Vedavada Dvantrinshika

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Jaykalyanbodhisuri
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 9

88 - वेदवादद्वात्रिंशिका
(२-२०) इत्याद्युक्तौ दृश्यते ।
प्रस्तुतपद्यपूर्वार्धण श्वेताश्वतरस्थः नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षः ( ४-४ ) इत्यादिः पादोऽपि स्मृतिसञ्चरमवतरति । ।१ ।। परमात्मानमेव पुनः परिज्ञापयति -
स एवैतद्विश्वमधितिष्ठत्येकस्तमेवैतं विश्वमधितिष्ठत्येकम् । स एवैतद्वेद यदिहास्ति वेद्यं तमेवैतद्वेद यदिहास्ति वेद्यम् ॥ २ ॥ स एवैकः परमात्मेदं विश्वमधितिष्ठति । इदमेकं विश्वं तं परमात्मानमधितिष्ठति । स एव परमात्माऽत्रस्थं यत्किञ्चिद्वेद्यं विद्यते, तज्जानाति यदत्र वेद्यं तत्तं परमात्मानं जानातीति श्लोकार्थः ।
-
११
तदत्रायं भावार्थ:- पद्येऽस्मिन् चराचरविश्वपरमात्मनोः परस्परमधिष्ठातृत्वं व्यावर्णितम्, यद्वैदिकोपनिषद्गीताप्रभृतिप्रतिपादिताद्वर्णनाद् भिन्नतरम् । तथाहि— ‘तस्मिन्ना तस्थुर्भुवनानि विश्वा' इति ऋग्वेदे (१-१-६४-१३), यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधिप्रस्तुत पधनुं पूर्वार्ध वांयतां श्वेताश्वतरनं 'नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षः' ( ४.४ ) त्याहि पाहनुं स्मरण थाय छे.
ફરીથી પરમાત્માનો જ પરિચય કરાવતા કહે છે -
અર્થ :- તે જ એક - પરમાત્મા આ વિશ્વનું અધિષ્ઠાન કરે છે. આ એક વિશ્વ તેનું - પરમાત્માનું અધિષ્ઠાન કરે છે. તે જ પરમાત્મા અહીં જે કાંઈ વેધ છે તેને જાણે છે. અહીં જે વેધ છે ते तेने परमात्माने ४ भएरो छे.
ભાવાર્થ :- આ પદ્યમાં ચરાચર વિશ્વ અને પરમાત્મા એ બન્નેના પરસ્પર અધિષ્ઠાતૃત્વનું વર્ણન છે, જે વૈદિક, ઔપનિષદ અને ગીતા महिना वर्शनथी हुं पडे छे. डेम डे 'तस्मिन्ना तस्थुर्भुवनानि विश्वा' मेवेह (१.१.५४. 93 ) मां तथा 'या कारणानि निखिलानि तानि १ ख वैकम् ।
वेदोपनिषद् -98
१२
तिष्ठत्येकः (१-३), यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येकः (४-१) इति श्वेताश्वतरे, गीतायां च प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया (४-६) इत्यत्र परमात्मैव विश्वस्याधिष्ठानत्वेनाभिहितः, न तु विश्वमपि परमात्माधिष्ठानत्वेन ।
एवं च प्राक्तननयाद्विरुद्धनयोऽत्रावलम्बितः । तत्र तात्पर्यमिदं सम्भाव्यते - यदि तत्त्वद्वयमप्यनन्तम्, कथमेकमेवापराधार इति वक्तुं शक्यते, यद्येकमन्यस्याधारः कथं नान्यमपि तस्येति मिथ आधारतैवाभ्युपगन्तुं युक्तेति ।
किञ्चागम्यानाममेयानां च तत्त्वानां वर्णनं विरोधालङ्कारेणैव सुकरमिति मत्वेयमेव रीतिर्वेदिकऋषिभ्य आरभ्या तत्त्वज्ञकवीन् सवैरप्याश्रिता ।
कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः' (१.3) 'यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येकः' ( ४.११) छत्याहि श्वेताश्वतरमां रमने गीतामां 'प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया' ( गी. ४.५) मात्र परमात्माने विश्वना अधिष्ठान तरीडे વર્ણવેલ છે, નહીં કે વિશ્વને પણ પરમાત્માના અધિષ્ઠાન તરીકે. પ્રાચીન નયથી વિરુદ્ધ દેખાતો નય અવલંબવા બદલ દૃષ્ટિબિંદુ એ લાગે છે કે જે બે તત્ત્વો અનન્ત છે, તેમાંથી એકને જ બીજાનો આધાર કેમ કહી શકાય ? જો એક બીજાનું આધાર મનાય તો બીજું પહેલાનું આધાર કેમ ન મનાય ? તેથી બન્નેને એક બીજાના આધાર માનવા એ જ યુક્ત છે. વળી અગમ્ય અને અમેય તત્ત્વોનું વર્ણન જો શક્ય હોય તો તે વધારે સારી રીતે વિરોધાભાસ દ્વારા જ થઈ શકે. એવી વિરોધાભાસ શૈલીનો આશ્રય વૈદિક ઋષિઓથી માંડી ઠેઠ સુધીનો બધા જ તત્ત્વજ્ઞ કવિઓએ લીધો છે.
તેથી જ અહીં પરમાત્મા અને વિશ્વ બન્નેને પરસ્પરના જ્ઞાતા અને જ્ઞેયરૂપે વર્ણવ્યા છે. પરમેશ્વર વિશ્વને જાણે છે એ ખરું પણ