाठकानां प्रतिभायात् । अत्राभाणकानां विश्वतोमुखत्वमेव कारणम् ।
आभाणकजगन्नायः
द्वितीये संस्करणे केषुचनाभाणकेषु वैदिकानां शब्दानामुपादानमपि कृतमासीत्। तृतीये तु संस्करणे तेषां संख्याऽधिकतरा जाता । अत्र किञ्चिद् विवक्षामि । कालिदासेन शाकुन्तलचतुर्थाङ्के अमीं वेदिमित्यादिपद्यस्य वैदिक्या भाषया निर्माणं, वेदपादस्तोत्रेषु (विष्णुवेदपादस्तव-हयग्रीववेदपादस्तवेत्यादिषु) कविभिर्वास्तविकानामेव वैदिकानां वाक्यानां चतुर्थे पादे समादानं, वैदिक्यैव भाषया सूक्तादीनां दर्शनं (महर्षेर्देवरातस्य छन्दोदर्शनमत्र प्रसिद्धमुदाहरणम्), वैदिकीं शैलीमवलम्ब्य सूक्तपद्यादिरचना (नवलकिशोरकाङ्करस्य राष्ट्रवेदस्तथा वेदभारतीस्वामिनश्छान्दसी) इत्येतासु कृतिषु वैदिक्या जीवनाड्या लौकिक्यां भाषायामवशेषणार्थं प्रयत्नः कृतः । तस्मान् मत्कायां रचनायां केषाञ्चन वैदिकानां पदानां प्रवेशो नातीव विचित्रः । एष रचनाया मानोन्नतये प्रभूयादिति ममाशीः । वैदिकानां शब्दानामर्थविषये (२.१५, ९.१०.१५.१,२३.६) डा. सुधीरकुमारगुप्त- नानावते - मधुसूदनमिश्ररचितानां संशोधनप्रबन्धानामवलम्बनं कृतम् । अम्बरकरण्डकशब्दे (३२.४) के.वि. कृष्णमाचार्युलुरचितः संशोधनप्रबन्धः, अभिनिम्रुक्तशब्दे (६२.१५) तिरुमङ्गलं नडादूर् नरसिंहाचार्यरचितः शिष्टप्रयोगसंग्रह, सौशब्दे (९१.८) डा. कुलकर्णिसंपादिता सौभरिरचिता एकाक्षरमाला, नागस्वरशब्दे (९२.६) च डि.टि. ताताचार्यशिरोमणिरचितः संशोधनप्रबन्धश्च प्रमाणम् । पञ्चत्रिंशे (३५) विभागे दत्तानां पक्षिनाम्नामाधारस्तु एल्फ्रन् लिङ्क रचितं पक्षिनामपरिशिष्टम् ।
अत्यन्तमवधानेन प्रतिसंस्कृतं तृतीयमिदं जन्म। एकविंशत्युत्तरं द्विशतमाभाणका अधिका अस्मिन् संस्करणे । बहवो लोपागमादेशाः, योजनेष्वकारादिक्रमस्य शुद्धं स्थापनं, मुद्रणदोषाणां क्वाचित्कानां परिमार्जनमित्यादि कृतं संस्करणेऽस्मिन् । टिप्पणीगतानां सर्वेषामपि पदानामकारादिक्रमवती सारणी, वाचकानां झटित्यभीष्टाभाणकपरामर्शानुकूल्यस्य सिद्धये सर्वेषाम् अप्याभाणकानाम् अकारादिक्रमयुक् परिशिष्टं चान्ते योजिते ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
कृतज्ञतासमर्पणम्
सुविस्पष्टं गदनम्।
तिरुपतिस्थराष्ट्रीयसंस्कृतविद्यापीठस्य कुलपतिचरेभ्य: महाविद्वद्भ्यः श्री डि. प्रह्लादाचार्येभ्यः धन्यवादान् समर्पयामि ये स्वयं विरचितानेकान्थाः सन्तो मादृशां प्रेरणामधिकतरामनिशमुत्पादयन्ति।
एतादृशग्रन्थानां मुद्रणादिव्यवहारेषु सश्रद्धं सोत्साहं च कर्तव्यभारं निर्वहन प्राच्यविद्यासंशोधनालयीयो विद्वान् डा. डि.पि.मधुसूदनाचार्यो ममादरस्य पात्रमस्ति।
इदंप्रथमतया ग्रन्थोऽयं सुधर्मासंस्कृतपत्रिकायाम् १९८२ ईसव्याम् अवततार।
पुस्तकाकारेणादिमं मुद्रणमस्य मध्यप्रदेशीय-प्रख्याग्रन्थमालायां २००५ ईसव्यां संजातम्।
परिष्कृतं सदेतद् द्वितीय परिष्कृतं जननं नवदिल्लीस्थपरिमलप्रकाशनद्वारा २००७ ईसव्यां प्राप्नोत्।
तृतीयवारमस्य पुनर्जन्म मन्त्रालयस्थराघवेन्द्रमठे २००९ ईसव्यां समभूत्। तस्यैवाधुना प्रचारोऽस्ति विश्वस्मिन्।
मदीयाः शतं नतय:
-नन्दनवनकल्पतरौ आभाणकजगन्नाथस्य प्रकाशनकृपाप्रदायकेभ्यस्तत्रभवद्भ्यो विजयशीलचन्द्रसूरिवर्येभ्य:, ग्रन्थरूपेणामीषां प्रथमं प्रकाशनं कृतवद्भ्यां प्रख्याग्रन्थमालायाः संपादकाभ्यां डा.राधावल्लभत्रिपाठि-डा.अच्युतानन्ददाशाभ्यां, द्वितीयसंस्करणं प्रकाशचित्रे विश्वविख्यातायाः परिमलग्रन्थप्रकाशनसंस्थाया अध्यक्षाय श्री कन्हैयलालजोशिने,कर्णावत्यां स्वकीयं गृहग्रन्थालयं दर्शयित्वा मां विस्मयोदधौ निमज्जितवते श्रीहिमांशुजोशिनं च मह्यं परिचायितवते “आर्.एच्.पटेल कालेज आफ आर्ट्स एण्ड् कामर्स"विद्यालये संस्कृताध्यापकाय थी अरुणकुमारमिथाय, कर्णवत्यां मम निवासावसरे मम निवासस्थलं स्वयमागत्य परिमलप्रकाशने बहून् विचारान् परिचाय्य मम भुजास्फालनं कृत्वा प्रोत्साहितवते श्रीहिमांशुजोशिने च ।
बेङ्गळूरवीये न्याषनल्कालेज के प्राचार्यस्तत्रभवान् “विद्यानिधि" बिरुदाति: के.एस्. कण्णन्वर्यो गालोडितपूर्वकमस्यां कृतौ निक्षिप्त-व्याकरणाञ्जनपूतकटाक्षः सन् भाजनमस्ति मदीयाया अनल्याया: कृतज्ञताया।
मन्त्रालयीयस्य राघवेन्द्रमठस्य पीठाधिपतीनां थीथी १०८ श्री सुशमीन्द्रतीर्थश्रीपादानां तथा तत्करकमलसंजातानां श्रीश्री १०८ श्रीसुयतीन्द्रतीर्थथीपादानां पादकमलयोः सादरं प्रणामान् समर्पयामि।
तेषामादेशानुसारेण तदाप्तकार्यदर्शी तत्रभवान् श्रीमान् राजा एस्. राजगोपालाचार्यवर्यः मूर्त इव ग्रन्थप्रकाशनोत्साहो विराजते। ग्रन्थान् रचयितॄन् प्रोत्साहयन् ग्रन्थप्रकाशनेन रचनाया: फलं लोकम् उपसर्पयंश्चेष महाभागः सूक्ष्मां दृष्टिं बिभ्राणो ग्रन्थान् कर्तृणां मादृशां कृतज्ञताया: पात्रमिति नापेक्षते किल
Arc/p
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका
ANNOUNCEMENT
Anybody may take this work for paper presentations in seminars/conferences/symposiums with proper acknowledgement.
Any body may take this work for Ph.D., with proper acknowledgement.
Anybody may discuss the work in any forum.
NOBODY IS PERMITTED TO TRANSLATE THE WHOLE WORK IN ANY LANGUAGE.
AUTHOR HAS PLANNED TO TRANSLATE IT INTO ENGLISH.
१.इदं हि जीवनम्(२१)।----------, २६.श्रमराहित्यम्(२)।-----------२५ २.लोका(४२)।------------------२ २७.आलस्यम्(९)।--------------२६ ३.एवमपि कदाचित्(२१)।---------५ २८.अव्यवस्थितचित्ता(१)|-------२६ ४.अज्ञानम्(९)।-----------------६ २९.प्रेम्णो महिमा(३)।-----------२७ ५.धर्मसंकटम्(३)।---------------७ ३०.विवाह (११)/--------------२७ ६.अतिमार्दवम्(८)।------------- ३१.दाम्पत्यम्(१६)।-------------२८ ७.अतिभाषणम्(८)।-------------८ ३२.कुटुम्बम्(७)।---------------२९ ८.मीनम्(८)।-------------------८ ३३.बन्धु(८)1-----------------३० ९.अतिरेक(११)।----------------१ ३४.मैत्री(२)।----------------३० १०.अत्याशा(९)।----------------९ ३५.असंबद्धता(३)।--------------३० ११.अपात्रदानम्(२)।------------१० ३६.असंबन्ध (२१)।-------------३१ १२.निराशा(२१)।---------------१० ३७.कोऽपि गूढः संबन्धः स्यादेव(६)।३२ १३.लोकनीति:(८६)।------------११ ३८.असंभव(६)|---------------३३ १४.अनौचित्यम्(८)।------------१७ ३९.उत्कोच:(४)।---------------३३ १५.न त्वर्यताम्(६)।-----------१७४०.कार्यकाल(९)।-------------३४ १६.तस्माजागृत जागृत(४०)।--१८ ४१.कार्यहीना४(१५)।------------३४ १७.स्वयंकृतापराध:(११)।--------२० ४२.कृपण (४)।----------------३५ १८.अनिच्छा (६)।--------------२१ ४३.क्रोध (२)|-----------------३६ १९.अनुकरणम्(१३)।------------२१ ४४.वरम्(४)।-----------------३६ २०.अपकर्षः(५)।---------------२२ ४५.चतुरतरा०(१४)।------------३६ २१.अपर्याप्ति(७)।--------------२२ ४६.चरितम्(११)।-------------३७ २२.अर्थापत्ति(७)।-------------२३ ४७.रामायणम्(२०)।-----------३९ २३.अर्थानापत्ति:(८)।------------२३ ४८.वाल्मीकीयभिन्नं रामायणम्(१०)४० २४.हन्त ! भाग्यं जनानाम्(१३)।---२४ ४९.महाभारतम्(३१)।-----------४१ २५.थमः(६)।-----------------२५ ५०.वैद्यकीयम्(२४)।------------४३
jgrantha@gmail.com
Price: Interest in modern Samskrta literature, making the Abhāņakas by heart, using them in conversation as well writing.
jgrantha@gmail.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१. दीनाঃ(३९) । -
---४५
५२. अभिमानलेशेनापि हीना: ( ४ ) । -- ४७
५३. दृष्टिभेद:(४) ।
--४७
५४. धनमहिमा ( ९ ) ।
५५. स्थानमहिमा (४) ।
५६. कालमहिमा ( ११ ) | ५७. अन्नमहिमा ( ६ ) |
५८. धर्मः (७)।
५९. पुण्यं पापं च (१९) ।
६०. फलज्योतिषम् (९) ।
६१. गर्व:(२९) । -
६२. सामर्थ्यहीनता (२२) ।
६३. धाष्टर्यम् (८) ।
६४. धूर्ता:(२६) ।
६५. नाटकम् (२१) ।
६६. कृतज्ञता (३) ।
६७. सन्ञ्जनाः ( १२ ) ।
६८. सभ्याः (६) ।
६९. स्मितम् (५) ।
८०. रहस्यम् (३) । ----४८ ८१. वार्धक्यम् (३) ।
---४८
८२. सादृश्यम् (२५) ।
८३. वैसादृश्यम् (५५) । ४९ ८४. दर्पण: (८) |
--५०
-------४९
-----५० --५१
-५२
-५४ ----५६ -------५६
७८. मुधा घोषणा (३) ।
७९. मूर्खा (७०) ।
--५८
--५९
----५९
--६०
-६१
७०. कृतघ्नता (१३) । -
-६१
७१. नीचाः (३३) ।
--६२
७२. उत्कृष्टा अपकृष्टाश्च (५) । ----- ६४ ७३. अधिकारिणঃ(७) । --६४
७४. मध्यमाः (५) ।
७५. पक्षपातः (४) ।
७६. धीराः (२) ।
७७. मद्यपानम् (४) ।
८५. व्यवहारঃ(१३) ।
-----७६
८६. विद्या (२९) ।
------७८
८७. ग्रन्थो मूलं व्याख्या च ( १२ ) । ---७९ ८८. संशोधनं ग्रन्थसंपादनं च ( ११ ) । - ८० ८९. सुभाषितम् ( २२ ) ।
-------(?
९०. आभाणकः ( १८ ) ।
-------८२
९१. वाग्व्यवहार:(१०) 1
-----८३ --८४
९२. संगीतम् ( २० ) ।
----८६
---८६
---८७
--------८८
९३. अभावुका: (२) ।
९४. संघटना (१६) ।
९५. योग: ( १२ ) ।
९६. दर्शनम् (३१) ।
९७. आशिष: ( १२ ) । उपसंहारः
----९७
विषयाणाम् अकारादिसूचिका--- -६५ आभाणकानामकारादिसूचिका ----९८
- ६५ पादटिपणीषु विवृतानां
-६५
शब्दानाम् अकारादिसुचिका -११८
-६६
आभाणकानामाहत्य संख्या ----१२५
FUR
-६६
- ६६
-७१
---७१
--७१
-७३
--७६
10
---
--९१
-९२
१.
२.
३.
४.
आभाणकजगन्नाथः
सूत्रप्राया प्रासरम्या सदादर्धा सोत्प्रासोक्तिः कन्नडाभाणकीया । शैली नीतिस्फोरणायात्तजन्मा नव्यग्रन्थोत्पादने देशिका मे ॥ आभाणकजगन्नाथे चाकचिक्येन चेतने* । प्रत्यग्रं स्पन्दते नाडी पुराणी चिरयौवना ॥
१. इदं हि जीवनम्
अन्धतामिस्त्रे ज्योतिरिङ्गण आस्फालयति पक्षौ । इतो न लग्नम्, अतो न भग्नम् । कुम्भकारस्य कृपा नाम शिरसि मृदाऽभिषेकः । कोलः कथं चलतु केनिपातनं विना ? गजोन्नतिदर्शनेन निजोन्नतिर्न ।
५.
६. तैलिकस्य दयाहेतोः शिरः किं शीतलायते ?
७.
पङ्क एव पङ्कजस्य पिता ।
* चेतने-सजीवे । १.१. अन्धतामिस्रे - निविडेऽन्धकारे । १.४. कोलः - उडुपम् । केनिपातनम् - अरित्रम् ( उडुपस्य जले नोदनायोपयुज्यमानो दण्डाकारक सामग्रीविशेषः) । १.६. तैलिकस्य तैलेन आजीविकां निर्वहतः ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
८. पीयूषमप्यस्तु पिचुमन्दोऽप्यस्तु। ९. मत्स्यमारणेन मत्स्यरङ्कस्य जीविका। १०. मृतो वेताल स्थितो ब्रह्मराक्षसः । ११. रोषतो दह्यते किं गौमूषकाशिनिवृत्तये।? १२. लोको मुत्पाकोत्सवश्च बहुशोको रश्च । १३. लोतकमुष्णं च शीतं च। १४. वल्ल्युपरि वृक्षः पतितः। १५. वस्तुस्थितौ कथितायां व्याघ्र इव लङ्कते। १६. वृष्ट्या क्षुपोऽपि जायते, कर्दमोऽपि जायते। १७. व्याघ्र नष्टेऽपि व्यन्तरो न नष्टः । १८. संपुञ्जिते सर्षपराशौ तिलमेकं पतितम् । १९. सुखं नखदघ्नं, दुःखं मुखदघ्नम्। २०. सुत्रामपुरे सर्वदा वित्रासनम्। २१. ह-हह-हहेति, हन्त हन्तेति-देवेन दत्तमुभयम् । [२१]
आक्रुश्य सग्ध्यर्थम् आमन्त्रणं प्राप्नोति। ५. उद्वेगेन हृद्वेदना।
एकस्याः कथायाः पञ्चाशत् पुच्छानि।
क्रोशन्तमपि द्रान्तमपि हरिणं हरिन जहाति। ८. क्षुद्रा आद्रियन्ते, वीध्रबुद्धयो विद्राव्यन्ते। ९. खजूरे दृष्टे खजू रसनायाः । १०. गवे पङ्गवे गोष्ठं भिन्नम्। ११. चान्दनेनापि दण्डेन ताडितानां चीत्कारो निसरत्येव । १२. चिन्ताया8 समाप्तिश्चिताया उपरि। १३. ताटकाया खजूरस्ति चेत्पाटकाक्षरं मया द्राङ्कणीयं किम् ? १४. ताडने वटदण्ड-वंशदण्डयो को भेदः ? १५. तुथानामप्यात्मकथायां व्यथा वर्तत एव । १६. दरिद्रस्य जठरं भारः, धनिकस्य द्रविणं भारः। १७. दुष्टा अपि बत बत, शिष्टाभीष्टाः । १८. देवो यद् यच्छति, देवलात् तद् गच्छति। १९. धूतध्वान्ता विष्टपे भानुभासः
क्षीणप्राणा गह्वरोपह्वरेषु। २.४.सन्धिः -सहभोजनम् । २.७.हरि:-सिंहः । २.८.वीध्रबुद्धयः-विमलमतयः । २.१३.पाटकाक्षरम्-'तकिटतोम्' इत्यादिनृत्येषु उपयुज्यमानोऽक्षरसमूहः । २.१५.तुथानाम्-बलिष्ठानाम्। वैदिकोऽयं शब्दः । केषुचन मन्त्रेषु अग्निपर्यायत्वेन शब्दोऽयं प्रयुक्त:IOn the mystic Tutha.P.D.Navathe. Indian Antiquary III.1-4 R.N.Dandekar Felicitation volume. २.१९.धूतध्वान्ता:-नाशितान्धकाराः।गह्वरोपहरेषु-गुहाया:समीपेषु रहसि वा।
२.लोक
१. अन्येषां शर्मणा मम भर्मप्राप्तिः किम् ? २. अबद्धानां पुराणानाम् अशीतिर्लाङ्गलानि। ३. अभिधानेन लोको ह्यभिरामः । १.८.पिचुमन्द:-निम्ब४ । १.९.मत्स्यरस्य(=Kingfisher)। १.११. मूषिकाशी-बिडाला । १.१३.लोतकम्-अथु। १.१६.क्षुप-वृक्षस्य प्रारम्भावस्था। १.१७.व्यन्त-पिशाचविशेषः । १.१९.दन्नम्-परिमाणम् । १.२०.सुत्रामपुरेइन्द्रनगर्या, स्वर्गे। वित्रासनं-भयम् । २.१.भर्म-सुवर्णम्।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२-२]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथः
२-३]
२०. नरोऽन्यः शूलीति शिरो मम शिलायां घट्टनीयं किम्? २१. नादत्ते नाविकः किमातरं कातरात् ? २२. परगृहीयंरन्ध्रकर्णरसायनं,स्वगृहीयं छिद्रं कर्णारुन्तुदम् । २३. पापिष्ठानां पादेषु पुष्पोपहारः । २४. प्रत्यग्रेण जलेन पुराण कर्दम प्रवाहित । २५. भक्तेषु भैरवेषु भवत्सु भगवान् भीरुभवति । २६. भर्म दत्वा भर्त्सनां कारयते। २७. मम कष्टं मम कृते बंहिष्ठम् । २८. मयूरस्य चार्यां चिन्ता मर्कटस्य चौर्ये चिन्ता। २९. महादेवतासु मृदं खादन्तीषु क्षुद्रा देवताः क्षुधा क्षुभ्यन्ति । ३०. मुद्गराद् घातो हृद्राद् वरम्। ३१. लिखिते सकले कवने, क्रुष्टं सर्वं गानम् । ३२. लोकज्ञानां पाण्डित्यं नास्ति पण्डितानां लोक्ज्ञानं नास्ति। ३३. वञ्चके विश्वस्य विमलाशये विचिकित्सति। ३४. विष्टिकरणेऽपि विविधा निन्दा। ३५. शिरस्स्वन्येषां स्फूर्जथौ पतिते करः किं मम कर्तनीय ? ३६. शुभ्रमतिः श्वभे पतति। ३७. सग्धये निमन्त्रणं समाप्नुवन्ति चीत्कृत्य। २.२०.शूली-शिरःशूलादिपीडायुक्तः । २.२१.आतरम्-नौकाप्रयाणशुल्कम् । २.२४.प्रत्यग्रेण-नूतनेन । २.२७.बंहिष्ठम्-बहुलम् (अष्टा.६.४.१५७)२.२८. चार्याम्-नृत्यभङ्गीविशेषे। २.३०.हृद्गरात्-हृदये वर्तमानाद् विषात् । २.३३. विश्वस्य-विश्वासं कृत्वा । विचिकित्सति-संशेते। २.३४.विष्टि-विना वेतनम्। २.३६.श्वभे-नरके। २.३७.सग्धये-सहभोजनाय ।
ॐFusic
३८. सत्त्वगुणभक्तास्तमोगुणशक्ता। ३९. सदा वक्रं सारमेयपुच्छम्। ४०. सम्माजन्या साधूनां समाराधना। ४१. सर्वेषां कटु मरिचम्, एतेषां कटु पायसम् । ४२. सेवका प्रत्यग्रा प्रसेवं प्रकर्षण घट्टयन्ति। [६३]
३.एवमपि कदाचित् । १. उक्तिभिरोषाः कृतिपीयूषाः । २. उद्घटा एव कदाचिदुद्भटाः । ३. करकाघातानन्तरं मधुपाता।
कुरङ्ग क्रोष्ट्रवद् भवति। खरस्याक्रोशं श्रुत्वा कुहूरव शिरोऽकम्पयत। गिरिकायाः पुरस्ताद् गोमायोर्माया गतासुरभूत् । दग्धाद् घटादाम कुम्भो दृढतरः। द्विष्टा कदाचिन्मिष्टं पाययन्ति।
नवनीताज्ज्वाला निस्सरति। १०. प्रतिमायोगी प्लवङ्गमति। ११. भानु प्रतीच्या भासते। २.४२.प्रत्यग्रा-नूतना ।३.१.ओषा तापका। वैदिकोऽयं शब्दः। ३.४.क्रोष्ट्रवत्-शृगालवत् । ३.५.कुहूरव-कोकिल: । ३.६.गिरिका-बालमूषिका । ३.६.गोमायो:-शृगालस्य । ३.१०.प्रतिमायोगो नाम प्रतिमावद् दैहिक कम्पलेशोऽपि यथा न स्यात् तथा स्थित्वा ध्यानानुष्ठानम्। बाहुबलिन प्रतिमायोग प्रख्याततमः । तादृशयोगवान् प्रतिमायोगी।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३-४]
आभाणकजगन्नाथः
१२. मत्कुणात् कम्प्रा मातङ्गेन युयुत्सन्ति ।
१३.
मितौ नष्टायां मुसलेन संभाषे । १४. मुसले किसलयः ।
१५. यज्ञे दग्धं यजमानस्य श्मश्रु ।
१६. विश्ववेदसो विचित्रचरित्राः ।
१७. वृद्धा विदग्धाः पाकैर्दग्धाः ।
१८. वैनतेयं वेतण्डो लङ्कनेन विस्माययति । १९. शशकं दृष्ट्वा शलल: शल्यानि तेजयति । २०. सिंही सूकरं सूते ।
२१. स्थगिता वृष्टिः स्थगितो पातो न विटपिदलगतबिन्दूनाम् ।
४. अज्ञानम्
१. अज्ञाननिगूहनं विज्ञानविशेषः ।
२.
अटनमकृत्वा रटति ।
३.
अर्धबोधो बाधः ।
४.
[८४]
अलंकारविद्यार्थिनो बलं वदनपिधानम् ।
३. १२. युयुत्सन्ति योद्धुमिच्छन्ति । युध् + सन् । ३.१६. विश्ववेदसः - विश्वप्रज्ञाः । वैदिकोऽयं शब्दः । ३.१७. पाकै अल्पवयस्कैः डिम्भैः । दग्धा:- लक्षणया पराजिताः । ३. १९. शलल४ - देहे शललानि ( कण्टकान् ) धरन् चतुष्पात् प्राणिविशेषः । एष भीतः सन् स्वकीयानि शललानि शत्रौ क्षिपति । तेजयतितीक्ष्णीकरोति । ३.२१. वृष्टिः स्थगिता, वृक्षपत्रगतानां जलबिन्दूनां भूमी पातस्तु न स्थगितः । ४.४. अलंकारविद्यार्थिनः- अलंकारप्रियस्य विद्यार्थिनः ।
५.
६.
एडमूकः पित्रोः पीडनाय । ज्ञानहीनस्य श्मश्रु मानरक्षणाय ।
७.
“रे हय " इत्युक्ते “हे वय " मिति प्रत्युत्तरति ।
८. वामहस्ताङ्गुलीविदग्धस्य पुरस्तादज्ञानी सर्वज्ञः ।
९.
सामिज्ञानं संकटाय ।
१.
२.
३.
१.
२.
आभाणकजगन्नाथः
३.
४.
[४-६]
५.
६. मृदमदन्ति मृदुललिताः ।
७.
५.धर्मसंकटम्
इष्टा बन्धवः कष्टा च धान्यहानिः ।
भक्ष्ये रक्तिर्भिषजि च भक्तिः ।
भिस्सटायास्त्यागे प्रीतिभङ्गः, भोगे स्वास्थ्यभङ्गः । [९६]
६. अतिमार्दवम्
उपलहृदयानां द्वारि उत्पलहृदया भिक्षन्ते ।
करी मृदुवचनः कबलितः काकेन।
भीरूणां शशकानां तृणकम्पोऽपि व्याघ्रझम्पः । मल्लिकया सह मल्लयुद्धम् ।
मशको महानादेन महिषस्य कर्णकुहरं भनक्ति ।
सर्व सहमाना गर्ववद्भिर्गीर्यन्ते ।
[93]
४.५ एडमूक - वक्तुं श्रोतुं चाशिक्षितः । ४.८. वामहस्ताङ्गलीविदग्धस्यनिरक्षरभट्टाचार्यस्य । ४.९. सामि - अर्धम् । ५.३. भिस्सटायाः- दग्धस्योदनस्य । ५.१. उपलहृदयानां कठिनमनस्कानाम् । ६.३. झम्प:- jump.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६-८]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[८-१०]
८. सुलभ्यः सार्वभौम खलपूनां पादसंवाहकः । [१०४]
७.अतिभाषणम्। १. कथां कृत्वा व्यथां विस्तारयति। २. कथायाः शृङ्गमपि नास्ति, लालमपि नास्ति। ३. कुवित् कत्थते, कुत्सितं श्रन्थते। ४. परवातैव वाचाटानां विश्वम् । ५. परुषवचनानां प्रतिपदं प्रतिपक्षाः । ६. वाग्यतो वर्तमानानां पुरस्ताद्वाचाटानां नरकदर्शनम् । ७. वाचाटानां बहुकपटानां बहुलं शूषं गच्छति शोषम् । ८. शृगालस्यापेक्षया लाङ्गुलमेव दीर्घतरम्। [११२]
८.मौनम् १. असति ज्ञाने मौनेन मानः । २. कदाचिन्मौनेन कृपीटयोनिचलति।
मौनवीरा मेहं गिलन्ति।
मौनव्रते सति किमर्थं मण्डूकेन सख्यम् ? ५. मौनेन कनकाभिषेकोऽपि, कर्दमाभिषेकोऽपि । ६. मौनेन मानो न मीयते। ६.८.खलपूना-सम्मार्जन्या मालिन्यपरिमार्जकानाम् । ७.३.कुवित्-बहु । वैदिकोऽयं शब्दः । थन्यते-शैथिल्यमाप्नोति। ७.६.वाग्यत-मौनेन। ७.७.शुषं-बलम् । वैदिकोऽयं शब्दः।८.२.कृपीटयोनि:-अग्नि । लक्षणया क्रोधः । मौनं क्रोधस्य कारणं संभवतीत्यर्थः ।
७. मौनेन मूढा जेतव्या। ८. सर्वदा मौनं गर्वसंसूचनम्। [१२०]
९.अतिरेक १. अतिकरणान्मतिभ्रंशः। २. अतिनाट्ये मतिधूर्तता।
अतिपठनं गतिहीनम् । अतिपरिचयेन बन्धुरन्धुः संवृत्तः । अतिबुद्धिमताम् अधिकं मौढ्यम् । अतिभुग्नं भग्नम्। अतिमथनेन चन्दनादप्यग्निर्धगधगायते।
अतिमैत्री धर्मसंकटाय। ९. अतिशुद्धम् असंबद्धम्। १०. रपप्राचुर्यमपि राक्षसेषु जीर्यति। ११. स्नेहातिरेके मोहातिरेकः ।
Fusi
१०.अत्याशा
१. करो दीर्घो, जिह्वा दीर्घतरा। २. गजे दत्ते, भूतिर्न दत्तेति व्याघ्रासने तिष्ठति। ९.४.अन्धु:-कूप४।९.६.भुग्न-वक्रम् । ९.१०.रप-विषम् । शौनक-शाखायां (६.९१.२)वर्तमानस्यास्य शब्दस्य संवादितया पैप्पलादशाखायां(१.१११.१) विषमिति शब्दो दत्त: । "Nature of Vedic sakhās" (The Poona Orientalist. XVI. No.1 to 4) सुधीरकुमारगुप्तः ।
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०-१२]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
[१२-१३]
Furs
३. भक्ष्यमप्यस्तु, भौप्यस्तु। ४. मोदकंपखिषितो मूषिको मरिचमप्यस्त्विति घुरति।
वपुर्मुदि लुठति, वाञ्छा हेमाद्रिं हृपयति। विद्रुमे वीक्षिते वैडूर्यं न विलोकितमिति विलपति।
सुभोजने दत्ते सभाजनं नास्तीति तकधिणुतोम् । ८. सैन्धवाय घासं देहीत्याज्ञप्ते,सादी बुभूषामीति वदति। ९. हरिदासस्ये यदि हिरण्यबीजमभविष्यत्..! [१४०]
११.अपात्रदानम्।
१. वर्णिले चीनाम्बरे दत्ते वानरासनं करोति। २. वल्गुलिकायै पीताम्बरं प्रत्तम् । [१४२]
१२.निराशा १. आकाशात् पतिता देवता स्तोकाशां त्यक्त्वा
साक्रोशा रोदिति। २. उपसृप्तो मेरुरस्मानेव ऋणं याचते ! ३. करगतं कवलं मुखगतं नाभूत्। ४. कुबेरस्य पुरस्ताद् भिक्षापात्रे प्रसारिते कपर्दिका
क्षिप्तवान्।
५. के प्रार्थिते करका पतिताः । ६. गुरुरिति श्रितोऽस्माभिर्गुर्गुरायते। ७. नर्तनं चिकीर्षुर्गर्ते न्यपतत्। ८. निर्मितिकुशला निद्रासने निरताः। ९. परितो लम्बमानानि फलानि प्रमादादपि नास्ये पतन्ति । १०. पायसे मक्षिकापातः। ११. प्रणत: परमेश्वरः पादाभ्यां प्रहरति । १२. बड्भणतां बुसचर्वणमेव भूरिभाग्यम् । १३. बीजेऽनुप्तेऽपि बीजपूरं चिखादिषवो व्यादत्तास्याः शेरते। १४. भग्नदन्तानां भूरि कामना चणकादने। १५. भोगं लिप्सू रोगं प्राप। १६. विजलं कूपं निखाय विगतासुरभवत् । १७. विद्वानिति श्रितोऽस्माभिर्यद्वा तद्वा कत्थते। १८. वेध्यमुत्तमाङ्गं, विद्धमुष्णीषम्। १९. शिवोऽपि न दृष्टः शवोऽपि न दग्धः । २०. शुण्डा छिन्ना, शलाटुशकलमपि न लब्धम् । २१. हृद्गते भावे मुद्गरप्रयोगः।
१३.लोकनीतिः १. अगारोहणात् प्रागङ्गबलं परीक्षणीयम्।
.......................
१०.२.भूति:-गजालङ्कारः । १०.३.भर्म-सुवर्णम् । १०.४.घुरति-धुर शब्दे तुदादिः । १०.५.हेपयति-लज्जयति १०.८.सादी-अश्वारोही। ११.२.वल्गुलिका-Cockroach |१२.१.स्तोकाशाम्-अल्पामप्याशाम् ।
१२.५.के-जले। १२.१२.बट्-सत्यम् । वैदिकोऽयं शब्दः । १२.१३. व्यादत्तास्या-तुण्डं विस्तृतं कृत्वा वर्तमानाः । १२.२०.शलाटुट-फलस्य पूर्वावस्था।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथः
ॐFus
अजा घासान् विजानन्ति। ३. अ-नामितः क्षुपः किम् अगो भवन् नाम्यते ?
अपश्यति नयने किं बुद्धिर्न पश्यति ? ५. अवीक्षमाणेऽप्यम्बके सुवीक्षते स्वान्तम् ।
असत्सु बुन्देषु बाणासनेन किम् ? अस्थिताद् अमृतात् सुस्थितं कं वरम् ।
आत्मश्लाघा कुहचिदमोघा। ९. आसादितेन हृदयमाह्लादय । १०. ऊढा मत्तास्तथोन्मत्ता रीढाचिन्ताविवर्जिता । ११. कदनानि कृतानि रदनानां पतनाय ! १२. कनके लब्धे कषे चिन्ता। १३. क्षुद्वाधायां किमुद्बल्यं खाद्यते ? १४. क्रतवः शतं कृतयः कति ? १५. खुरस्यास्तु खटुडूता। १३.३.क्षुप४-वृक्षस्य प्रारम्भावस्था । १३.५.अम्बके-नत्रे । १३.६.बुन्देषुबाणेषु । वैदिकोऽयं शब्द।बाणासनेन-धनुषा । १३.७.कं-जलम्। १३.८. कुहचित्-कुत्रचित् । अमोघा-अव्यर्था । १३.१०.रीढा-अवमानना। रीढावमाननावजेत्यमरो न स्मर्यते किम्?तद्विषयिण्या चिन्तया विवर्जिता। १३.१२.कपे-सुवर्णपरीक्षार्थमुपयुज्यमाने साधनविशेषे । १३.१३.उद्वल्यम्उद्भिज-बल्यम्=Tonicof plants= Manure | मया सृष्टोऽयं शब्दः । यद्यपि कुणप इति शब्दोऽस्मिन्नर्थे सुरपालप्रणीते वृक्षायुर्वेद गोचरीभवति,परन्तु तस्यास्मिन्नर्थेऽनतिरूढत्वात् शव इत्यर्थे च बहुलं प्रयुक्तत्वान्नवीनस्य शब्दस्य सृष्टये मया प्रयत्लो व्यधायि । १३.१४.क्रतव४निश्चया इत्यर्थो वेदे । यज्ञा इत्यर्थस्तु भाषायम् । १३.१५.खटुङ्कता-परुषता, स्पर्शकठिनता।
१६. गलन्त्यां तैलमपि धीयते। १७. गृध्रः किं गगनं गवेषते ? १८. चापवते कोपो न कारयितव्यः । १९. जडात्मनां कृते नीचा एव निलिम्पा । २०. तण्डुले तुषो नास्ति। २१. तरणितप्तानां तरुरेवाश्रयो न च निजा छाया। २२. तुवरी विना कीदृशी यूषा ? २३. तैलेन लिप्ते पादतले शीर्षं शीतलायते। २४. दण्डहीनेन चण्डव्याघ्रो न कोपनीयः । २५. दर्शनदुर्दुरूटाद् दूरं द्रुवस्व। २६. द्राङ्क्षत्सु जनेषु दैवं हस्तं प्रसारयति। २७. द्वयोः कोलाहले तृतीयस्य हालाहलम् । २८. नयनं तुष्टं सर्वं मिष्टम्। २९. नवे वयसि नगराजोऽपि नवनीतायते। ३०. नवीनभेषजापेक्षया पुराणरोग एव वरम् । १३.१६.गलन्त्यां - जलाधानार्थे पात्रविशेषे । सत्याम् आवश्यक्तायां तत्र तैलमपि आधातुं शक्यते। १३.१९.निलिम्पा-देवाः । १३.२१.तरणिःसूर्यः। १३.२२.यूषा-'सार' इति कन्नडभाषायाम् । अनया मिश्रितस्य ओदनस्यादनं कर्णाटके नितरां प्रसिद्धम् । १३.२३.एतच्चानुभवसिद्धम्। १३.२५.दर्शनदुर्दुरुटात्-दर्शनान्यधीत्य सम्यगजानानाद् द्राक्षेपं च कर्तुः। 'कुत्सितानि कुत्सन'(२.१.५३.)रिति सूत्रम् । तत्र ‘मीमांसकदुर्दुष्ट'इत्युदाहरणं दीयते। ( मीमांसकदुर्दुरुढ' इति पाठान्तरम्।)"यो मीमांसाम् अधीत्यान्यथा जानानो दुराक्षेपं करोति स एवमुच्यते इति बालमनोरमायां वासुदेवदीक्षितः । तदनुकृत्या 'दर्शनदुर्दुरूट' इति शब्दो मया सृष्ट।
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१३-१३]
आभाणकजगन्नाथः
३१. निःश्रेणिकया किं वृक्षविहारविदग्धस्य वानरस्य ? ३२. निकृष्टे स्वकीये स्वर्णे नाडिन्धमा न निन्दनीयाः । ३३. निरुत्साहानाम् उरुगायः पन्थाः शय्या | ३४. निर्घृणानामपि नाडी स्पन्दते ।
३५. निशितबुद्धिं शास्त्राणि नमस्कुर्वन्ति ।
३६. निशिताऽपि छुरिका न्यग्रोधं न छिनत्ति ।
३७. पङ्केऽवलोकिते पङ्कजमवलोक्यते ।
३८. पटच्चरे गतो मानः पट्टचीरदानादपि न निवर्तते ।
३९. परशुविद्या पामरहृद्या ।
४०. पर्पटीमुत्पाट्य पर्वतमुत्पाटय ।
४१. पीडायामपि पन्थानं पश्यन्ति पटुबुद्धयः ।
४२. प्रत्नं भाषितं शस्तं प्रत्यग्रं भूषितं शस्तम् ।
४३. प्रत्यग्रहरिणापेक्षया पुराणः शशको वरम् । ४४. प्रसरन्तं पूतिगन्धम् अररं न प्रतिरुणद्धि ।
४५. प्राप्तमेव पुरु पुण्यम् ।
४६. फाले ताडिते फलं न खात् पतति ।
४७. बुद्ध्यनुसारं भक्षय मा जिह्वानुसारम् ।
४८. भूते सदा वर्तमानाः प्रेता भवन्ति ।
४९. मधु न स्रवति मरिचफलात् ।
१३.३३.उरुगायः-श्रेष्ठैर्गेयः स्तुत्य इति यावत् । वैदिकोऽयं शब्दः । १३.३८ पटच्चरे- जीर्णवस्वे । १३.४२. प्रत्नं- प्राचीनम् । प्रत्यग्रम्-नवीनम् । १३.४४.अररं-कपाटम् । १३.४५. पुरु-अधिकम् । १३.४६. फाले- ललाटे । खात्आकाशात् ।
१४
आभाणकजगन्नाथः
५०. मरणमेव मनुजानां शरणम् अन्तिमम् ।
५१. महतां महान् क्लेशः ।
५२. महाबलिनोऽपि कदाचिन्महाक्रोशं मुञ्चन्ति । ५३. महाभ्यासेन मायां मर्दयेत् ।
५४. मुसलो हलं दृष्ट्वा मुखं साचीकरोति । ५५. मूषिकं जित्वा मृगाधिपं जय ।
५६.
यतोऽस्ति वृषावाक्, ततो न मृषावाक् ।
५७. रथो न चलति रत्नगर्भा विना ।
५८. राज्ञा गृहीता राराजन्ते ।
५९. रोषवतामग्रे जोषमुपविश । ६०. लब्धमेव ललितम् ।
६१. लोकोद्धारे शोकोऽनल्पः ।
६२. वद सत्यं, वह कुणपम् ।
६३. वर्म नास्ति धर्मदेवतायाः ।
६४. वस्त्रशुद्धौ निर्णेजक एव निर्णेता । ६५. विदुरान्नीतिश्चतुराद् भीतिः ।
६६. विश्वं वीक्ष्य विरोधं विजयस्व । ६७. व्याघ्रे तृणं खादति, वराहः किं करोतु ? ६८. शाखासु चङ्क्रमणं शाखामृगाणां प्रकृतिः ।
[१३-१३]
१३.५४.साचीकरोति-वक्रीकरोति । १३.५६. वृषा वाक्-वीरवाणी । वैदिकोऽयं शब्दः । १३.५७. रत्नगर्भा - भूमिम् । १३.५९. जोषम् - गात्रसंयमपूर्वकम् । १३.६२. कुणपम्-शवम्। १३.६४ निर्णेजक:- रजकः ।
१५
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१३-१३]
आभाणकजगन्नाथः
६९. शिलीयया पूजया विलीयते किं दुर्गुणः ? ७०. शीर्षासनप्रयोगेऽपि निम्बकं न जम्बीरायते । ७१. शुकचञ्चूर्यदि दीर्घा विस्मयकारणमत्र,
कचर्यदि दीर्घा विस्मयहेतुः कोऽत्र ?
७२. शून्येऽरण्ये श्रान्तये शूरभावः । ७३. शेषेण पूर्णं कुरु ।
७४. श्रान्तस्याश्वस्य शफः किं कर्त्यते ?
७५. संकटप्रसंगे स्वान्तधैर्यं संजीविनी ।
७६. संशयालोः सुखं नास्ति ।
७७. समयः सु-मयः कर्तव्यः ।
७८. सर्वे शिबिकायामुपविविक्षन्ति, वोढारः के?
७९. सर्वेश्वरः किं दव गृह्णाति ?
८०. सुष्ठु प्रारम्भः सुमुहूर्तः ।
८१. सैन्यवतामग्रे दैन्यमेव सद्बुद्धिः ।
८२. स्थाने कोपः स्वर्गं सृजति ।
८३. स्नुही मरुप्रियाणां स्वादीयसी सुधा ।
८४. स्वकीये स्वप्ने साम्राज्यानि सृज । ८५. हृदयजय एव वास्तविको जयः । ८६. हृदयशुद्धिं वदनं वदति ।
[२४९]
१३.७२.शूरभावः-शौर्यम् । १३.७८. उपविविक्षन्ति उपवेष्टुम् इच्छन्ति । १३.८३.स्नुही कॉक्टस् (cactus) । 'कळ्ळी' इति कन्नडे । मरुप्रियाणाम्उष्ट्राणाम् ।
१६
१.
२.
३.
४.
५.
६.
आभाणकजगन्नाथः
१४.अनौचित्यम्।
आखूनां रक्षणार्थम् आखुभुङ् नियुक्तः ।
उरसि शोकभराणामुपनिषदामुपदेशः । चोराय भूरिदानम्।
जालकाद् भीत्वा ज्यैष्ठिकेन युयुत्सति । पादावन्यस्य पादरक्षे चान्यस्य ।
बापं मुञ्चतामग्रे बुद्धस्यार्यसत्यानि ।
शुचा मौनिनां पुरः शाखामृगीयं नृत्यम् ।
७.
८. शूर्पणखायै ताटङ्कमुपायनम् ।
१.
२.
३.
मन्दं मन्दं महासिद्धिः।
४.
विलम्बो बभूव, विशुद्धिर्बभूव ।
५. सत्वरं गत्वराश्चत्वरे भ्रंशन्ते ।
[१४-१५]
१५. न त्वर्यताम्
अरणा बुभूषवश्चरणविपर्यासाद् धरणौ पतिताः ।
त्वरा क्रियतां गर्ते पत्यताम् ।
[२५७]
१७
१४.४. जालकात् ऊर्णनाभेः। ज्येष्ठिकेन मल्लेन। १४.६. आर्यसत्यानि मुमुक्षुणाऽवश्यं ज्ञेया दुःखसमुदयनिरोधमार्गाः । एते स्वयं बुद्धेनैवोपदिष्टाइतिबद्ध श्रद्धा । १४.७ पुरः- अग्रे । शाखामृगीयम् कपिरचितम् । १५.१. अरणाः - असमानाः । अनितरगोचरसामर्थ्यवन्त इति यावत् । वैदिकोऽयं शब्दः । शौनक्शाखायां प्रयुक्तस्यारणशब्दस्य (१.१९.३) पर्यायत्वेन पैप्पलादशाखायाम् असमानशब्दः (१.२०.३) प्रयुक्तः । “Nature of Vedic sakhas" (The Poona Orientalist. XVI.No. 1to4)सुधीरकुमारगुप्तः । १५.५.गत्वराः - गमनशीलाः। चत्वरे-चतुष्पथे।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१५-१६]
६.
१.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
आभाणकजगन्नाथः
सहसा कृत्यं तरसा चित्यम् ।
१६. तस्माज्जागृत जागृत
अवनिराकर्णयति ।
अ - विदितानामालिङ्गनं लवित्रेण लाङ्गूलच्छेदनाय ।
इक्षुरसे मधुरे किम् इक्षुयन्त्रं मधुरम् ?
कपिना साकं क्रीडा वा व्रीडा वा ?
कुञ्जराणां दर्शनं कमलानां रोदनाय ।
केषाञ्चिल्लाङ्गलं शृङ्गात् तीक्ष्णतरम् । क्रमेण व्याघ्रो वानरोऽभवत् ।
क्रोशस्थोऽपीक्ष्यतेऽक्ष्णोः कथमपि कुधरः प्रस्तरक्षेपदूरः ।
गवाक्षाणां श्रवाः सन्ति ।
८.
९.
१०. घटद्वयसं क्षीरमाशु स्फुटति चिञ्चाबिन्दुना ।
११. चषकं नव्यं यत्र च गव्यम् ।
१२. दन्तदर्शने नान्तर्दर्शनम् ।
१३. नक्तं शुक्तिर्मुक्तया स सज्जा ।
१४. बालव्रणो ब्रह्मराक्षसः ।
१५. भानुमण्डलेऽपि तमःखण्डोऽस्ति ।
[२६३]
१५.६. तरसा वेगेन । चित्यम्-मृतम् (अभिधानचिन्तामणिः) । १६.२. लवित्रेणकर्तनार्थेन साधनविशेषेण । १६.८. कुधरः पर्वतः । १६.९. श्रवा: कर्णाः । १६.१०. घटद्वयसं घटप्रमाणकम् । स्फुटति भिन्नं भवति । चिञ्चाया:तिन्त्रिण्याः, लक्षणया तद्रसस्य बिन्दुना । १६.११. चषकम् - पानपात्रम् । १६.१३. नक्तं- रात्रौ । सङ्घसजा सधाय युद्धाय, सज्जा-सन्नद्धा ।
१८
आभाणकजगन्नाथः
१६. भिन्ने स्वान्ते बन्धनं क्लेशसाध्यम् । १७. मर्त्या द्विकर्णा भित्तिस्त्रिकर्णा । १८. मषीबिन्दुनिपातेन मदनो मर्कटायते । १९. महतामन्तरङ्गे गहना कुहना ।
२०. महामहोपाध्यायो महोपद्रवकारी ।
२१.
महाशा मोघाशा ।
२२.
माननाशाय महामानवैर्मैत्री ।
२३. मुक्तिकाभ्रान्त्या शुक्तिकायै पट्टाभिषेकः ।
२४. मुञ्चति जलूका नाञ्चति नक्षत्रकः ।
२५. रसज्ञा रसान् विरसयति ।
२६. लालनार्थो गर्दभपोतः पालकं पाडयति । २७. लालितः सारमेयो लीलया दशति ।
२८. लालितो मूषिको लुलायो बभूव ।
२९. विटपिनि फलपूर्णे प्रस्तरैर्हा ! प्रहारः ।
३०. विदितं मौल्यं वज्रे नष्टे ।
[१६-१६]
३१. विदिता देवता विपर्यस्ता जाता ।
३२. शैवालच्छन्नस्तटाको गभीरो वाऽऽश्यानो वा ?
१६.२१. मोघाशा व्यर्थाशा । १६.२४. जलूका रक्तं बलवच्चूषन् कृमिविशेषः । अञ्चति गच्छति । नक्षत्रिका हरिश्चन्द्रोपाख्याने हरिश्चन्द्रं धनाय बहुधा पीडितवान् विश्वामित्रशिष्यः । १६.२५. रसज्ञा-जिह्वा । १६.२६.पाडयतिपादाभ्यां ताडयति । पाड लत्ताप्रहारे इति नवीन एष धातुर्मयैव सृष्ट इति ज्ञेयम् । १६.२८. लुलाय:- महिषः । १६.३२. आश्यान:- पेलव, गभीरत्वधर्मप्रति योगी ।
१९
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
१०, सदनं समागतायै सौभाग्यलक्ष्म्यै सपदि चपेटिका। ११. हठं कृत्वा रामठं गिलति।
[३१४] १८.अनिच्छा १. अनभीष्टा: कदाचिदमृतेन शिरस्यभिषिञ्चन्ति। २. अनभीष्टायै देवतायै निवेद्यताम् अपक्वो गोधूमः । ३. अनभीष्टोऽतिथिरन्ने पतिता पुत्तिका।
जलं दृष्ट्वा कम्पमानानां माघकाले हिमप्रक्षेपः ।
नेच्छामीति पूर्वं द्राङ्कित्वा पश्चान्नोज्झामीति क्रोशति। ६. 'मामा' इति क्रोशतां मस्तके मातुलुङ्गेनघट्टनम्। [३२०]
३३. सुखदा किं कोकिलस्य नखरा प्रखरा ? ३४. स्मयमानाः क्षयहेतवः। ३५. हननं घातकस्य धर्म। ३६. हस्तिपकं सादी जयति। ३७. हस्तिना दोषे कृते हरिणस्य हर्षो हतः । ३८. हासयन्तो हाहाकारयन्ति। ३९. हुडोठे कशेरुकं हरेर्हिन्दोलाय। ४०. ह्रस्वाऽपि जिह्वा हानि दीर्घा करोति। [३०३]
१७.स्वयंकृतापराध १. अङ्गारेण साकं शृङ्गारलीला। २. अञ्चले बद्धश्चञ्चल कपिः।
अन्तरेहि व्यन्तर ! ४. काकोदरस्य बिले करं प्रसारयति। ५. धनेन क्रीतो दार्वाघाटो दिवारानं कुष्णाति। ६. धूलिमुत्थाप्य दृष्टिर्दूषितेति द्राङति। ७. पथिकायै पूतन्य प्रणामपुर:सरम् आमन्त्रणा। ८. लङ्कां गत्वा पङ्के मग्नः। ९. शिलाऽन्विष्यमाणा शिरसि निपतिता। १६.३९.हुडो8-मेषस्य । कशेरुकं-पृष्ठास्थि। हरे-सिंहस्य । हिन्दोलायदोलारचनार्थम् । उपयुज्यत इति शेषः । प्रबला: दुर्बलान् हिंसन्तीत्याकुतम् । १७.३.व्यन्तर:-पिशाचविशेषः । १७.४.काकोदरस्य-सर्पस्य । १७.५. दार्वाधाट8-Woodpecker. कुष्णाति-चञ्च्चा प्रहरति।
१९.अनुकरणम्
१. कविना काव्ये कृते कपिना कापेयं कृतम्।
गजस्य पदचिह्न दृष्टे गरुडस्य पदवी दृश्यते वा ? गिरिधरेण गोवर्धन वोढे काष्ठामल्लाधीशेन काष्ठा बोढा। गोविन्देन महागिरौ वोढे ग्रामीणेन मृत्पिण्डं वोढम् । ज्येष्ठानां व्यसनं जनतायां संक्रमते। ज्येष्ठानाम् अनुकृत्या जगती सर्वा जीर्णा ।
ज्येष्ठेषु पतितेषु जगती पतिष्यति। ८. ध्वंसोऽस्तु ध्वाङ्कस्य, हंसोऽनुक्रियताम् ।
१७.११.रामठम्-हिङ्ग। १८.५.न उज्झामि-त्यजामि । १९.८.ध्वाङ्गस्यकाकस्य।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१९-२१]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
ललाश।
९. परमसुन्दरी नर्तकीं दृष्ट्वा पङ्ग पाशबद्धो पादपे
ललाग। १०. महिषो मयूरवन्नृत्यन् पतित्वा अस्थि बभज। ११. योगिना पीयूषे पीते विदुषा विषं पीतम् । १२. संपन्ने नृत्यति दरिद्रो झम्पं विदधाति । १३. सिंहस्य गर्जनं श्रुत्वा ग्रामसिंह " भौ भौ” इति
अभषत्।
२०.अपकर्ष
१. कण्टकेन विद्धः कण्ठीरवस्य कण्ठः । २. जातः स्तम्भो ज्यैष्ठिकेन्द्रस्य बाह्वोः ।
तिमिङ्गिल कूपे तङ्कति। ४. भूमेरुपरि गिरि४, गिरेरुपरि मेरुड,मेरोरुपरि मूषिकः । ५. मघवन्मातङ्गं मृष्ट्वा महाश्वेता महामेचका जाता।[३३८]
२१.अपर्याप्तिः १. कुम्भकर्णस्योदराय कथमलं पिपीलिका ? २. कृकनाले न स्रवति कुक्षिं वा न स्पृशति । १८.९.पादपे-वृक्षे । १९.१२.झम्पम्-Jump।१९.१३.ग्रामसिंह-श्वा । २०.१. कण्ठीरवस्य-सिंहस्य । २०.२.स्तम्भ-देहचलन रुन्धन् जाड्यविशेषः । ज्येष्ठिकेन्द्रस्यमल्लाधीशस्य । २०.३.तङ्कति-कृच्छ्रेण जीवति । तकि कृच्छ्रजीवने । २०.५. मघवन्मातङ्ग-ऐरावतम्। मृष्ट्रा-स्पृष्ठा। महामेचका-महाकृष्णा । २१.२.कृकनालेकण्ठनालिकावाम् । आहार इति शेषः ।परिवेषित आहारोऽत्यल्पमात्र इत्यर्थः ।
३. घटदघ्ने जले घटा किं घटयतु ? ४. ताटकां कथं तर्पयतु कीटक: कीकटाया ? ५. नाट्टै गलबिलं,न तृप्तमुदरम्। ६. सदा व्यादत्तास्यानां सहस्रं हरिणा नालम् । ७. हिडिम्बाया उदरं हेमलेन किं तृप्यति ? [३४५]
२२.अर्थापत्ति १. अवनीं शासताम् अर्भको न भार४ । २. इभं भक्षयताम् इन्द्रगोपः कियान् ? ३. एजते न राजतो, वेपते न वाहिन्या ,कम्पते किं चम्पकात् ?
करिणं कबलीकुर्वाणानां हरिण कियान् ?
तृणेन ताडयन् किं मुसलेन नाघट्टयति ? ६. दन्तहीनो दीं दशन् दंष्ट्रावान् सन् द्रप्सं किं त्यजति? ७. पुच्छेनैव चोरयन् शुण्डया किं न गृहाति ? [३५२]
२३.अर्थानापत्ति १. अ-पिपीलिकाप्रवेशे सूचीरन्ध्रे महिषो मिमङ्गति। २१.३.घटदघ्ने-घटपरिमाणे । घटा-गजानां वृन्दम् । २१.४.कीकटाया:-प्रदेशविशेषस्य । २१.६.व्यादत्तास्यानां-अधिकेन परिणाहेन उद्घाटिततुण्डानाम् । २१.७. हेमलेन-सरटेन(=कृकलासेन)।२२.१.अर्भक-शिशुः ।२२.२.इन्द्रगोप-वर्षाकाले दृश्यमानः कीटविशेषः कृष्णकायः,रक्तपट्टिकया चोज्वलः । कप्परशुण्ठी' इति कबडे । २२.३.एजते-कम्पते। राजत:-राजकारणात् । राजन्+तसिल् । वाहिन्या:सेनाकारणात् । २२.६.द्रप्स-शिथिलं दधि । २३.१.मिमङ्क्षति-मक्तुमिच्छति।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३-२४]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
[२४-२६]
२. अबद्धमतिः सन् बुद्धमुपन्यस्यति। ३. करिणाऽनुद्धरणीयं वृक्षं हरिणः कथमुत्पाटयति ? ४. कर्णे कृत्ते कुण्डलं कुत्र धार्यम् ? ५. कुन्तेन सूचीकर्म न शक्यते। ६. कृत्तपाजस्कानां कररेखाः कथं द्रष्टव्या? ७. पर्पटीदशनेन भग्नदन्ताः कर्परं कथं गिलन्तु ? ८. पाजो नास्ति, राजोत्तमः कथं भवेत् ? [३६०]
७. लताऽन्विष्यमाणा स्थिता पादपृष्ठे। ८. शतक्लेशानन्तरं शग्मासोऽनुभवाः । ९. शौण्डिकस्य श्लीपदे जाते शुभ्रशीलानां हुलुहुली। १०. सकलं सुखलम्। ११. सीसकं लिप्सोहीरकं लब्धम् । १२. स्वल्पारम्भे स्वर्णप्राप्तिः। १३. स्वल्पे क्लेशेऽनल्पं भाग्यम् ।
[३७३]
२४.हन्त ! भाग्यं जनानाम्
२५.श्रम:
१. पादे पीडिते पाणौ पीयूषम् ।। २. मूले जलं पचेलिमं फलम्। ३. रुदिते चरणे मुदितं हृदयम् । ४. शरीरे स्वेदः शीर्षे मोदः।
श्रान्तिः शान्तिं प्रसूते। ६. हीरहारेण कन्धराया भारेऽपि चारुता । [३७९]
१. अचिन्तितः पद्मरागः पाणौ पतितः । २. काकघूकयोर्दण्डादण्डि, भेकानां च हल्लीसकम् । ३. भस्मनि लुठतां भर्मावाप्तिः। ४. मरिचेनारम्भः समाप्तौ करम्भः । ५. मरुभुवि तङ्कतां मन्दाकिनी लब्धा। ६. मोदेबाधे मेदिनी मध्व उत्सः । २३.४.कृत्ते-खण्डिते। २३.६.कृत्तपाजस्कानां-कर्तितबाहूनाम् । पाजशब्दो वैदिकः। अस्य शब्दस्य बाहुरित्यर्थः केषाञ्चित् । Vedic pajas and its cognates by Madhusudan Mishra. Samskrta-vimarsa 1.1 July 1973 Pp.81-83 Rastriya Samskrta Samsthāna, New Delhi तदनुसारेण रचितोऽयमाभाणकः । सायणादीनामनुसारेण तु बलं तेजो वेति तदर्थः । तदनुसारेणाष्टम आभाणको रचितः । २४.७.कर्परम्-घटस्य शक्लम्। (घट-कपरकाव्यं स्मर्यताम्। )२४.२.हल्लीसकम्-मण्डलनृत्यम् । २४.४. करम्भ:घृतेन दध्ना वा मिथिता सक्तवः । वैदिकोऽयं शब्दः । २४.६.मध्व-मधुनः । षष्ठी। वैदिका प्रयोगः । उत्स-भूमित ऊर्च निष्यन्दः।
____२६.श्रमराहित्यम् १. उम्भितो घटो जृम्भणे कृते। २. व्यादत्ते वदने पतिता पर्पटी।
[३८१] २४.८.शग्मास:-सुखकराः । वैदिकोऽयं शब्दः । २४.९.शौण्डिकस्य-मद्यपस्य लक्षणया नीतिभष्टस्य । इलीपदे-गजपादवत् पादयोरतिस्थौल्ये (व्याधिविशेषे)जाते। हुलुहुलीमङ्गलध्वनि विजयन्ती ३.६.५७.)। २४.१०.सुखलम्-सुख+लच्-सुखयुक्तम् । २५.२. पचेलिम-पक्वम् । २६.१.उम्भित:-पूर्णः।२६.२.व्यादत्ते-अधिकतया उद्घाटिते।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२७-२८
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
२८-३०]
२७.आलस्यम्
ܪܝ
ܘ
४. अस्तव्यस्तं सकलं ध्वस्तम् । ५. चण्डी च चामुण्डी च।
पङ्के मुमूर्षोः पाण्डित्यप्रलापा। रणरणकेन द्राङ्गति, शुण्डां च शुनो लालं करोति। व्यग्रमना उग्रभैरवः। शक्तिरपि नास्ति, शान्तिरपि नास्ति। [३९९]
२९. प्रेम्णो महिमा
;ܢ
;e
१. काकिण्यर्जनरहित: पात्रेसमितः । २. क्लेशो नास्ति, कुशलं नास्ति। ३. चलतां सौभाग्यं, स्वपतां दौर्भाग्यम्।
नगरे कलकले प्रवृत्ते नकुलो निद्राति। पिपीलिकायै आदिष्टे कार्ये पिपीलिका पुत्तिकायै
आदिष्टवती। ६. यद्भव्यं तद् भवतु, उदरपूरं भोजनं भवतु।
वेश्मनि धगधगायमाने वीणां वादयति। ८. वैयाकरणखसूचिरपि हैयङ्गवीनभक्षणे न केनापि
पराजीयते। ९. सान्द्रया तन्द्रया माणिक्येऽपि मण्डूरं जातम् । [३९०]
२८.अव्यवस्थितचित्ता १. अबद्धा बुद्धिरशुद्धा सिद्धिः। २. अव्यवस्थितचित्तानाम् अविवेको महान् । ३. असंबद्धस्य गृध्रस्य यद्वा तद्वा बुद्धिः।
१. दयितस्य सुधाकरास्या परेषां सूकराया। २. पिशाची तव कृते घृताची । ३. लोकानां खर: ; कस्याश्चित् स्मरः ।
३०.विवाह
[४०२]
३०.
१. उद्वाहानन्तरं सद्वाक्यानाम् उद्वासः । २. उद्वाहे वाञ्छा यद्वाऽके वाञ्छा ? ३. उलूलुशब्दैरुरभ्रसंपातः । ४. ऊढो वा गाढ-मूढो वा ? ५. परिणये पुरुसंपत पुरोहितानाम्। २८.७.रणरणकेन-उत्कण्ठया। २९.१.दयितस्य-प्राणप्रियस्य । २९.२.धृताची-अप्सरोविशेषः । ३०.१.उद्वाहानन्तरम्-विवाहानन्तरम् । उवास:-उद्भशनम्। ३०.२. यद्वाअथवा। अके-असुखे, दुःखे । ३०.३.उलूलुशब्दैः-विवाहे महाजनक्रियमाणैर्मङ्गलत्वेन गृहीतैः शब्दविशेषैः । शब्दोऽयमधुनाऽपि विवाहाख्ये गर्दभमेले वङ्गादिदेशेषु महिलाभिः क्रियत इति श्रूयते। उरभसंपात:-उराणां मेषाणां परस्परेण घट्टनम् । ३०.५. पुरु-प्रचुरम्।
२७.१,काकिणी-पैसा । पात्रेसमित:-केवलं भोजनकाले समुपतिष्ठन् कार्य किञ्चिदप्यकुर्वन् । २७.३.'चरन् वै मधु विन्दति' इत्यस्य ब्राह्मणग्रन्थस्य नवीनं रूपमिदम् । २७.९.तन्द्रया-जागर्तिस्वप्नयोर्मध्यावस्थया ।मण्डूरंलोहमलम् । यद्यपि माणिक्ये नैतत् संभवं तथाऽपि मलत्वरूपधर्मवद् वस्त्विदमिति हेतोः साम्यलेशः।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३०-३१]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथः
६. परिणयो वा परितापो वा ? ७. पुरुषद्वेषिण्या: परिणयाधिक्यम्। ८. लज्जालुर्वधूरि लुलायस्य कण्ठे समार्पयत् ! ९. वनिताद्वेषिणो वारं वारं विवाहः । १०. वधू रासभी,वरः क्रमेलक। ११. विवाहो वा विलापो वा ?
१२. प्रीतिर्वा प्राणसंकटं वा ? १३. प्रेयसी परिणयानन्तरं वायसी। १४. भार्या यदि भारठ, पति प्रेतः । १५. शिशुशून्ये गेहे शीर्णदन्तानां बाललीला। १६. स्वयं विग्रह स्वपत्नीं शूर्पणखामभिदधाति। [४२९]
३१.दाम्पत्यम्
१. गरिष्ठं नियुद्धं स्वादिष्ठं प्रेष्ठयोः। २. जाते संताने जयघोषः स्फीते संताने भयरोषः । ३. दम्पत्योः कलहश्चोरस्य सौभाग्याय। ४. दम्पत्योः कृते दण्डादण्डि दिव्यं सुखम् ।
दयितो विवाहानन्तरं दौर्भाग्यदो जातः । पतिपत्न्योः कलहे शिशुचेष्टितं निर्बाधम् ।
पतिपत्न्योः परस्परेण प्रतारणा। ८. पत्नी करेणुः पतिः परमाणुः । ९. पत्नी ताटका, पतिः किम्मीरः । १०. परिणयात् प्राक् प्रेष्ठः, परिणयानन्तरं पापिष्ठ । ११. प्रथमा संततिालनाय, द्वितीया पालनाय, तृतीया
ताडनाय। ३०.८.लुलायस्य-महिषस्य । ३०.१०.क्रमेलक-उष्ट्र४।३१.१.नियद्धं-मल्लयुद्धम् । ३१.२.स्फीते-अधिक जाते।स्फायी वृद्धौ।३१.७.प्रतारणा-वज्चना। ३१.८.करेणु-गजस्वी ।
३२.कुटुम्बम् १. अङ्गणं पादशूलम्, अतिथि शिरशूलम् । २. अपायकाले नपादपि न पाति।
अजीगत शुनश्शेपस्य कोऽस्ति ? कुटुम्ब नाम कन्दुकानां सहस्रैरम्बरकरण्डकः । कुटुम्बे कुरुक्षेत्रम्।
कुटुम्बे बन्धनं जीवनं दन्धनम्। ७. श्वश्रूट्टालिकां कुट्टयति,स्नुषा पेटिकां घट्टयति। [४३६] ३१.१६.विग्रह-गतनासिकः । ३२.२.नपात्-पुत्र इत्यर्थो वेदवाङ्गये । ३२.३. अजीगत शुनशेपस्य पिता । स धनाशया स्वसुतं हरिश्चन्द्राय समर्पितवान् । स च हरिश्चन्द्र उदरबाधया पीडितो वरुणाय बलिमर्पयितुमाचकाङ्क्ष । अधिकया धनाशया स्वपुत्रमेव हन्तुमप्युद्यत आसीदजीगर्त। (ऐतरेयब्राह्मणे )।३२.४.अम्बरकरण्डक?- द्वित्राणां कन्दुकानां हस्ताभ्याम् ऊर्ध्वमुत्क्षेपस्तेषां व्युत्क्रमेण च ग्रहणं पुनरुपयुत्क्षेपणम्। "भाणवाङ्मयचरितम्-वेशसंस्कृतिः”-के.वि.कृष्णमाचार्युलु-संस्कृतविमर्श:संपुट४५.भागी१,२.डिसेम्बर १९७७ राष्ट्रिय-संस्कृत-संस्थानम् । नवदिल्ली । ३२.६.दन्धनम्-व्यर्थम् । 'अबिन्धनधनञ्जय-प्रशमदं धनं दन्धनम्' (जाठराग्निप्रशमनैकप्रयोजनं धनं व्यर्थम्)इति वेदान्तदेशिकीये वैराग्यपञ्चके।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाव:
३३.बन्धुः
-
१. अकारणवैरिणः स्वका एव बन्धवः । २. अगोचरा मूलिका संजीविनी, स्वदृक्चरा रुक्
संहारिणी। ३. कृपासिन्धुरेव बन्धुः। ४. परकीया उत्तारका, स्वकीया उत्प्लावका ।
बन्धुतर्पणात् सिन्धुना संग्रामो वरम्। ६. बन्धुनिर्गमने बाणोद्धारः। ७. बन्धु स्ति, बाधाऽपि नास्ति। ८. बन्धून् प्रीणयितुं भूरि योगासनम्। [४४४]
३४.मैत्री
३६.असंबन्धः अजस्य किं गजस्योन्नत्या ? अजस्य रोदनेन गजस्य किम् ? एतावन्तं कालं कुत्रानैषीरित्युक्ते “श्रीतालमाले
पाताले वेतालेन भूतालं तोलयामि स्मे "ति वदति। ४. करिघटेत्युक्ते नरि जटेति वदति। कर्णाकर्णिकया मल्लं पतितं श्रुत्वा भल्लेशपुर्याम्
उल्लोलकल्लोला। काको रटतीति कृत्वा घूकं बलवत् प्राहरन् । ७. कानने कोलाहले कृते कर्तर्या नासिकाछेदः । ८. कुलित्थाजीवस्य कीनाशमांसेन किम् ? ९. खाण्डववने खण्डिकाबीजं दग्धमिति गाण्डीवधन्वन
पुरस्ताद् गोपालो रोदिति। १०. खुरलीनिरतस्य मुरलीनादेन किम् ? ११. तपश्चिकीर्षु कपिं पालयति। १२. तरक्षो पातेन हर्यक्षस्यास्थिभङ्ग ? १३. ताटकापुरे देवे वृष्टे, तोटकापुरे तदिगिणतोम् ! १४. दद्रुरोगे कद्रूस्मरणम्। १५. देवदत्तं तर्पयितुं रेवणार्य लगुडेन ताडयति। १६... फेरोरग्रे फलानि पक्वानि । ३६.१०. खुरली-युद्धाभ्यासः ।३६.१२.तरक्षो:-hyena's.हर्यक्षस्यसिंहस्य । ३६.१३.देवे वृष्टे-वृष्टी समारब्धायाम् । ३६.१६.फेरो:-शृगालस्य ।
१. संकटगेहे स्नेहे सावधाना भवत । २. सूकरैः सख्याद् सारसै४ सङ्गं, वरम्। [४४६]
३५.असंबद्धता १. इत: शुण्डापि नास्ति तत: पुच्छमपि नास्ति । २. के यदि पादरक्षा किरीटं किं करोतु ? ३. यद्वा तद्वा सिद्धिविनायकस्य सपर्या। ४ि४९]
३३.२.रुक-रोग। 'अहितो देहजो व्याधिर्हितमारण्यमौषधम्'।३४.२. सङ्कम्-युद्धम् ।३५.२.के-शिरसि । 'कं शिरोऽम्बुनि' इति कोषः प्रसिद्ध एव ।३५.३.सपर्या-पूजा।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३६-३७]
आभाणकजगन्नाथः
१७. भूलोकस्यान्तरङ्गे वल्मीकस्यान्तरङ्गे बिलस्यान्तरङ्गे वराहस्य शैत्यमभूदिति हेतोः पर्वतस्योपरि निर्वाचितः सर्वमठाधिपः 'आक्षि', 'आक्षि' इति क्षुतवान् ।
१८. मीनापणे महावीरविग्रहं मीमांसते !
१९. वार्तायां पृष्टायां वृन्ताकः क्षुत इत्यार्तनादं करोति ।
२०. वेतण्डस्य व्रणे जाते वराहस्योपरि चण्डोष्णं तैलमसिञ्चन् ।
२१. व्याघ्रस्य वायसेन किम् ?
[४७०]
१.
२.
३७.कोऽपि गूढः संबन्धः स्यादेव ।
चरिल्ली चोरीत्युक्ते चञ्चुसूच्या चञ्चूराकुञ्चिता ।
तायें भर्त्विते तापसः किमिति ताण्डवमारभते ?
३.
दार्वाघाटं दृष्ट्वा देवदत्तो दन्तान् दर्पणे दृष्टवान् । ४. नकुलो दस्युरित्युक्ते नहिकुटी नहि नहीति नर्दति ।
५.
महाकङ्कस्य मर्दले भग्ने महाक्रौञ्चस्य कण्ठे किमर्थं कण्डूः ? ६. शृङ्गं भुग्नमित्युक्ते पुच्छस्य किमित्याधिः ? [ ४७६ ]
३७.१. चरिल्ली - Common House Swift or Swallow | चज्बुसूची - Weaver bird | ३७.२ तापस- बकः तपोनिष्ठश्च । ३७.३. दार्वाघाट:- Wood-pecker | ३७.४. नहिकुटी - Crag Martin or IndianSand Martin | ३७.५. महाकङ्क:- Great Whitebelled Heran | महाक्रौञ्च:- Great White Crane Birds in Sanskrit literature:Sanskrit-English Index' by Elfrun Linke.ABORI LXXVIII parts1-4 1998 PP. 121-141३७.६. भुग्नं वक्रम् । आधि:- मानसी व्यथा ।
३२
४.
आभाणकजगन्नाथः
३८. असंभवः
१. पृथुकतण्डुलराज्ये पट्टाभिषिक्तः पौरवपुरं पाति ।
२.
भ्रंशानन्तरं मुसलः पल्लवितः।
३.
मल्लिका यदि नारिकेलवृक्षे फुल्लेत्, मम गृहे कनकवर्षणं भवेत् ।
यदा देवः सुवर्णं वर्षति, तदा मम पितामहाय पीताम्बरं क्रेष्यामि ।
शृगालीकाकयोर्विवाहे शोभते मूर्खस्य मस्तिष्के पल्लवः । समुद्रे तृषिते सलिलं कुत आनेयम् ? [४८२] ३९. उत्कोचः
५.
६.
[३८-३९]
१. उत्कोचतिमिङ्गिले लब्धे किं वेतनशफर्या बकासुरस्य ? काकिणीदाने काको भव्यः,कार्षापणदाने घूको दिव्यः ।
२.
३. मम पितुः शृङ्गपुच्छानि न सन्ति । मम तु
शृङ्गपञ्चकं, पुच्छषद्धं च तत् कथम् ?
[४८६ ]
४. लक्षमुत्कुच्य शतं प्रकुरुते । ३८.१. पृथुकतण्डुलः- कृष्णाय कुचेलेन यो दत्तः सः । ३९.१. शफर्यामीनविशेषेण । ३९.२. काकिणी-धनस्यात्पतमो भागः । 'पैसे' इति कन्नडे । कार्षापणं-सुवर्णनाणकम् । ३९.३. शृङ्गपुच्छानि - लक्षणया धनम् । दरिद्रे वंशे जातोऽपि उत्कोचगिलनेन धनवानस्मि । ३९.४. लक्षमुत्कुच्य लक्षरूप्यकाणि उत्कोचत्वेन स्वीकृत्य । शतं प्रकुरुते शतं रूप्यकाणि ददाति । प्राचीनतमोऽयं प्रयोगः । भक्षितस्योत्कोचस्य सदृश्या मात्रया कार्यम् अकृतवति पुरुषे ( पुरुषविषये) उत्कोचं दत्तवतां दूयमानानां चेयमुक्तिः ।
३३
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४०-४१]
४०. कार्यकालः
१. अपभ्रंशमप्यजानानाः सपर्यया पाणिनीयैः
सम्मान्यन्ते ।
कण्ठीरवेणापि रोगिणा शुण्ठी सेव्यताम् । कार्यकाले कर्दम एव यक्षकर्दमः ।
कार्यार्थिभिः करीषमपि कबलीकरणीयम् ।
५.
द्वारपालो वा धरणीपालो वा ?
६. पुत्तिकापुरे जिजीविषुणा मृत्तिकाभक्षणं शिक्षणीयम् ।
मर्कटेन नृत्ते मणीचकगुच्छानि तस्मै मयूरः
७.
समर्पयति ।
२.
३.
४.
८.
९.
आभाणकजगन्नाथः
१.
२.
सलिलाकाङिणा सरोवरे मङ्कव्यम् ।
सुधालाभाय सैरिभलाङ्गले सुगन्धं लेपय । [ ४९५ ]
४१. कार्यहीनाः
अटाट्यते वटान् परितो जटाधारी ।
अट्टालिकायां विट्ठलभट्टाचार्यस्तण्डुलं कुट्टयति । असति वरकार्ये घघति परनिन्दा |
३.
४०.२. कण्ठीरवेण - सिंहेन । ४०.३. यक्षकर्दम:- अतिसुगन्धिद्रव्य-साधितानुलेपनभेदः। ‘कर्पूरागुरुकक्कोलकस्तूरीचन्दनद्रवैः । स्याद् यक्षकर्दमो मिश्रैः' इति अभिधानचिन्तामणौ(३.६३८ ) । कर्पूरस्थाने कुङ्कुमो धन्वन्तरि निघण्टौ पठित इति तत्रत्येन देवसागरगणिकृत - व्युत्पत्तिरत्नाकरव्याख्योद्धृतेन पद्येन ज्ञायते । ४०.७. मणीचकं पुष्पम् । ४०.८. सैरिभः- महिषः । ४१.१. अटाट्यते भृशमटति । अट्+यडुक् । ४१.३.घघति-उच्चैर्हसति । घघ हसने । अत्र परनिन्दा कर्त्री ।
३४
आभाणकजगन्नाथः
४.
अस्ति ममाप्रकृतं बहु कार्यम् ।
५.
उभयोः कार्यं नास्ति, सभयं सर्वं तत्त्वम् ।
६.
करपादा विश्रान्ता जिह्वा किं न श्रान्ता ?
७. कार्यशून्याः कार्पासपुरे कोलाहलं कुर्वन्ति । केशान् पत्युर्लुञ्चति कार्यहीना भार्या ।
८.
S. क्रुद्धो भोजराजो दग्धं बीजं खादति ।
[४१-४२]
१०. जोषमनुपविश्य जर्णात् पतित्वा जीवसंकटं प्राप्नोत् ।
११. तण्डुलध्वंसी मण्डनमिश्र मुण्डनं कुरुते ।
१२. भस्मविषये भयानकं ताण्डवम् ।
१३. मल्लाधीशो रल्लकमाच्छाद्य स्वप्ने भल्लेशेन युद्ध्यति । मृत्पिण्डं महापर्वतं चिकीर्षति ।
१४.
१५. वीतकार्या देवताऽपि प्रेततायै स्पृहयते । [५१०]
४२. कृपण:
१.
आघोणलाङ्गलं कृपणाग्रेसरचक्रवर्ती।
२.
कर्णयोर्नाणकध्वनौ पतिते कृपणानां गोण्डलीनृत्यम् ।
३.
कूटनाणकैः कोटिदानम्।
४. मुखे कारुण्यं करे कार्पण्यम् ।
[५१४]
४१.१०.जोषम्-गात्रसंयमपूर्वकम् । जर्णात् जीर्णद्रुमात् । ४१.१३.रल्लकम्राङ्कवजातीयकम् अतिस्थूलमाच्छादनवस्त्रम् । भल्लेशेन भल्लूकेन । ४१.१४.चिकीर्षति-कर्तुमिच्छति । अपरिगणनीयां क्षुद्रां घटनां महाघटनामिव वर्णयतीत्यर्थः । ४१.१५. वीतकार्या सप्रयोजनकार्यरहिता । ४२.२. गोण्डलीनृत्यम् - नृत्यविशेषः । संगीतरत्नाकरेऽस्य प्रपञ्चः ।
३५
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाव:
४३.क्रोध:
१. क्रुद्धता विद्धबुद्धीनाम्। २. क्रोधो योधं ममार।
४४.वरम्
१. अकरणादसंबद्धकरणं वरम्। २. अलाभादल्पो वरीयान्। ३. जोषमुपवेशनादीषत् कासनं वरम् । ४. ज्वरेण शयनादुन्मादेन द्राङ्क्षणं वरम्। [५२०]
४५.चतुरतरा १. आखैः किं प्रयोजनमाखो ? २. उर्वीपालनं दर्वीधारणेन कुर्वन्ति। ३. कुक्कटो यावन्न लयति तावच्छिखा लङ्किता। ४. गर्दभे ताडिते गोमायुर्जागरितः। ५. चतुराणां मुष्टौ चत्वारि सेनाङ्गानि। ६. जोषमुपविश्य जगतीं जुषति। ७. तैर्बिलान्तः सृप्तम् एतैः स्थलान्तः सृप्तम्। ४४.३.ईषत्-स्वल्पश: । क्रियाविशेषणमेतत् । कासन-कासक्रिया। ४४.४. द्राक्षणं-आक्रोश४५.१.आखै?-खननसाधनविशेषः । ४५.४.गोमायु:शृगालः। ४५.६.जोष-गात्रकम्पराहित्यं यथा स्यात् तथा। जुपति-सेवते। ४५.७.सृप्तम्-गात्रसंकोचपूर्वकं प्रविष्टम्।
८. दार्षदां देहि, देवामृतं लाहि। ९. नाणके पटिष्ठाठ, क्रय्ये वरिष्ठाः । १०. पर्ने पङ्कजमभिधाय रावेण राराजते। ११. बुद्धौ निशितायां बिल्वं ब्रह्मास्त्रम् । १२. वारिवाहे वीनां वलनमिव विज्ञानां वाक् । १३. सूची तीक्ष्णधियां सास्वायते। १४. सूदाश्च धृतवेदाश्च।
४६.चरितम् १. उपोषितस्य भोज्यं न, तृतीयकृष्णस्य राज्यं न। २. कटकेशो वा लटकेशो वा ? ४५.८.दार्षदा-दृषदि पिष्टा । सक्तवः । धान्यचूर्णमिति यावत् । लाहिस्वीकुरु । ला आदाने अदादिः । ४५.९.क्रय्ये-केतुं शक्ये वस्तुनि। ४५.१०.राडूवेण-रहनामकमृगविशेषरोमभिर्निर्मितेन पटविशेषेण। ४५.१२.वारिवाहे-मेघे। वीनां-पक्षिणाम्। वलनमिव-चलनमिव । पक्षिणो यथा मेघमध्ये विना थमलेशं डयन्ते, तद्वत् सलीलं वदन्ति चतुरा येन विरोधलेशोऽपि नोत्पद्यत इत्यर्थः । ४५.१४.सूदा-पाचकाः। ४६.१.उपोषितस्य-उपवासं कृतवतः । तृतीयकृष्णस्य-मुम्मडिकृष्णराज
ओडेयर्-कस्य । (राज्यभारसमय:-१७७४-१७९६.)। एष टिप्पूसुल्तान्कस्य मरणानन्तरं मैसूरुराज्यस्य राजाऽऽसीत् । समर्थोऽपि क्रमेण क्लेशग्रस्त एषः। राज्यनिर्वहणासमर्थोऽयमिति ब्याज ख्यापयित्वा ब्रिटिकै राज्यमेतस्माद् बलादपहृतम् । एष थीतत्त्वनिध्यादिबहुग्रन्थकर्ता विद्वान् आसीत्।४६.२.कटक:-सैन्यभागः।लटका-दुष्टाः । अयमाभाणकः कमप्येकं पुरुषं न निर्दिशति । कदाचित् सेनानायका दुष्टा अभूवन्नित्यत्र सर्वत्रापि विश्वचरिते साक्ष्याणि लभ्यन्ते।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
आभाणकजगन्नाथ:
[४६-४७]
३. तिरुमलनायको वा गुरुखलनायको वा ? ४. दन्तिदुर्गस्याप्यन्तिमा दशा।
दलपतिः खलपतिर्जातः। पुलिकेशिनं प्रजिहीर्षन् अवकेशी संवृत्तः ।
पुलिकेशिनं विरुध्य युद्ध्यन् हर्षवर्धनो हाहाचकार। ८. प्राकारं विलङ्ग्य शोकाकुलः संवृत्तः । ९. मयूरे दृष्टे महासिंहानामूरुकम्पः । ४६.३.तिरुमलनायक -एष राजा मधुरैनगरं ऊस्तवीये सप्तदशशतके शशास। तस्य सभाकविरेव प्रसिद्धो नीलकण्ठदीक्षितः नीलकण्ठदीक्षितेन दर्शितमार्गोऽप्येष क्रमेणाविनीत उद्धटश्चाभूत् । (शतावधानिना तत्रभवता डा.रा.गणेशेन कन्नडभाषायाम् अनूदितस्य शतकत्रयस्य पीठिका) ४६.४.दन्तिदुर्ग8-राष्ट्रकूटाख्यराजवंशस्थापकस्यास्य राज्ञी राज्यशासनावधिः प्राय: क्र.७३५-७५६ । चलुक्याधिपतिं पराजित्य महाराष्ट्रस्य कांश्चन भागान् तथा गुर्जरस्यापि कांश्चन भागानाक्रान्तवान् । परन्तु अकालमृत्युना मृतः। ४६.५.दलम्-सैन्यभागः। ४६.६. प्रजिहीर्षन्-प्रहर्तुमिच्छन् । अवकेशी-मुण्डितमुण्डः । उत्तरापथेश्वरो हर्षवर्धनो दक्षिणापथेश्वरं पुलिकेशिनं जेतुं प्रायतत, विफलश्च बभूव । तस्मादेव कारणाद् हर्षचरिते बाणभट्टस्तद्वृत्तान्तं परिहरन् तत्समाप्ति नैवाकरोत् । कादम्बर्या तु जरद्रविडधार्मिकवर्णनव्याजेन पुलिकेशिनं सोल्लुण्ठनं कटाक्षितवान् यत्र जरद्-द्रविडधार्मिको दक्षिणापथेश्वरो बुभूपूर्दुर्गा प्रार्थयते! ४६.८.प्राकार-दुर्गम् । कदाचिद् दुर्गलपनं पराजयहेतुर्भवति। ४६.९.मयूरे-कदम्बवंशस्थापके मयूरवर्मणि । मूलतो ब्राह्मण सन् मयूरशर्मा काञ्च्यां विद्याभ्यासकाले क्षत्रियेण केनाप्यपमानित: सन् क्रुद्धः क्षात्रं धर्ममवलम्ब्य राजा बभूव । मयूरशर्मकुटुम्बवर्गीयाणां गृहस्य समीप एव कोऽपि कदम्बवृक्ष आसीत्। ............
१०. शर्म वाऽस्तु वर्म वाऽस्तु धर्मं तु पालयतु। ११. श्रीपुरुष एव भूपुरुषः।
४७.रामायणम् १. अच्छे स्वान्ते पुच्छेनापि सिद्धिः। २. अधिकं पापं प्रचुरविलापम्।
अध्वानं वीक्ष्य निर्दोषमात्मा गर्ने निपात्यते। ४. आर्ये भक्ति कार्ये रक्तिः । कुम्भकर्णे जागरितेऽपि दम्भवान् दशकण्ठो न
जागरितः। ६. क्षयं प्राप्तुं स्वयं पतन्तं श्रयन्ति । ७. डिण्डिमो नर्दति, प्रासस्तु प्रहरति । ८. दृष्टा दग्ध्वा निवृत्तः। .....तस्मादेते कदम्बवंश्या इत्यात्मानं ख्यापयन्ति स्मेति केनचित् शासनेन ज्ञायते । कर्णाटके राजभाषात्वसिंहासने संस्कृतभाषाया: पट्टाभिषेक इदंप्रथमतया प्रायश एतेषामेव समयेऽभूत् । ४६.१०,शर्म वाऽस्तु वर्म वास्तु-मयूरशर्मकालान्तरं रचितेषु केषुचन शासनेषु मयूरशर्मणः प्रस्तावो मयूरवर्मेत्यस्ति(तस्य क्षत्रोचितधर्मग्रहणात्)।४६.११.श्रीपुरुष-गङ्गवंशस्य राजा। द्वितीयविक्रमादित्ये काञ्चीमाक्रममाणे तस्य साहाय्यमेष कृतवान् । अस्थायं विशेष:-पट्टाभिषेकात् प्रागेव काश्चन प्रान्तानेष शशास (प्रायः प्रान्ताधिकारी सन्)। स्थाननाम न मुख्यं परन्तु कार्य मुख्यमित्यर्थे रचितोऽयमाभाणकः । ४७.४.रक्ति:-प्रीतिः। ४७.७.प्रास:-आयुधविशेषः । ४७.८.सुन्दरकाण्डस्य सारसंग्रहोऽयम् । हनूमत एव सुन्दरकाण्डे प्राधान्यादेवं पदत्रयेण हनुमद्विषयकेण तत्सारोऽत्र दर्शितः।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४७-४८]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
[४८-४१]
नाकुजीये काव्ये नाभस्वत एव नायकः । १०. पुरे श्रान्तिर्वने शान्तिः। ११. फेरुणा युद्ध्यतः पुण्डरीकस्यापि चण्डव्रणा। १२. भग्नं चापं लग्नं श्रेयः। १३. मस्तकेषु दशसु मस्तिष्काणि भिन्नानि । १४. मृदा जाता मृदं याता। १५. रामोऽपि वामोऽभवत्। १६. वरौ वा ज्वरौ वा ? १७. वालुकाराशिय॑न्तरं न भनक्ति। १८. संन्यासी नाट्यकर पिशाचाद् घोरतरः । १९. साहसे साध्वसं न। २०. सुप्ता सर्पिणी कशया जागरिता।
४८. वाल्मीकीयभिन्नं रामायणम् १. अबद्धेषु कथानकेष्वशुद्धं प्रवचन विरुद्धविज्ञानानाम् । २. अभिनवायां रामकथायां पवनपुत्रस्य पुच्छपञ्चकम् । ३. अभिनवो वाल्मीकिरतिकायेन यतिधर्म
ग्राहयामास।
४. कवीबुभूषुणा शवीभूतं नवीनं रामायणं सृष्टम्। ५. नवकविरचिते रामोदन्ते मन्दादृत्ये नव्यदुरन्ते ।
___मण्डोदर्या दयितो रामः सुग्रीवः शूर्पणखाकाम | ६. नाकुजीयं नाशयित्वा नव्यं नरकं निसारय। ७. प्रत्यग्रे प्राचेतसीये प्रहस्तस्य पत्नी परशुराम
पाडयति। ८. रेफेण रचिते रामीयचरिते प्राभञ्जने पल्य
पञ्चसहस्रम्। ९. वामलूरीयं विध्वस्य वामं वृत्तान्तं वमति। १०. सप्रयोजनं कर्म नास्ति चेद्, विप्रतीपं रामायणं
कुरु।
४९.महाभारतम्
१. अक्षधूर्ताद् रक्षसां गणो वरः।
४८.४.कवीबुभूषणा-कविर्भवितुमिच्छुना। ४८.५.राम+उदन्ते-वार्तायाम्। अत्र प्रासङ्गिक किञ्चित् । दन्तकथेति प्रयुञ्जानो लोकोऽपभ्रंशते। उदन्तकथेति तु संस्कृतत्वधर्मवान् प्रयोगः । 'वार्ता प्रवृत्तिवृत्तान्त उदन्त' इति वदन् अमरोत्र शरणीकरणीयः । मन्दादृत्ये-केवलं मन्दैरेवादरणीये। क्यप्। ४८.६.नाकुजीयंवाल्मीकिरामायणम् । चत्वारिंशेपुटेटिप्पणी दृश्यताम्।४८.७ प्रत्यगो-अभिनवे। प्राचेतसीये-प्राचेतसो वाल्मीकिस्तदीये। ४८.८.रेफेण-नीचेन । प्राभञ्जने:प्रभजनो वायुस्तत्सुतस्य हनूमतः । ४८.९.वामलूरीयं-वामलूरो वल्मीकस्तजो वामलूरो वाल्मीकिस्तदीयम् । वामम्-विरुद्धम्। ४८.१०.विप्रतीपं-विरुद्धम्। ४९.१.अक्षधूर्तात्-द्यूतक्रीडायां चतुरात्।
४७.९.नाकुजीये-वाल्मीकीये। (नाकुर्वल्मीकस्तो वाल्मीकिस्तदीये) नाभस्वत:-नभस्वतो वायोरपत्यं हनूमान् । ४७.११.फेरुणा-शृगालेन। पुण्डरीकस्य-व्याघ्रस्य । ४७.१७.व्यन्तरं-पिशाचविशेषम्। ४७.१९. साध्वसम्-भीति।
४०
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[४९-४९]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[४९-५०]
२. आयोधने क आत्मीय ? ३. उत्तरकुमारस्य महत्तरं माहात्म्यं बन्दिनां पुरस्तात् । ४. कदाचित् कदनमेव शान्तिसदनम्।
केनापि कारणेन पाण्डवाः कानने क्लिश्नन्ति ।
गजानां सभायां गन्धमूषिकश्चीत्करोति। ७. दायादानां दया नास्ति। ८. दान्तो वा भ्रान्तो वा ? ९. दिवारानं भारतं श्रुत्वा “ द्रौपदीदामोदरयो8 क8
संबन्ध?" इति पृच्छति। १०. द्रोणेन दीर्णोत्साहो दुर्योधनेन दर्पितः । ११. धर्मदोष शीलवतां शर्म शीर्णम् । १२. धर्मराजस्य कर्मपापेन केशपाशस्य क्लेशपाशः । १३. धर्मे पण्डिताः कर्मेषुणा खण्डिताः। १४. नर्दन्तो मर्दयन्ति नीचस्य मस्तके तैलम् । १५. प्रतिपक्षे पतिते प्रत्यग्रं संकटम् । १६. प्रधने सर्वेऽपि परकीया। १७. भारतयुद्धस्य भीष्म एव निदानम्। १८. भारते भव्यात्मा भीमः ।। १९. भीरोरुत्तरकुमारस्य 'भूमिञ्जय' इति संज्ञा। २०. महतां योद्धृणां मृदा मिलनम्।
२१. महोग्राः कदाचिन्मृणाला। २२. मूकत्वं बहूनामेकस्य शिरसि शृङ्गाय। २३. लुलायेभ्यो लगुडोपाय। २४. वर्मधारिणां धर्मभ्रंशेन धर्मः। २५. शिष्टे दुष्टे शिञ्जिन्या भाषणम् । २६. श्मशानभूमौ शान्तिपाठा। २७. सर्वा संपद् गर्वान्नष्टा। २८. सहसानीकं ध्वस्तमनेकम्। २९. संकीर्णे संकटे छेदनं साधनम्। ३०. सव्यसाचिनो नव्यः पराभवः । ३१. सारवती 'मारये ति देशना कदाचन। [६०६]
५०.वैद्यकीयम् १. अङ्गानां भङ्गे भृङ्गामलकं किम् ? २. अनमीवास: परदेवासः ।
आहारो नियन्त्र्यताम् आरोग्यं निमन्त्र्यताम् । ___ उदरं यदि शुचि न दरं रोगात्। ५. क्षवथुरोगवते श्वयथुभैषज्यम्। ६. घुटिकासेवनेन झटिति स्फुटितो रोगः । ४९.२४.धर्म-उष्णता । ४९.२५.शिजिन्या-धनुषो रज्ज्वा। ४९.२८.अनीकम-सैन्यम् । ४९.३१.देशना-उपदेशः ४९.३०.सव्यसाचिन:अर्जुनस्य । ५०.२.अनमीवास:-रोगरहिताः।वैदिकोऽयं शब्दः। देवासदेवा इति शब्दस्य वैदिकं रूपमिदम् । ५०.४. दरम्-भयम्।
४९.२.आयोधने-युद्धे । ४९.३. बन्दिनाम्-स्तुतिपाठकानाम् । ४९.११. दोष ४पण्डितः । ४९.१३.कर्मेषुणा-कर्मनाम्ना बाणेन । ४९.१६.प्रधने-युद्धे ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५०-५०]
आभाणकजगन्नाथः
७.
चरकं ज्ञात्वा हरति प्राणान् ।
८.
जगतीं जेतुं जिह्वां जय।
९.
तर्पय जिह्वां सर्प च रोगम् । १०. भेषजे पीते रोगो जातः ।
११. महौषधिरभूत् पङ्घर्महावैद्यस्य कौशलात् ।
१२. रासभे दृष्टे दन्तशूलम् ।
१३. रुग्णस्याग्रे भेषजं विस्मृतम् ।
१४. रोगः शापश्चेतनानाम् अलसानां वरो वरः ।
१५. रोगी वैद्यस्य भेषजम् ।
१६. विग्रस्य किं प्रतिश्यायः ?
१७.
वैद्ये दृष्टे व्याधिर्जातः ।
१८. वैद्येन ग्रन्थे पठ्यमाने रुग्णस्य प्राणाः
आकाशमपठन् ।
१९. शीर्षवेदने गते श्लीपदं संजातम् ।
२०. शुक्रशिष्या रोगिबन्धून् रोदयन्ति । २१. शुण्ठी शोषात् क्षयं गता ।
२२. सर्वाणि भेषजानि पीत्वा सर्वान् लोकान् जगाम ।
२३. सर्वान् वैद्यान् बुभूषून् दृष्ट्वा धन्वन्तरिरुच्चैररुदत्। २४. सर्वासां रुजां स्वान्तचिन्ता निदानम् ।
[६३०]
५०. १६. विग्रस्य - विगतनासिकस्य । प्रतिश्यायः- नासिकारोगभेदः । ५०.१९. श्लीपदम् - पादस्यातिशयेन स्थौल्यम् । रोगभेदोऽयम् । ४७.२०. शुक्राचार्यः संजीविनीविद्यां वेत्ति स्म । ५०.२१. शुण्ठी तु महौषधिः । तस्या एव यदि रोगो भवति, दूरोत्सरिता चिकित्साप्रत्याशेत्यर्थः ।
४४
१.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
आभाणकजगन्नाथः
५१. दीनाः
[५१-५१]
अत्रावटस्तत्रानलः ।
अनुदिनं कुम्भीपाकेऽप्यायुः शतानां शतम् ।
अस्थि दशतो शुनो गृहम् अमृतेच्छुर्गरुड आगतः। इष्टदेवतास्मरणं कष्टकाले ।
कपर्दिकाविहीनस्य करयोः प्रतिसप्ताहं नूतना सन्ततिः । काकिणीरहितानां स्वप्ने कुबेरकोशः ।
काकिणीहीनस्य श्मश्रुणि चम्पकप्रसाधनाय किङ्करपञ्चकम्।
कुड्यं कुट्टयति, घटो घट्टयति ।
गर्दभवाहस्य पञ्चकन्याभिर्विवाहः ।
८.
S.
१०. ग्रासं ग्रसमानानां हव्यान्ने हेवाकः ?
११. घर्मो घोरश्चर्मोत्लोषः ।
१२. चर्वति कपर्दिकां चक्रवर्ती भिक्षते !
१३. तलं ताडयति, कुड्यं पाडयति ।
१४. दरिद्राणां दुन्दुभिवादनम् ।
१५. दीर्णहृदयानां शिरसि दृषद्वर्षा । १६. दुरितं दैवाल्लब्धम् ।
१७. दुर्गतिकाले देवं स्मरति ।
५१.१.अवट:-गर्तः । ५१.१०. ग्रासं तृणम् । हेवाक:- उत्कण्ठा । ५१.११. धर्मःउष्णता । उल्लोषः-दहनम् । उत् + प्लुष दाहे भ्वादि: । ५१. १५ दृषद्वर्षाअश्मवृष्टिः।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
२०.
१८. दुर्गतो मृगेन्द्रो गर्दभस्य पादसंवाहकः । १९. देव एव दीव्यति चेद् भक्तस्य भिक्षापात्रं शरणम् ।
देवाय भागे दत्ते देवलस्य करे कपर्दिका। २१. धैर्ये गलिते दण्डै प्रहारः । २२. पतितं चाटकैरं प्रासै प्रहरन्ति। २३. पिपीलिकारोदनं पर्वतः शृणोति किम् ? २४. पुष्पन्धयस्य प्रच्छादने प्राप्ते चटकस्य चीवरं
चोरितम्। २५. बुभुक्षाधिक्ये भिक्षापात्रं भग्नम् । २६. भग्नास्थिकस्य शिरसि लगुडेन प्रहारः। २७. भस्मनि शयालोभर्मणि स्वप्नः । २८. भूरिदुःखस्योपरि नारिकेलपातः । २९. मृदुलेषु मानवास्त्रम्। ३०. लताप्रहारेण भग्नकटौ लगुडप्रहारः । ३१. विशेष8 को मुमूर्षोर्विषवापीपाशानाम् ? ३२. वृष्टौ वाञ्छायां वर्षोपला पतिता। ३३. व्रतं भ्रष्टं सुखं नष्टम्।। ३४. सप्तसु संकष्टेषु सप्ततिः संसर्पाः। ५१.१९.दीव्यति-द्यूतं क्रीडति । ५१.२०.देवलस्य-अर्चकस्य । ५१.२२.चाटकरचटकस्य पोतम् ।प्रासै:-आयुधविशेषैः । ५१.२४.पुष्पन्धयः-PurpleSunbird प्रच्छादने-अनचे वस्वे।चीवरम-मुनियोग्य वस्त्रम।५१.२७.भर्मणि-सुवर्णविषये। विषयसप्तमी । वर्षोपला-हिमाश्मानः । ५१.३१.मुमूर्षो:-मर्तुमिच्छोर्जनस्य । ५१.३४. संसाठ-(तैत्तिरीयब्राह्मणे अधिकमासा। सौरमानचान्द्रमानयोर्वर्षगणने उच्चावचत्वं
३५. सार्वभौमस्य विवाहे सारमेयं कः पृच्छति ? ३६. सौभाग्यतल्पे सुषुप्सुः दौर्भाग्यकर्दमे लुठति। ३७. स्खलित्वा रुदतां चक्षुषि सज्जयन्ति मरिचचूर्णम् । ३८. स्वर्धन्यां सलिलं नास्ति। ३९. स्वादु भक्ष्यं श्वाऽपहरति।
५२.अभिमानलेशेनापि हीना। १. दयया दारय मेऽधुना शिरः । २. पीडयाथ पाडयालमीडनं करोमि ते। 3. मालिन्ये क्षिप्ते मणीचकैः सपर्या । ४. वदने निष्ठ्यूते, पदयोमणिमञ्जीरम्। [६७३]
५३.दृष्टिभेद १. अतिथीनां शिशवः आतिथेयानां पशवः । २. केषाञ्चिच्चटक केषाञ्चिल्लटकः । ३. भुवने लब्धकीर्तिः, स्वगृहे मूर्खमूर्तिः । ४. वर्षा ग्रामे हर्षाय, नगरे क्लेशप्रकर्षाय। ६७७] संभवति। तत्सामञ्जस्यसंपादनाय त्रयोदशतमो मासः कल्प्यते यस्याधिकमाससंज्ञा । यद्यप्यधिकमास एक एव । परन्तु यद्यधिकमासाधिक्यं भवति, तदा क्लेशबाधाया: संतपनावधिरधिकतर इति कल्पनयाऽत्र सप्ततिरित्युक्तम् । ५१.३८.स्व न्या-देवगङ्गायां मन्दाकिन्याम् । ५२.२.पीडय,अथ, पाडय-पादाभ्यां प्रहर।पाड लत्ताप्रहार इति मया सृष्टो धातु। ईडनम् - स्तुतिः।५२.३.मणीचकैः-पुष्पैः । ५२.४.मजीरम्-नूपुरम् । ५३.२.लटका-दुष्टः ।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
Fus
५४.धनमहिमा १. कनकाय सनकोऽपि स्पृहयते।
द्रविणे दृष्टे धर्मराजोऽपि पाटच्चरो बुभूषति। ३. धनवती दूर्वा दरिद्रं देवदारुं नियुद्धे निपातयति।
धनमर्जय, मानं वर्जय। भर्मदवतैव धर्मदेवता।
रैशब्देन श्रवा दिव्या रोहन्ति बधिरेष्वपि । ७. वसुमान् विट्चरो वाजिना वीज्यते। ८. वित्तमादाय विलपनं कृत्त-मानानाम् आजीविका। ९. हाटकाशया कीटकं त्रोटयति।
५५.स्थानमहिमा १. अंहति सिंह सिंहासनस्थस्य ग्रामसिंहस्य
पुरस्तात्। २. अटवीकेसरिणं नगरकुक्करो नामयते। ३. ग्रामटिके सार्वभौमो महानगरे तृणायापि न। ४. स्वग्रामे वेतण्ड परग्रामे पिष्टपिण्डः। [६९०
५६.कालमहिमा १. उत्पाटितदन्तम् अजगरं मण्डूको मुसलेन ताडयति। २. उर्वीश्वरो दर्वी गृहाति। ३. दुर्भिक्षे ग्रसताद् देवोऽपि ग्रासम् । ४. भूतपूर्वसर्वाधिकारी संप्रति भिक्षाचारी। ५. मेरं दृष्ट्वा मृत्कुम्भं विस्मरति ।
विरागी वाधुषिकः संजातः। ७. वीतरागाः स्फीतभोगाः संवृत्ताः । ८. समय श्वमयः । ९. सुख प्राप्ते सख्यं किमर्थम् ? १०. सुमनांसि द्विषन्ति सरघाः। ११. स्वरोस्त्सरुभग्नः ।
[७०१] ५७.अन्नमहिमा १. उदरार्थमुदारा वाचः । २. जगद्देश्यकाव्यस्य जाठराग्निरेव सूत्रधारः । ३. तण्डुलाय ताण्डवं नृत्यम् ।
५४.२.पाटचर-चोर४ । ५४.३.नियुद्धे-मल्लयुद्धे । ५४.५.भर्म-सुवर्णम् । ५४.६.रैशब्देन-धनमिति शब्देन ।थवा:-कर्णाः । ५४.७.वसुमान्-धनवान् । विट्चर:-ग्राम्यसूकरः ।वाजिना-अश्वेन । ५४.९.हाटक-सुवर्णम् । त्रोटयति-भनक्ति। ५४.१.अंहति-उरसा गच्छति । ग्रामसिंहस्य-शुनः । ५५.३. ग्रामटिके-अल्ये ग्रामे । ५५.४.वेतण्डा-गज४ ।
५६.१.अजगरम्-महासर्पम् । ५६.६. वाधुषिक:-द्रव्यवृद्धये ऋण यच्छंस्तेनैव च कर्मणाजीविकां कुर्वन् । ५६.१०.सुमनांसि-पुष्पाणि कर्तृ)। सरघा-मधुमक्षिका (कर्म)। ५६.११. स्वरोध-स्वरुरिन्द्रस्य वज्रायुधं, तस्य । सरु:-मुष्टिना ग्रहणाझे भागः। ५७.२. दृश्यकाव्यस्य-नाटकस्य।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५७-५९]
४.
५.
६.
धीनास्ति रासभस्य, हीनास्ति जठरस्य ।
सुग्रासे लब्धे सर्वेऽपि प्राणसखाः । यूषाक्तमोदनं पीयूषवेदनम् ।
५८. धर्म:
१.
अस्थाने दया धर्मं द्यति ।
२. कर्मप्रपञ्चे धर्मक्लेशाः ।
धर्मनिष्ठानां कर्मपीडा ।
धर्मवतां दुर्मरणम् ।
धर्मारण्ये दारुच्छेदः ।
३.
४.
आभाणकजगन्नाथः
५.
६. लटकेषु धर्मशास्त्रं लगुडात्मकम्। ७. स्तुतिकृतिरबला गाली प्रबला ।
५९. पुण्यं पापं च
१.
२.
[ ७०७ ]
गजान् हन्तुर्गोपूजायां महती प्रीतिः ।
गौतमबुद्धं ध्यात्वा घोरं खङ्गं लाति ।
चोरितेन पुष्पेण धर्मदेवस्य पूजा ।
३.
४.
तावद्दनं पापं यावद्दनं पुण्यम् ।
पटहनिर्माणाय मूकप्राणिनां मारणम् ।
५.
५७. ६. यूषा 'सारु' इति कन्नडे । अनया मिश्रितस्य ओदनस्यादनं कर्णाटके नितरां प्रसिद्धम् । ओदनशब्दो नपुंस्यपि । वेदनं सुखम् । 'वेदनं सुखदुःखयोर्’ इत्यमरः । ५८.१. यति खण्डयति । दो अवखण्डने । ५८.६. लटकेषु दुष्टेषु । ५९. २. लाति आदत्ते । ला आदाने । ५९.४. दघ्नम् परिमाणकम् ।
५०
[७१४]
आभाणकजगन्नाथः
पापाचरणेन पुण्यसंचयः।
पालीत्रिपिटकेन पिपीलिकां मारयति ।
६.
७.
८. पुण्यं स्वप्रणीतं परैरनुष्ठितं कुम्भीपाकाय । पुण्यपादपे पापफलम् ।
९.
१०. पुण्येनार्जितं द्रव्यं पापाय व्ययितम् ।
११. पुरस्ताद्देवस्य पादरक्षायां चिन्ता ।
१२. पुराणं श्रुत्वा पादरक्षाम् अचूचुरत् । १३. पुस्तकचोरस्य पुण्ये पञ्च प्राणाः । १४. पूर्णे पापे प्रच्छकः कोऽपि नास्ति । १५. प्राचीनं पुण्यं नवीनं पापमभूत् ।
१६. प्राचीनपुण्यानां प्रत्यग्रपापेन परिहारः । १७. फलिते पापे दलितं हृदयम् ।
१८. शुनः पुण्यवृद्ध्या शशस्य पापवृद्धिः । १९.
[५९-६०]
शैलदघ्नेषु पातकेष्वैलबिलेन कृतेषु चैलधावस्य पापं कैलासदघ्नम् ।
[७३३]
६०. फलज्यौतिषम्
१. इक्षं भक्षयितुम् इभस्य कीदृशो मुहूर्त: ?
५९.९. पादपे - वृक्षे । ५९.१७. दलितं खण्डशो विभक्तम् । ५९.१९.. शैलदघ्नेषु पर्वतपरिमाणेषु । ऐलविलेन- कुवेरेण, लक्षणया धनिकेन । चैलधावस्य- रजकस्य, लक्षणया दरिद्रस्य । कैलासदघ्नम् - कैलासपर्वतपरिमाणकम् । धनिकस्य पापफलं दरिद्रस्योपरि क्षिप्यत इत्यर्थः । ६०.१. इभस्य गजस्य ।
५१
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[६०-६१]
आभाणकजगन्नाथः
१.
२.
२.
३.
४. निकृष्टा निटिलं निन्दन्ति ।
५.
६.
७.
८.
९.
ग्राहेण ग्रस्यमानानां ग्रहाः किम् उपकुर्युः ?
नवापि ग्रहा नोद्धरन्ति निद्रालून् जनान् ।
लोलबुद्धिर्ललाटं घट्टयति ।
शीर्षं स्वयं भवा शनीश्वरं भर्त्सयति ।
शाते जाते भुजाय ताली, शोके स्फीते ग्रहाय गाली ।
सूर्य: संसर्पति व्योम्नि संसर्प समधीत्य किम् ?
स्वके ललाटे स्वयमेव लिख्यते ।
६१.गर्वः
असत्यपि वर्षणे, स्फूर्जथुः कर्णभित् । अहंयुर्गोमायुर्गिरिमाज्ञापयति । अहमपि वीरः सदने शूरः ।
अहल्लिकस्य नासाम् अहश्चिच्छित्सति !
गरुडाय डयनं चटकः शिक्षते ।
गर्ववतां शिरसि दवताडनम् ।
३.
४.
५.
६.
७. गह्वरे गौधेर एव गरुडः ।
[७४२]
६०.२. ग्राहेण मकरेण । ६०.४. निटिलं- ललाटम् । ६०.७. शाते - सुखे (शर्मशातसुखानि च इत्यमरः स्मर्यताम् । ) । स्फीते - वृद्धिं गते स्फायी वृद्धौ । ६०.८. संसर्पम् अधिकं मासम् । प्राचीनोऽयं शब्दस्तैत्तिरीय ब्राह्मणेऽस्ति । ६१.२. अहंयु:- अहंकारी । गोमायुः शृगालः । ६१.४. अहल्लिकस्य- रात्रौ दृश्यमानस्य पिशाचविशेषस्य । (बृहदारण्यकोपनिषदि ३.९.२५) चिच्छित्सति-छेत्तुमिच्छति । ६१.७. गह्वरे-गुहायाम् । गौधेर:- गोधिका ।
५२
आभाणकजगन्नाथः
[६१-६१]
८. गौर्धौ शृङ्गौ, गर्वस्य नव शृङ्गाः। S. दम्भो वा कुयशःस्तम्भो वा ?
१०. दर्पसर्पो दारिद्र्येण दीनो बभूव ।
११. दिवान्धो देवान्धसं दित्सति ।
१२. नासिकया भूमिंस्पृक्षु महामल्लेषु चमरपुच्छः सोरुताडं गर्जति ।
१३.
पततोऽप्युदरम् उत्तानम् ।
१४. पर्पटीं कर्तुमजानन् पौरोगवपदवीं काङ्क्षते।
१५.
पातुं जलं नास्ति, “पायसं पित्तलपात्रे किम् ” इति जगर्ज ।
१६. भिक्षाजीवस्य स्वप्ने भृत्यस्तु कुबेरः !
१७. भिक्षाधीश्वरो यक्षाधीश्वरं पादमर्दनायाज्ञापयति !
१८.
मठे नष्टेऽपि हठः शिष्टः ।
१९.
मया गप्पे विकीर्णेऽपि ममान्वयः सत्यहरिश्चन्द्रस्य । २०. मां चक्रवर्तिनं कृत्वा त्वं राजा वा भव, सामन्तो
भव ।
२१. मुरजस्य स्थाने शब्ददम्भः मुनेरस्थाने मौनदम्भः । २२. मुष्टौ मे विष्टपत्रयी ।
६१.११. दिवान्ध-धूकः । देवान्धसम्- देवयोग्यमन्नम् । ६१.१२. चमरपुच्छ:Squirrel ६१.१३. उत्तानम् ऊर्ध्वमुखम् । ६१.१४. पौरोगव:- पाचकानाम् अध्यक्ष: । ६१.१६.भिक्षाजीवस्य भिक्षुकस्य । ६१.१९.गप्पे - अत्यन्तासत्ये वचसि । 'न संभवतिया वार्ता लोके सा गप्पमुच्यते । 'इति तल्लक्षणं मया कुत्रापि पठितम् । ६१.२२. विष्टपम् जगत् ।
५३
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[६२-६२]
२३. यवागूपायी सुवर्णमौल्यं जिज्ञासते। २४. वामनं दृष्टा खो गर्वं बिभर्ति। २५. शृङ्गवता शृगालेन उपद्रवोऽधिकः । २६. सर्वतोदिशं हितं गर्वहीनानाम् । २७. सर्वे पाचका: स्वपाकं नलपाकं ब्रुवते । २८. सर्वेषु सर्वाधिपेषु गर्वस्य साम्राज्यम् । २९. हलं किंचुलुको हन्तुं यतते ! [७७१]
६२.सामर्थ्यहीनता १. अङ्गुलीदघ्नस्य कलविङ्कस्य भङ्गलीला गृधैः ! २. अजातशत्रु: सुजातजाड्यः ।
अदृष्टहिमालयानां भस्मराशिरेव पर्वतराजः ।
अरित्रमजानानां नौकायां किं कृत्यम् ? ५. आसवपानमेव भीरोर्वीरपाणम् । ६. कच्चरपरीवाह एव पङ्गो रासभस्य भागीरथी। ७. कनिक्रन्दन्ति कर्माशुषा। ८. कर्णेटिरिटिरिणा किमपि न साध्यते। ६१.२९.किंचुलुक: गण्डूपदी Earthworm.६२.१.अङ्गलीदनस्य-अडलीपरिणामस्य । कलविङ्कस्य-चटकस्य । ६२.२.अजातशत्रु-युधिष्ठिरः। ६२.४. अरित्रम्-उडुपस्य जले नोदनायोपयुज्यमानो दण्डाकारका सामग्रीविशेषः । ६२.५.आसव-मद्यम् । वीरपाणम्-युद्धे क्रियमाणं पानम्। ६२.७.कनिक्रन्दन्ति -अतिशयेन उच्चैर्वा गर्जन्ति। वैदिकोऽयं शब्दः । कर्मणि अश्रूषा-बलहीनाः । शूषशब्दो वैदिको बलार्थकः । ६२.८.कर्णेटिरिटिरिणा-किमपि जल्पित्वा जीवता सामर्थ्यहीनेन । ('कणे किमपि जल्पित्वा जीवति, नास्य विक्रम इति भावः'
९. कर्दमे लुण्ठनं किटीनामभ्यञ्जनम् । १०. कापेये शक्तिशून्यः कपिवृक्षमाक्षिपति। ११. गन्धमूषिका किं गन्धमादनं गिरति ? १२. झञ्झां किं जरद्गवः प्रतिरुणद्धि ? १३. दर्वीमधिक्षिपन्ति दुष्पाचकाः । १४. भग्नदन्तानां शरावे पृथुकतण्डुलः । १५. भानुं किं वर्णयन्त्यभिनिमुक्ता ? १६. मशको मृगाधिपं भाययति। १७. महिषस्य किं मार्जार प्रतिमल्ल ? १८. मूषिकमल्लं मातङ्गमाणवको मर्दयति। गणरत्नमहोदधि(पद्यसंख्या १०४) ६२.९.किटीना-वराहाणाम्। ६२.११. गन्धमादनं-पर्वतविशेषम् । गिरति-गिलति । ६२.१२.झज्झाम्-वातं सवृष्टिकम् । जरद्व-वृद्धो वृषभः । ६२.१५.भानु-रूढयोदयमानं सूर्यम्। अभिनिमुक्ता-अत्यलसा ये सूर्यास्तात् प्रागेव स्वपन्ति। 'सुप्ते यस्मिन्नस्तमेति सुप्ते यस्मिन्नदेति च । अंशुमानभिनिसक्ताभ्यूदितौ तौ यथाक्रमम।' इत्यमरः । अत्र 'अभिनिर्मुक्त' इत्यपपाठः । अन्धपरम्परया व्याख्यासु कोशादिषु च 'अभिनिर्मुक्त' इत्येव पाठोऽन्वसारि। वस्तुतस्तु 'मुचु गतौ' इति धातोर्निपूर्वकादस्तमयार्थकात् 'निमुक्त', 'निमुक्', 'निमोचन्' इत्यादयः प्रयोगासिद्ध्यन्ति। 'निमोचन्नधरान् कृधि', 'उपाश्च तस्मै निमुक्च', 'श्रद्धा सूर्यस्य निमुचि' 'या इष्टा उषसो निमुचश्च' इत्यादयो वैदिका प्रयोगा। तैत्तिरीयब्राह्मणे चायं प्रयोगg-"देवा वै हविर्भूत्वाब्रुवन् । कस्मिन्निदं प्रक्ष्यामह इति । आप्या अमृजत सूर्याभ्युदिते। सूर्याभ्युदितः सूर्याभिनिमुक्ते।सूर्याभिनिमुक्त कुनविनि।" शिष्टप्रयोगसंग्रहे तिरुमङ्गलं नडादूर् नरसिंहाचार्यरचिते (सनातनधर्मकार्यालय, ट्रिप्लिकेन्, तमिळुनाडु १९३४) प्रपञ्चोऽस्य द्रष्टव्यः ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ:
१९. लवणस्य लोपे वारिधिना वैरम्। २०. वस्त्रसौन्दर्यं किं विजानाति ग्राम्याश्व ? २१. वायुं विदारयितुं विविधान् व्यायामान् विदधाति। २२. शृगालेन शप्तः शैलः किं शीर्यते ? [७९३]
६३.धाष्यम् १. आक्रोशेन राक्षसेश्वरं प्रणामयते। २. गर्जनमेव दुर्बलानाम् अर्जनम्। ३. गलेन गर्जन्तं बिलेशयं दृष्ट्रा स्तम्बेरम स्विद्यति। ४. दण्डधारिणी पिपीलिका चण्डव्याघ्रं कम्पयते। देवताऽस्मि गलिता नभसोऽहं
पावना मम समेऽपि विलासा। ६. नखे दर्शिते सुखेन सिद्धिः। ७. मड्डकाद् भीता लड्डुकं यच्छन्ति। ८. हुंकारेण लङ्केश्वरं किंकरं कुरुते।
६४.धूर्ता १. एकमलीकं सर्वं गप्पम्। २. कर्मपापिष्ठा धर्मदेवेन शपन्ते। ३. गप्पेश्वराणां सन्निधौ मिथ्यावाचां दासत्वम् । ६२.२०.दासेरका-गर्दभः । ६३.३.बिलेशयम्-मूषिकम् । स्तम्बेरम:-गजः । ६३.५.समेऽपि-सर्वेऽपि । ६३.७.मडकात्-अवनद्धवाद्यविशेषात्। ६४.१. अलीकम्-असत्यम्।
चाणक्यचेतसो माणिक्यं वचनम् । दण्डवत् प्रणम्य दशार्धपूजां करोति।
देवो वाचा पूर्वदेवश्च वृत्त्या। ७. देहं सुहृदो दयया दारयति। ८. धगधगायमाने परधामनि धान्यं निजं पिपक्षति । ९. पादयोः प्रणिपत्य पादाङ्गुलीश्छिनत्ति। १०. प्रणिपातं नाटयन् पाणिं गृहीत्वा पातयामास । ११. प्रतारकस्य वचने पलाण्डुरेवाग्रफलम्। १२. ब्रह्मज्ञानं न्यूनं, जिह्यं कर्म तु नोनम् । १३. भण्डेन भगवद्गीतोपदेशः। १४. भाषा श्लक्ष्णा भावः कुसृतिः। १५. मयूरवन्मनोहरो व्यंसकवद विश्वासध्वंसकः ।
मिथ्यामतिः सत्येन शपन् पटहं वादयति । १७. लोकोक्तिर्वा छेकोक्तिर्वा ? १८. लोकोद्धारं नटन् काकोदरो भेकान् भक्षयामास । १९. वक्रबुद्धिः शक्रं जयति ! २०. वरीयान् भण्डेषु दण्डोपाय। २१. वाक्चतुरो वा वागुरिको वा ?
६४.५.दशार्धपूजाम्-कपोले चपेटिकाम् । दशानाम्(लक्षणया दशाङ्गलीनाम्)अर्धपञ्च(लक्षणयकः करः)। भरटकप्रहसनाख्थे जैनग्रन्थे शब्दोऽयमस्तीति श्रूयते। ६४.६.पूर्वदेवः-दैत्यः । पूर्वदेवाः सुरद्विष इत्यमरः । ६४.८.पिपक्षति-पक्तुमिच्छति। ६४.११.प्रतारकस्य-वञ्चकस्य । ६४.१२.नोनम्-न+ ऊनम्। ६४.१४.श्लक्ष्णा-उधावचत्वहीना। कुसृतिः-वञ्चना । ६४.१५.व्यंसक-धूर्तः । ६४.१८.काकोदर-सर्पः। ६४.२१, वागुरिका-वागुरया (=मृगादिग्रहणार्थेन जालेन)मृगान् ग्रहीता व्याधः ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाव:
२२. शठा शास्त्राण्यालभन्ते। २३. सत्यां गप्पवात्यायां सत्यं नरके पतितम् । २४. स्खलित्वा पतन्ति परिमृष्टे चत्वरे । २५. स्मितं कृत्वा स्वर्णं चोरयति। २६. हृदयङ्गमं रूपं, हृदयन्तपा वाचः ।
१४. नाटकसाधोराटोप एवाधिकः। १५. नाटके निपुणानां सहस्रं संज्ञाः । १६. पुण्ड्रं धृत्वा पाण्डित्यं नाटयति। १७. बहिः शान्तो बहुरूपधारी। १८. मलीमसबुद्धीनां मनोज्ञोऽभिनयः । १९. मियेऽहमित्युक्त्वा मिष्टान्नं भक्षयति। २०. शौभिकानां नाटकमेव शोभनं शीलम् । २१. हाटका) नाटकम्।
[८२७]
६५.नाटकम्
[८४८]
६६.कृतज्ञता
१. अमृतं दत्तवद्ध्यो न्यूनतरम् अपूपं वापि देहि। २. गुडपाके दत्ते मृडभूत्या सिञ्चति। ३. सलिलं दत्तवते सार्वभौमत्वं ददाति। [८५१]
१. अतिशुचमभिनय मृतिमभिनयामि ।
अभिनयजानक्या अष्टौ वल्लभाः। अभिनयपटूनाम् आरभट्येव जीविका।
अवन्यां पत त्वम्, “ अङ्गो, अङ्गो" इति रोदिमि। ५. आटोपभट्टस्यारभटीं पश्य।
आटोपवतो मर्कटस्य लाङ्ग ले पुष्पगुच्छम् ।
आडम्बरम् आटोपं गिलति। ८. ओङ्कारो ह्रीङ्कारापेक्षया भयङ्करतरः ।
करणं मृदोऽदनं, कत्थनं खेलति खे । १०. कृशां देवतां कुहनाभक्तो दृशा भाययति। ११. नवीनभीष्मस्य प्रतिसप्ताहं नूतना सन्ततिः । १२. नाटकयोधस्य शब्दकोषे शिजिनीपदस्य
गुञ्जाफलमित्यर्थः। १३. नाटकरामस्य कति सीता: ? ६४.२२.आलभन्ते-किमपि स्पृष्ट्वा सत्यापयन्ति, शपन्ते।६४.२४.परिमृष्टेसुपरिष्कृते । ६५.९.अदन-भक्षणम्। ६५.१२.खे-आकाशे।६५.१२. शिञ्जिनी-धनुषो रबुः।
६७.सज्जना १. द्वावपि करौ पावनतरौ। २. पद्मिना हता पद्धतिरेव पद्धतिः । ३. मनः पवित्रं द्वेषलवित्रम्। ६५.१६.पुण्ड्रं-विशिष्टाभिम॒द्भिर्भस्मना वा देहे क्रियमाणा पट्टिका स्वकीयथद्धायाः संप्रदायस्य च प्रदर्शनार्था।६५.१८.मलीमसबुद्धीनांमलिनचित्तानाम्। ६५.२०.शोभिकानां-नटानाम् । एतेषां प्रस्तावो भाष्ये। (अष्टा.३.१.२६)६७.२.पचिना-गजेन । हता-गता।हन हिंसागत्यो। ६७.३.लवित्रम्-कर्तनार्थ साधनम् ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[६९-७०
४. वल्मीकेऽपि वजं वीक्षन्ते विपुलाशया। ५. विशुद्धबुद्धिर्विजयते विश्वम् । ६. श्रद्धालूनां शुद्धा सिद्धिः। __ सर्वत्र गुणदर्शी सौगन्धिकं साक्षात्करोति
मरुस्थलेऽपि । ८. सारल्यमेव सौजन्यम्। ९. सुमनसां सकलं समञ्जसम् । १०. स्वस्ति करति, शान्तिं किरति। ११. हृदयं शुद्धं शान्तिसमृद्धम्। १२. हृदयस्य भाषां हृदयालुर्जानीते।
६९.स्मितम् १. मुखेन हसन्ति सुखेन वसन्ति। २. स्मयमाना सूकरी स्वर्गीया सुन्दरी। ३. स्मितं सज्जनानां संपत्। ४. स्मितेन सर्वे जीयन्ते। ५. स्मित्वा साधुः साधयति।
[८७४]
[८६३]
६८.सभ्या
१. आघाटेऽनतिक्रान्ते पश्यतोमारोऽपि प्राणसखः । २. चरिते चारुणि चतुर्दश भुवनानि तव चरणं
चुम्बन्ति। ३. चारुचरिता, शान्तिसरिता । ४. भद्रचरितानामपि रौद्रा अपवादा। ५. मा कृन्तापरवाक्यं स्वगिरा
यदि मैत्री तेऽभीष्टा रुचिरा। ६. सभ्याद् बिभ्यति सूकराः ।
misio
७०.कृतघ्नता १. अन्नं जग्ध्वा फूत्करोति। २. अरित्रे करोत्यवधीरणाम् उडुपर्छ ।
आरूढायामट्टालिकायाम् अधिरोहिण्यां का चिन्ता? उडुप४ फटाटोपमुदधौ करोति। उदरपूरं भुक्त्वा वदनपूरमधिक्षिपति। उपकारे कृते रिपवो भवन्ति।
ओदनं दत्तवन्तं जनं रोदयन्ति। ८. ओदने परिवेषिते पाडनं फलम् । ९. करुणायां दर्शितायां कशया प्रहार।। १०. गुड एव गरः संवृत्तः। ११. गुडपाकं लीडा गुरुनिन्दा निष्ठीवति।
६७.१०.करति-करोति। कृधातोः शप् । वैदिकोऽयं प्रयोगः । ६८.१.आघाटेसीमायाम् । पश्यतोमा0-Bandit.६८.५.कृन्त-खण्डय । कर्तयेति वा।
७०.१.जग्वा-भक्षयित्वा। अद भक्षणे। ७०.३.अधिरोहिण्या-निध्येण्याम। ७०.४.उदधी-उदधिविषये। विषयसप्तमी। ७०.८.पाडन-पादेन ताडनम्। मया सृष्टमिदं पदम्। ७०.१०.गर:-विषम्।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७०-७१]
१२. भवनादानं समाप्य " तव नामधेयं किम् " इति
पृच्छति ।
१३. शुभे कृते शापमुत्सर्जति ।
१.
२.
३.
४.
आभाणकजगन्नाथः
५.
६.
७.
८.
७१. नीचाः
अपकीर्तिरपवित्रहृदां स्फूर्तिः । अयोग्यान् सौभाग्यलक्ष्मीरयते ।
अस्थिहीनाया जिह्वाया अनवरोधम् एजनम्। ईतिः परेषामस्तु, ममेयमेव रीतिः । कलुषितमतेः कनकधाराऽपि कच्चरपरवाहः । कारवेल्लचक्षुष्काणां भुवनं भूरि तिक्तम् ।
[८८७]
कुहनावतामग्रे पृतनावतामपि मृदि लोठनम् । किट्टं नापगच्छति पट्टाभिषेकेण ।
क्षुद्रबुद्धेः क्षौद्रमपि प्राप्तम् ।
९.
१०. खलम् आलिलिङ्गिषुः खङ्गं प्रीत्या लेढि ।
११. गोप्रकाण्डस्य गौरवं गर्दभो न गणयति ।
१२. चारुरूपा अपि घोरवर्पसो दूषितदृश्वनाम् ।
७०.१२. भवनादानं भवनस्य गृहस्य, आदानं स्वीकारम् । भवनस्य दानं कृतवतः परिचयो नास्तीतीवाभिनयतीत्यर्थः । ७१.२. अयते गच्छति । ७१.३. अनवरोधम्-रोधरहितम् । एजनम् कम्पनम् । ७१.४. ईतिः- पीडा । ७१.७. पृतनासेना । ७१.८. किट्ट मालिन्यम् । ७१.९. क्षौद्रं मधु । ७१.१०. आलिलिङ्गिषुःआलिङ्गितुमिच्छुः । ७१.११. गोप्रकाण्डस्य गोश्रेष्ठस्य । ७१.१२. घोरवर्पसःभयङ्करशरीराः । वैदिकोऽयं शब्दः ।
દૂર
आभाणकजगन्नाथः
१३. तुच्छोऽपि चमरपुच्छोऽपि ।
१४. दुर्दमः कर्दमः ।
१५. दुर्व्यवहारिणां दिव्योपदेशाः । १६. नीचेषु नाराच एव नीतिः ।
१७. परनिन्दा पायसं पिशुनानाम् । १८. पराक्षेपः केषाञ्चिद् विराभ्यासः ।
१९. पापिष्ठानां प्रचुरमायुः ।
२०. पिशाचेन पुराणप्रवचनम् ।
२१. प्रदत्ते तृणे प्रस्तुम्पति ।
२२. भीरोरार्याद् भीतैर्भ्रान्तैः शूरोऽनार्यः प्रीत्या सेव्यः ।
२३. लज्जाशून्याः सकलैर्मान्याः ।
२४. लोप्त्रेण जीविका लोलशीलस्य पालकस्य ।
२५. विश्वासघाती वस्त्राञ्चले वृश्चिकः ।
२६. वृतिं लङ्कमाना गोधा व्रतमुपदिशति सीमानतिक्रमणे ।
२७. शीलभ्रष्टैः शान्त्युपदेशः ।
२८. सर्वत्र मृदेव सीसकदृष्टीनाम् ।
[७१-७१]
२९. स्वयं कृतं सुवर्णं परकृतं कुवर्णम् ।
३०. स्वयं पश्यतोहराः परांश्चोरान् ब्रुवन्ति ।
७१. १३. चमरपुच्छ:- Squirrel. ७१.१६. नाराचः- अयोनिर्मितो बाणः । ७१.१८. विराभ्यासः - विराम -कालिक अभ्यास:- hobby मया सृष्टोऽयं शब्दः । ७१.२१. प्रस्तुम्पति शृङ्गेण तुदति । ७१.२४. लोवेण चोरितेन द्रव्येण । ७१.२६. गोधा Salamander सीमानतिक्रमणे सीमातिक्रमराहित्यविषये । विषयसप्तमी । ७१.३०. पश्यतोहरा - bandits.
६३
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७१-७३]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
७. बधिरमधिकारिणां रुधिरम् ।
७४.मध्यमा:
१. कण्टकेनापि संधत्ते, कार्पासेनापि संधत्ते। २. कह्वोऽपि तृप्यात् कुलीरकोऽपि जीव्यात् । ३. घण्टापथः सखा भूयात्, कुञ्जरकुथः सुखाय स्यात् । ४. नकुलं लिम्पन्ति तैलेन, नागं लिम्पन्ति नवनीतेन । ५. लुण्टाकेन लीला माऽस्तु, सज्जनेन संगो माऽस्तु । [९३७]
७५.पक्षपात:
३१. स्वयं मृदं खादति परमुखेषु च कर्दमं क्षिपति। ३२. स्वयमशिष्टाः परान् भ्रष्टान् भणन्ति । ३३. हन्तृकेन हितोपदेशः।
[९२० ७२.उत्कृष्टा अपकृष्टाश्च १. तृण्यामध्ये तालतरु। २. महातरुरिति भ्रमः स्नुहितरौ महान् कोषतः । ३. शङ्ककर्णात् तिष्ठतः शुण्डालः शयान8 शोभनतरः । ४. शाल्मल्यपि वृक्ष8 शाखोटकोऽपि वृक्षः । ५. षट् पादा मक्षिकाया मधुमक्षिकायाश्च। [९२५]
७३.अधिकारिणः १. अधिकारिणाम् अष्ट वदनानि। २. अधिकारे दत्ते बधिराय, सर्वेषां कर्णं छेदयामास । ३. अधिकृतो रासभः प्रतिजनं पाडयति। ४. आस्यस्य नीचोर्ध्वमेजने भुजास्फालनं, तिर्यक् कम्पने
शिरस्ताडनम्। ५. चित्रकनखाद् अबिभ्यतोऽप्यधिकारिमुखाद् वेपन्ते। ६. पीठोपविष्टो ग्राम्याश्वः परमज्ञानी।
१. जीर्णदेहोऽपि मम सखा ज्यैष्ठिकेन्द्रः । २. प्रसूतः सूकरोऽपि प्रसूतवतां लालनाय । ३. मदीयः कर्दम एव मम कृते पीयूषसागरः । ४. मदीयो बान्धवः खरोऽपि सैन्धवः।
[९४१]
७६.धीरा
१. अहमस्म्यूर्जा, मां तजयितं स्फुर्जथन शक्नोति। ७४.२.कह्व-बकः । ७४.३. घण्टापथ?-राजमार्ग: । कुञ्जरस्य-गजस्य । कुथ:-गजोपरि उपवेष्टुम् आच्छादनार्थं च स्थापनीयं वस्त्रम् । यद्यपि केवलेन कुथशब्देनैव गजस्यैष इति बोधो भवत्येवान्यार्थेऽस्याप्रयुक्तत्वात्। तथापि कुजरशब्दस्यात्र प्रयोग करिकलभ-पुष्पमालादि-शब्दवत् समर्थनीयः । ७४.५.लुण्टाकेन-चोरेण । ७५.१.ज्यैष्ठिकेन्द्र:-मल्लाधीश । ७५.४.सैन्धवः-अश्वः।
७२.१.तृण्या-तृणानां समूहः । ७२.२.महातरुत-स्नुहिः। 'स्नुहिर्वजो महातरु' इत्यभिधानचिन्तामणिः । कोषता-कोषस्याभिधानचिन्तामण्यादेः कारणात् । वस्तुतस्तु महातरु त्वरूपधर्मस्तस्य नास्ति । ७२.३.शङ्ककर्णात्-गर्दभात् । शुण्डाला-गजः । ७२.४.शाखोटक:-भूतावासो वृक्षविशेषः । ७३.४.एजने-कम्पने। ७३.६.ग्राम्याश्व:-गर्दभः ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७६-७९]
२.
१.
२.
३.
७७. मद्यपानम्
१. मदिरामत्ता मुदिरान् निन्दन्ति ।
२. मद्यपानां शीधुरेव महादेशिकः साधुः ।
३.
मद्यमेव महास्वर्गः ।
४. मन्दीभूतं मस्तिष्कं मैरेये मग्नानाम् ।
७८. मुधा घोषणा
१.
२.
आभाणकजगन्नाथः
३.
४.
५.
धीरस्वर्गः कण्टकवर्गः ।
अमितालापः शून्यस्तापः ।
मर्दलैरारम्भो म्लाना समाप्तिः ।
स्फूर्जथोर्गर्जनं, क्षुद्रलोष्टार्जनम् ।
७९. मूर्खाः
आक्रोशः सोरस्ताडम् आदत्ते भूरिवित्ते ।
आक्रोशो युक्तिहीनानाम् आयुधम्।
आम्रस्य पुरस्तादाम्रेडयन्ति स्वादुलक्षणम् ।
[९४३ ]
[९४७]
६६
[९५०]
आशया राजानं दृष्ट्वा माषं पारितोषिकत्वेनानिनाय ।
उत्संगे पतितं निधिं पाडयित्वा मृत्संगाय हस्तं
प्रसारयति ।
७७.१. मुदिरान्- मेघान् । ७७.२. शीधुः मद्यविशेषः । ७७.४. मैरेये मद्यविशेषे । ७९.१. आदत्ते स्वीकृते सति । सत्सप्तमी । ७९.३. आम्रेडयन्ति पुनः पुनरुच्चारयन्ति । ७९.५. पाडयित्वा पादेन प्रहृत्य ।
६.
७.
८.
९.
१०.
११.
आभाणकजगन्नाथः
एकस्य पटच्चरस्य धारणाय चतस्रः मिथछुरिकां दर्शयन्ते ।
[७९-७९]
कञ्चनापि वञ्चयितुं पञ्चमान्यथाभावानां न शक्यते ।
कनकं विक्रीय कच्चरं क्रीणाति ।
कर्कटो विश्वसिति कर्करेटौ ।
काकिण्यां कौशल्यं कार्षापणे दौर्बल्यम् ।
कार्षापणं विक्रीय करीषं क्रीणाति ।
१२. काशीं गत्वा क्लेशान् आनिनाय ।
१३. किङ्कार्यमूढो लङ्केश्वरकैङ्कर्येण सङ्कटमनुभवति।
१४. कुबेरस्य पुरस्तात् कुस्तुम्भरीं प्रार्थयते ।
१५. कोलाहलं कर्तुं काहल्या निमन्त्रणा । १६. गजस्योपर्युपविश्य गर्दभेनालिङ्गयते । १७. गाढेन रोदनेन मूढो बृहस्पत्याचार्यायते वा ?
१८. गुज्जैव मर्कटस्य माणिक्यम् ।
१९. चण्डव्याघ्रे पण्डितोपदेशः ।
२०. जायस्वेत्युक्ते म्रियस्वेति शृणुते ।
२१. तेजस्तावन्नास्तीति सोरस्ताडं प्ररोदनम् ।
२२. देवानांप्रियाय दुकूले दत्ते दिवाभीतमाच्छादयति । ७९.६. पटच्चरस्य जीर्णवस्वस्य । ७९.७. पञ्चमान्यवाभावानाम् रासभानाम् । अस्य शब्दस्येदमर्थे प्राप्तये कोषः कोऽपि नान्विष्यताम्। न लभ्यते तत्रायम् । अन्यथाभावाः पञ्चोच्यन्ते विश्वनाथेन भाषापरिच्छेदेऽनुमानप्रकरणे । पञ्चमस्तु रासभ: । ७९.८. कञ्चरं - मालिन्यम् । ७९.९. कर्करेटौ महति बकविशेषे । ७९.१५. काहल्या-अवनद्धवाद्यविशेषेण । ७९.२२. दिवाभीतं घूकम् ।
६७
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७९-७९
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[७९-७९]
२३. देवो देव इत्याक्रुश्य लालिकस्य लाले लोध्ररसं
लिम्पति। २४. द्रविणं दत्वा मरणं क्रीणाति। २५. नन्दने स्थित्वा नरके पतति। २६. निर्विवेकानां खर्वबुद्धिर्देवता। २७. पर्वताय प्रस्तरदानम् ! २८. पलायितायां पिशाचिकायाम् उच्चाटनमन्त्रे
मुसलामुसलि। २९. पालनं चिकीर्षुालनं कृत्वा हालाहलमपिबत् । ३०. पिपीलिकाशववाहनाय पञ्च मल्ला आगताः। ३१. बडिशं विकीर्य तिमिङ्गलं काङ्क्षते। ३२. बाहुमूले स्थितं छत्रं राहुमूले गवेषयति। ३३. भर्म गृहीत्वा भूषणाय रुदन्ति। ३४. भिक्षाको यक्षाधीशे भर्ममयं भिक्षाभाजनं प्रार्थयते। ३५. भ्रान्त्वा त्रीन् लोकान् भुङ्क्ते कपर्दिकाम्। ३६. मतिहीनानाम् अतिरेकः । ३७. मत्या हीना मिथ्या वदन्ति। ३८. मधुरं वचनं श्रुत्वा रुधिरगर्ते ममन्ज । ३९. मन्दाकिनी गत्वा मृदम् अखादत्। ७९.२३. लालिकस्य-महिषस्य । अयं भाव-देव देव इत्याक्रोशनपरस्य कस्यचिन्मूर्खस्य मनसि देवत्वधर्मवांस्तु महिषो, लक्षणया सामर्थ्यहीन कोऽपि; न पुनः शक्तिमान् पुरुषः । ७९.३१. बडिशम-धीवरैर्मीनाकर्षणाय उपयुज्यमानं वस्तु। Fishhook ७९.३३.भर्म-कनकम्।
४०. मस्तकं पुस्तके त्यक्त्वा मस्तिष्कं दूरतोऽत्यजत् । ४१. मीनान् ग्रहीतुकामो महोदधौ ममज । ४२. मूढेषु हितमुपदिशन् गाढमूढ8 । ४३. मृगाणां पालनायेहामृगा नियुक्ताः । ४४. मृत्पिण्डे विश्वस्य महानदी तितीर्षति । ४५. राजगर्दभः पाडितवान् इति हेतोग्राम पटहं
वादयामास। ४६. राजसौधे कोलाहलं श्रुत्वा कर्णवेध४ कारित
एडमूकेन। ४७. लाक्षा दहनं लेढु किम् ? ४८. लालनाय वृद्धगृध्र पालयन्ति। ४९. लीलां सिसृक्षुर्हालाहलं ससर्ज। ५०. वचनं पालयितुं कण्टकेन कण्ठो विद्धः । ५१. वनान्तर्वाहयति वाहिनीम् अश्रुणः । ५२. वन्ध्यं वृक्षं परितो वस्त्रमास्तृणीते। ५३. वारणासीं गत्वा विवादम् आनिनाय। ५४. विनष्टे वेतण्डे लाडलाय मुसलामुसलि। ५५. विश्वं विचिन्त्य विद्धनेत्रः संवृत्तः । ७९.४३.ईहामृगा-वृका४ । ७९.४४.तितीर्षति-तरीतुमिच्छति।तृ+सन् । ७९.४६.एडमूकेन-वक्तुं श्रोतुं चाशिक्षितेन । ७९.५१.वाहिनीं-नदीम्। ७९.५२.पतन्ति फलानि संचिनोमीत्याशया। ७९.५५.अयं भाव-विश्वस्येव योगक्षेमं चिन्तयति, स्वकीयां तसंपादनेऽर्हतां वा विवेकं वा न प्राप्नोति, यत्फलतया स्वयं क्लेशानां भाजनं भवति।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७१-७१]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथः
[८०-८२]
५६. वृतिं न विरचयति, कडङ्गरीयान् धावयितुं
कृत्याकृतो याति। ५७. शिलां ग्रहीतुं जालं विकिरति। ५८. शीर्षे विशीर्णे बुद्धिरागता। ५९. शुल्कं विना प्राप्तमिति शल्कं वेणोर्दशत्यसौ। ६०. समृद्धौ लक्ष्मीपर्व, व्युद्धौ भिक्षापर्व । ६१. सर्वैर्हसिते बधिरो घघति । ६२. सुवर्णशरावे लोष्टं प्रादुः। ६३. सुवर्णसूच्या नेत्रं विद्धम्। ६४. सूकरस्य पुरस्तात् सुखदुःखे प्रकटयन्ति। ६५. सूचीनिवार्य कण्टकमुत्पाटयितुं दर्वी ? ६६. स्वपादं स्वयमेव चिच्छित्सति। ६७. हंसतूलिकातल्पे शयानानां स्वप्ने यवागूदृष्टा। ६८. हयमारुह्य हिङ्ग खादित्वा हाहाकारं चकार। ६९. हिडिम्बं ह्वलयितुं हुडुक्कां ताडयति। ७०. हीरकं धृत्वा हेम्ने हाहाकारं करोति। [१०२०]
८०.रहस्यम् १. कुड्यगतैः कर्णैरकान्तः शोकान्तो जातः । २. रहस्यं जुगोपयिषतां पटहाजीवेन सख्यं
रौरवनरकाय। ३. षटूर्णेषु पतितं षोडशभुवनेषु प्रसृतम्।
८१.वार्धक्यम् १. जरठस्यापि जठरं पटु। २. जरायाम अवरा बुद्धिः। ३. वयसि व्यतीते बाल्यं बहते।
[१०२३]
[१०२६]
८२.सादृश्यम् १. अलं वाचाटाय वावदूकः । २. इति-ह-स्माय इति-ह-स्म।
ओदनः क्षुत:, ओतुः क्षुधितः। ४. काकदन्तान् गणयित्रा सह घूकशृङ्गं मापयितु सख्यम् ।
किटि: कर्दमं कणेहत्य वीक्षते। ६. किलस्य खलु सदृशः।
७९.५६.वृतिम्-पशूनामन्त-प्रवेशनिवारणार्थ केदारं परितः क्रियमाणमावरणम्। कडङ्गरीयान्-बुसादिभक्षणाय आगच्छन्तीर्धेनू । कृत्याकृततन्वमन्वज्ञानं दुष्टाय कर्मणे उपयुञ्जानान् । Professionals in black magic ७९.६०.व्वृद्धौ-समृद्धिविरुद्धायां परिस्थित्याम् । ७९.६१. सर्वेर्हसनानन्तरम्,न तु तद्धसनसमकाले। घधति-उच्चैर्हसति,Guffaws| ७९.६६.चिच्छित्सति-छेत्तुम् इच्छति । छिद्+सन् । ७९.६९.ह्वलयितुंकम्पयितुं, लक्षणया भाययितुम् । हुडुक्का-लघुकायकम् अवनद्धवाद्यविशेषम् ।
८१.१.जरठस्य-वृद्धस्य । ८१.२.अ-वरा=अप्रशस्ता । ८१.३.बहते-वृद्धि गच्छति। बही वृद्धौ भ्वादिः । ८२.१.वाचाटाय-वादप्रियाय । वावदूका-वादाकाक्षी। ८२.३.ओतु:-बिडालः । ८२.५.किटि:-वराह । कोहत्य-संतृप्तिजननपर्यन्तम्।
७०
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८२-८२]
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
[८२-८३]
७. क्षिप्तमस्तिष्केषु उत्क्षिप्तवदाचरेत् । ८. क्षुब्धा देवा लुब्धा भक्ताः । ९. गर्दभेऽपि पुच्छं घोटकेऽपि पुच्छम् । १०. गेहेपण्डितस्य सभाध्यक्षत्वे गोष्ठेपण्डित प्रमाणम् । ११. घूकानां नर्तने भेकानां संगीतसंगीतिः। १२. चर्पटसदृशः कर्पट। १३. जामात्रा शष्पिञ्जरे भक्षिते श्वशुरेण शिंशपा
कबलीकृता। १४. तिन्त्रिणीफलेन दाडिमस्य विवादः । १५. दुष्टाय देवाय धूर्तो देवलः ।। १६. नम्रा बुद्धिः कम्रा वाणी। १७. पुच्छेन लालं युयुजे। १८. पोषिते मूले पल्लवो हसति। १९. मर्कटध्याने मण्डूक साक्षी। २०. मुसलेन ह्रदे लक्षिते दण्डेन गिरिलकित । २१. मृगाधिपस्य वनेषु शक्तिः,मूषिकस्य बिलेषु युक्तिः । २२. यावान् गरिमा तावाल्लँधिमा। २३. वाचालानामाचार्यों वाचाट। २४. शाखिन: शाखा न भारः, पर्वतस्य प्रस्तरो न भारः ।
२५. शीधुं चूषय त्वम्, आसवमास्वादयाम्यहम्। [१०५१]
८३.वैसादृश्यम् आकार: सुवर्णोऽप्याचारो दुर्वर्णः । २. उद्धरामीति वदतः शिरस उत्पाटयामीति वदत्पुच्छम् । ३. उद्बल्यं पूतिगन्धि फलपुष्पं मधुरगन्धि।
कपर्दिकाधीश्वरस्य कनकाधीश्वर इति संज्ञा । कुवेणी किं कुसुमगन्धं सूते ? खल्वाटस्य शृङ्गाराय चूडामणिरुपायनीकृतः। गजस्य शुण्डया गरुडस्य को लाभ ? घोरभैरव्या क्षीरदेवीत्यभिधानम् ।
जिनापणे झषमौल्यं जिज्ञासते। १०. जोषमुपविष्टानां देवानां पुरस्ताद् ोषभीषणा भक्ताः । ११. डिण्डिमभाषी पटहभाषिणं नीचैः शंसितुं
प्रार्थितवान्। १२. देव इति नामधेयं, दौर्जन्यं भागधेयम् । १३. नक्रमुखी वक्रमुखीम् अपहसति। १४. नरं चिकीर्षुर्वानरं चकार। १५. निर्जितरते सुन्दरीमणे कनीनिकैव नास्ति। ८२.२५.शीधुं-मद्यभेदम् ।आसवं-मद्यभेदम् । ८३.३.उद्वल्यम- उद्भिजानां बल्यम्-Tonic for plants= Manure मया सृष्टोऽयं शब्दः । पूतिगन्धि-दुर्गन्धि । ८३.५.कुवेणी-मत्स्याधानार्थ पिटकः । ८३.९.झष8मीनः । ८३.१५.कनीनिका-अक्षिगोलकम् ।
८२.९.घोटके-अश्वे । ८२.११.संगीति:-गोष्ठीत्यर्थे प्राचीनः प्रयोगः । बौद्धसंगीति: स्मर्यताम् । ८२.१२.चर्पट:-जीर्णवस्त्रम् । कर्पट:-जीर्णवस्वम् । ८२.१३.शपिञ्जरे-तृणभेदे । ८२.१५.देवल-अर्चकः ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८३-८३]
आभाणकजगन्नाथः
१६. परमेश्वराय पर्युषितं नैवेद्यम् ।
१७. पातञ्जलं योगमभ्यस्य परमोत्रं शापं ददाति ।
१८. पाताले कीदृशी पीयूषवार्ता ?
१९. पिशाचस्य पटवासकः !
२०. पुण्डरीकात् किं पूतिगन्धः स्रवति ?
२१. प्रदीपेन तमः प्रसूतम् !
२२. प्रसूतस्तु मद्यपायी, भर्त्सितास्तु वायुभक्षाः ।
२३. बुद्धिं वदतां शुद्धिर्नास्ति ।
२४. बोधं सिसृक्षोः क्रोधः किमर्थः ?
२५. भीकराकारः सूकरं दृष्ट्वा थरथरायते ।
२६. भीमो वामनं विलोक्य ग्रामात् पलायते ।
२७. मर्कटं पालयित्वा मनोजयाय दीक्षां धत्ते ! २८. मार्दङ्गिकस्य शङ्खेन किं कार्यम् ?
२९. मीमांसकस्य मातुलो मीनस्य मांसं मेध्यं मन्यते ।
३०. मुदा अतिथौ आगते मृदा अलिम्पन् ।
३१. मुमुक्षुर्मण्डूकैः साकं मौनविषयं महावादमारभते ।
३२. मृगस्य शृङ्गे दृष्टे मृगाधिपस्य दंष्ट्रा बिभेति ! ३३. यतिपतेः कतिकूपिकामात्रं मद्यम् ? ३४. रात्रौ यक्षादनं, दिवा भिक्षादनम् । ८३.१६.पर्युषितम्-गतरसं, ह्यो वा परह्यो वा सिद्ध आहारः । ८३.१९. पटवासकर सुगन्धद्रव्यं, सौन्दर्यवर्धनार्थं वदने लेपनार्थो द्रव्यविशेषो वा । ८३.२०. पूतिगन्धः- दुर्गन्धः । ८३.२९. मेध्यम् - पवित्रम् । ८३.३४. अदनम्भक्षणम् ।
७४
आभाणकजगन्नायः
३५. रामग्रामे रावणः सार्वभौमः ।
३६. वटिकाभाण्डे व्याघ्रपोतस्य किं विधेयम् ?
३७. वटो वट एव, घटो घट एव ।
३८. वत्सो वृषभो न, सेनापतिः सम्राण्न । ३९. वामनस्य भीमोदरम् ।
४०. विक्षुभायां विक्षोभः !
४१. वेदान्तमधीत्य वैरं वर्धयति ।
४२. शशकस्य किं शृगालेन मैत्री ?
४३. शिलीन्ध्रं प्रणन्तुं लाङ्गली प्रयतते ।
४४. शुण्डापाने तक्रमन्विष्यति ।
४५. शुभाशीर्वाद प्रार्थिते “ श्वभ्रं गच्छ ” इत्याक्रुशत् ।
४६. शृङ्गाराय शिखायां शादः ।
४७. संन्यस्तुमिच्छोः प्रतिमासं प्रत्यग्रः प्रणयः ।
४८. सदने सुतसंततिः कुसुले तुपप्रततिः ।
४९. सर्पभ्रान्त्या किंचुलुकम् अमारयन्।
५०. सर्वाङ्गसुन्दरः, किन्तु विग्रः ।
५१. सामगानं चिकीर्षोः समागता हिक्का ।
[८३-८३]
८३.४० विक्षुभावां-छायायाम् । ८३.४४ गुण्डापाने मद्यापणे । ८३.४५.श्वर्भ-नरकम् । ८३.४६.शादः-कर्दमः। ८३.४७. प्रत्यग्रः- नूतनः । ८३.४८. सदने गृहे सुतानामपि संततिरस्ति । न केवलं सुता अपि तु तत्सन्ततिरप्यस्ति । परन्तु किं प्रयोजनम् ? कुसूलं धान्यागारं पालयितुं कोऽपि न सिद्धः । फलत्वेन कीटैर्धान्यानि भक्षितानि । प्रततिः समूहस्तु केवलं तुषाणामेवावशिष्टा सुतास्तत्सुताश्चालसा इत्यभिप्रायः । ८३.४९. किंचुलुकम् गण्डूपदीम्। मृदि वर्तमानं जन्तुविशेषम् Earth worm.८३.५०. विग्रः नष्टनासिकः ।
७५
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८३-८५]
५२. सुजनता जडता न समं द्वयम् ।
५३. सुष्ठु बुद्धा दुष्ठु करोति ।
५४. स्वप्ने दशकण्ठं कबलीकुर्वन्ति, जागरितास्तु द्विरेफाय
साष्टाङ्गं प्रणिपतन्ति ।
५५. स्वप्ने नन्दनं, जागरे क्रन्दनम् ।
८४. दर्पणः
१.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
८.
आभाणकजगन्नाथः
१.
अतदपि तदिव व्यदधान्मुकुरः।
अपघन ! प्रतिबिम्बसि दर्पणेष्वयि मनो! मम न
प्रतिबिम्बसि ।
आदर्शाद् बहिर्यद् वर्तते तदेवादर्शान्तः प्रतिबिम्ब्यते ।
दर्पणे दक्षिणो वस्तुतस्तु वामः । द्विपः किं दर्शे प्रतिबिम्ब्यत आदर्शे ?
[११०६]
मत्तावलोऽपि मुकुरे मुष्टिमेयः । मन्मथम्मन्यमानो मुकुरं मङ्क्षु मोटितवान् । सोऽर्थो वास्तविको यस्यैवादर्शे प्रतिबिम्बनम् । [१११४]
८५. व्यवहारः
अदृष्टायां कशायाम् आयुः शतानां शतम् ।
८४. २. अपघन ! हे शरीर ! ८४.५ द्विपः गजः । दर्शे अमावास्यायाम् । ८४.६. मत्तावल:- गजः । ८४. ७. मक्षु झटिति ।
७६
आभाणकजगन्नाथः
[८५-८५]
२.
अरित्रावलम्बनेन पारावारे परित्राणम् ।
३.
काण्डमिक्षोर्वीक्षस्व, मा कणिशम् । कोपहीनता पापशून्यता ।
४.
५. गुडगणो मरिचकणेन गलहस्तितः । गोप्यं गोपनीयमेव ।
६.
७.
८.
8.
१०. वैविध्यं चिन्तनानां वैराग्यं वास्तविकम् ।
११. शादो हस्ते, स्वादो रसनायाम् ।
१२. स्वान्ते शान्ततमे दरे च दलिते दण्डोऽपि निःश्रेणिका ।
१३. हलगताः प्राणाः कुसूले द्रोणाः ।
[११२७]
८५. २. अरित्रम् - उडुपेषु नोदनार्थमुपयुज्यमानः दण्डाकारः सामग्रीविशेषः । पारावारे समुद्रे । ८५.३. कणिशं सस्यमञ्जरी, सस्योर्ध्वभागः । इक्षोः कणिशं सुन्दरमपि, स्वादहीनम् फलप्रसूतिरहितं च । तत्रावधानं मा बधान, परन्तु, इक्षो काण्डमास्वादयेत्यर्थः । बाह्यैः किं रूपैः, अन्तरङ्गं पश्येत्याकूतम् । ८५. ५. गलहस्तितः- अर्धचन्द्रप्रयोगं लम्भितः । महानपि गुणोऽल्पेन दोषेण नश्यतीति भावः । ८५.७. जिल्हा:- कुटिलमतिभिः । ८५.८. धूनयति- कम्पनपूर्वकं निवारयति । ८५.१०. वैराग्यं लोके विरागो न वैराग्यम्। केवलमेकस्मिन् दर्शनेऽतिसज्जतया जायमाना ये मानसिका दोषास्ते विविधेषु दर्शनविषयेषु कुतूहले सति सुपरिहराः सन्तो वैराग्यं साधयन्तीति ममाभिप्रायः । कथं वाऽत्र मेधाविनो मन्यन्ते । ८५.१२.दरे-भये। ८५.१३.यदि कृषिको हले प्राणान् धत्ते, लक्षणया केदारे श्राम्यति, कुसूले-धान्यसंचयगृहे द्रोणाः परिमाणं परिमातुमर्हा सामग्री कार्यकारिणी भवत्येव । सुभिक्षो भवति सः ।
जिह्मैरपि युध्यस्व ब्रह्मण्यपि वर्तस्व । मस्तकज्ञानी पुस्तकज्ञानिनं कनिष्ठिकया धूनयति । लोके शुद्धिः परमा सिद्धिः ।
७७
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८६-८६]
१.
२.
३.
४.
आभाणकजगन्नाथ:
८६. विद्या
अइउणमविज्ञाय पाणिनिमाकारयति नियुद्धाय ।
अपकारार्थम् उपनिषदाम् उपयोगः ।
आचार्योपदेशो वा नीचा वाचो वा ? आर्षान् ग्रन्थान् पठित्वा कार्षापणाय केशाकेशि
करोति ।
५.
कठिनीविद्या केषाञ्चित् कठिना विद्या ।
६. गुरोः पापेन घोरेण गृहीतः शिष्य उच्यते ।
७.
चोरः शिष्यश्छुरिकावान् आचार्यः। निरक्षरभट्टाचार्यस्य नानाशास्त्रीति संज्ञा ।
८.
९. निरक्षरभट्टाचार्याय नैषधं काव्यम् ।
१०. नैके गुरवो नाना भ्रान्तयः।
११. पठने लब्धं ज्ञानं रटने नष्टम् ।
१२. पठित्वा पठित्वा शठोऽभवत् ।
१३. पिशाचानां किं पण्डितभाषया ?
१४. पीठे स्थिते पाठेन किम् ?
१५. बोधोदयेऽपि शोधो विधेयः ।
१६. बोधे जाते बुद्धिर्वका ।
१७. बोधे रुदिते बाधो हसति ।
८६. १. नियुद्धाय मल्लयुद्धाय । ८६.५. कठिनी-लेखनसामग्री । यद्यपि कठिनत्वं
नाम स्पर्शपरुषत्वं न क्लेशप्रदत्वम् । तथापि ग्रहणसुलभत्वं यत्र नास्ति तत्र ग्रहणे कोमलत्वप्रतियोगि परुषत्वमनुभूयत इति कारणात् कठिनशब्दस्य क्लेशरूपोऽर्थ आक्षिप्यते ।
७८
आभाणकजगन्नाथः
१८. महामहोपाध्यायमहिमान्वितभट्टाचार्यो वर्णमाला व
न जानाति ।
१९. मूर्खाचार्यस्य मर्कटः शिष्यः ।
२०. रोदनशीलस्य पुरस्ताद् वेदघोषः ।
२१. वरवाङ्मयनिर्माणे परकायाप्रवेशः ।
२२. विद्यां वर्तने पश्य ।
२३. विद्यावतां ग्रन्था एव पन्थाः ।
२४. वीध्रबुद्धीनां वाचाटतैव वेदशास्त्राणि ।
२५. शषसान् अबुद्धा शास्त्राण्युपदिशति ।
२६. शास्त्राण्यधीत्य शीर्ष कुट्टयति ।
२७. संप्रदायः कम्प्र एव ।
२८.
सरस्वत्या प्रणतानां स्वान्तं शान्तम् ।
२९. स्थूलायां त्वचायां सरस्वती न लगति ।
१.
२.
३.
४.
८७. ग्रन्थो मूलं व्याख्या च ।
ग्रन्थं रिरचयिषुर्ग्रन्थिं ससर्ज ।
ग्रन्थे मुद्रिते गर्यो गलितः ।
टीका विकृता वलयति मूलम् ।
पिचुविषये पर्वतदघ्ना पृच्छा ।
पुस्तकं पठित्वा दुस्तरं साधयति ।
[८६-८७]
७९
[११५६]
५.
८६. २४. वीध्रबुद्धीनाम् विमलमतीनाम् । ८६.२७. कम्प्रः- कम्पनशीलः । कम्प+रन् । ८७.३.वलयति-कम्पयते । द्बल कम्पने । ८७.४. पित्रुः-लघुः कार्पासपिण्डी । पर्वतदना-पर्वतपरिमाणा ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८७-८८]
आभाणकजगन्नाथः
६. बादरायणस्य शिष्या भेदरायणा अभवन् ।
७.
मुद्रणानन्तरं रुद्रताण्डवम् ।
८.
मुद्रणे जाते मुखं म्लानम् ।
९.
मूलं मलिनं व्याख्यासंख्यात् ।
१०. लेखनमन्यद् रचना त्वन्या । व्याख्या मूलं व्यपोहति ।
११.
१२. व्याख्या वा व्याघ्री वा ?
१.
२.
८८. संशोधनं, ग्रन्थसंपादनं च
आर्द्रस्तूर्द्रः, घूघूकारस्तु घूकस्य ।
कुक्करस्य गले माला कुक्कटस्य कटौ कीला ।
ग्लायन्तीं गण्डूपदीं गरुडो गिलति । जलसेचनमन्येन, फलभक्षणमन्येन ।
३.
४.
५.
६.
७. पिप्पल्यास्तङ्कनेन पुत्तिकायाः पर्वोत्सवः ।
८.
मृदु-लता व्रणिता, मुसलधीर्विनुता । ९. संशोधनं वा संयोधनं वा ?
[११६८]
जुगुप्सितेषु चरितेषु जरतां गाथाः प्रमाणम् । धन्यैरन्यैरुक्तमेतच्च तच्च ।
८७.११.व्यपोहति-दूरं धावयति । ८८.१. उर्द्र:- Otter. । श्रमोऽन्यस्य, कीर्तिरन्यस्येत्यर्थः । ८८.२. कुक्कुरस्य शुनः- ( कार्यम् अ-कृतवतः) । कुकुटस्यकार्यं कृतवतः । कीला ज्वाला ८८.३. ग्लायन्ती कार्येण श्राम्यन्तीम् । गण्डूपदीEarth worm.८८.७.तङ्कनेन कृच्छ्रजीवनेन । पुत्तिका - White ant
१.
२.
१०. सौरिसदने स्थितानां स्तुतेः संशोधनमिति संज्ञा । स्वेदः शशकस्य मोदः शृगालस्य ।
११.
[११७९]
८९. सुभाषितम्
अभीकं जागृहि मृळीकं साध्नुहि । असभ्येष्वार्योपदेशा अरुन्तुदाः ।
अस्तीत्युक्ते स्वस्ति सिद्ध्यति ।
कल्याणवाक्येषु कर्णे पतितेषु कापथे पथिकानां कहकह-हसनम् ।
नखिगणे निखिलोन केसरी लिखितकं न समं सुभाषितम् ।
पथीनां देशनां पवनः प्लावयति ।
३.
४.
५.
आभाणकजगन्नाथः
६.
७.
पद्यमवद्यं नैव सुवाणी, कण्टकिविटपी न च निःश्रेणी ।
[cc-cs]
८. मनोरथः सृज्यतां पथो रथः साध्यताम् ।
८८.१०. सौरि४ - यमः । ८९.१. अभीकं निर्भीकं भयं यथा न भवति तथा। मूळीकं सुखम् । वैदिकोऽयं शब्दः । ८९.२. अरुन्तुदा:- पीडाकराः । ८९.४. कहकह- हसनम् ( Guffaw or belly laugh ) । शब्दोऽयं मया संस्कृतग्रन्थेषु न दृष्टः । परन्तु रुद्रभट्टीये जगन्नाथविजये ( कन्नडभाषायां रचिते प्रौढे काव्ये ) दृष्टঃ(६.३२. ) । कदाचित् केचन शब्दास्तत्सृष्टि की भाषायां नष्टप्राया अपि तत्प्रभावितास्वितरासु भाषासु मुद्रितजीवावशेषाः (fossils) सन्तो गोचरीभवन्ति । अत्राप्येवं स्यात् । ८९.५. लिखितकम् - कुत्सितार्थे कन् । समं सर्वम् । ८९.६. पथीनां पथि क्रियमाणाम् । देशनाम्उपदेशम् । ८९.७. अवद्यम् - निम्नस्तरीयम् ।
८१
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[८९-९०]
आभाणकजगन्नाथः
९.
रचितं सर्वं रामायणं न, सृष्टं सर्वं सुभाषितं न । १०. रुचिरे कर्मणि रचिते जगति
प्रचिता कीर्तिः सुचिरं जयति ॥
११. विनयः स्वनति ।
१२. शातकुम्भेन कुम्भकरणं नाडिन्धमस्य कार्यं न
कुम्भकारस्य ।
१३. शोचिष्केशे ज्वलति सहसा शष्कुली भर्जनीया ।
१४. सद्बुद्धीनां सरस्वत्येव सुभाषितम् ।
१५. सभासु विजृम्भस्व, स्वभाभिर्वर्धस्व ।
१६. सामान्या अपि स्वसिद्ध्या भूमान्या भवन्ति ।
१७. सुभाषितं कत्थते स्वयं तु विवहते !
१८. सुभाषितं श्रुत्वा कुभावनां धरति । १९. सुभाषितमेव सुजनस्यायुधम् ।
२०. सुव्याहारेण सुव्यवहारः । २१. सूकरः किं सुभाषितं जानाति ? २२. हितोपदेशो वा हतोपदेशो वा ?
[१२०१]
९०. आभाणकः
१.
आभाणकहीनैः का भा संभाषणे ?
२.
आभाणकं बोधि साम्राज्यं शाधि ।
८९.१०. प्रचिता संपुञ्जिता । ८९.१२. शातकुम्भेन सुवर्णेन । नाडिन्धमस्य-स्वर्णकारस्य । ८९.१३. शोचिष्केशे-अग्नौ । शष्कुली भक्ष्यविशेषः । अनुकूलायां परिस्थिती झटिति तस्योपयोगं कुर्यादिति भावः । ८९.१७ कत्यते-गर्वपूर्वकमात्मानं श्लाघते ।
आभाणकजगन्नाथः
३. आभाणकं विना का भारती ? आभाणकमादत्ते श्रीभाग्यान्याधत्ते । आभाणकशास्त्रं तव भारति ! शस्त्रम् ।
४.
आभाणके सति को भारः ? आभाणकैरारोग्यम् । आभाणकैरालोकः ।
५.
६.
७.
८.
आभाणको भूभानुः ।
९.
१०. आभाणको भूभूषणम् ।
११. काले भणित आभाणके व्यालेशस्यापि शिरो दोलायते ।
१२.
भजाभाणकं भुवो नाणकम् । १३. भणाभाणकं गुणाधायकम् । १४. लाभापेक्षुराभाणकं भाषेत ।
१५. शोभाहीनानाम् आभाणकेन मानः ।
१६. सुखमाभाणकभेदैः सर किं स्याद् बहुवेदैः ? १७. स्वैरं रचितानाभासान् आभाणकवचोभिराशु हर । १८. हास्यैराभाणको प्रस्तरं पुष्पीकरोति । [१२१९]
९१. वाग्व्यवहारः
१.
एका छुरिका द्वे शकले।
२. जिह्वा प्रह्वा जागरूका जगत्याम् ।
९०. १६. सुखं सर- गच्छ इत्यन्वयः । ९१.२. प्रह्वा नम्रा ।
[९०-९१]
८३
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
३.
दिव्योऽप्यर्थो दीर्घवाक्येन दीर्णः ।
४. "घा" शब्दस्यानुराधार्थी लगधेनैव धार्यते।
वचसैव गौरवं वचसैव रौरवम् ।
विस्तर एव कदाचित् सुस्तरः । संक्षेपातिरेकः संक्षोभाय ।
६.
७.
८.
"सौर्" इत्यस्य 'सहोदर' इत्यर्थं सौभरिरेव वेद ।
९.
हर्षयति च धर्षयति च जनतां जनजिह्वा ।
१०. ह्रस्वं हृद्यं च वाक्यं निशितमतिमतां भूमतः
प्रेमपात्रम् ।
[१२२९]
५.
६.
९२. संगीतम्
गर्दभानां गानं मष्टुकानांत गर्दभाय गान्धर्वो वेदः ।
३. गातुं विवृतवदनस्यास्ये मशकः पतितः ।
४.
गायनस्य संगीतं श्रुत्वा गर्दभः पलायितः ।
गायनानां न स्वरबोधा, स्तावकानां न श्रुतिबोधः।
चक्रिकां विस्मृत्य नागस्वरवादनम् ।
९१.४. लगधेन- तन्नाम्ना वेदाङ्गज्यौतिषकारेण । ९१.८.सौः सौभरेरेकार्थनाममालायां दत्तोऽयं विचित्रः शब्दो, विचित्रतरस्तदर्थश्च । वस्तुतस्तु सौभरिरेतादृनामनिर्माणे तदर्थपरिकल्पने च बहुधाऽश्राम्यदिति ज्ञायते । तदीया द्व्यक्षरनाममाला तु विचित्रतमा । एतत् सर्वं द्वयोरपि संपादकेन तत्रभवता एकनाथदत्तात्रेय-कुलकर्णिना इड्डीष्भाषायां स्फोरितम्। (Deccan college Pune 1955) ९२.६. चक्रिकाम् - वादनार्थमुपयुज्यमानां ह्रस्वां नलिकां - (Reed)....
८४
[९२-९२]
छिन्ना जिह्वा गानारम्भे भग्नावङ्कौ तालारम्भे । जरद्गायनस्य वदने धन्यासीरागः संन्यासी बभूव । ताडिते सक्थिनि तालः संस्थितः ।
आभाणकजगन्नाथः
७.
८.
S.
१०. दासेरको मण्डूकवाशितेन दिव्यं समाधिं प्रविविक्षति ।
११. पटहस्य कर्कशः शब्द एव परमोचितः । १२. भव्यं रागमारभ्य भषकवदाक्रोशति । ...नागस्वर:-सुषिरवाद्यविशेषः । कर्णाटकसंगीते नितरां प्रसिद्धः । 'नागस्वर' इत्येव शुद्धा संज्ञा | All India Radio संस्थया तु 'नादखर' इत्यशुद्धं नाम प्रमादात् स्वीकृतम्। “त्यागराजमहाध्वजारोह इति मुडुस्वामिदीक्षितीयायां गेयरचनायां 'नागस्वर' इत्येव पाठः । अस्मिन् विषये तत्रभवता डि.टि. ताताचार्यशिरोमणिना विरचितः “अभिधेयविशेषः " (Journal of Sri Venkateshwara Oriental Institute 4-2.July December 1943 Pp. 31-32 ) " इति लेखो द्रष्टव्यः । आह हि तत्र सः- “शावर एवं दशमान्ते- 'कालस्य लक्षणं हि पुरोडाशौ' इति सूत्रविवरणावसरे यथा ‘नागवेलायामागन्तव्यं शङ्खवेलायामागन्तव्यं, पटहवेलायामागन्तव्यमिति । यस्मिन् ग्रामे न नागाः, न शङ्खाः न पटहास्तस्मिन्नपि स एव कालः तत्र ह्यागमनं क्रियते' इति भाष्यते । तत्र नागशब्देन किमुच्यत इति विमर्शे यद्यपि स लोके गजवाचकतया सर्पवाचकतया च प्रसिद्धस्तथापि शङ्खपटहसमभिव्याहारवलात् तस्यात्र वाद्यविशेषवाचित्वमुचितमिति प्रतीतेरस्मत्प्रदेशे ‘नागस्वन’इति प्रथितं यद् वाद्यं तदेवाकारतः सर्पसादृश्याद् गौष्या वृत्त्या इह नागपदेनाभिधित्सितमिति वक्तव्यम् । एतेन यत् कस्माच्चित् कालात् प्राक् 'किं नागस्वन इति वाद्यस्य नामधेयम् उत नादस्वन इति' इति बहवो विवदमाना आसन् तत्रापि प्रथमपक्षस्य किञ्चिदुपष्टम्भकं प्रदर्शितं भवति । " ९२.९. सक्थिनि ऊरौ । संस्थितः मृतः । ९२.१०. वाशितेनतिरश्चां योग्येनाक्रोशेन । प्रविविक्षति - प्रवेष्टुम् इच्छति । प्र+विश्+सन् ।
९२. १२. भषक श्वा।
८५
"
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाव:
१३. भैरवरागो वा रौरवनरको वा ? १४. रागो रोग तालो वेताल, श्रुतिर्विस्मृति ,
गान्धर्ववेदो गर्दभगानम्। लयं प्राप्ता जीवनाडी स्वरैः साकं स्पन्दते । १६. वराहस्य पुरो वेणुनादः।
वेणुवादको वेणुना वीणावादकस्य कं कुट्टयति।
वेणुवाद्यगता गोधा वादकस्याधरं दशेत् । १९. स्वच्छं स्वरमविज्ञाय कच्छपी हन्तुमुद्यता। २०. 'हाहा हूहू' इति द्राङ्कन् सौरं गानं सिसृक्षति ।[१२४९]
९३.अभावुका १. अ-रसिकै सरस्वत्या करपादभङ्गः । २. गोमायुर्गौलरागं श्रावित सन् 'नास्ति रुधिरं नास्ति
मांसं नास्ति चास्थी " त्यवदत्। [१२५१]
५. बहुभिः कुम्भकारैर्भङ्ग कुम्भस्य । ६. भुजबलमेव भूरि भद्रम्।
विचारे मृते विकार उत्थितः। ८. शीर्षाणां वैपुल्यं कार्याणां वैफल्यम्।
संघटना वा संघट्टनं वा ? १०. सङ्को दुष्टैरो दीर्ण। ११. सभायां कण्ठबलमेवाकुण्ठं बलम् । १२. समानस्वान्ता: संमिलन्ति। १३. समितिर्घटिता संमतिस्त्रुटिता। १४. समुदाये संग्राम। १५. समैरेव सौहार्दम्। १६. हास्ये समाप्ते हुडुयुद्धमारब्धम् ।
[१२६७]
९५.योगः
९४.संघटना १. अको! संघो भूरिमस्तिष्कभग्नः । २. एकस्मिन् पद्माकरे नैके पद्मिनो नानापङ्काः । ३. गोष्ठी वा गोष्ठं वा ? ४. नानामार्गेषु नाना मरीचिका। ९२.१७.क-शिला९२.२०.हाहा हूहू इति केचन गायन्तो देवगायना वस्तुतः सन्तीति उदन्तकथा। सौर-सुराणाम् इदं, दिव्यमित्यर्थः । ९३.२.गोमायु:शृगालः।९४.२.पचिन:-गजा।
१. अरण्यमेव विरक्तानां हिरण्यम्। २. काचकनेत्रा शोचनीयदृश्वान पातञ्जलयोगे
वाचनिकां रोचयन्ते। ९४.१६.हयुद्धम्-मेषाणां परस्परेण ललाटाघट्टनलक्षणं युद्धम् । ९५.२. काचकनेत्रा:-नवीनकालिकं काचनिर्मितं स्पेक्टेकल्स् (Spectacles) इत्याख्यं सामग्रीविशेषं धारयन्तः । वाचनिकां-प्रवचनम् । पातञ्जलयोगे विभूतिपादे सुस्पष्टं दृष्टिशक्तिवर्धनोपाय उक्तः। साधारण्यापि दृष्टिशक्त्या रहिताः सन्तः स्पेक्टेकल्मधारिणो ये जनाः दृष्टिसामर्थ्याधिक्यसिद्ध्यर्थोपायमुपदेष्टरि पातञ्जलयोगे प्रवचनं दित्सन्ति तेऽनेनाभाणकेन विडम्यन्ते ।स्पेक्टेकल्सधारणं योगे पक्वता चेति परस्परेण विरुद्धे।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[९५-९६]
३.
दैहिकाः क्लेशा योगेन दूरीभवन्तीति दृष्टिन्यूनस्य
दीर्घ भाषणम् ।
४.
ध्यात्वाऽऽत्मानं धुनुते दैन्यम् ।
५.
पद्मासनं पक्वं सद्मरहितानाम् ।
६.
पातञ्जलेन योगेन स्फीतं तमो हन्ति ।
७.
प्राणायामं चिकीर्षुः प्राणसंकटं व्यतानीत् । बकासनाभ्यासेऽपि बकबुद्धिर्न बाधिता । ९. वीक्षणे कृतकष्टानां तुष्टिरष्टासु सिद्धिषु ।
८.
आभाणकजगन्नाथः
१०. शवासनं कृत्वा भवातङ्कं भनक्ति । ११. शिवयोगी कालेन भवरोगी बभूव । १२. स्वयं तङ्कति, सहस्रं संसारिणः
शङ्कापङ्कादुद्दिधीर्षति । ९६. दर्शनम्
१.
२.
3.
अध्यात्ममार्गः सुध्यानयोगः ।
अध्यात्मे मेधिरा एव मेदिनीधराः । अहमः शोधः सर्वविबोधः ।
[१२७९]
९५.३.अत्रापि पूर्वतनाभाणकोक्त एवाभिप्रायः । ९५.४. धुनुते - कम्पयति, लक्षणया प्रभावहीनं करोति, निवारयति वा । ९५.५. पद्मासनं लक्षणया योगाभ्यासः । पक्वं सिद्धिजनकम् । सद्म लक्षणया लौकिकी चिन्ता । ९५.६. स्फीतं - वृद्धम् । स्फायी वृद्धौ । स्फायः स्फी निष्ठायाम् ( ६.१.२६ ) इति स्यादेशः । ९५.९ वीक्षणे आत्मदर्शने । कृतकष्टानां तप आचरताम् । ९५.१२.धनार्थं गुरुवेषं धरतां परामर्शः कृतोऽत्र । ९६.२. मेधिरा:- मेधावन्तः । वैदिकोऽयं शब्दः ।
८८
8.
५.
६.
७.
८.
S.
आभाणकजगन्नाथः
अहमेव ममापिः ।
अहमो मुक्तिः शुद्धा युक्तिः ।
ऊढानां सङ्घे रूढाध्यात्मनां किं कृत्यम् ?
एकान्ते शोकान्तः ।
एको मार्गो मृग्यमेकं तुरीयम् ।
एतावदेवेदमिति ज्ञाते पातालं प्रापय प्रमाणशास्त्राणि ।
१०. कन्थां गृहीत्वा पन्थानं गच्छ ।
११. गिरा गुरोर्निःसरति मार्गं मार्गयेति ।
१२. गुरुभावं प्राप्तुम् उरुगाये पथि पद्यस्व । ग्रन्थानध्वीष्व, पन्थानं तु स्वयमन्विष्य ।
१३.
१४.
जुनात्यात्मा पुनात्यात्मा ।
१५. तनुमनसी त्यजन्ति तविषीभिर्मिलन्ति ।
१६. तमो याति, ज्ञानमेति ।
१७. तरङ्गा भवन्ति, त्रिरङ्गाः स्वनन्ति ।
१८. दर्शनं दाशुषे दीर्घदण्डः प्रणामः ।
[९६-९६]
९६.४. आपि-बन्धुः । वैदिकोऽयं शब्दः । ९६. ५. अहम:- अस्मद् + ङसि । ९६.१२.उरुगाये-श्रेष्ठैः स्तूयमाने । प्रशस्त इति यावत् । वैदिकोऽयं शब्दः । पद्यस्व गच्छ । पद गतौ । ९६.१४. जुनाति प्रेरयति । वैदिकोऽयं शब्दः । ९६.१५. तविषीभिः बलैः । वैदिकोऽयं शब्दः । ९६.१७. त्रिरङ्गाःसत्त्व- रजस्-तम आख्याः । ९६.१८. दर्शनम् तत्त्वज्ञानम् । दाशुषे दत्तवत्ते, लक्षणया ददानाय । वैदिकोऽयं शब्दः ।
८९
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
१९. दारुणस्य भवबुन्दस्य ध्यानं दृढो द्रापिः । २०. देशना दूष्यते, वर्तनं भूष्यते। २१. परमात्मा प्रवचनात् पलायते। २२. बहिः साधिते त्वन्तः शोधितम्। २३. भज तत्त्वं त्वं कालाधारं
सृजनस्थितिलयकालातीतम् । २४. रिक्ते पात्रे पीयूषं पूर्यते। २५. लप्स्यते लभ्यते लब्धं याहि याहि च याहि च। २६. वारं वारं निमन्जन्ति पारावारे धुरन्धराः। २७. श्रवणे जाते श्राणं ध्यानम्। २८. सर्वत्यागे पर्वाध्यात्मिकम्। २९. सारं साधनं, केवलं बोधनं तु केवलं बाधनम् । ३०. स्वयं सरेति स्वरन् आचार्य, सदा शृण्विति
गृणन्ननार्य। ३१. हीना प्रवचनेन दीनाः संपत्त्या मीनायन्ते __ दर्शनोदधौ । ... १३१० ९६.१९.भवबुन्दस्य-संसाराख्यस्य बाणस्य । बुन्दशब्दो वैदिकः ।द्रापि: कवचम् । अयमपि वैदिकः शब्दः ।९६.२०.देशना-उपदेशः । ९६.२६.वारं वारं-पुनापुन:। पारावारे-समुद्र,लक्षणया मननाये।धुरंधरा:-विषयज्ञानरूपं कर्तव्यभारं वहमाना। केवलमल्यकालिकेन साधनेन गुरवो योगिसंज्ञाधारिणो वा न बुभूषन्ति वास्तविकाः साधकाः परन्तु ते गभीरं यथा स्यात्तथा पीना पुन्येन ध्यानं कुर्वन्ति ।९६.२७.श्रवणे-ओङ्कारथवणे। थाणपक्वं, सिद्धमिति यावत् । ९६.२९.सारं-उत्कृष्टम् । इदमर्थे शब्दोऽयं नपुंसकः।९६.३०.सर-गच्छ । गृणन्-कथयन् ।गू शब्दे क्रयादि।
९७.आशिष १. कण्टकेषु सुजन क्रुध्यात्।
__ कर्मनिष्ठो धर्म कीर्त्यात्। ३. कविः कवित्वेन क्रुश्यात्।
चारुसिद्धिश्चकास्यात्। जगति जना जागर्यासुः।
ज्ञानज्योतिर्खल्यात्। ७. दण्ड्येषु धर्मो न दयिषीष्ट। ८. भव्यबुद्धिराभाणकान् भण्यात् । ९. भुवनेषु भद्रं भूयात् । १०. वाग्मिनो विशेषज्ञानिनो भूयासुः। ११. विश्वस्मिन् विज्ञानं विजृम्भिषीष्ट । १२. संस्कृतम् इति शब्दस्य संस्कृतम् इत्येवार्थो भूयात्। १३. सर्वसहा सर्वासहा न भूयात्। [१३२२
९७.११.सर्वसहा-भूमि।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ:
उपसंहारः
१. एवं हेवाकवेगादतनुत जगतां नाथ एनां नवीनां वाणीं सद्वाक्यवेणीमभिनवरसिकश्रेणिवीणायमानाम् । क्वाचित्कैः पौनरुक्त्यैरनुचितवचनैरप्रबुद्धप्रयोगैर् दूरोत्सार्येयमार्यैरपि ननु नुतये नूतना नव्यधीनाम् ॥
२. उद्यानेषु क्रीडता मर्कटन
क्रोधोद्वेगं नैति पद्मी कदाचित् ।
ध्वाङ्के रूक्षं ध्वाङ्कति, च्छिन्नपक्ष विक्षिप्तः सन् किं पिको रारटीति ? ॥
३. प्रागैवैतादृशीं यद्यपि कृतिमकरोद् ज्ञः 'करूर् शेष' नामा व्याहारैश्चित्तचोरैः सहृदयसुभगैः कन्नडोक्तीरनूद्य । एषोऽस्यां मे विशेषो विशदमनुकृता रीतिराभाणकीया प्रासप्राधान्यमान्या जडवुधमधुरा नव्यया यत् पदव्या ॥ ४.वीक्षन्तां शम्वलत्वं दृढलपितयुजामध्वनामध्वनीनाः सामान्ये वा विशेषे प्रकृतकृतिगते साध्वदीनाः कवीनाः ४ । एतावत्येव तावद् भवति कृतिरियं प्राय एतादृशीति भ्रान्तिः कार्या न चार्यैरनवधिरुदयो यद् वचोवैभवानाम् ॥
१. पद्मी गजः ।
२. दिवङ्गतेन विदुषा करूषाचार्येण एतादृशी प्रासरहिता कन्नडाभाणकानाम् अनुवादमात्रा काचिद् रचना "लौकिकगाथाचतुःशती"नाम्नी रचितपूर्वा महाराजसंस्कृतमहापाठशालापत्रिकायां प्रकाशितपूर्वा च । ३.शम्बलत्वं पाथेयत्वम्। 'पाथेयं शम्बलं समे' इत्यभिधानचिन्तामणिः । ४. कवीनाः-कवीनाम् इना:- सूर्याी, कवीन्द्रा इति यावत् ।
आभाणकजगन्नाथः
५. अन्तः सत्त्वप्रथिम्ना जगदनुभवसत्पाकभूम्ना च वाणीप्राणैराभाणकैर्ये लपितमनुदिनं पूरयन्ति प्रभूतैः ।
तेषां भाषैव भाषा न पुनरनुकृतप्राच्यकाव्यप्रसिद्धद्वित्रोत्कृष्टोक्तिभाजां बहुपदनिविडा भारतीभूरिपीडा ॥ ६.शोभोदयाय भवति कदाचित् क्षोभो, लोके, जीवनमेतत् । लोभादिदोषकलुषान् मनुजानाभाणकवार्न क्षालयति २ ॥ ७. वामं विपुलविलासं कामं कलयतु हासम् । गोभाबुक" हृदयाब्जेष्वाभाणकमिहिरश्रीः॥
८. हसन्तु जगतीतले हितमणद्भिराभाणकैः स्फुरद्भिरखिला जनाः सहजसारसारस्वतैः " । अदभ्ररुधिरामिषाद्मर करालकर्मक्रमश्वदष्टकुणपाननस्मितविलासविस्तारकैः ॥
९. भक्ष्याणि नव्यानि पुराणपात्रे स्वाद्यानि लोकाः सपदि स्वदन्ताम् ।
१.आभाणक-वाः-आभाणकरूपं जलम् । 'आपः स्त्री भूम्नि वार्वारि' इत्यमरः । २. गन्धाख्या छन्दोजातिरियम्। 'स्कन्धके' (आर्यागीत्यां) तत्सहोदरे कन्नडीये 'कन्दे' च प्रथमतृतीययोः पादयोरवयो(३)गणाः, द्वितीयचतुर्थयोस्तु पञ्च (५) गणाः । मया तु पूर्वार्ध ४+४, उत्तरार्धेऽपि ४+४ एवं गणयोजना कृता । स्कन्धककन्दयोः स्मारिका 'गन्धे' ति संज्ञा च दत्ता ।
३.वामं-सुन्दरम्।
४. गोभावुका - गो: भाषायाः भावुकाः सहृदयाः ।
५. अत्रत्यं वृत्तं ‘तनुगा’नामकं मयैव सृष्टम् । तनगग इति तल्लक्षणम् ।
६. अणद्भिः कथयद्भिः । अण शब्दे भ्वादिः ।
७. सहजमथ च सारम् उत्कृष्टं सारस्वतं तैः । आभाणकविशेषणमिदम् ।
८. अदर्भ-बहु । अधरः अतिभक्षणशीलस्तस्मादेव करालो भयङ्करः कर्मक्रमो यस्य । इत्थंभूतलक्षणेन शुनाऽपि दष्टस्य शवस्थानने स्मितस्य विलासं विस्तारयद्भिः ।
९३
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ:
आभाणकजगन्नाथ
परिशिष्टविभाग
अर्थान् पुराणानभिनव्यशब्दे रस्यान् रसज्ञा रसयन्तु मन्दम् ॥ १०.संभाषणेषु कवितासु च सज्जनानाम् आभाणकप्रचुरवाक्यगण प्रयुक्तः। सद्वोधनेन भुवि भावुककर्णपालीपीयूषसेकसुभगं कुशलं कृषीष्ट ॥ ११.सप्रासदाानि कलेवराणि प्राज्ञोपदेशा अपि जीवनाड्यः। येषां च ये प्राणकरा गिराणाम् आभाणकास्ते जनतां जुषन्तु ॥ १२.स्वप्रयत्नाभिधो देवः स्वाचार्यो यस्य नापर। जगन्नाथेन तेनेयं तेने तनुतरा कृतिः ॥
९४
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयाणाम् अकारादिसूचिका अत्र दत्ताः संख्या विषयाणां, न तु पृष्ठानाम् ।
अज्ञानम् ४ अतिभाषणम् ७ अतिमार्दवम् ६ अतिरेका अत्याशा १० अधिकारिणः ७३ अनिच्छा १८ अनुकरणम् १९ अनौचित्यम् १४ अन्नमहिमा ५७ अपकर्ष:२० अपर्याप्ति:२१ अपात्रदानम् ११ अभावुका ९३ अभिमानलेशेनापि हीना: ५२ अर्थानापत्ति:२३ अापत्तिा २२ अव्यवस्थितचित्ता: २८ असंबद्धता ३५ असंबन्धा २६ असंभवा २८ आभाणका ९० आलस्यम् २७ आशिष:१७ इदं हि जीवनम् । उत्कृष्टा अपकृष्टाश्च ७२ उत्कोच:३१ एवमपि कदाचित् ३ कार्यकाला ४० कार्यहीना:४१ कालमहिमा ५६ कुटुम्बम् ३२
कृतघ्नता ७०
मूर्वाध ७९ कृतज्ञता ६६
मैत्री ३४ कृपणा ४२
मौनम् ८ कोऽपि गुढा संबन्धः स्यादेव ३७ बन्धुः ३३ क्रोधः ४३
योगः १५ गः ६१
रहस्यम् ८० ग्रन्थो मूलं व्याख्या च ८७ रामायणम् ४७ चतुरतरा:४५
लोकनीति: १३ तस्माजागृत जागृत १६ वरम् ४४ दर्पणा८४
वाग्व्यवहार ११
वार्धक्यम् ८१ दाम्पत्यम् ३१
वाल्मीकीवभिन्न रामायणम् ४८ दीना ५१
विद्या ८६ दृष्टिभेद: ५३
विवाहः ३० धनमहिमा ५४
वैद्यकीयम् ५० धर्मः ५८
वैसादृश्यम् ८३ धर्मसंकटम् ।
व्यवहारः ८५ धाटयम् ६३
श्रम: २५ धीराः ७६
श्रमराहित्यम् २६ धूर्ताः ६४
संगीतम् ९२ न त्वर्वताम् १५
संघटना १४ नाटकम् ६५
संशोधनं.ग्रन्थसंपादनं च ८८ निराशा १२
सब्जना:६७ नीचा७१
सध्या ६८ पक्षपात ७५
सादृश्यम् ८२ पुण्यं पापं च ५९
सामर्थ्यहीनता ६२ प्रेम्णो महिमा २९
सुभाषितम् ८९ फलज्योतिषम् ६० स्थानमहिमा ५५ मद्यपानम् ७७
स्मितम् ६९ मध्यमा ७४
स्वयंकृतापराध:१७ महाभारतम् ४९
हन्त! भाग्यं जनानाम् २४ मुधा घोषणा ७८
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकानाम् अकारादिसूचिका
अत्र दत्ता: संख्या विषयाणां, न तु पृष्ठानाम्। अंहति सिंह सिंहासनस्थस्य ग्रामसिंहस्य अतिबुद्धिमताम् अधिकं मोड्यम् । ९.५ पुरस्तात् । ५५.१
अतिभुग्नं भग्नम् ।९.६ अइउणमविज्ञाय पाणिनिमाकारयति अतिमथनेन चन्दनादप्यग्निर्धगधगायते ।९.७ नियुद्धाय । ८६.१
अतिमैत्री धर्मसंकटाय । ९.८ अकरणादसंबद्धकरणं वरम् । ४४.१
अतिशुचमभिनय मृतिमभिनयामि । ६५.१ अकारणवैरिणाः स्वका एवं बन्धवः । ३३.१ ।। अतिशुद्धम् असंबद्धम् ।९.९ अक्षधूर्ताद् रक्षसां गणो वर । ४९.१
अत्रावटस्तत्रानलः५१.१ अगारोहणात् प्रागड़बलं परीक्षणीयम् । १३.१ अष्टहिमालयानां भस्मराशिरेव पर्वतराजः॥६२.३ अगोचरा मूलिका संजीविनी, स्वदृपथरा रुक अदृष्टायां कशायाम् आयुः शतानां शतम् । ८५.१ संहारिणी।३३.२
अधिकारिणाम् अष्ट वदनानि। ७३.१ अङ्गणं पादशूलम्, अतिथि शिरशूलम् । ३२.१. अधिकारेण बधिरता।१७.२ अङ्गानां भड्ने भृङ्गामलकं किम् ? ५०.१ अधिकारे दत्ते बधिराय,सर्वेषां कर्ण छेदयामास । ७३.२ अङ्गारेण साकं शृङ्गारलीला। १७.१
अधिकृतो रासभः प्रतिजनं पाडयति । ७३.३ अङ्गलीदनस्य कलविडूय भइलीला गृत्रै ! ६२.१ अध्यात्ममार्ग: सध्यानयोगः ९६.१ अहो! संघो भूरिमस्तिकभना।९४.१
अध्यात्मे मेधिरा एव मेदिनीधरा३।९६.२ अचिन्तितः पद्यरागः पाणी पतितः॥२४.२ अध्वानं वीक्ष्य निर्दोषमात्मा गर्ने निपात्यते।४७.३ अच्छे स्वान्ते पुछेनापि सिद्धिा ४७.१ अनभीष्टा कदाचिदमृतेन शिरस्यभिषिञ्चन्ति । १८.१ अजल्य किं गजस्योन्नत्या ? ३६.१
अनभीष्टाये देवतायै निवेशतामपक्यो गोधूमः । १८.२ अजस्य रोदनेन गजस्य किम् ? ३६.२ अनभीष्टोऽतिथिरने पतिता पुत्तिका । १८.३ अजा घाखान् विजानन्ति । १३.२
अनमीवासः परदेवासः। ५०.२ अजातशत्रुः सुजातजाड्यः।६२.२
अ-नामित क्षुपः किम् अगो भवन नाम्यते ? १३.३ अजीगत शुनाशेपस्य कोऽस्ति ? ३२.३ अनुदिनं कुम्भीपाकेप्यायुः शतानां शतम् । ५१.२ अज्ञाननिगृहनं विज्ञान विशेषः । ४.१
अन्तरेहि व्यन्तर !१७.३ अञ्चले बढश्चञ्चल कपिः । १७.२
अन्धतामिसे ज्योतिरिङ्गण आरफालयति पक्षी ।१.१ अटनमकृत्या रटति। ४.२
अन्नं जग्ध्या फूत्करोति । ७०.२ अटबीकेसरिणं नगरकुकरो नामयते । ५५.२ अन्येषां शर्मणा मम भर्मप्राप्तिः किम् ? २.१ अटाट्यते बटान परितो जटाधारी।४१.१ अपकारार्थम् उपनिषदाम् उपयोगा। ८६.२ अट्टालिकायां विट्ठलभट्टाचार्यस्तण्डुलं कुट्टयति। ४१.२ अपकीर्तिरपवित्रहृदां स्फूर्ति। ७१.१ अतदपि तदिव व्यदधान्मकरा ८४.१
अपचन! प्रतिविम्बसि दर्पणेष्ययि मनो! ममन अतिकरणान्मतिभ्रंशः ।..
प्रतिबिम्बसि । ८४.२ अतिथीनां शिशवः आतियानां पशवः। ५३.१ अपभ्रंशमष्यजानाना सपर्यया पाणिनीये। अतिनाटये मत्तिधूर्तता।९२
सम्मान्वन्ते। ४०.१ अतिपठनं गतिहीनम् ।९.३
अपश्यति नयने कि बुद्धिर्न पश्यति ? १३.४ अतिपरिचयेन बन्धुरन्धुः संवृत्त ।९.४ अपायकाले नपादपि न पाति ।३२.२
अपिपीलिकाप्रवेशे सूचीरन्ध्र महिषो मिमङ्गति। असत्सु बुन्देषु वाणासनेन किम् ११३.६
असंबदस्य गृधल्य यहा तदा बुद्धिः । २८.३ अबद्धमतिः सन् बुद्धमुपन्यस्यति । २३.२ असति बरकार्य पति परनिन्दा। ४१.३ अबद्धानां पुराणानाम् अशीतिर्लाङ्गलानि । २.२ असभ्येष्वार्योपदेशा असन्तुदा ८९.२ अबद्धा बुद्धिरशुद्धा सिद्धिः।२८.१
अस्तव्यस्तं सकलं धास्तम् । २८.४ अबद्धेषु कथानकेष्वशुद्धं प्रवचनं
अस्ति ममाप्रकृतं बहु कार्यम् । ४१.४ विरुद्ध विज्ञानानाम् । ४८.१
अस्तीत्युक्ते स्वस्ति सिद्ध्यति । ८९.३ अभिधानेन लोको हाभिरामः॥२.३
अस्थाने दया धर्म यति । ५८.. अभिनयजानक्या अष्टी वावभा॥६५.२ अस्थिताद् अमृतात् सुस्थितं कं बरम् । १३.७ अभिनयपटूनाम् आरभटयेव जीविका ६५.३ अस्थि दशतो शुनो गृहम् अमृतेच्छुर्गरुड अभिनवायां रामकथायां पवनपुत्रस्य
आगत:/५१.३ पुरापञ्चकम् । ४८.२
अस्थिहीनाया जिह्वाया अनबरोधम् एजनम् । ७१.३ अभिनवो वाल्मीकिरतिकायेन यतिधर्म आयुर्गोमायुर्गिरिमाशापयति । ६१.२ आख्यामास । ४८.३
अहमः शोधः सर्वविबोधः।९६.३ अभीकं जागृहि मृळीकं सानुहि। ८९.१ अहमपि वीरा सदने शूरा ६१.३ अमितालापः शून्परतापः।७८.१
अहमस्म्पूर्जा, मां तर्जयितुं स्फूर्जथुन शक्नोति ।०६.१ अमृतं दत्तवद्ध्यो न्यूनतरम् अपूपं वापि देहि। ६६.१ अहमेव ममापि: ।९६.४ अयोग्यान सौभाग्यलक्ष्मीरयते।७१.२ अहमो मुक्तिः शुद्धा मुक्ति ।१६.५ अरणा बुभूषवश्वरणविपर्यासाद् धरणी अहल्लिकल्य नासाम् अहश्चिच्छित्यति !६१.४ पतिताः । १५.१
आकार सुवर्णोऽप्याचारो दुर्वर्णः । ८३.१ अरण्यमेव विरक्तानां हिरण्यम् । १५.१ आकाशात पतिता देवता स्तोकाशां त्यक्त्वा साक्रोशा अ-रसिका सरस्वत्याः करपादभङ्गः ॥१३..
रोदिति । १२.१ अरित्रमजानानां नौकायां किं कृत्यम् ? ६२.४ आल्य सन्ध्यर्थम आमन्त्रणं प्राप्नोति। २.४ अरित्रावलम्बनेन पारावारे परित्राणम्।८५.२ आक्रोशः सोरस्ताडम् आदत्ते भूरिबित्ते। ७९.१ अरित्रे करोत्यवधीरणाम् उडुपः ७०.२ आक्रोशेन राक्षसेश्वरं प्रणामयते । ६३.१ अर्धबोधो बाधा ४.३
आक्रोशो युक्तिहीनानाम् आयुधम् । ७९.२ अलंकारविद्यार्थिनो बलं बदनपिधानम्।४.४ आखूनां रक्षणार्थम् आयुभुङ नियुक्तः । १४.१ अलं याचाटाय बावका ८२.१
आये कि प्रयोजनमायो ? ४५.१ अलाभादल्यो वरीयान्।४४.२
आधाटेनतिकान्ते पश्यतोमारोऽपि अवनिराकर्णयति । १६.१
प्राणसखः६८.१ अवनी शासताम् अर्भकोन भारः॥२२.१ आघोणलाङ्गलं कृपणानेसरचक्रवर्ती। ४२.१ अपन्यां पत लम्,'अझे, अहो' इति रोदिमि।६५.४ आचार्योपदेशो वा नीचा वाचो वा ' ८६.३ अ-विदितानामालिङ्गन लवित्रेण
आटोपभस्यारभाटी पश्य । ६५.५ लाङ्गलच्छेदनाय ।१६.२
आटोपवतो मर्कटस्य लाङ्गले पुष्पगुच्छम् । ६५.६ अवीक्षमाणेऽप्यम्बके सुवीक्षते स्वान्तम् । १३.५।। आडम्बरम् आटोपं गिलति।६५.७ अव्यवस्थितचित्तानाम् अविवेको महान् । २८.२ ।। आत्मश्लाघा कुहचिदमोघा । १३.८ असति ज्ञाने मानेन मानः । ८.१
आदर्शाद बहिर्य वर्तते तदेवादान्ता असत्यपि वर्षणे, स्फूर्जथुः कर्णभित् । ६१.१ प्रतिविम्यते । ८४.३
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकहीन का भा संभाषणे ? ९०.१ पुरस्तात् । ४९.३ आभाणकं बोधि साम्राज्यं शाधि।९०.२ उद्धटा एव कदाचिदुद्धटा३।३.२ आभाणकं विना का भारती? ९०.३
उत्पाटितदन्तम् अजगरं मण्डूको मुसलेन आभाणकमादत्ते श्रीभाग्यान्याधत्ते।९०.४
ताडयति।५६.१ आभाणकशास्वं तव भारति! शरवम् । ९०.५ उत्संगे पतितं निधि पाडयित्वा मृत्संगाय हस्तं आभाणके सति को भार ? ९०.६
प्रसारयति । ७९.५ आभाणकरारोग्यम् । ९०.७
उदरं यदि शुचि न दरं रोगात् । ५०.४ आभाणकैरालोकः॥९०८
उदरपूर भुक्त्वा बदनपूरमधिक्षिपति । ७०.५ आभाणको भूभानुः । ९०.१०
उदरार्थमुदारा वाचः । १७.१ आभाणको भूभूषणम् ।९०.१२
उद्धरामीति वदता शिरस उत्पाटयामीति वदत्पुच्छम् । आमय पुरस्तादामेडयन्ति स्वादुलक्षणम् । ७९.३. आयोधने क आत्मीया? ४९.२
उढल्यं पूतिगन्धि फलपुष्पं मधुरगन्धि । ८३.४ आल्हावामट्टालिकाबामधिरोहिया का चिन्ता? ७०.३ उहाहानन्तरं सदाक्यानाम् उदासा । ३०.१ आस्तू, पूषकारस्तु चूकस्य । ८८.१ उदाहे वाज्छा यहाके वाज्छा ? ३०.२ आर्य भक्तिः कार्ये रक्ति: । ४७.४
उडेगेन हुवेदना।२.५ आान् ग्रन्थान् पठित्वा कापणाय केशाकेशि उपकारे कृते रिपयो भवन्ति । ७०.६ करोति।८६.४
उपलहृदयानां द्वारि उत्पलहृदया भिक्षन्ते।६.१ आशया राजानं दृष्ट्रा मार्ष
उपसृप्तो मेरुरस्मानेव ऋण याचते!१२.२ पारितोषिकत्वेनानिनाय । ७९.४
उपोषितस्य भोज्यं न, तृतीयकृष्णस्य राज्यं न । ४६.१ आसवपानमेव भीवीरपाणम् । ६२.५ उभयो कार्य नास्ति, सभय सर्व तत्वम्। ४१.५ आसादितेन हृदयमाहादय । १३.९
उम्भितो घटो जम्भणे कृते ।२६.१ आस्यस्य नीचोजमेजने भुजास्फालनं, तिर्यक उरसि शोकभराणामुपनिषदामुपदेशः । १४.२ कम्पने शिरस्ताडनम् । ७३.४
उर्वीपालनं दर्वीधारणेन कुर्वन्ति । ४५.२ आहारो निवन्ध्यताम् आरोग्यं निमन्त्र्यताम् । ५०.३ उर्वीश्वरो दर्वी गृहणाति । ५६.२ इधुं भक्षायितुम् इभस्य कीदृशं मुहूर्तम् ? ६०.१ उलूलुशब्देकरभसंपात: । ३०.३ इक्षुरसे मधुरे किम् इक्षुयन्त्र मधुरम् १६.३ ऊढानां सङ्के सहाध्यात्मनां किं कृत्यम् ? ९६.६ इत: शुण्डापि नास्ति तता पुच्छमपि नास्ति ।३५.१ जहा मत्तास्तथोन्मत्ता रीहाचिन्ताविवर्जिता।।१३.१० इति-ह-स्माय इति-ह-रम। ८२.२
ऊढो या गाढ-मूडो वा ? ३०.४ इतो न लग्नम्, अतोन भग्नम् ।२.२
एकमलीकं सर्व गप्पम् । ६४.१ इमं भक्षयताम् इन्द्रगोपः कियान् ?२२.२ एकस्मिन् पद्माकरे नैके पधिनो नानापङ्काः । ९४.२ इष्टदेवतास्मरणं कष्टकाले। ५१.४
एकस्य पटचरस्य धारणाय चतस्रः मियश्छुरिकां इष्टा बन्धवः कष्टा च धान्यहानिः । ५.१ दर्शयन्ते। ७१.६ ईतिः परेषामस्तु, ममेयमेव रीति:1७१.४ एका छुरिका देशकले । ९१.१ उक्तिभिरोषाः कृतिपीयूषा ।३.१
एकान्ते शोकान्तः । ९६.७ उडुप फटाटोपमुदधौ करोति । ७०.४ एकस्याः कथायाः पञ्चाशत् पुच्छानि। २.६ उत्कोचतिमिनिले लब्धे किं वेतनशफर्या एको मार्गो मृत्यमेकं तुरीयम् । ९६८ बकासुरस्य ? ३९.१
एजतेन राजतो वेपते न वाहिन्याः कम्पते कि उत्तरकुमारस्य महत्तरं माहात्म्य वन्दिना
चम्पकात् ? २२.३
करपादा विधान्ता जिहा कि न श्रान्ता ४१.६ एडमूक पित्रो पीडनाय । ४.५
करो दीर्घा, जिहा दीर्घतरा ।१०.१ एतावदेवेदमिति शाते पातालं प्रापय
करिघटेत्युक्ते नरि जटेति वदति ।३६.४ प्रमाणशास्वाणि ।९६.९
करिणं कबलीकुर्वाणानां हरिणा कियान् ? २२.४ एतावन्तं कालं कुत्रानैषीरित्युक्ते 'श्रीतालमाले करिणाऽनुद्धरणीय वृक्ष हरिणः कथमुत्पाटयति ?
पाताले वेतालेन भूतालं तोलयामि स्मेति बदति। ३६३
करी मृदुवचनः कवलित काकेन । ६.२ ओङ्कारो ह्रीङ्कारापेक्षया भयङ्करतरा।६५.८ करणायां दर्शितायां कशया प्रहारा । ७०.९ ओदनं दत्तवनं जनं रोदयन्ति । ७०.७ कर्णयोर्माणकध्वनी पतिते कृपणानां ओदन: क्षुतः, ओतुः क्षुधितः ॥८२.३
गोण्डलीनृत्यम् । ४२.२ ओदने परिवेषिते पाडनं फलम् । ७०.८ कर्णाकर्णिकया मलं पतितं श्रुत्वा भल्लेशपुर्याम् कञ्चरपरीवाह एव पडो राराभस्य भागीरथी। ६२.६ जाडोलकाकोला।।३६.५ कञ्चनापि वञ्चयितुं पञ्चमान्यथाभावानां न कर्णे कृते कुण्डलं कुत्र धार्यम् ? २३.४ शक्यते।७१.७
कर्णेटिरिटिरिणा किमिपि न साध्यते । ६२.८ कटकेशो वा लटकेशो वा १४६.२
कर्दमे लुण्ठनं किटीनामध्यजनम् । ६२.९ कठिनीविद्या केषाञ्चित कठिना विद्या । ८६.५ कर्मनिष्ठो धर्म कीयात् । ९७.२ कण्टकेन विद्या कण्ठीरवस्य कण्ठः २०. कर्मपापिष्ठा धर्मदेवेन शपन्ते। ६४.२ कण्टकेनापि संधत्ते, कापासेनापि संधत्ते । ७४.. कर्मप्रपञ्चे धर्मक्लेशा३।५८.२ कण्टकेषु सुजना अध्यात् ।९७.१
कलुषितमते कनकधाराऽपि कञ्चरपरीवाहा । ७१.५ कण्ठीवेणापि रोगिणा शुण्ठी सेव्यताम् । ४०.२ कल्याणवाक्येषु कर्णे पतितेषु कापचे पथिकानां कयां कृत्वा व्यथां विस्तारयति । ७.१
कहकहहमनम्। ८९.४ कथाया। हमपि नास्ति, लाङ्गलमपि नास्ति।७.२ कविः कवित्वेन कुश्यात् ।९७.३ कदाचित कदनमेव शान्तिसदनम् । ४९.४ कविना काव्ये कृते कपिना कापेयं कृतम् । १९.१ कदाचिन्मीनेन कृपीटयोनिचलति।८२ कवीबुभूषुणा शवीभूतं नवीनं रामायण सृष्टम् । कनक विक्रीय कबरं क्रीणाति |७९.७ कनकाय सनकोऽपि स्पृहयते। ५४.१ कहे विश्वसिति कुलीरका । ७९.८ कनके लब्धे कषे चिन्ता। १३.१२
कहोऽपितृप्यात् कुलीरकोऽपि जीव्यात्।७४.२ कनिकन्दन्ति कर्माशूषाः ।६२.७
काका सखा भूयात, कुलीरका सुखाय स्यात्।७४.३ कन्यां गृहीत्वा पन्थानं गच्छ। ९६.१०
काककयोदण्डादण्डि, भेकानां च हल्लीसकम् ।२४.२ कदनानि कृतानि रदनानां पतनाय !१३.११ काकदन्तान गणयित्रा सह पूकशृङ्ग मापयितुः कपर्दिकाधीश्वरस्य कनकाधीश्वर इति संज्ञा । ८३.५ सयम् । ८२.४ कपर्दिकाविहीनस्य करयो प्रतिसप्ताहं नूतनी काकिणीदाने काको भव्य, कापिणदाने घूको सन्ततिः । ५१.५
दिव्यः।३९.२ कपिना साकं क्रीडा या ब्रीडा वा ११६.४ ।।
काकिणीरहितानां स्वने कुबेरकोशः। ५१.६ करकापातानन्तरं मधुपाता।।३.३
काकिणीहीनस्व श्मश्रुणि चम्पकप्रसाधनाय करगतं कवलं मुखगतं नाभूत् । १२.३ ।। किङ्करपञ्चकम् । ५१.७ करणं मृदोज्दनं, कत्थनं खेलति खे।६५.९ काकिष्पर्जनरहितः पात्रेसमितः ॥२७.१
१००
१०१
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
आभाणकजगन्नाथ
काकिण्या कौशल्य कापणे दौर्बल्यम् । ७९.९ कलित्थाजीवस्य कीनाशमांसेन किम १६.८ काकोदरस्य बिले करं प्रसारयति । १७.४ कुवित कत्यते, कुत्सितं अन्यते।७.३ काको रटतीति कृत्वा पूर्फ बलवत् प्राहरन् । ३६.६ कुवेणी किं कुसुमगन्धं सूते १८३.६ कापकनेत्राः शोचनीयदृश्वानः पातञ्जलयोगे कहनावतामने पृतनावतामपि मृदि लोठनम्।७१.७ वाचनिका रोचयन्ते। १५.२
कूटनाणका कोटिदानम् । ४२.३. काण्डमिक्षोर्वीक्षस्व, मा कणिशम्। ८५.३ कनाले न सबति कुक्षि वा न स्पृशति । २१.२ कानने कोलाहले कते कर्तर्या नासिकाछेदः ॥३६.७ कृतपाजस्कानां कररेखाः कथं द्रश्या ? २३.६ कापेये शक्तिशून्यः कपिवृक्षमाक्षिपति । ६२.१० पासिन्धुरेख बन्धः। ३३२ कारवेल्लपक्षकाणां भुवनं भूरि तिक्तम् । ७१.६ कमां देवता कहनाभक्तो दृशा भावयति।६५.१० कार्यकाले कर्दम एवं यक्षकदम।। ४०.३ केनापि कारणेन पाण्डवाः कानने क्लिश्नन्ति । ४९.५ कार्यशून्या कार्यासपुरे कोलाहलं कुर्वन्ति । ४१.७ के प्रार्थिते करकाः पतिताः।१२.५ कार्यार्थिभिः करीषमपि कबलीकरणीयम् । ४०.४ के यदि पादरक्षा किरीट किं करोतु १३५.२ कार्षापणं विक्रीय करीषं जीणाति । ७९.१० केशान पत्पलश्यति कार्यहीना भार्या । १८ काले भणित आभाणके व्यालेशस्यापि शिरो केषाञ्चिचटका केषाञ्चिल्लटकः। ५३.२ दोलायते । ९०.१२
केषाञ्चिल्लाङ्गलं शृङ्गात् तीक्ष्णतरम् । १६.६ काशीं गत्वा क्लेशान आनिनाय । ७९.११।।
कोपहीनता पापशून्यता । ८५.४ किडार्यमूढो लड़ेश्वरकडूण सङ्कटमनुभवति।७९.१२ कोला कार्य चलतु केनिपातनं विना ?१.४ किटिी कर्दमं कणेहत्य वीक्षते।८२.५
कोलाहलं कर्तुं काहल्या निमन्त्रणा। ७९.१५ किट्ट नापगच्छति पट्टाभिषेकेण। ७१.८
क्रतवः शातं कृतया कति ?१३.१४ किलस्य खलुः सदृशः ८२.६
क्रमेण व्यानो वानरोऽभवत् । १६.७ कुक्टोयावन्न लडपयतितावटिया लड़िता। ४५.३ पद्धता विदबुद्धीनाम् । ४३.१ कुकरस्य गले माला कुकाटस्य कटी कीला । ८८.२ मन्दो भोजराजो दग्धं बीजं वादति। ४१.९ कुम्जराणां दर्शनं कमलानां रोदनाय । १६.५
ओशन्तमपि द्राक्षन्तमपि हरिणं हरिन जहाति।२.७ कुटुम्ब नाम कन्दुकानां
क्रोधो योधं ममार।४३.२ सहस्ररम्बरकरण्डकः ।३२.४
क्रोशस्योऽपीक्ष्यतेऽक्ष्णो कथमपि कुधरा कुटुम्बे कुरक्षेत्रम् । ३२.५
प्रस्तरक्षेपदूरः । १६.८ कुटुम्बे बन्धनं जीवनं दन्धनम् । ३२.६
क्लेशो नास्ति, कुशलं नास्ति । २७.२ कुड्यं कट्टयति, पटो पट्टयति। ५१.८
क्षयं प्राप्तुं स्वयं पतन्तं श्रयन्ति । ४७.६ कुड्यगत कर्णरकान्तः शाकान्ता जाता।८०.१ अवधुरोगवते श्वयधुभैषज्यम् । १०.५ कुन्तेन सूचीकर्म न शक्यते ।२३.५
क्षिप्तमस्तिष्केषु उत्क्षिप्तवदाचरेत् । ८२.७ कुबेरस्य पुरस्तात् कुस्तुम्भरी प्रार्थयते । ७९.१४ सदाधायां किमहल्यं वाद्यते ? १३.१३ कुबेरस्य पुरस्ताद् भिक्षापात्रे प्रसारिते कपर्दिक
क्षुद्रबुद्धे क्षौद्रमपि प्राप्तम् । ७१.९ क्षिप्तवान् । १२.४
क्षुद्रा आद्रियन्ते, बीघ्रबुद्धयो विद्राव्यन्ते । २.८ कुम्भकर्णस्योदराय कथमलं पिपीलिका ? २१.१ .
क्षुब्धा देवा लुब्धा भक्ता।।८२.८ कुम्भकर्णे जागरितेऽपि दम्भवान दशकण्ठो न
खरस्याकोशं श्रुत्वा कुहूरखा शिरोऽकम्पयत ।३.५ जागरिता ४७.५
बरे दृष्टे व रसनाया।२९ कम्भकारस्य कृपा नाम शिरसि मृदाऽभिषेका । १.३ बलम आलिलिद्विपुः बई प्रीत्या लेदि । ७१.१० कुरङ्गः क्रोष्ट्रवद् भवति। ३.४
बल्बाटस्य शृङ्गाराय चूडामणिरुपायनीकृतः । ८३.७
खाण्डववने खण्डिकाबीजं दन्धमिति गाण्डीव- गुड एव गरा संवृत्त ७०.१०
धन्वनः पुरस्ताद् गोपालो रोदिति। ३६.१ गुडगणो मरिचकणेन गलहस्तितः।८५.५ खुरलीनिरतस्य मुरलीनादेन किम् ? ३६.१० गुडपाकं लीड्डा गुरुनिन्दां निष्ठीवति । ७०.११ खुरस्यास्तु बटुइता । १३.१५
गुडपाके दत्ते मृडभूत्या सिञ्चति । ६६.२ गजस्य पदचिहे द्रष्टेगरुडस्य पदवी दृश्यते वा १९.२ गुरुभावं प्राप्तम् उरुगाये पथि पद्यस्य । १६.१२ गजस्य शुण्डया गरुडस्य को लाभा? ८३.८ गुरुरिति वितोऽस्माभिमुर्मुरायते । १२.६ गजस्योपर्युपविश्य गर्दभेनालिजयते । ७९.१६ गुरो पापेन पोरेण गृहीतः शिष्य उच्यते । ८६.६ गजान हन्तुर्गापूजायां महती प्रीतिः। ५९.१ गृधः किंगगनं गवेषते ? १३.१७ गजानां सभायां गन्धमूषिकाचीत्करोति।४९.६ गेहेपण्डितस्य सभाध्यक्षतले गोठेपण्डितः प्रमाणम् । गजे दत्ते, भूतिर्न दत्तेति ग्यानासने तिष्ठति।१०.
२ ८२.१० गजोन्नतिदर्शनेन निजोन्नतिर्न । १.५
गोप्यं गोपनीवमेव । ८५.६ गन्धमूषिका किंगन्धमादनं गिरति? ६२.११ गोप्रकाण्डस्य गीरवं गर्दभो न गणयति । ७१.११ गपेश्वराणां सनिधी मिथ्यावापां दासत्वम् । ६४.३ गोमायुगौलरागं श्रावितः सन् 'नास्ति सुधिरं नास्ति गरिष्ठं नियुद्धं स्वादिष्ठं प्रेठयो।३१.१
मांसं नास्ति चास्थी'त्यवदत् ।३.२ गरुडाय डयनं चटका शिक्षते।६१.५ गौझै शृङ्गी, गर्वस्य नब शृगा।६१.८ गर्जनमेव दुर्वलानाम् अर्जनम् । ६३.२ गोविन्देन महागिरी वोडे ग्रामीणेन मृत्पिण्डं गर्दभवाहस्य पञ्चकन्याभिर्विवाहा|५१.९
बोहम् । १९.४ गर्दभानां गानं मण्डूकानां प्लुतये ।९२.१ गोष्ठी वा गोष्ठं वा १९४.३ गर्दभाय गान्धर्वो वेदः।१२.२
गौतमबुद्ध ध्यात्वा पोरं बड़ लाति। ५९.२ गर्दभे ताडिते गोमायुर्जागरितः । ४५.४ ग्रन्थं रिरचयिषुर्गन्धिं ससर्ज।८७.१ गर्दभेऽपि पुच्छं घोटकेऽपि पुच्छम् । ८२.९ ग्रन्थानध्वीव, पन्थानं तु स्वयमन्विष्य । १६.१३ गर्ववतां शिरसि दर्तताडनम् ।६१.६
ग्रान्धे मुद्रिते गर्यो गलितः।८७.२ गलान्त्यां तैलमपि धीयते । २३.१६
ग्रामटिके सार्वभौमो महानगरे तृणायापि न । ५५.३ गलेन गर्जन्तं बिलेशयं दृष्ट्रा स्तम्बरमा ग्रासं असमानानां हव्यान्ने हेबाक ? ५१.१० विद्यति।६३.३
गाहेण गम्यमानानां ग्रहाः किमुपकुयु ? ६०.२ गवाक्षाणां श्रवाः सन्ति । १६.९
ग्लायन्ती गण्डूपदी गरुडो गिलति। ८८.३ गये पहने गोष्ठं भिन्नम् । २.१०
घटदने जले घटा कि घटयतु १२१.३ गहरे गोधेर एव गरुड ६२.७
घटवयस क्षीरमाशु स्फुटति चियाबिन्दुना । १६.१० गाडेन रोदनेन मूढो बृहस्पत्वाचार्यायते वा? ७९.१७ धर्मो घोरश्चोत्प्लोपः।५१.११ गातुं विवृतवदनस्यास्ये मशकः पतिताः । ९२.३ धुटिकासेवनेन झटिति स्फुटितो रोग४।५०.६ गायनस्य संगीतं श्रुत्वा गर्दभा पलाबित ॥९२.४ घूकानां नर्तने भेकानां संगीतसंगीति४।८२.११ गायनानां न स्वरबोध, स्तावकानांन श्रुतिबोधः। घोरभैरबार क्षीरदेवीत्यभिधानम् । ८३.९
चक्रिकां विस्मृत्य नागस्वरवादनम् ।९२.६ गिरा गुरोनिसरति मार्ग मार्गयेति। ९६.११ चण्डव्याने पण्डितोपदेश।। ७९.१९ गिरिकायाः पुरस्ताद गोमायोर्माया गतासुरभुत।३.६ चण्डी च चामुण्डी च।२८.५ गिरिधरेण गोवर्धने बोहे काष्ठामालाधीशेन चतुराणां मुष्टी चत्वारि सेनाङ्गानि । ४५.५ काष्ठा बोढा । १९.३
परकं ज्ञात्वा हरति प्राणान्। ५०.७ गुज्जैव मर्कटस्य माणिक्यम् ।७९.१८ चरिते चारुणि चतुर्दश भुवनानि तव चरणं
१०२
१०३
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथः
चुम्वन्ति।६८.२
जिनापणे शषमील्यं जिज्ञासते। ८३.९ परिल्ली चोरील्युक्ते चञ्चुसूच्या चञ्चूराकुञ्चिता। जिरिपि युध्यस्य, ब्रह्मण्यपि वर्तस्य । ८५.७ ३७.१
जिह्वा प्रहा जागरूका जगत्याम् । ९१.२ चर्पटसदृशः कर्पटा1८२.१२
जीर्णदहोऽपि मम सखा ज्यैष्ठिकेन्द्रः। ०५.१ पर्वति कपर्दिकां चक्रवर्ती भिक्षते ! ५१.१२ जुगुप्सितेषु परितेषु जरतां गाथा प्रमाणम् । ८८.५ चलतां सौभाग्यं, स्वपतां दीर्भाग्यम् ।२७.३ जुनात्यात्मा पुनात्यात्मा। १६.१४ चपकं नव्यं यत्र च गव्यम् । १६.११
जोषमनुपविश्य जात पतित्या जीवसंकटं प्राप्नोत् । चाणक्यचेतसो माणिक्य वचनम् । ६४.४
४१.५० चान्दनेनापि दण्डेन ताडितानां चीत्कारो जोषमुपविश्य जगतीं जुषति । ४५.६ निसरत्येव । २.११
जोषमुपविष्टानां देवानां पुरस्ताद् रोषभीषणा चापवते कोपो न कारयितव्यः १३.१८
भक्ताउ ।८३.१० चारुचरिता, शान्तिसरिताः।६८.३
जोषमुपवेशनादीषत् कासनं बरम् । ४४.३ चारुरूपा अपि घोरवर्षसो दूषितदृश्वनाम् । ७१.१२ जानज्योतिजल्यातू ।९७.६ चामसिदिश्चकारयात् ।९७.४
ज्येष्ठानां व्यसनं जनतायां संक्रमते । १९.५ चित्रकनवाद् अविभ्यतोऽप्यधिकारिमुखाद् ज्येष्ठानाम् अनुकृत्या जगती सर्वा जीर्णा । १९.६ वेपन्ते । ७३.५
ज्येष्ठेषु पतितेषु जगती पतिष्यति। १९.९ चिन्तायाः समाप्तिश्चिताया उपरि ।२.१२ जरेण शयनादन्मादेन द्राक्षणं वरम् । ४४.४ चोरा शिष्यश्शुरिकावान् आचार्यः । ८६.७ मयां कि जरगवः प्रतिरुणद्धि ? ६२.१२ चोराब भूरिदानम् ।१४.३
ज्ञानहीनस्य श्मश्रु मानरक्षणाय । ४.६ चोरितेन पुष्पेण धर्मदेवस्य पूजा । ५९.३ टीका विकृता लयति मूलम् । ८७.३ छिन्ना जिह्या गानारम्भे भग्नावडीतालारम्भे ।९२.७ डिण्डिमभापी पटहभाषिणं नीचेः शंसितं जगति जना जागर्यासु।।९१७.५
प्रार्थितवान् । ८३.११ जगतीं जेतुं जिह्वां जय । ५०.८
डिण्डिमो नार्दति, प्रामस्तु प्रहरति । ४१७.७ जगदृश्यकाव्यस्य जाठराग्निरेव सूत्रधार1५७.३ तण्डले तुषो नास्ति । १३.२० जडात्मनां कृते नीचा एव निलिमा। १३.१९ तण्डुलध्वंसी मण्डनमिश्रो मुण्डनं कुस्ते।४१.११ जरठल्यापि जठरं पटु । ८१.१ ।।
तण्डुलाय ताण्डवं नृत्यम् । ५७.४ जरद्रायनस्यवदने धन्यासीरागासंन्यासी बभूव । ९२.८ तनुमनसी त्यजन्ति तविषीभिर्मिलनि ।९६.१५ जरायामवरा बुद्धिः ८१.२
तपश्चिकीर्षु कपि पालयति । ३६.१२ जलं दृष्टा कम्ममानानां माघकाले हिमप्रक्षेपः।१८.४ तमो याति. शानमेति । ९६.१६ जलसेचनमन्येन, फलभक्षणमन्येन । ८८.४ तरक्षोः पातेन हर्यक्षस्थास्थिभङ्ग ?३६.१२ जाता स्तम्भो ज्वैष्ठिकेन्द्रस्य बाहो।।२०.२ तरङ्गा भवन्ति, बिरङ्गाः स्वनन्ति । ९६.१७ जाते संताने जयघोषाः स्फीते संताने
तरणिततानांतरेवाश्रयो न च निजा छाया ।१३.२१ भयरोषः।३१.२
तर्पय जिहां सर्पच रोगम् । ५०.९ जामात्रा शापिञ्जरे भक्षिते श्वशुरेण शिंशपा तलं ताडयति, कुडयं पाइयति। ५१.१३ कवलीकृता । ८२.१३
ताटकां कथं तर्पयतु कीटकट कीकटाया? २१.४ जायस्वेल्युक्ते मियस्वेति शृणुते।७९.२० ताटकापुरे देवे वृष्टे, तोटकापुरे तदिगिणतोम् !३६.१३ जालकाद् भीत्या ज्यैष्ठिकेन युयुत्सति । १४.४ ताटकाया वर्जूरस्ति चेत् पाटकाक्षरं मया
द्राक्षणीयं किम् ? २.१३
दर्पसपों दाखिषेण दीनो बभूव । ६१.२० ताडने वटदण्ड-वंशदण्डयो को भेदा ? २.१४ दर्वीमधिक्षिपन्ति दुष्पाचकाः । ६२.१३ ताडिते सक्थिनि तालः संस्थितः। ९२.९ दर्शनं दाशुषे दीर्घदण्ड प्रणामः।९६.१८ तायें भरिति तापसः किमिति ताण्डवमारभते? दर्शनदुईटाद् दूरं दुवस्य । १३.२५ ३७.२
दलपतिः बलपतितिः । ४६.५ तावदनं पापं यावदनं पुण्यम् । ५९.४
दान्तो वा प्रान्तो वा ४९.८ तिविणीफलेन दाडिमख्य विवादः । ८२.१४ दायादानां दवा नास्ति।४९.७ तिमिनिलः कूपे तइति । २०.३
दारुणस्य भवबुन्दस्य ध्यानं दृढो द्रापि४।९६.१९ तिरुमलनायको वा गुरुखलनायको वा ? ४६.३ दाघाटं दृष्ट्रा देवदत्तो दन्तान दपणेदृष्टवान् । ३७.३ तुच्छोऽपि चमरपुच्छोऽपि । ७१.१३
दार्षदां देहि, देवामृतं लाहि।४५.८ तुथानामप्यात्मकथायां व्यथा वर्तत एव । २.१५ ।। दासेरको मण्डूकवाशितेन दिव्यं समाधि तुवरी विना कीदृशी यूषा ?१३.२२
प्रविविक्षति ।१२.१० तृणेन ताडयन् कि मुसलेन नाघट्टयति १२२.५ दिवान्धो देवान्धसं दिसति । ६१.११ तृण्यामध्ये तालतम् ।७२.१
दिवारानं भारतं श्रुत्वा 'द्रौपदीदामोदरयो। तेजस्तावन्नास्तीति सोरस्ताड प्ररोदनम् । ७९.२१ का संबन्धः' इति पृच्छति । ४९.९ तैर्विलान्ता सूत्रम् एतैः स्थलान्तः गृतम् ।४५.७ दिव्योप्यों दीर्धवाक्पेन दीर्णः।९१.२ तैलिकस्य दयाहेतो शिरा कि शीतलायते. दीर्णहृदयानां शिरसि दृषढा । ५१.१५ तैलेन लिप्ते पादतले शीर्ष शीतलायते । १३.२३ दुरितं देवालब्धम् । ५१.१६ त्वरा क्रियता, गते पत्यताम् । १५.२ दुर्गतो मृगेन्द्रो गर्दभस्य पादसंवाहकः । ५१.१८ दग्धाद् घटादामः कुम्भो दृढतरः । ३.७
दुर्गतिकाले देवं स्मरति। ५१.१७ दगुरोगे कद्स्मरणम् । ३६.१४
दुर्दमा कर्दमः ७१.१४ दण्डधारिणी पिपीलिका चण्डव्यानं कम्पयते । ६३.४ दुर्भिक्षे असतादृ देवोऽपि ग्रासम् । ५६.३ दण्डवत् प्रणम्य दशार्धपूजां करोति। ६४.५ दुर्व्यवहारिणां दिव्योपदेशा31७१.१५ दण्डहीनेन चण्डव्यानो न कोपनीयः । १३.२५ दुष्टा अपि बत बत, शिष्टाभीष्टा४।२.१७ दण्ड्येषु धर्मो न दयिषीष्ट । १७.१७
दुष्टाय देवाय धूर्ती देवल । ८२.१५ दन्तदर्शने नान्तर्दर्शनम् । १६.१२
दृष्ट्रा दग्ध्या निवृत्तः । ४७.. दन्तहीनो दवीं दशन दंष्ट्रावान सन् द्रणं किं त्यजति? देव इति नामधेयं, दोर्जन्य भागधेयम्।८३.१२
देव एव दीव्यति चेद् भक्तस्य भिक्षापात्रं दन्निदुर्गस्याप्यन्तिमा दशा । ४६.४
शारणम् । ५१.१९ दम्पत्यो कलहश्चोरस्य सौभाग्याय।३२.३ देवताऽस्मि गलिता नभयोऽहं पावना मम दम्पत्योः कृते दण्डादण्डि दिबं सुखम् । ३१.४ समेऽपि विलासा३।६३.५ दम्भो वा कुयशास्तम्भो वा ? ६१.९
देवदत्तं तर्पयितुं रेवणार्य लगुडेन ताडयति।३६.१५ दयया दारय मेऽधुना शिरः । ५२.१
देवानांप्रियाय इकुले दत्ते दपितस्य सुधाकरास्या परेषां गूकराया । २९.१ दिवाभीतमाछादयति । ७९.२२ दयितो विवाहानान्तरं दीर्भाम्बदो जातः।३१.५ देवाय भागे दत्ते देवलस्य करे कपर्दिका। ५१.२० दखिस्य जठरं भारठ, धनिकस्य द्रविणं भारः। २.१६ देवो देव इत्याश्य लालिकस्य लाइले लोधरसं दरिद्राणां दुन्दुभिवादनम् । ५२.१४
लिम्पति । ७९.२३ दर्पणे दक्षिणो वस्तुतस्तु बामा ८४.४
देवो यद् यच्छति, देवलात् तद् गच्छति।२.१८
१०४
१०५
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
देवो वाचा पूर्वदेवश्च वृत्त्या । ६४.६ देशना दुष्यते वर्तनं भूष्यते । ९६.२० देहं सुहृदो दवा दारयति । ६४.७ दैहिक क्लेशा योगेन दूरीभवन्तीति दृष्टिन्यूनस्य दीर्घ भाषणम् । ९५.३ द्रविणं दत्वा मरणं क्रीणाति । ७९.२४ द्रविणे दृष्टे धर्मराजोऽपि पाटञ्चरो बुभूषति । ५४.२ द्रव्यक्ती दूर्वा दरिद्रं देवदारुं नियुद्धे निपातयति । ५४.३ द्राक्षत्सु जनेषु देवं हस्तं प्रसारयति । १३.२६ द्रोणेन दीर्णोत्साहो दुर्योधनेन दर्पितः । ४९.१० यो कोलाहले तृतीयस्य हालाहलम् । १३.२७ द्वारपालो वा धरणीपालो वा ? ४०.५ द्वापि करी पावनतरी ६७.१
नर्दति । ३७.४
नक्तं शुक्तिर्मुक्तवाससा । १६.१३ नमुखी वक्रमुखीम् अपहरति । ८३.१३ नये दर्शिते सुखेन सिद्धिः । ६३.६ नखिगणे निखिलोन केसरी लिखितकं न समं सुभाषितम् । ८९.५
नगरे कलकले प्रवृत्ते नकुलो निद्राति । २७.४ नन्दने स्थित्वा नरके पतति । ७९.२५ नम्रा बुद्धि कम्रा वाणी । ८२.१६ नयनं तुष्टं सर्व मिष्टम्। १३.२८ नरं चिकीर्षुर्वानरं चकार । ८३.१४ नरोऽन्यः शूलीति शिरो मम शिलायां पट्टनीयं किम् ? २.२०
नर्तनं चिकीर्षुर्गर्त न्यपतत्। १२.७
द्विपः किं दर्गे प्रतिविम्ब्यत आदर्श ? ८४.५ द्विष्टाः कदाचिन्मिष्टं पाययन्ति । ३.८ नर्दन्तो मर्दयन्ति नीचस्य मस्तके तैलम् । ४९.१४ धगधगावमाने परधामनि धान्यं निर्ज पिपक्षति ॥६४.८ नवकविरचिते रामोदन्ते बालिशनुत्ये नव्यदुरन्ते ।
धनमर्जय, मानं वर्जय । ५४.४
धनेन क्रीतो दाघाटो दिवारात्रं कुष्णाति । १७.५
मण्डोद दयितो रामः सुग्रीवः शूर्पणखाकाम। ४८.५ नवनीताला निस्सरति । ३.९
धन्यैरन्यैरुक्तमेतच तच । ८८.६
धर्मदोष शीलवतां शर्म शीर्णम् । ४९.११
धर्मवतां दुर्मरणम् । ५८.४
धर्मारण्ये दारुच्छेदः । ५८.५
धर्मे पण्डिताः कर्मेणा वण्डिताः । ४९.१३. 'धा' शब्दस्यानुराधार्थी लगधेनैव धार्यते । ९१.४ धीरस्वर्गः कण्टकवर्गः । ७६.२
धीनीस्ति रासभस्य, हीनास्ति जठरस्य । ५७.५ धूतध्वान्ता विष्टपे भानुभासः क्षीणप्राणा गह्वरोपह्वरेषु । २.१९
धूलिमुत्थाप्य दृष्टिपितेति ब्राह्मक्षति । १७.६ धेर्ये गलिते दण्डे प्रहारः । ५१.२१ ध्यात्वाऽऽत्मानं धुनुते दैन्यम् । ९५.४ ध्वंसोऽस्तु ध्वाङ्क्षस्य, हंसोऽनुक्रियताम् । १९.८ नकुलं लिम्पन्ति तैलेन नागं लिम्पन्ति नवनीतेन।७४.४
नकुलो दस्युरित्युक्ते नहिकुटी नहि नहीति
नवापि ग्रहा नोद्धरन्ति निद्रालून् जनान् ॥ ६०.३ नवीनभीष्मस्य प्रतिसप्तारं नूतना सन्ततिः । ६५.११
धर्मनिष्ठानां कर्मपीडा । ५८.३
धर्मराजस्य कर्मपापेन केशपाशस्य क्लेशपाशः। ४९.१२ नवीनभेषजापेक्षया पुराणरोग एव वरम्। १३.३०
नवे वयसि नगराजोऽपि नवनीतायते । १३.२९ नाकुजीयं नाशयित्वा नव्यं नरकं निःसारय । ४८.६ नाकुजीये काव्ये नाभस्वत एव नायकः । ४७.९ नाटकयोधस्य शब्दकोषे शिञ्जिनीपदस्य
गुज्नाफलमित्यर्थष्ठ । ६५.१२ नाटकरामस्य कति सीता १ । ६५.१३ नाटकसाधोराटोप एवाधिक ६५.१४ नाटके निपुणानां सहस्रं संज्ञा । ६५.१५ नाणके पटिष्ठाः क्रव्ये वरिष्ठाः । ४५.९ नादते नाविक किमातरं कातरात् १२.२१ नानामार्गेषु नाना मरीचिकाः । ९४.४
नाई गलबिलं, न तृप्तमुदरम् । २१.५ नासिकया भूमिस्पृक्षु महामल्लेषु चमरपुच्छ सोस्ता गर्जति । ६१.१२
निकृष्टा निटिलं निन्दन्ति । ६०.४
१०६
आभाणकजगन्नाथः
निकृष्टे स्वकीये स्वर्णे नाडिन्धमा न निन्दनीयाः । १३.३२
निरक्षरभट्टाचार्यस्य नानाशास्त्रीति संज्ञा । ८६.८ निरक्षरभट्टाचार्याय नैषधं काव्यम् । ८६.९ निरुत्साहानाम् उरुगायः पन्थाः शव्या ।१३.३२ निर्घृणानामपि नाडी स्पन्दते । १३-३४ निर्जितरते सुन्दरीमणेः कनीनिकैव नास्ति । ८३.१५ निर्मितिकुशला निद्रासने निरताः । १२.८ निर्विकानां वर्यबुद्धिर्देवता । ७९.२६ निःश्रेणिकया किं वृक्षविहारविदग्धस्य वानरस्य
१३.३१
निशितबुद्धिं शास्त्राणि नमस्कुर्वन्ति । १३.३५ निशिताऽपि छुरिका न्यग्रोधं न छिनत्ति । १३.३६ नीचेषु नाराच एवं नीति । ७१.१६ नेच्छामीति द्राक्षित्वाऽधुना नोमीति क्रोशति । १८.५
नैके गुरवो नाना भ्रान्तवः । ८६.१० पङ्कं पङ्कजमभिधाय राहूयेण राराजते । ४५.१० पङ्के मुमूर्षोः पाण्डित्यप्रलापा । २८.६ पऽवलोकिते पङ्कजमवलोक्यते । १३.३७ पडू एव पङ्कजस्य पिता । १.७ पटचरे गतो मानः पट्टची रदानादपि न निवर्तते। १३.३८
पटहनिर्माणाय मूकप्राणिनां मारणम् । ५९.५ पटहस्य कर्कश शब्द एव परमोचितः । ९२.११ पठने लब्धं ज्ञानं रटने नष्टम् । ८६.११ पठित्वा पठित्वा शठोऽभवत् । ८६.१२ पततोऽप्युदरम् उत्तानम् । ६१.१३ पतितं चाटकरं प्रास प्रहरन्ति । ५१.२२ पतिपत्न्योः कलहे शिशुचेष्टितं निर्वाधम् । ३१.६ पतिपल्योः परस्परेण प्रतारणा । ३१.७
पत्नी करेणुः पतिः परमाणुः । ३१.८
पत्नी ताटका पतिः किम्मीरः । ३१.९
निःश्रेणी । ८९.७
परकीया उत्तारका स्वकीया उल्लावकाः। ३३.४ परगृहीयं रन्ध्रं कर्णरसायनं स्वगृहीय छिद्रं कर्णारुन्तुदम् । २.२२ परनिन्दा पायसं पिशुनानाम् । ७१.१७ परमसुन्दरी नर्तकीं दृष्ट्वा पट्ट् पाशबद्ध पादपे
ललाग । १९.९
परमात्मा प्रवचनात् पलायते । ९६.२१ परमेश्वराय पर्युषितं नैवेद्यम् । ८३.१६ परवार्तव वाचाटानां विश्वम् । ७.४ परशुविद्या पामरया १३.३९ पराक्षेपः केषाञ्चिद् विराभ्यासः । ७१.१८ परिणयात् प्राक् प्रेष्ठ, परिणयानन्तरं
पापिष्ठा । ३१.१०
परिणये पुरुसंपत् पुरोहितानाम् । ३०.५ परिणयो वा परितापो वा १३०.६ परितो लम्बमानानि फलानि प्रमादादपि नास्ये पतन्ति । १२.९
परुषवचनानां प्रतिपदं प्रतिपक्षाः । ७.५
पर्पटी कर्तुमजानन् पौरोगवपदवीं काक्षते । ६१.१४ पर्पटीदशनेन भग्नदन्ता कर्परं कथं गिलन्तु ? २३.७ पर्पटीमुत्पाट्य पर्वतमुत्पाटय । १३.४० पर्वताय प्रस्तरदानम् !७९.२७ पलायितायां पिशाचिकायाम् उच्चाटनमन्त्रे मुसलामुसलि । ७९.२८
पाजो नास्ति, राजोत्तमः कथं भवेत् १२३.८ पातञ्जलं योगमभ्यस्य परमोत्रं शापं ददाति । ८३.१७ पातञ्जलेन योगेन स्फीतं तमो हन्ति । ९५.६ पाताले कीदृशी पीयूषवार्ता १८३.१८ पातुं जलं नास्ति, 'पायसं पित्तलपात्रे किम् इति जगर्ज । ६१.१५
पादयोः प्रणिपत्य पादाङ्गलीछिनत्ति । ६४.९ पादावन्यस्य पादरक्षे चान्यस्य । १४.५
पथिकाने पूतन्यै प्रणामपुररम् आमन्त्रणा १७.७ पादे पीडिते पाणी पीयूषम् । २५.१
पथीनां देशनां पवना प्लावयति । ८९.६ पद्मासनं पक्वं संचरहितानाम् । ९५.५
पद्मिना हता पद्धतिरेव पद्धतिः। ६७.२ पद्यमवद्यं नैव वाणी, कष्टकिविटपी न च
पापाचरणेन पुण्यसंचयः । ५९.६ पापिष्ठानां पादेषु पुष्पोपहार४ । २.२३ पापिष्ठानां प्रचुरमायुः । ७१.१९ पायसभाण्डे वायसः पतितः । ३६.१६
१०७
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
पायसे मक्षिकापातः । १२.१० पालनं चिकीर्षुर्लालनं कृत्वा
डालाहलमपिवत् । ७९.२९ पालीत्रिपिटकेन पिपीलिकां मारयति । ५९.७ पिचुविषये पर्वतदना पृच्छा। ८७.४ पिपीलिकायै आदिष्टे कार्ये पिपीलिका पुत्तिकायै आदिष्टवती । २७.५
पिपीलिकारोदनं पर्वतः शृणोति किम् १५१.२३ पिपीलिकाशववाहनाय पञ्च माया आगताः । ७९.३० पिप्पल्यास्तडूनेन पुत्तिकायाः पर्वोत्सवः ॥ ८८.७ पिशाचस्य पटवासका १८३.१९ पिशाचानां किं पण्डितभाषया ? ८६.१३ पिशाची तब कृते घृताची । २९.२ पिशाचेन पुराणप्रवचनम् । ७१.२० पीठे स्थिते पाठेन किम् १८६.१४ पीठोपविष्टो दासेरका परमज्ञानी । ७३.६ पीडयाच पाडवालमीडनं करोमि ते। ५२.२ पीडायामपि पन्थानं पश्यन्ति पटुबुद्धयः । १३.४१ पीयूषमप्यस्तु पिचुमन्दोऽप्यस्तु । १८ पुच्छेन लाङ्गूलं युयुजे । ८२.१७ पुच्छेनेव चोरयन् शुण्डया किं न गृणाति १२२.६ पुण्डरीकात् किं पूतिगन्धः स्रवति १ ८३.२० पुण्ड्रं धृत्वा पाण्डित्यं नाटयति । ६५.१६ पुष्पं स्वप्रणीतं परैरनुष्ठितं कुम्भीपाकाय । ५९.८ पुण्यपादपे पापफलम् । ५९.९ पुण्येनार्जितं द्रव्यं पापाय व्यक्तिम् । ५९.१० पुत्तिकापुरे जिजीविषुणा मृत्तिकाभक्षणं शिक्षणीयम् । ४०.६ पुरस्तादेवस्य पादरक्षायां चिन्ता । ५९.११
पुराणं श्रुत्वा पादरक्षाम् अचूचुरत् । ५९.१२ पुरुषद्वेषिष्याः परिणयाधिक्यम् । ३०.७ पुरे धान्तिर्वने शान्तिः । ४७.१० पुलिकेशिनं प्रजिहीर्षन् अवकेशी संवृत्तः । ४६.६ पुलिकेशिनं विरुध्य बुद्धधन् हर्षवर्धन
हाहाचकार। ४६.७
पुष्पन्धयस्य प्रच्छादने प्राप्ते चटकस्य चीवरं चोरितम् । ५१.२४
पुस्तकं पठित्वा दुस्तरं साधयति । ८७.५
पुस्तकचोरस्य पुष्ये पञ्च प्राणाः । ५९.१३ पूर्ण पापे प्रच्छका कोऽपि नास्ति । ५९.१४ पृथुकतण्डुलराज्ये पट्टाभिषिक्त पौरखपुरं पाति । ३८.१
पोषिते मूले पल्लवो हसति । ८२.१८ प्रणतः परमेश्वरः पादाभ्यां प्रहरति । १२.११ प्रणिपातं नाटयन् पार्ष्णि गृहीत्वा पातयामास । ६४.१०
प्रतारकस्य वचने पलाण्डुरेवाम्रफलम् । ६४.१९ प्रतिपक्षे पतिते प्रत्यनं संकटम् । ४९.१५ प्रतिमायोगी प्लवङ्गमति । ३.१० प्रत्यन्नं भूषितं शस्तं पुराणं भाषितं शस्तम् । १३.४२ प्रत्यग्रहरिणापेक्षया पुराणः शशको वरम्। १३.४३ प्रत्ययेण जलेन पुराणः कर्दम प्रवाहितः। २.२४ प्रत्यये प्राचेतसीये प्रहस्तस्य पत्नी परशुराम पाडयति । ४८.१७
प्रथमा संततिललनाय द्वितीया पालनाय तृतीया ताडनाय । ३१.११
प्रदत्ते तृणे प्रस्तुम्पति । ७१.२१ प्रदीपेन तमः प्रसूतम् ! ८३.२१ प्रधने सर्वेऽपि परकीयाः । ४९.१६ प्रसरन्तं पूतिगन्धम् अर्गला न निरुणद्धि । १३.४४ प्रसूतः सूकरोऽपि प्रसूतवतां लालनाय । ७५.२ प्रसूतस्तु मद्यपायी, भर्सितास्तु वायुभक्षाः । ८३.२२ प्राकारं विलय शोकाकुलः संवृत्तः । ४६.८ प्राचीनं पुण्यं नवीनं पापमभूत् । ५९.१५ प्राचीनपुण्यानां प्रत्यग्रपापेन परिहारः । ५९.१६ प्राणायामं चिकीर्षुः प्राणसंकटं व्यतानीत् । ९५.७ प्राप्तमेव पुरु पुष्यम् । १३.४५
प्रीतिर्वा प्राणसंकटं वा १३१.१२
प्रेयसी परिणयानन्तरं वायसी । ३१.१३ फलिते पापे दलितं हृदयम् । ५९.१७
फाले ताडिते फलं न खात् पतति । १३.४६ फेरुणा युतः पुण्डरीकस्यापि चण्डव्रणाः । ४७.११ फेरो फलानि पक्वानि । ३६.१६ वासनाभ्यासेऽपि बुद्धिर्न बाधिता । ९५.८ डिश विकीर्य तिमिङ्गलं काङ्क्षते । ७९.३१ वड्भणतां बुसचर्वणमेव भूरिभाग्यम् । १२.१२
१०८
आभाणकजगन्नाथः
बधिरमधिकारिणां रुधिरम् । ७३.७ बधिरस्य कर्णयोर्मधुरो मण्डूकनादः ॥ ९२.८ बधिरस्य गानामृतं बधिराय । ९२.९ बन्धुतर्पणात् सिन्धुना संग्रामो वरम् । ३३.५ निर्गमने बाणोद्धार | ३३.६ बन्धुर्नास्ति बाधाऽपि नास्ति । ३३.७ बन्धून् प्रीणयितुं भूरि योगासनम् । ३३.८ वह शान्तो बहुरूपधारी । ६५.१७
साधिते त्वन्तः शोधितम् । ९६.२२ बहुभिः कुम्भकारैर्भङ्गः कुम्भस्य । ९४.५ बादरायणस्व शिष्या भेदरायणा अभवन् । ८७.६ बालव्रणो ब्रह्मराक्षस १६.१४
वाष्पं मुज्यताम बुद्धस्यार्थसत्यानि । १४.६ बहुमूले स्थितंत्र राहुले गवेषयति । ७९.३२ बीजेऽनुमेऽपि बीजपूरं चियादिपयो
व्यादत्तास्याः शेरते । १२.१३. बुद्धिं वदतां शुद्धिर्नास्ति। ८३.२३ बुद्धी निशितायां विल्यं ब्रह्मास्त्रम् ॥४५.११ बुद्धयनुसारं भक्षय मा तु जिह्वानुसारम् ॥१३.४७ बुभुक्षाधिक्ये भिक्षापात्रं भग्नम् । ५१.२५ बोधं हि क्रोधः किमर्थ १८३.२४ बोधे जाते बुद्धिर्वका ८६.१६
बोधे रुदिते बाधो हसति । ८६.१७ बोधोदयेऽपि शोधो विधेयः । ८६.१५ ब्रह्मज्ञानं न्यूनं जिह्यं कर्म तु नोनम् । ६४.१२ भक्तेषु भैरवेषु भवत्सु भगवान् भीरुर्भवति । २.२५ भग्नं चापं लग्नं श्रेयः । ४७.१२ भग्नदन्तानां भूरि कामना चणकादने । १२.१४ भग्नदन्तानां शरावे पृथुकतण्डुलः । ६२.१४ भग्नास्थिकस्य शिरसि लगुडेन प्रहारः । ५१.२६ भक्ष्यमप्यस्तु भर्माप्यस्तु । १०.३ भक्ष्ये रक्तिर्भिपजि च भक्तिः । ५.२ भज तत्त्वं त्वं कालाधार सृजनस्थितिलयकालातीतम् । ९६.२३ भाभाणकं भुवो नाणकम् । ९०.१३ भणाभाणक गुणाधायकम् । ९०.१४ भण्डेन भगवद्गीतोपदेशः । ६४.१३ भद्रचरितानामपि रौद्रा अपवादा। ६८.४
भर्म गृहीत्वा भूषणाय स्वन्ति । ७९.३३ भर्म दत्वा भर्त्सना कारयते । २.२६ भर्मदेवतेव धर्मदेवता । ५४.५ भवनादानं समाप्य "तव नामधेयं किम इति पृच्छति । ७०.१२
भव्यं रागमारभ्य भषकवदाक्रोशति । ९२.१२ भव्यबुद्धिरामाणकान् भष्यात् । ९७.८ भस्मनि लुठतां भर्मावातिः । २४.३ भस्मनि शवालोर्भर्मणि स्वप्नः । ५१.२७ भस्मविषये भयानकं ताण्डवम्। ४१.१२ भानुं किं वर्णवन्त्यभिनिमुक्ता: १६२.१५ भानुः प्रतीच्यां भासते । ३.११ भानुमण्डलेपि तमखण्डोस्ति । १६.१५ भारतयुद्धस्य भीष्म एव निदानम्। ४९.१७ भारते भव्यात्मा भीमः । ४९.१८ भार्या यदि भारः पतिः प्रेतः। ३१.१४ भाषा श्लक्ष्णा भाव कुमृतिः । ६४. १४ भिक्षाको यक्षाधीशे भर्ममयं भिक्षाभाजनं प्रार्थयते । ७९-३४
भिक्षाजीवस्य स्वप्ने नृत्यस्तु कुवेर ६१.१६ भिक्षाधीश्वरो यक्षाधीश्वरं
पादमर्दनायाज्ञापयति ६१.१७ भिन्ने स्वान्ते बन्धनं क्लेशसाध्यम् । १६.१६ भिस्सटायास्त्यागे प्रीतिभङ्गा, भोगे
स्वास्थ्यभङ्गः । ५.३
भीकराकारः सूकरं दृष्ट्वा थरथरायते । ८३.२५ भीमो वामनं विलोक्य ग्रामात् पलायते । ८३.२६. भीरूणां शशकानां तृणकम्पोऽपि व्याघ्रम्पः । ६.२ भीरोरार्वाद् भीतैर्भ्रान्तिः शूरोऽनार्यः प्रीत्या सेव्या । ७१.२२ भीरोरुत्तरकुमारस्य ‘भूमिज्ञ्जय' इति संज्ञा । ४९.१९ भुजवलमेव भूरि भद्रम्। ९४.६ भुवने लब्धकीर्ति, स्वगृहे मूर्खमूर्तिः । ५३.३ भुवनेषु भद्रं भूयात्। ९७.९ भूतपूर्वसर्वाधिकारी संप्रति भिक्षाचारी । ५६.४ भूते सदा वर्तमानाः प्रेता भवन्ति । १३.४८ भूमेरुपरि निधि, गिरेरुपरि मेरु, मेरोरुपरि मूषिका । २०.४
१०९
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
भूरिवस्योपरि नारिकेलपात४ । ५१.२८ भूलोकस्यान्तरङ्गे वल्मीकस्यान्तरङ्गे विलस्थान्तरङ्गे वराहस्य शैत्यमभूदिति हेतो पर्वतस्योपरि निर्वाचित सर्वमठाधिपः 'आक्षि' 'आक्षि' इति क्षुतवान्। ३६.१७ भेषजे पीते रोगो जातः । ५०.१० भैरवीरागो वा रौरवनरको वा? ९२.१३ भोगं विणू रोगं प्राप १२.१५ अंशानन्तरं मुसलः पवितः । ३८.२ भ्रान्त्वा त्रीन् लोकान् भुक्ते कपर्दिकाम् । ७९.३५
मयूरवन्मनोहरो व्यंसकवद् विश्वासध्वंस। ६४.१५ मयूरे दृष्टे महासिंहानामूस्कम्पः । ४६.९ मरणमेव मनुजानां शरणम् अन्तिमम्। १३.५० मरिचेनारम्भः समाप्ती करम्भः । २४.४ मरुभुवि ततां मन्दाकिनी लब्धा । २४.५ मर्कटं पालयित्वा मनोजवाय दीक्षां धत्ते ! ८३.२७ मर्कटयाने मण्डूक साक्षी । ८२.१९ मर्कटेन नृत्ते मणीचकगुच्छानि तस्मै मयूर समर्पयति ।४०.७ मर्त्या द्विर्णा भित्तिस्त्रिकर्णा । १६.१७
मघवन्मात मृष्ट्वा महाश्वेता महामेचकाजाता । २०.५ मर्दलेरारम्भो म्लाना समाप्तिः । ७८.२ मठे नष्टेऽपि शिष्ट । ६१.१८ मलीमसबुद्धीनां मनोज्ञोऽभिनयः । ६५.१८ मडुकाद् भीता लडुकं यच्छन्ति । ६२.७ मल्लिकासह युद्धम् । ६.४ मत्कुणात् कामातङ्गेन युयुत्सन्ति । ३.१२ मल्लिका यदि नारिकेलवृक्षे फुळे मम गृहे मतिहीनानाम् अतिरेकः। ७९.३६ कनकवर्षणं भवेत् । ३८.३ सत्तालोऽपि मुकुरे मुष्टिमेयः । ८४.६ मल्लाधीशो हकमाच्छाद्य स्वप्ने भदेशेन युद्धपति । मत्या हीना मिथ्या वदन्ति । ७९.३७ मत्स्यमारणेन मत्स्यरस्य जीविका । १.९ मदिरामत्ता मुदिरान् निन्दन्ति । ७७.१ मदीयः कर्दम एव मम कृते पीयूषसागर । ७५.३ मदीयो बान्धवः खरोऽपि सैन्धवः । ७५.४ मद्यपानां शीधुरेव महादेशिक साधुः । ७७.२ मद्यमेव महास्वर्गः। ७७.३ मधु न स्रवति मरिचफलात् । १३.४९ मधुरं वचनं श्रुत्वा रुधिरगर्ते मम । ७९.३८ मनः पवित्रं द्वेपलवित्रम् । ६७.३ मनोरथः सृज्यतां पयो रथः साध्यताम्। ८९.८ मन्दं मन्दं महासिद्धिः । १५.३
ne of
४१.१३
मूढेषु हितमुपदिशन् गाडमूढा । ७९.४२ मूर्खाचार्यस्य मर्कटः शिष्यः । ८६.१९ मूलं मलिनं व्याख्याख्यात् । ८७.९ मूले जलं पचेलिमं फलम् । २५.२ मूषिकं जित्वा मृगाधिपं जय । १३.५५ मूषिकमल्लं मातङ्गमाणवको मर्दयति । ६२.१८ मृगस्य शृङ्गे दृष्टे मृगाधिपस्य दंष्ट्रा विभेति ! ८३.३२ मृगाधिपस्य वनेषु शक्तिः, मूषिकस्य विलेषु युक्तिः । ८२.२१ मृगाणां पालनाचेहामृगा नियुक्ताः । ७९.४३ मृतो वेतालः स्थितो ब्रह्मराक्षसः । १.१० मृत्पिण्डं महापर्वतं चिकीर्षति । ४१.१४ मृत्पिण्डे विश्वस्य महानदी तितीर्षति । ७९.४४ मृदा जाता मृदं याता ४७. १४ मृदमदन्ति मृदुललिताः। ६.६ मृदुलता व्रणिता, मुसलधीर्विनुता । ८८.८ मृदुलेषु मानवास्वम् । ५१.२९ मेरुं दृष्ट्वा मृत्कुम्भं विस्मरति । ५६.५ मोदकं परिवेषितो मूषिको मरिचमप्यस्त्विति पुरति । १०.४ मोदेवाधे मेदिनी मध्य उत्सः । २४.६ मौनवीरा मेरुं गिलन्ति ॥ ८.३ मौनव्रते सति किमर्थं मण्डूकेन सख्यम् १८.४ मीनेन कनकाभिषेकोऽपि कर्दमाभिषेकोऽपि ॥ ८.५ मीनेन मानो न मीयते । ८.६ मीनेन मूढा जेतव्याः । ८.७ म्रियेऽहमित्युक्त्वा मिष्टान्नं भक्षयति । ६५.१९ यज्ञे दग्धं यजमानस्य श्मश्रु । ३.१५ यतोऽस्ति वृषावाकृ ततो न मृषावाकृ । १३.५६ यतिपतेः कतिकूपिकामात्रं मद्यम् १८३.३३ यदा देव सुवर्णं वर्षति तदा मम पितामहाय पीताम्बरं केष्यामि । ३८.४
महौषधिरभूत् पङ्गर्महावैद्यस्य कौशलात् । ५०.११ मां चक्रवर्तिनं कृत्वा त्वं राजा वा भव, सामन्तो वा भव । ६१.२० माननाशाय महामानवमैत्री । १६.२२ मा कृन्तापरवाक्यं स्वगिरा यदि मैत्री तेऽभीष्टा रुचिरा । ६८.५ 'मा' 'मा' इति क्रोशता मस्तके मानुन घट्टनम् । १८.६ मार्दङ्गिकस्य शयेन किं कार्यम् १८३.२८ मालिन्ये क्षिप्ते मणीच सपर्या । ५२.३ मिती नष्टायां मुसलेन संभाषे । ३.१३ मिथ्यामतिः सत्येन शपन् पटलं वादयति । ६४.१६ मीनान् ग्रहीतुकामो महोदधौ मम । ७९.४१ मीनापणे महावीरविग्रहं मीमांसते ! ३६.१८ मीमांसकस्य मातुलो मीनस्य मांस मेध्यं मन्यते। ८३.२९ मुक्तिकान्त्याशुक्तिकारी पट्टाभिषेकः । १६.२३ मुखे कारुण्यं करे कार्पण्यम्। ४२.४ मुखेन सन्ति सुखेन वसन्ति । ६९.१ मुज्यति जलुका नाज्यति नक्षत्रः । १६.२४ मुदा अतिथी आगते मृदा अलिम्पन् । ८३.३० मुद्रराद् पातो हृद्वराद् वरम् । २.३० मुद्रणानन्तरं द्रताण्डवम् । ८७.७ मुद्रणे जाते मुखं ग्लानम् । ८७.८ मुमुक्षुर्मण्डूकै साकं मौनविषये महावादमारभते । ८३.३१ सुरजस्य स्थाने शब्ददम्भः मुनेरस्थाने मनदम्भः ।
मशको महानादेन महिषस्य कर्णकुर भनक्ति । ६.५ मशको मृगाधिपं भावयति । ६२.१६ मषीविन्दुनिपातेन मदनो मर्कटायते । १६.१८ मस्तकं पुस्तके त्यक्त्वा मस्तिष्कं दूरतोऽत्यजत् । ७९.४० मस्तकज्ञानी पुस्तकज्ञानिनं कनिष्ठिकया धूनयति । ८५.८ मस्तकेषु दशसु मस्तिष्काणि भिन्नानि । ४७.१३ महतां महान क्लेशः । १३.५१ महतां योतॄणां मृदा मिलनम् । ४९.२० महतामन्तर गहना कुहना । १६.१९ महाकस्य मर्दले भन्ने महाकीज्यस्य कण्ठे
यद्धव्यं तद् भवतु, उदरपूरं भोजनं भवतु । २७.६ यद्वा तद्वा सिद्धिविनायकस्य सपर्या । ३५.३ यवागूपायी सुवर्णमील्यं जिज्ञासते । ६१.२३ यावान् गरिमा तावाल्लपिमा । ८२.२२ यूषाक्तमोदनं पीयूषवेदनम्। ५७.६
मन्दाकिनीं गत्वा मृदम् अखादत् । ७९.३९ मन्दीभूतं मस्तिष्कं मैरेये मग्नानाम् । ७७.४ मन्मयम्मन्यमानो मुकुरं मक्षु मोटितवान् ॥ ८४.७ मम कष्टं मम कृते वंहिष्ठम्। २.२७
मया गप्पे विकीर्णेऽपि ममान्वयः सत्यहरिश्चन्द्रस्य
।
६१.१९.
मम पितुः शृङ्गपुच्छानि न सन्ति । मम तु शृङ्गपञ्चकं पुच्छषटुं च तत् कथम् ? ३९.३ मयूरस्य चार्या चिन्ता मर्कटस्य चौर्ये चिन्ता । २.२८
११०
किमर्थं कण्डू १३७.५
महातरुरिति भ्रमा स्नुहितरी महान् जायते । ७२.२ महादेवतासु मृदं खादन्तीषु क्षुद्रा देवताः क्षुधा
आभाणकजगन्नाथः
क्षुभ्यन्ति । २.२९
महाबलिनोऽपि कदाचिन्महाक्रोशं मुज्वन्ति । १३.५२ महाभ्यासेन मायां मर्दयेत् । १३.५३ महामहोपाध्यायो महोपद्रवकारी १६.२० महामहोपाध्यायमहिमान्वितभट्टाचार्यो
वर्णमालामेव न जानाति । ८६.१८
महाशा मोघाशा १६.२१ महिषस्य किं मार्जार प्रतिमल्ला १६२.१७ महिषो मयूरवन्नृत्यन् पतित्वा अस्थि बन । १९.१० महोग्राः कदाचिन्मृणाला ४९.२१
६१.२१
मुष्टी मे विष्टपत्रयी। ६१.२२
मुसले किसलयः । ३.१४
मुसलेन हृदे लडियते दण्डेन गिरिर्लङियतः । ८२.२० मुसलो हलं दृष्ट्वा मुखं साचीकरोति । १३.५४ मूकत्वं बहूनामेकस्य शिरसि शृङ्गाय । ४९.२२
१११
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
योगिना पीयूषे पीते विदुषा विष पीतम् । १९.११ रचितं सर्व रामायणं न सृष्टं सर्व सुभाषितं न । ८९.९ रणरणकेन द्राक्षति, गुण्डां च शुनो लाङ्गलं करोति । २८.७
रथो न चलति रत्नगर्भा विना । १३.५७ प्राचुर्यमपि राक्षसेषु जीवति । ९.१० रसज्ञा रसान् विरसयति । १६.२५ रहस्यं जुगोपविषतां पटहाजीवेन सख्यं रौरवनरकाय । ८०.२
रागो रोग तालो बेताल, श्रुतिर्विस्मृति, गान्धर्ववेदो गर्दभगानम् । ९२.१४ रागो वा रोगो वा १९२.१४ राजगर्दभः पाडितवान् इति हेतोर्ग्रामे पट
वादयामास। ७९.४५
राजसीधे कोलाहलं श्रुत्वा कर्णवधः कारित एडमूकेन । ७९.४६
राजा गृहीता राराजन्ते । १३.५८ रात्री पक्षावनं, दिवा भिक्षावनम् । ८३.३४ रामग्रामे रावणः सार्वभौमः । ८३.३५ रामोऽपि वामोऽभवत् । ४७.१५ रासभे दृष्टे दन्तशूलम् । ५०.१२ रिक्ते पात्रे पीयूष पूर्वते । ९६.२४ रुग्णस्याग्रे भेषजं विस्मृतम् । ५०.१३ रुचिरे कर्मणि रचिते जगति
प्रचिता कीर्ति सुचिरं जयति । ८९.१० रुदिते चरणे मुदितं हृदयम् । २५.३ रेफेण रचिते रामीवचरिते प्राज्ञ्जनेः पन्य
पञ्चसहस्रम् ४८.८
'रे' इत्युक्ते 'हे वयमिति प्रत्युत्तरति । ४.७ शब्देन श्रवा दिव्या रोहन्ति वधिरेष्वपि । ५४.६ रोगः शापश्चेतनानाम् अलसानां बरो व ५०.१४ रोगी वैद्यस्य भेषजम् । ५०.१५ रोदनशीलस्य पुरस्ताद् वेदघोषः । ८६.२० रोपतो दह्यते कि गौर्मूषकाशिनिवृत्तये । ११.११. रोषक्तामग्रे जोषमुपविश। १३.५९
लक्षमुत्कुष्य शतं प्रकुरुते । ३९.४
लङ्कां गत्वा पठ्ठे मग्नः । १७.८
लजालुर्वघूरं तुलायस्य कण्ठे समार्पयत् ३०.८ लजाशून्याः सकलैर्मान्याः । ७१.२३ लटकेषु धर्मशास्वं लगुडात्मकम् । ५८.६ लताऽन्विष्यमाणा स्थिता पादपृष्ठे । २४.७ लताप्रहारेण भग्नकटी लगुडप्रहारः । ५९.३० लक्ष्यते लभ्यते लब्धं याहि वाहि च याहि च। ९६.२५ लब्धमेव ललितम् । १३.६०
लयं प्राप्ता जीवनाडी स्वरैः साकं स्पन्दते । ९२.१५ लवणस्य लोपे वारिधिना वैरम् । ६२.१९ लाक्षा दहन लेडु किम् ? ७९.४७ लाभापेक्षुराभाणक भाषेत ९०.१५ लालनाय वृद्धगृधं पालयन्ति । ७९.४८ लालनार्थी गर्दभपोत पालकं पाडयति । १६.२६ लालितः सारमेवो लीलया दशति । १६.२७ लालितो मूषिको लुलायो बभूव । १६.२८ लिखिते सकले कवने, कुष्टं सर्व गानम् । २.३१ लीलां सिगृलाहलं ससर्ज । ७९.४९ लुण्टाकेन लीला मातु राखनेन संगो मास्तु । ७४.५ लुलायेभ्यो लगुडोपायः । ४९.२३
लेखनमन्यद् रचना त्वन्या । ८७.१०
लोकशानां पाण्डित्यं नास्ति पण्डितानां लोकज्ञानं
नास्ति । २.३२
लोकानां धरा कस्याश्चित् स्मरः ॥ २९.३ लोके शुद्धि परमा सिद्धिः । ८५.९ लोकोक्तिर्वाछेकोक्तिर्वा १६४.१७ लोकोद्धारं नटन काकोदरो मेकान्
भक्षयामास। ६४.१८
लोकोद्धारे शोकोऽल्पः । १३.६१ लोको मुत्याकोत्सवश्च बहुशोकोद्धश्च । १.१२ लोकमुष्णं च शीतं च । १.१३लोवेण जीविका लोलशीलस्य पालकस्य । ७१.२४ लोलबुद्धिर्ललाट पट्टयति। ६०.५
बुद्धिः शक्रं जयति ! ६४.१९
वचनं पालयितुं कण्टकेन कण्ठो विद्धः । ७९.५० वचसैव गौरवं वचसैव रौरवम् । ९१.५ वयके विश्वस्य विमलाशये विचिकित्सति । २.३३. टिकाभाण्डे व्यापोतस्य किं विधेयम् १८३.३६ बटो वट एव, घटो घट एवं १८३.३७
११२
आभाणकजगन्नाथः
वत्सो वृषभो न सेनापतिः सम्राप्न। ८३.३८ वदने निष्टते, पदयोर्मणिमञ्जीरम् । ५२.४ वद सत्यं, वह कुणपम् । १३.६२ वधू रासभी वह क्रमेलका । ३०.१० वनान्तर्वाहयति वाहिनीम् अधुनः । ७९.५१ वनिताद्वेषिणो वारं वारं विवाह । ३०.९ वन्ध्यं वृक्षं परितो वस्त्रमास्तृणीते । ७९.५२ यदि लुठति वाच्छा हेमाद्रिं पयति । १०.५ वयसि व्यतीते बाल्यं बहते । ८१.३ ववाङ्गयनिर्माणे परकायाप्रवेशः । ८६.२१ वराहस्य पुरो वेणुनादः । ९२.१६ वरीयान् भण्डेषु दण्डोपायः । ६४.२० वरी वा ज्वरी वा ? ४७.१६ वर्णिले चीनाम्बरे दते वानरासनं करोति। ११.१ वर्मधारिणां धर्मभ्रंशेन धर्मः । ४९.२४ वर्म नास्ति धर्मदेवतायाः । १३.६३ वर्षा ग्रामे हर्षाय नगरे क्लेशप्रकर्षाय । ५३.४ वल्गुलिकायै पीताम्बरं प्रत्तम् । ११.२ वल्मीकेऽपि वज्रं वीक्षन्ते विपुलाशयाः। ६७.४ परि वृक्षः पतितः । १.१४ वसुमान् विचरो वाजिना वीज्यते । ५४.७ वस्तुस्थिती कथितायां व्याघ्र इव लङ्कृते । १.१५ वस्त्रशुद्धी निर्णेजक एवं निर्णेता । १३.६४ वस्त्रसौन्दर्य किं विजानाति दासेरका १६२.२० वाक्चतुरो वा वागुरिको वा ? ६४.२१ वाग्मिनो विशेषज्ञानिनो भूयासुः । ९७.१० वाग्यतो वर्तमानानां पुरस्ताद्वापाटानां नरकदर्शनम्।
७.६
वाचाटानां बहुकपटानां बहुलं शूषं गच्छति शोषम् ।
७.७
वाचालानामाचार्यो वाचाटा । ८२.२३
वामनं दृष्ट्वा खर्वो गर्व विभर्ति । ६१.२४ वामनस्य भीमोदरम् । ८३.३९ वामलूरीयं विध्वस्य वामं वृत्तान्तं वमति । ४८.९ वामहस्ताङ्गलीविदग्धस्य पुरस्तादज्ञानी सर्वशः । ४.८ वाग्यतानां पुरस्ताद् वाचाटानां नरकदर्शनम् । ७.६ वायुं विदारवितुं विविधान् व्यायामान्
विदधाति । ६२.२१
वारं वारं निमञ्जन्ति पारावारे धुरन्धराः । ९६.२६ वारणासी गत्या विवादम् आनिनाय । ७९.५३ वारिवा वीनां वलनमिव विज्ञानां वाक्। ४५.१२ वार्तायां पृष्टायां वृन्ताकत इत्यार्तनाद करोति । ३६.१९
वालुकाराशिर्व्यन्तरं न भनक्ति । ४७.१७ विक्षुभायां विक्षोभ १८३.४० विग्रस्य किं प्रतिश्याय १५०.१६ विचारे मृते विकार उत्थितः । ९४.७ विजलं कूपं निवाय विगतासुरभवत्। १२.१६ विटपिनि फलपूर्णे प्रस्तरेहां! प्रहार १६.२९ वित्तमादाय विलपनं कृत्तमानानामाजीविका । ५४.८ विदितं मील्यं बजे नष्टे । १६.३० विदिता देवता विपर्यस्ता जाता । १६.३१ विदुरान्नीतिश्चतुरात् भीतिष्ठ । १३.६५ विद्यां वर्तने पश्य । ८६.२२ विद्यावतां ग्रन्था एवं पन्थाः। ८६.२३ विद्रुमे वीक्षिते वैडूर्य न विलोकितमिति विलपति। १०.६
विद्वानिति पितोऽस्माभिर्यद्वा तद्वा कल्पते। १२.१७ विनयः स्वनति । ८९.११
विनष्टे येतण्डे लाङ्गलाय मुसलामुसलि । ७९.५४ विरागी वार्धुषिकः संजातः । ५६.६ विलम्बो बभूव विशुद्धिर्बभूव । १५.४ विवाहो वा विलापो वा ? ३०.११ विशुद्धबुद्धिर्विजयते विश्वम् । ६७.५ विशेषठ को मुमूर्खोर्विषवापीपाशानाम् १५१.३१ विश्वं वीक्ष्य विरोधं विजयस्व । १३.६६ विश्वं विचिन्त्य विद्वनेत्रः संवृत्तः । ७९.५५ विश्ववेदसो विचित्रचरित्राः । ३.१६ विश्वस्मिन् विज्ञानं विजृम्भिषीष्ट । ९७.१० विश्वस्य योगक्षेमं विचिन्त्य विद्वनेत्रा संवृत्तः । ७९.५५ विश्वासपाती वस्त्राज्यले वृश्चिकः। ७१.२५ विष्टिकरणेऽपि विविधा निन्दा ॥ २.३४
विस्तर एवं कदाचित् सुस्तरः । ९१. ६ वीक्षणे कृतकष्टानां तुष्टिरष्टसु सिद्धिषु । ९५.९ वीतकार्या देवताऽपि प्रेततायै स्पृहयते । ४१.१५ वीतरागाः स्फीतभोगाः संवृत्ताः । ५६.७
११३
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
बीबुद्धीनां वाचाटतेय वेदशास्त्राणि । ८६.२४ वृतिं न विरचयति कडङ्गरीयान् धावयितुं कृत्याकृतो याति । ७९.५६ वृतिं लङ्घमाना गोधा व्रतम् उपदिशति सीमातिक्रमणे । ७१.२६
वृद्धा विदधा पार्कर्दग्धाः ३.१७
वृष्टी वाञ्छायां वर्षोपला पतिताः । ५१.३१ वृष्ट्या क्षुपोऽपि जायते कर्दमोऽपि जायते । १.१६ वादक नावीणावादस्य के कुट्टयति । ९२.१७ वेणुवाद्यगता गोधा वादकस्याधरं दशेत् । ९२.१८ वेतण्डस्य व्रणे जाते वराहस्योपरि चण्डोष्णं तैलमसिञ्चन् । ३६.२०
वेदान्तमधीत्य वैरं वर्धयति । ८३.४१ वेध्यमुत्तमाङ्गं, विद्धमुष्णीषम्। १२.१८ वेश्मनि धगधगायमाने वीणां वादयति । २७.७
वैये दृष्टे व्याधिताः। ५०.१७
वैद्येन ग्रन्थे पठ्यमाने रुग्णस्य प्राणाः आकाशमपठन् । ५०.१८
वैनतेयं वेतण्डो लङपनेन विस्माययति ।३.१७ वैयाकरणखसूचिरपि यङ्गवीनभक्षणे न केनापि पराजीयते। २७.८
वैविध्यं चिन्तनानां वैराग्यं वास्तविकम् । ८५.१० व्यग्रमना भैरवः । २८.८
व्याख्या मूलं व्यपोहति । ८७.११. व्याख्या वा व्याघ्री वा १८७.१२
व्याप्रस्य वायसेन किम् ? ३६.२१ व्याने तृणं खादति वा किं करोतु ११३.६७ व्याघ्रे नष्टेऽपि व्यन्तरो न नष्टः । १.१७ व्यादते वदने पतिता पर्पटी । २६.२
व्रतं भ्रष्टं सुखं नष्टम्। ५१.३३ शक्तिरपि नास्ति, शान्तिरपि नास्ति । २८.९ शङ्कुकर्णात् तिष्ठतः शुण्डालः शयानः शोभनतरः । ७२.३ शठाः शास्त्राण्यालभन्ते । ६४.२२ शतक्लेशानन्तरं शम्मासोऽनुभवाः । २४.८ शर्म वास्तु वर्म वास्तु धर्म तु पालयतु। ४६.१० शाकं दृष्ट्रा शलल शाल्यानि तेजयति । ३.१८ शशकस्य किं शृगालेन मैत्री १८३.४२ शरीरे स्वेदः शीर्षे मोदः । २५.४
शवासनं कृत्वा भवातङ्कं भनक्ति । ९५.१० शपसान् अविज्ञाय शास्त्राप्युपदिशति । ८६.२५ शाखा चङ्क्रमणं शाखामृगाणां प्रकृतिः । १३.६८ शाखिनः शाखा न भार पर्वतस्य प्रस्तरोन
भार४ । ८२.२४
शातकुम्भेन कुम्भकरणं नाडिन्धमस्य कार्य न कुम्भकारस्य । ८९.१२
शाते जाते भुजाय ताली, शोके स्फीते ग्रहाय गाली। ६०.७
शादी हस्ते, स्वादो रसनायाम् । ८५५.११ शाल्मल्यपि वृक्षः शाखोटकोऽपि वृक्षः । ७२.४ शास्त्राण्यधीत्य शीर्ष कुट्टयति । ८६.२६ शिरस्स्वन्येषां स्फूर्जची पतिते कर किं मम कर्तनीया १२.३५
शिलां ग्रहीतुं जालं विकिरति । ७९.५७ शिलाऽन्विष्यमाणा शिरसि निपतिता । १७.१ शिलीन् प्रणन्तु लाङ्गली प्रयतते । ८३.४३ शिलीयया पूजया विलीयते किं दुर्गुण १३.६९ शिवयोगी कालेन भवरोगी बभूव । ९५.११ शिवोऽपि न दृष्टः शवोऽपि न दग्धः । १२.१९ शिशुशून्ये गेहे शीर्णदन्तानां बाललीला४ । ३१.१५ शिष्टे दुष्टे शिज्जिन्या भाषणम् । ४९.२५ शीधुं चूषयत्वम्, आसवम्
आस्वादयाम्यहम्। ८२.२५
शीर्ष स्वयं भत्वा शनीश्वरं भर्त्सयति । ६०.६ शीर्षवेदने गते श्लीपदं संजातम् । ५०.१९ शीर्षाणां वैपुल्यं कार्याणां वैफल्यम् । ९४.८ शीर्षासनप्रयोगेऽपि निम्बकं न जम्बीरायते । १३.७० शीर्ष विशीर्णे बुद्धिरागता । ७९.५८ शीलभ्रष्ट शान्त्युपदेशः । ७१.२७ शुकचपूर्वदि दीर्घा विस्मयकारणमत्र,
कचर्यादि दीर्घा विस्मयहेतुः को? १३.७१ शुक्रशिष्या रोगिबन्धून् विपदानाद् रोदयन्ति । ५०.२० शुचा मीनिनां पुरः शाखामृगीयं नृत्यम् । १४.७ शुण्ठी शोषात् क्षयं गता । ५०.२१ गुण्डा छिना, शलाटुशकलमपि न लब्धम् । १२.२० शुण्डापाने तक्रमन्विष्यति । ८३.४४ शुनः पुष्पवृद्धा शशस्य पापवृद्धिः । ५९.१८
११४
आभाणकजगन्नाथः
शुभाशीवदि प्रार्थित 'श्वनं गच्छ इत्याकुशत् । ८३.४५ संपुज्जिते सर्षपराशी तिलमेकं पतितम् । १.१८
शुभे कृते शापमुत्सर्जति । ७०.१३
संप्रदाय कम् एव। ८६.२७]
शुभ्रमतिः श्वभ्रे पतति । २.३६
संशयालोः सुखं नास्ति । १३.७६
शुल्कं विना प्राप्तमिति शल्कं वेणोदशल्यसी । ७९.५९ संशोधनं वा संयोधनं वा ? ८८.९
शून्येऽरण्ये श्रान्तये शूरभावः । १३.७२ शूर्पणखा ताटमुपायनम् । १४.८ शृगालस्वापेक्षया लाङ्गूलमेव दीर्घतरम् । ७.८ शृगालीकाकोवा शोभते मूर्खस्व मस्तिष्के
पल्लवः । ३८.५
शृगालेन शप्तः शैलः किं शीर्यते ? ६२.२२ शृङ्गं भुग्नमित्युक्ते पुच्छस्य किमित्याधिः १३७.६ शृङ्गक्ता शृगालेन उपद्रवोऽधिकः । ६१.२५ शृङ्गाराय शिवायां शादा । ८३.४६ शेषेण पूर्ण कुरु । १३.७३ शैलवप्रेषु पातकेष्वैलविलेन कृतेषु बैलधावस्य पापं कैलासदनम् । ५९.१९ शैवालच्छन्नस्तटाको गभीरो वानो वा ११६.३२ शोचिष्केशे ज्वलति सहसा शष्कुली भर्जनीया । ८९.१३ शोभाहीनानाम् आभाणकेन मानः । ९०.१६ शौण्डिकस्य श्लीपदे जाते शुभ्रशीलानां हुलहुली । २४.९ शौभिकानां नाटकमेव शोभनं शीलम् । ६५.२० स्मशानभूमी शान्तिपाठाः । ४९.२६ श्रद्धालूनां शुद्धा सिद्धिः। ६७.६
श्रवणे जाते वाणं ध्यानम् । ९६.२७ श्रान्तस्याश्वस्य शफा किं कर्त्यते १ १३.७४ धान्तिः शान्तिं प्रसूते । २५.५ श्रीपुरुष एवं भूपुरुषः । ४६.११
अट्टालिकां कुगति, स्नुषा पेटिकां पट्टयति । ३२.७ पटू र्णेषु पतितं षोडशभुवनेषु प्रसृतम् ॥ ८०.३ पट् पादा मक्षिकाया मधुमक्षिकायाश्च । ७२.५ संकटगेहे स्नेहे सावधाना भवत । ३४.१ संकटप्रसंगे स्वान्तधैर्य संजीविनी । १३.७५ संकीर्णे संकटे छेदनं साधनम् । ४९.२९ संक्षेपातिरेक संक्षोभाव। ९१.७ संघटना वा संघट्टनं वा ? ९४.९ संन्यस्तुमिच्छ प्रतिमासं प्रत्यग्रः प्रणयः। ८३.४७ संन्यासी नाट्यकराः पिशाचाद्] घोरतरः । ४७.१८ संपत्रे नृत्यति दरिद्रो शम्पं विदधाति । १९.१२
संस्कृतमिति शब्दस्य संस्कृतमित्येवार्थो बोभूयात् ।
१७.११
सकल सुख लम्। २४.१०
सन्धये निमन्त्रणं समाप्नुवन्ति चीत्कृत्य । २.३७ सो दुष्टैरो दीर्णः। ९४.१० सत्यां गपवायायां सत्यं नरके पतितम् । ६४.२३ सत्त्वगुणभक्तास्तमोगुणशक्ताः । २.३८ सत्वरं गत्वराश्चत्वरे अंशन्ते । १५.५
सदनं समागतायै सौभाग्यलक्ष्म्यै सपदि चपेटिका । १७.१०
सदने सर्वत्र सुताः कुसुले केवलं कुकूलाः । ८३.४८ सदा वक्रं सारमेयपुच्छम् । २.३९
सदा व्यादत्तास्थानां सहस्रं हरिणा नालम् । २१.६. समुद्धीनां सरस्वत्येव सुभाषितम् । ८९.१४ सप्तसु संकष्टेषु सप्ततिः संसर्पाः । ५१.३४ सप्रयोजनं कर्म नास्ति चेद्, विप्रतीपं रामायण कुरु । ४८.१०
सभायां कण्ठबलमेवाकुष्ठं बलम् । ९४.११ सभासु विजृम्भस्य, स्वभाभिर्वर्धस्व । ८९.१५ सभ्याद् विभ्यति सूकराः । ६८.६ समयः श्वमयः । ५६.८ समयः सु-मय कर्तव्यः । १३.७७समानस्वान्ताः संमिलन्ति । ९४.१२ समितिर्घटिता संमतिस्वुटिता। ९४.१३ समुदाये संग्रामः । ९४.१४ समुद्रे तृषिते सलिलं कुत आनेयम् १३८.६ समृद्धी लक्ष्मीपर्व, वृद्धी भिक्षापर्व । ७९.६० समैरेव सौहार्दम् । ९४.१५ सम्मार्जन्या साधूनां समाराधना। २.४० सरस्वत्या प्रणतानां स्वान्तं शान्तम् । ८६.२८ सर्पभ्रान्त्या किंचुलुकम् अमारयन् । ८३.४९ सर्व सहमाना गर्ववद्भिर्गीयन्ते । ६.७ सर्वसहा सर्वासा न भूयात् । ९७.११ सर्वतो दिशं हितं गर्वहीनानाम् । ६१.२६
११५
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथः
सर्वत्यागे पर्वाध्यात्मिकम् । ९६.२८
सर्वत्र गुणदर्शी सौगन्धिकं साक्षात्करोति मरुस्थलेऽपि। ६७.७ सर्वत्र मृदेव सीसकदृष्टीनाम् । ७१.२८ सर्वदा मीनं गर्वसंसूचनम् । ८.८
सुधालाभाव सैरिभलाङ्गले सुगन्धं लेपय । ४०.९
सुप्ता सर्पिणी कशया जागरिता । ४७.२०
सर्वाङ्गसुन्दरा, किन्तु विग्रः। ८३.५० सर्वा संपद् गर्वान्नष्टा ४९.२७ सर्वाणि भेषजानि पीत्वा सर्वान् लोकान् जगाम । सुभाषितं कत्थते स्वयं तु विवहते ! ८९.१७ सुभाषितं श्रुत्वा कुभावनां धरति । ८९.१८
सुखमाभाणकभेदे सर किं स्याद्बहुवे १९०.१७ सुख प्राप्ते सख्यं किमर्थम् ? ५६.९
सुग्रासे लब्धे सर्वेऽपि प्राणसखा । ५७.५ सुजनता जड़ता न समं द्वयम् । ८३.५२
सुत्रामपुरे सर्वदा वित्रासनम् । १.२०
५०.२२
सर्वान् वैद्यान् बुभूषून् दृष्ट्वा धन्वन्तरिरुचैररुदत् । सुभाषितमेव सुजनस्यायुधम् । ८९.१९
सारल्यमेव सौजन्यम् । ६७.८
सारवती मारयेति देशना कदाचन। ४९.३१ सार्वभौमस्य विवाहे सारमेयं का पृच्छति ? साहसे साध्वसं न ४७.१९
सिंहस्य गर्जनं श्रुत्वा ग्रामसिंह भी भा' इति अभवत् । १९.१३
सिंही सूकरं सूते ३.१९
सीसके लिसोरकं लब्धम्। २४.११
सुखं नवदनं दुःखं मुखदनम् । १.१९
सुखदाः किं कोकिलस्य नखराः प्रवरा ? १६.३३
५०.२३
सर्वासां जां स्वान्तचिन्ता निदानम् । ५०.२४ सर्वे पाचकाः स्वपार्क नलपार्क ब्रुवते । ६१.२७ सर्वे शिविकायामुपविविक्षन्ति वोढार के ११३.७८ सर्वेश्वरा किं दव गृहमति ? १३.७९ सर्वेषां कटु मरिचम् एतेषां कटु पायसम् । २.४१ सर्वेषु सर्वाधिपेषु गर्वस्य साम्राज्यम् । ६१.२८ सर्वहसिते बधिरो पति । ७९.६१ सलिलं दत्तवते सार्वभौमत्वं ददाति । ६६.३ सलिलाकाक्षिणा सरोवरे महत्यम् । ४०.१७ सव्यसाचिनो नव्या पराभवः। ४९.३० सहसा कृत्यं तरसा चित्यम् । १५.६ सहसानीकं ध्वस्तमनेकम् । ४९.२८ सान्द्रया तन्द्रया माणिक्वेऽपि मण्डूरं जातम् । २७.९ सामगानं चिकीर्षोः समागता टिका। ८३.५१ सामान्या अपि स्वसिद्ध्या भूमान्या भवन्ति । ८९.१६ सामिज्ञानं संकटाय ४.९
सुमनसां सकलं समञ्जसम् । ६७.९ सुमनांसि द्विषन्ति सरघाः । ५६.१० सुलभ्यः सार्वभौमः खलपूनां पादसंवाहक ६.८ सुवर्णशरावे लोष्टं प्रादुः। ७९.६२ सुवर्णसूच्या नेत्रं विद्धम् । ७९.६३ सुब्याहारेण सुव्यवहारः । ८९.२० सुष्ठु प्रारम्भः सुमुहूर्तम्। १३.८० गुष्ठु बुद्धवा दुष्ठु करोति। ८३.५३ सूकरः किं सुभाषितं जानाति १८९.२१ सूकरस्य पुरस्तात् सुखदुबे प्रकटयन्ति । ७९.६४ सुकरै सख्याद् सारी सङ्कं वरम् । ३४.२ सूची तीक्ष्णधियां सर्पास्वायते। ४५.१३ सूचीनिवार्यं कण्टकमुत्पाटयितुं दर्वी १७९.६५ सूदाश्च धृतवेदाश्च । ४५.१४
सूर्य संसर्पति व्योम्नि संसर्प समधीत्य किम्?६०.८ सारं साधनं, केवलं बोधनं तु केवलं वाधनम्। ९६.२९ सेवकाः प्रत्यग्राः प्रसेवं प्रकर्षेण घट्टयन्ति । २.४२
सोऽय वास्तविक यस्यैवादर्श प्रतिबिम्वनम् । ८४.८ सैन्धवाय पास देहीत्याज्ञप्ते, सादी बुभूषामीति वदति। १०.८
सैन्यवतामग्रे दैन्यमेव सद्बुद्धिः । १३.८१ सौभाग्यतल्पे सुषु दौर्भाग्यकर्दमे लुठति । ५१.३६ "सीर्" इत्यस्य 'सहोदर इत्यर्थ सौभरिरेव वेद । ९१.८
५१.३५
सुभोजने दत्ते सभाजन नास्तीति तकधिणुतोम्।
१०.७
सीरिसदने स्थितानां स्तुतेः संशोधनमिति संज्ञा । ८८. १०
स्खलित्या पतन्ति परिमृष्टे चत्वरे । ६४.२४
११६
आभाणकजगन्नाथः
स्वलित्वा स्वतां चक्षुपि सज्जयन्ति मरिचचूर्णम् ।
५१.३७
स्तुतिकृतिरवला गाली प्रवला। ५८.७
स्वगिता वृष्टिः स्थगितः पातो न विटपिदलगत बिन्दूनाम् । ३.२१
स्थाने कोपः स्वर्गं सृजति । १३.८२ स्थूलायां त्वचायां सरस्वती न लगति । ८६.२९ स्नुही मरुप्रियाणां स्वादीयसी सुधा । १३.८३ स्नेहातिरेके मोहातिरेका । ९.११ स्फूर्जयोर्गर्जन, क्षुद्रलोष्टार्जनम् । १७८.३
समयमानाः क्षयः । १६.३४
समयमाना सूकरी स्वर्गीया सुन्दरी । ६९.२ स्मितं कृत्वा स्वर्ण चोरयति । ६४.२५ स्मितं जनानां संपत्। ६९.३ स्मितेन सर्वे जीयन्ते। ६९.४ स्मित्वा साधुः साधयति । ६९.५
स्वके ललाटे स्वयमेव लिखते । ६०.९ स्वकीये स्वप्ने साम्राज्यानि सृज । १३.८४ स्वग्रामे वेतण्डा परग्रामे पिष्टपिण्डः। ५५.४ स्वच्छं स्वरमविज्ञाय कच्छपी हन्तुमुद्यताः । ९२.१९ स्वपादं स्वयमेव चिच्छित्सति ॥ ७९.६६
स्वप्ने दशकण्ठं कबलीकृत्य जागरितो द्विरेफाय साष्टाङ्गं प्रणिपतति । ८३.५४
स्वप्ने नन्दनं, जागरे कन्दनम् । ८३.५५
स्वयं कृतं सुवर्ण परकृतं कुवर्णम् । ७१.२९ स्वयं तङ्कति, सहस्रं संसारिण: शङ्कापङ्कादुदिधीर्षति
९५.१२
निःश्रेणिका । ८५.१४
स्वेदः शशकस्य मोदः शृगालस्य । ८८.११ स्वैरं रचितानाभासानाभाणकवचोभिराशु हर । १०.१७ हंसतूलिकातल्ये शयानानां स्वप्ने यवागूर्दृष्टा । ७९.६७ हठं कृत्वा रामठं गिलति । १७.११ हननं पातकस्य धर्मः । १६.३५ हन्तकेन हितोपदेशः। ७१.३३
स्वयं पश्यतोहरा परांश्चोरान् ब्रुवन्ति । ७१.३० स्वयं मृदं खादति परमुखेषु च कर्दमं क्षिपति । ७१.३१ स्वयं विग्रः स्वपत्नीं शूर्पणखामभिदधाति । ३१.१६ स्वयं सरेति स्वरन् आचार्य, सदा विति वदन्ननार्यः । ९६.३०
स्वयमशिष्टाः परान् भ्रष्टान् भणन्ति । ७१.३२ स्वरोस्त्सरुर्भग्नः । ५६.११ स्वर्धुन्यां सलिलं नास्ति । ५१.३८] स्वत्पारम्भे स्वर्णप्राप्तिः । २४.१२ स्वल्पे क्लेशेऽनत्यं भाग्यम् । २४.१३ स्वस्ति करति शान्तिं किरति। ६७.१० स्वादु भक्ष्यं श्वाऽपहरति । ५१.३९ स्वान्ते शान्ततमे दरे च दलिते दण्डोऽपि
हयमारुह्य हि खादित्या हाहाकारं चकार । ७९.६८ हरिद्रासस्ये यदि हिरण्यवीजमभविष्यत्...। । १०.९
किंको हन्तुं यतते ६१.२९ लगताः प्राणाः कुमूले द्रोणाः । ८५.१५ हस्तिना दोषे कृते हरिणस्य हर्षो हतः । १६.३७ हस्तिपकं सादी जयति । १६.३६
" "ति, “हन्त हन्ते " ति देवेन दत्तमुभयम् । १.२१ हाटकार्य नाटकम्। ६५.२१ हाटकाशया कीटकं त्रोटयति। ५४.९ हासयन्तो हाहाकारयन्ति । १६.३८ हास्ये समाप्ते हुडुयुद्धमारब्धम् । ९४.१६ हास्यैराभाणको प्रस्तरं पुष्पीकरोति । ९०.१८ "हाहा हू" इति ब्राडून सीरं गाने सिगृक्षति। ९२.२० हिडिम्बं इलयितुं हुडुकां ताडयति । ७९.६९ हिडिम्बाया उदरं हेमलेन किं तृयति ? २१.७ हितोपदेशो वा हतोपदेशो वा १८९.२२ हीना प्रवचनेन दीनाः संपत्त्या मीनायन्ते दर्शनोधी । ९६.३१
।
हीरकं धृत्वा हेम्ने हाहाकारं करोति । ७९.७० हीरहारेण कन्धराया भारेऽपि चारुता । २५.६ हुंकारेण लङ्केश्वरं किंकरं कुरुते । ६३.८ डुडो कशेरुक हरेर्हिन्दोलाय । १६.३९ हृदयं शुद्धं शान्तिसमृद्धम् । ६७. ११ हृदयङ्गमं रूपं हृदयन्तपा वाचः । ६४.२६ हृदयजय एव वास्तविको जयः । १३.८५ हृदयशुद्धिं वदनं वदति । १३.८६ हृदयस्य भाषां हृदयालुनीते । ६७.१२ हृते भावे मुद्गरप्रयोगः | १२.२१ हर्षयति च धर्षयति च जनतां जनजिह्वा । ९१.९ ह्रस्वं हृद्यं च वाक्यं निशितमतिमतां भूमत प्रेमपात्रम् । ९१.१०
स्वाऽपि जिल्ला हानि दीर्घा करोति । १६.४०
११७
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ:
आभाणकजगन्नाव:
कुक्कटस्य ८० कुकरस्य ८० कुञ्जरस्य ६५ कुणपम् १५
अके २७
करिकलभ ६५ करेणुः २८ कर्करेटौ ६७ कर्णेटिरिटिरिणा ५४ कर्पटः ७२ कर्परम् २४ कर्मणि अशूषा ५४ । कर्मेषुणा ४२ कलविङ्कस्य ५४ क्वीना ९२ कवीबुभूषुणा ४१ कशेरुक २० कषे १२ कहकह-हसनम् ८१
पादटिप्पणीषु विवृतानां शब्दानाम् अकारादिसूचिका
अत्र दत्ताः संख्याः पृष्ठानाम्। अंहति ४८ अयते ६२
आलिलिभिषु ६२ अरणा: १७
आश्यान: १९ अक्षधूर्तात् ४१ अररं १४
आसवः ५४ अङ्गलीदनस्य ५४
अरित्रम् ५४,७७ आसवं ७३ अजगरम् ४९ अरुन्तुदा४८१ इन्द्रगोप:२३ अजीगत २९ अर्भक: २३
इभस्य ५१ अजातशत्रु: ५४
अलंकारविद्यार्थिन:६ ईडनम् ४७ अञ्चति १९ अलीकम् ५६
ईति: ६२ अटाट्यते ३४
अवकेशी ३८ ईषत् ३६ अणद्भिः ९३ अवटा ४५
ईहामृगाः ६९ अदनं ५८,७४ अवद्यम् ८१
उज्ज्ञामि २१ अदर्भ ९३ अवरा ७१
उत्तानम् ५३ अगर ९३ अहंयु: ५२
उत्प्लोषः४५ अधिरोहिण्यां ६१ अहमः ८९
उत्स: २४ अनमीवास:४३ अहल्लिकस्य ५२ उदधौ ६१ अनवरोधम् ६२ आखैः ३६
उदन्तकथा ४१ अनीकम् ४३ आघाटे ६०
उद्वल्यम् १२, ७३ अन्धतामिस्र १ आतरम् ४
उद्वास:२७ अन्धु९ आदत्ते ६६
उद्वाहानन्तरम् २७ अपघन! ७६ आधि: ३२
उपलहृदयानां ७ अभिनिमुक्ता: ५५ आपिः ८९
उपविविक्षन्ति १६ अभिनिर्मुक्त १५ आभाणक-वा: ९३ उपोषितस्य ३७ अभीकं ८१
आमेडयन्ति ६६ उम्भित: २५ अमोघा १२
आयोधने ४२ उरभसंपात: २७ अम्बके १२
आर्यसत्यानि १७ उरुगाय १४ अम्बरकरण्डक: २९ आलभन्ते ५८ उरुगाये ८९
उर्द्रः ८० उलूलुशब्दै: २७ ऊनम् ५७ एकार्थनाममालायां ८२ एजते २३ एजनम् ६२ एजने ६४ एडमूकः ७ एडमूकेन ६९ ऐलबिलेन ५१ ओतुः ७१ ओदनं ५० ओषा: ५ कं १२,८६ कच्चरं ६७ कटक: ३७ कठिनी ७८ कडङ्करीयान् ७० कणिशं ७७ कणेहत्य ७१ कण्ठीरवस्य २२ कण्ठीरवेण ३४ कत्थते ८२ कनिक्रन्दन्ति ५४ कनीनिका ७३ कम्प ७९ करति ६० करम्भ २४ करालं ९३
काकिणी २६, ३३ काकादर ५७ काकोदरस्य २० काचकनेत्राः ८७ कार्षापणं ३३ कासनं ३६ काहल्या ६७ किंचुलकः ५४ किंचुलकम् ७५
कुधरः १८ कुवित् ८ कुवेणी ७३ कुष्णाति २० कुसूलं ७५ कुसूले ७७ कुसृतिः ५७ कुहचित् १२ कुहूरवः ५ कृकनाले २२ कृतकष्टानां ८८ कृत्तपाजस्काना २४ कृत्ते २४ कृत्याकृत: ७० कृन्त ६० कृपीटयोनिः ८ कं.८६ के ११, ३० केनिपातनम् ? कैलासदनम् ५१ कोल:१ कोषतः ६४ क्रतव:१२ क्रमेलक: २८
किटीनां ५५ किट्ट ६२ कीकटाया: २३ कीला ८०
११८
११९
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ
आभाणकजगन्नाथ
तविषीभिः ८९ तापस:३२ तितीर्षति ६९ तिरुमलनायकः ३८ तुथानाम् ३ तृण्या ६४ तृतीयकृष्णस्य ३७ तेजयति ६
तैलिकस्य १
क्रय्ये ३७
ग्रामटिके ४८ क्रोष्ट्रवत् ५
ग्रामसिंह: २२ क्षुप४२, १२
ग्राम्याश्व:- ५६, ६४ क्षौद्रं ६२
ग्रामसिंहस्य ४८ खटुङ्कता १२
ग्राहेण ५२ खलपूनां ८
ग्रास ४५ खात् १४
ग्लायन्ती ८० खे ५८
घघति ३४.७० खुरली ३१
घटदघ्ने २२ गण्डूपदी ८० घटद्वयसं १८ गत्वरा १७
घटा २२ गन्धमादनं ५५ घण्टापथ: ६५ गन्धाख्या छन्दोजाति: ९३ धर्मः ४३, ४५
घुरति १० गरः ६१
घृताची २७ गलन्त्यां १३
घोटके ७२ गलहस्तित: ७७
घोरवर्पस: ६२ गह्वरे ५२
चक्रिकाम् ८४ गह्वरोपह्वरेषु ३ चत्वरे १७ गिरति ५४
चञ्चुसूची ३२ गिरिका ५
चमरपुच्छ। ५२, ६३ गृणन्- ९०
चरिल्ली ३२ गोण्डलीनृत्यम् ३५ चर्पट: ७२ गोधा ६३
चषकम् १८ गोप्रकाण्डस्य ६२ चाटकर ४६ गोभावुका ९३
चार्याम् ४ गोमायु:३६, ५२, ८६ चिकीर्षति ३५ गोमायो ५ चिच्छित्सति ५२,७० गौधेर ५२
चिञ्चाया। १८
गपे ५३
चित्यम् १८ चीवरम् ४६ चेतने ? चैलधावस्य ५१ जग्ध्वा ६१ जरठस्य ७१ जरद्व: ५५ जर्णात् ३५ जलूका १९ जालकात् १७ जिह्मैः ७७ जुनाति ८९ जुषति ३६ जोषम् १५,३६, ३५ ज्यैष्ठिकेन १७ ज्यैष्ठिकेन्द्रस्य २२ ज्यैष्ठिकेन्द्रः ६५ झज्झाम ५५ झम्प४७ झम्पम् २२ अषः ७३ टिपूसुल्तान्कस्य ३७ ट्रलयति ७९ तङ्कति २२ तङ्कनेन ८० तनुगा ९३ तन्द्रया २६ तरक्षो ३१ तरणि १३ तरसा १८
दार्षदा ३७ दाशुषे ८९ दिवाभीतं ६७ दिवान्धः ५३ दीव्यति ४६ दृश्यकाव्यस्य ४९ दृषद्वर्षा ४५ देवल ७२ देवलस्य ४६ देवान्धसम् ५३ देवासः ४३ देवे वृष्टे ३१ देशना ४३, ९० देशनाम् ८१ दोष: ४२ द्यति ५० द्रप्स २३ द्राक्षणं ३६ द्रापि४ ९० द्रोणा४७७
त्रिरङ्गाः ८९ त्रोटयति ४८ सरु ४९ दग्धा३६ दघ्रम् २ दनम् ५० दन्तकथा ४१ दन्तिदुर्ग ३८ दन्धनम् २९ दयितस्य २७ दरम् ४३ दरे ७७ दर्शनम् ८९ दर्शनदुर्दुरुटात् १३ दशे ७५ दलम् ३८ दलितं ५१ दशार्धपूजाम् ५७ दाघाट: २० दाघाट: ३२
नहिकुटी ३२ नाकुजीयं ४१ नाकुजीये ४० नागस्वर ८५ नादस्वर ८५ नाडिन्धमस्य ८२ नाभस्वत:४० नाराचः ६३ निटिलं ५२ नियुद्धम् २८ नियुद्धे ४८ नियुद्धाय ७८ निर्णेजक: १५ निलिम्पा: १३ पक्वं ८८ पचेलिमं २५ पञ्चमान्यथाभावानाम् ६७ पटचरस्य ६७ पटच्चरे १४ पटवासकः ७४ पथीनां ८१ पद्मासनं ८८ पद्मिनः ८६ पनी ९२ पद्मिना ५९ पद्यस्व ८५ पर्वतदना ७९ पश्यतोमार४६० पश्यतोहरा ६३
धुनुते ८८ धुरंधरा ९० धूतध्वान्ता ३ धूनयति ७७ ध्वाङक्षस्य २१ नक्तं १८ नक्षत्रिक: १९ नपात् २९
१२०
१२१
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
आभाणकजगन्नाथ:
आभाणकजगन्नाथः
परिमृष्टे ५८ पर्युषितम् ७४ पाकै ६ पाटकाक्षरम् ३ पाटचर४ ४८ पाडनम् ६१ पाडय ४७ पाडयति १९ पाडयित्वा ६६ पात्रेसमित: २६ पादपे २२३५१ पारावारे ७७,९०
प्रचिता ८२ प्रच्छादने ४५ प्रजिहीर्षन् ३८ प्रतति ७५ प्रतारकस्य ५७ प्रतारणा २८ प्रतिमायोगी ५ प्रतिश्यायः ४४ प्रत्नं १४ प्रत्यग्र: ७५ प्रत्यग्रम् १४ प्रत्यग्ने ४१ प्रत्यग्रा४५ प्रत्यग्रेण ४ प्रधने ४२ प्रविविक्षति ८५ प्रस्तुम्पति ६३ प्रहा ८३ प्राकारं ३८ प्राचेतसीये ४१ प्राभञ्जने:४१
बडिशम ६८ बन्दिनाम् ४२ बाणासनेन १२ बिलेशयम् ५६ बुन्देषु १२ भर्म २,१०,४८,६८ भर्मणि ४६ भल्लेशेन ३५ भवनादानं ६२ भवबुन्दस्य ९० भषक: ८५ भानुं ५५ भिक्षाजीवस्य ५३ भिस्सटाया७ भुग्नं ९, ३२ भूति: १० मघवन्मातङ्ग २२ मक्षु७६ मञ्जीरम् ४७ मड्डकात् ५६ मणीचकम् ३४ मणीचकैः ४७ मण्डूरम् २६ मत्तावल ७६ मत्स्यरङ्कस्य२ मध्वः २४ मन्दादृत्ये ४१ मयूरे ३८ मरुप्रियाणाम् १६
पिचुमन्दः २ पिपक्षति ५७ पुण्डरीकस्य ४० पुण्ड्रे ५९ पुत्तिका ८० पुर४ १७ पुरु १४,२७ पुलिकेशिनं ३८ पुष्पन्धयः ४६ पुष्पमाला ६५ पूतिगन्धः७४ पूतिगन्धि ७३ पूर्वदेवः ५७ पृतना ६२ पृथुकतण्डुल: ३३ पौरोगवः ५३
मलीमसबुद्धीनां ५९ राजत: २३ महाकङ्क ३२
रामठम् २१ महाक्रौञ्च: ३२ रामोदन्ते ४१ महातरः ६४ रीढा १२ महामेचका २२ रुक ३० मिमक्षति २३
रेफेण ४१ मीमांसकदुर्दुरूट: १३ रैशब्देन ४८ मुदिरान् ६६
लक्षमुत्कुच्य ३३ मुमूर्षो ४६ लगधेन ८४ मुम्मडिकृष्णराज लटकः ४७
ओडेयर्कस्य ३७ लटका ३७ मूषिकाशी २ लटकेषु ५० मृष्ट्वा २२
लवित्रम् ५९ मृळीकं ८१
लवित्रेण १८ मेधिराः ८८
लाति ५० मेध्यम् ७४
लालिकस्य ६८
लाहि ३७ मोघाशा १९
लिखितकम् ८१ यक्षकर्दम: ३४ लुण्टाकेन ६५ यद्वा २७
लुलाय: १९ युयुत्सन्ति ६ लुलायस्य २८ यूषा १३ऋ५०
लोतकम् २ रक्ति : ३९
लोत्रेण ६३ रणरणकेन २७ वर्म ३९ रत्नगर्भा १५
वर्षापला ४६ रल्लकम् ३५ वलनमिव ३७ रपः९
वल्गुलिका १० रसज्ञा १९
वसुमान् ४८ राङ्कवेण ३७ वागुरिक ५७
वाम्यतानाम्८ वाचनिका ८७ वाचाटाय ७१ वाजिना ४८ वामम् ४१,९३ वामलूरीय ४१ वामहस्ताङ्गुलीविदग्धस्य ७ वारं वारं ९० वार्धषिक: ४९ वारिवाह ३७ वावदूकः ७१ वाशितेन ८५ वाहिनीं ६९ वाहिन्या: २३ विक्षुभायां ७५ विग्र २९, ७५ विग्रस्य ४४ विचिकित्सति । विट्चर४ ४८ वित्रासनं २ विप्रतीपं ४१ विराभ्यासः ६३ विश्ववेदस४६ विश्वस्य ४ विष्टपम् ५३ विष्टिः४ वीक्षणे ८८ वीतकार्या ३५ वीध्रबुद्धयः३
मैरेये ६६
प्रासै४ ४६ फाले १४ फेरुणा ४०
बहते ७१ बंहिष्ठम् । बट् ११
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ हुडोः 20 सैन्धवः 65 स्फुटति 18 हाटकं 48 सैरिभः 34 स्फीतं 8 हाहाहूहू८३ सौरं 83 स्फीते 28,52 हिन्दोलाय 20 सौः 84 स्वर्धन्यां 47 सौभरे.. 84 हुड्युद्धम् 87 स्वरा:४९ सोरं 86 हता 59 हुलुहुली 25 सीरि८१ हरि 3 हगरात 4 स्तम्बरमः 56 हरेः 20 हेमलेन 23 स्तम्भ: 22 हर्यक्षस्य 31 हेवाका 45 स्तोकाशाम् 10 हर्षवर्धनः 38 हेपयति 10 स्नुही 16 हल्लीसकम् 24 ह्वलयितुं 70 आभाणकानामाहत्य संख्या अध्याकः आभा.नव्या अध्यायः आभासच्या अध्यायः आभा.संख्या अध्यायः आभा मण्या अवायः आभा.संग्या 21 |41. 1561. 29 22. 7 42.4 62. 22 वीध्रबुद्धीनाम् 79 वीनां 37 वीरपाणम् 54 वृतिम् 70 वृषा वाक् 15 वेतण्ड 48 वेदनम् 50 वैराग्यं 77 यंसकः 57 व्यन्तर४२, 20 व्यन्तरं 40 व्यपोहति 80 व्यादत्तास्या: 11 व्यादत्तास्यानां 23 व्यादत्ते 25 युद्धौ 70 शग्मास: 25 शङ्ककर्णात् 64 शतं प्रकुरुते 33 शफा 33 शम्बलत्वं 92 शर्म 39 शलल.६ शलाटु:११ शष्कुली 82 शष्पिञ्जरे 72 शाखामृगीयम् 17 शाखोटकः 64 शातकुम्भेन 82 शाते 52 शादः 75 शिञ्जिनी 58 शिजिन्या 43 शीधुः 66 शीधुं 73 शुक्राचार्य 44 शुण्ठी 44 शुण्डापाने 75 शुण्डाल 64 शुनश्शेप: 29 शूरभाव: 16 शूली 4 शूर्ष 8 शृङ्गपुच्छानि 33 शैलदनेषु 51 शोचिष्केशे 82 शौभिकानां 59 शौण्डिकस्य 25 श्रन्थते 8 श्रवणे 90 श्रवाः 18 48 थाणं 90 श्रीपुरुषः 39 श्लक्ष्णा 57 इलीपदम् 44 श्लीपदे 25 श्वनं 75 श्वः४ संगीति: 72 संसर्पम् 52 संसाः 46 संस्थित: 35 सक्थिनि 85 सग्धये 4 सन्धिः३ सकम् 30 सकसजा 18 सदने 75 सय 88 सपर्या 30 समं 80 समे 56 सर 83,90 सरघा 49 सर्वसहा 91 सव्यसाचिन 43 साचीकरोति 15 सादी 10 साध्वसम् 40 सामि७ सारं 90 सारै 93 सीमानतिक्रमणे 63 सुखलम् 25 सुत्रामपुर 2 सुमनांसि 49 सूदा: 37 सृप्तम् 36 | आहत्य 1322 124 125