________________
88-वेदवादद्वात्रिंशिकासञ्चरत्येष देवः - इति (५-३)।
अत्र - दुराचरं दृष्ट्युपसर्गपाशम्- इतिविशेषणैर्विशेषतो जालस्वरूपं स्पष्टीकृतम् । तन्निमग्ना मनुष्या यथा पशुवद् बध्यन्ते तदपि सूचितम् । किञ्च - अयमेवान्तश्चरति देवतानामस्मिन्देवा
__ अधिविश्धे निषेदुः। अयमुद्दण्डः प्राणभुक् प्रेतयानैरेष
त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति ।।१९।। अयमेव देवतानामन्तर्विचरणं विधत्ते, सर्वेऽपि देवास्तस्यान्तवर्तन्ते। अयमेव दण्डं धारयित्वा प्रेतयानैः प्राणभोजनो भवति, अयमेव च प्रकारत्रयेण बद्धः सन् वृषभरूपेण रोरवीति ।
मन्त्रेषु ब्राह्मणेषूपनिषदादिषु च यानि यानि चित्तचमत्कारकारिवर्णनानि, तेभ्यः कानिचिद् गृहीत्वा सूरिभिः सङ्गुम्फिताः परमात्मक्षेत्रे सञ्चरत्येष देवा' (4-3) पा मही विमे 'दुराचरं दृष्ट्युपसर्गपाशम्' वा विशेषeोथी लनुं स्पष्टी5Pen विशेष ऽयं छे. मने એમાં ફસનાર માણસો પશુની પેઠે કેવી રીતે જકડાય છે તે સૂચવ્યું छे. वणी
અર્થ :- આ જ દેવતાઓની અન્દર વિચરણ કરે છે, અને બધા દેવો આની જ અન્દર રહેલા છે, આ જ દpsધારણ કરી પ્રેતયાનોથી પાણભોજી બને છે અને આ જ ત્રણ રીતે બદ્ધ થઈ વૃષભરૂપે બરાડે છે.
ભાવાર્થ :- મત્ર, બ્રાહ્મણ અને ઉપનિષદો વગેરેમાં જે ચમત્કારી વર્ણનો છે. તેમાંથી કેટલાંક લઈ અહીં કવિ તેને પરમાત્મહુતિરૂપે ગૂંથે
५२
-वेदोपनिषद्-08 स्तुतयः। ऋग्वेदसत्कोऽयं मन्त्रः - चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः । द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति - इति (४-५८-३)। यास्कनिरुक्तभाष्यमनुसृत्य तं यज्ञाग्निपरं सूर्यपरं च व्याख्यातवान् सायणः । शब्दवादिना पतञ्जलिना महाभाष्येऽयं मन्त्रः शब्दपरकत्वेनोदितः । सूरिभिस्त्वत्र तत्पादमानं परमात्मविषयतया योजितम् । परमात्मसगुणरूपवर्णनमेवात्र लक्ष्यमिति प्रतिभासते।
परमात्मा नाम वृषभः, उत्तमः कल्याणकृद् गुणवर्षाकृत् स्वतन्त्रश्चेति तदर्थः । किन्तु यदा स सत्त्वरजस्तमोलक्षणेन गुणत्रयेण बध्यते, यद्वा रागद्वेषमोहैर्बध्यते, तदा स नासिकायां गले पादे चेति त्रिधा बद्धः षण्ढ इव रोरवीति, उद्वेजयति च।
उपनिषत्स्वपि - यश्चायमादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः - (बृहदारण्यकोपनिषदि २-२-५) इत्याधुक्तिभिः परमात्मा संस्तुतः। ता एव छ. BEमा 'चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः। द्वे शीर्षे सप्त हस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति ' मा भन्न छे. तेनु सायो या25 નિરુક્તભાષ્યને અનુસરી યજ્ઞાગ્નિ અને સૂર્યપરક વ્યાખ્યાન કર્યું છે. શાબ્દિક પતંજલિએ મહાભાષ્યમાં એ મને શબ્દપરક યોજ્યો છે.
જ્યારે સૂરિજી અહીં તેનું માત્ર એક પાદ પરમાત્મપરક યોજે છે. તેનું તાત્પર્ય અહીં પરમાત્માના સગુણરૂ૫ વર્ણનનું હોય એમ લાગે છે. પરમાત્મા છે તો વૃષભ એટલે ઉત્તમ અથવા કલ્યાણ-ગુણવર્ષણ કરનાર, સ્વતંત્ર, પણ જ્યારે તે સત્વ, રજસ અને તમ એ ત્રણ ગુણથી બંધાય છે અથવા રાગ-દ્વેષ-મોહના બન્ધનમાં પડે છે ત્યારે તે નાકે, ગળે અને પગે ત્રિધા બંધાએલ સાંઢની પેઠે બુમરાણ भयावी तोणा पोऽरावे छे.
'यश्चायमादित्ये तेजोमयोऽमृतमया' (० २.२.५) इत्याहि३ ઉપનિષદોમાં પરમાત્માનું વર્ણન છે. તેવાં વર્ણનોને લક્ષ્યમાં રાખી
29
तेजोमयोऽमृतमयः' (MORCHESH
१. ख - रारटीति।
