Vaisheshika Sutram

Author(s): Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 263

सप्तमं परिशिष्टम् ।
१९३ भावित्वं भवति यावता काले नाहरणिनिर्मथनायवस्थायाम् 'आदि'शब्देन ततोऽन्यस्यामवस्थायामग्निसन्निधानेऽपि धूमोऽग्निनाऽविनाभूत उपलब्धस्तदपेक्षयाऽविनाभावित्वम् । . समवायोऽपीत्यादि, यः सम्बन्धोऽनुपलब्ध एष नानुमानस्य कारणं यथा कारणकार्यभावोऽप्रसिद्धः कयोश्चित् , समवायोऽप्यप्रसिद्ध इति व्यापकानुपलब्धिमाह । सम्बन्ध इत्यादि दृष्टान्तप्रकाशनम् । नेत्यादि अस्यैव विवरणम् । अव्युत्पन्नस्थापी- 5 त्यादि, यस्य समवायिविषया न प्रतीतिस्तस्यापि विषाणादावविनामावित्वस्मरणाद् गवादिसम्प्रत्ययो दृष्टः, तस्मादविनामावित्वमेवानुमानस्य कारणम् , तद्भावाभावयोस्तद्वत्त्वात् , अङ्कुरस्य बीजवत् । अत्रापि तदेवेत्यादिनैकार्थसमवायिनि समवायस्य दोषवत्त्वमाह अत्रापीत्यादिना च योगस्य दोषवत्वम् । स्यादेतत्-" असन् सन्दिग्यश्वानपदेशः" [वै० सू० ३ । १ । ११ ] इत्यपवादोऽस्ति, ततः स्पर्शाद वायो रूपं नानुमीयत 10 इत्याह-व्यभिचारित्वे चेत्यादि । कारण कारणादिति, शरीरस्य कारणं शिरः, तस्यापि कारणं स्वावयवो ललाटम् , ततश्च कारण कारण त् कार्य कार्ये शरीरे सम्प्रत्ययो दृष्टः । कथं पुनः शरीरशिरोवयवयोरेकार्थ समवायः, यावता विग्रह भेदादेकार्थसमवायि द्विधा दर्शितम् ? एकार्थेन समवाय इति विग्रहान्तराश्रयात् । तथाहि-शिर एकोऽर्थः, तेन च तयोरु. भयोरपि समवायः । यथोक्तमिति तद्व वनमेव ज्ञापकमाह । यत्रे प्रसिद्ध मसन्दिग्धं च 15 भवति । इमे शिरआदयो न शरीरानारम्भकाः, एतेषां विनाशे च शरीराविनाशो न सम्भवति, शिरआद्यविनाशे तदवयवाश्च न विभक्ताः' इति तत्रेशः प्रत्ययो जायते ' अभूच्छरीरं यस्यायनवयवावयः' इति । तस्माद् द्विविधमेवेति नावधारयि. तव्यमिति । ननु दृष्टविनाशात् तत एव मस्तकात् सम्प्रत्ययः, न तदवयवात् , तत एवोक्तम्-अभूतादिति । न, अभावय कारणबायोगात् , अत्यन्ताभाववत् । 20
विरोधिनोऽनुमान कारणवनिराकरणायाह-पद् विरोधीत्यादि । वायवभ्रसंयोगस्य वर्षकर्मणा विरोध इति, तयोः सहानवस्थानात् । अत्र च वर्षकर्म न लिङ्गमिति तद्विरुद्धवर्मसाधनात् , किं तर्हि ? तदमात्र इति, वाय्वभ्रसंयोगे सति वर्ष कर्माभावात् । वर्षकर्माभाववावभ्रसंयोगयोश्च न विरोध इति सहावस्थानात् । स्यादेतत्-वर्षकर्मणो 5 योऽभावः स तस्यैवावस्थ विशेषः, ततो वर्षकर्मण एवावस्थाप्राप्तिर्लिङ्गमिति । कथं .. पुनरभावः सतो विशेषः । तद्विशेषत्वे चाभाव एव न स्यात् , विशेषस्य भावात्मभूतत्वात् ,
१ तद्भावभत्रयोः ' इति भोटभाषानुवादे ॥ २ ' यस्यायमवयवोऽवयवः' इति भोटभाषानुवादे ॥