Vaisheshika Sutram

Author(s): Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 281

सप्तमं परिशिष्टम् ।
२११ बहिर्नाक्षं सिद्धमिति वाक्य शेषः, इन्द्रियमधिष्ठानदेश एव तिष्ठति तत्र चिकित्सादिप्रयोगात् , तस्मादिन्द्रियादेव व्यवच्छिन्नेऽर्थे ग्रहणम् । ___ सत्यपि च बहिःमचारे न शक्तिविषयेक्षणे, अन्यथा पिहिताधिष्ठानस्यापि विषयग्रहणं स्यात् । ततश्चक्षुःश्रोत्रयोरधिष्ठानान्तःस्थितयोरेवासनिकृष्टविषयेक्षणात् सौन्तरग्रहणमधिकग्रहणं च युज्यते । - पञ्चानामिन्द्रियत्वे न सुखादि प्रमेयं वा । 'वा' इति वचनं 'वा'. शब्दात् प्रमाणान्तरोपादानं स्यादिति । यदिदं लिङ्गाद्यभावे स्वकीय सुख दुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नेषु ग्रहणं तदप्रमाणमिति सुखादीनां प्रमेयत्वं न स्यात् । तस्य वा प्रमाणत्वे प्रमाणान्तरमेवोपसङ्ख्यातव्यम् ।
मनो वाऽस्तीन्द्रियान्तरम् । अथवा मनस एवेन्द्रियत्वमभिधातव्यं 10 तत्सन्निकर्पोत्पन्नस्य प्रत्यक्षत्वमाधनार्थम् । अनिषेधादुपात्तं चेत् । अथापि परमताप्रतिषेधेन सिद्धौ मनस इन्द्रियत्वाप्रतिषेधादुपात्त मेव [ तद् ] इति चेत् , परमते मनस इन्द्रिय भावोऽधीतस्तथा सति अन्येन्द्रियरुनं वृथा। यदि परेण पठितस्य मनसोऽप्रतिषेधादिन्द्रियत्वं ततो घ्राणादीन्द्रियमुच्यते इति निर्देशो वृथा स्यात् , अप्रतिषेधादेव तस्य सिद्धत्वात् ।
.
15 जॉनस्य च प्रमाणत्वेऽर्थान्तरफलबादिनो निश्चितेऽर्थे फलाभावः । निश्चया. स्मकं हि ज्ञानं प्रमाणम् , तत्प्रमाणोत्पत्तावर्थस्याधिगतत्वात् फलाभावः स्यात् ।
१ व्यवच्छिन्नोऽर्थो गृह्यते (?) ॥ २ इन्द्रियस्य सत्यपि PSV ॥ ३ ' ततश्चक्षुःश्रोत्राभ्यामधिष्ठानान्तःस्थिताभ्यामेव ' इत्यपि पाठोऽत्र स्यात् ॥ ४ स्थितिरेव प्राप्नोति विषयेक्षणात् V॥ ५ सान्तरमधिकग्रहणं च PSV । ( सान्तराधिकग्रहणं ? ) ॥ ६ " तदिदमुक्तं दिङ्नागेन-न 20 सुखादिप्रमेयं वा मनो वास्तीन्द्रियान्तरम् ।' न च तत् सम्भवति घ्रागादिसूत्रेण विभागपरेग निषेधांदिति भावः।"-न्यायवार्तिकतात्पर्यटीका. १।१ । ४ ॥ ७ प्रमागसङ्घयान्तरोपादानम् K॥ ८ ग° ऽद° ल्तर् PSV । (यदेवं ? यद्येवं ? ) ॥ ९ सुखादयः प्रमेया एव न स्युः (१)॥ १० तत्र वा इति वचनेन प्रमाणान्तरमेव लक्षितं भवति V ॥ ११ 'प्रमाणान्तरत्वमुपसङ्ख्यातव्यम् ' इत्यपि पाठोऽत्र स्यात् ॥ १२ “ मनसश्चेन्द्रियभावान वाच्यं लक्षगान्तरमिति । 25 तन्त्रान्तरसमाचाराच्चैतत् प्रत्येतव्यमिति । परमतमप्रतिषिद्वमनुमतमिति हि तन्त्रयुक्तिः ।"-न्यायभाष्य. १।१ । ४ । " तन्त्रान्तरे मन इन्द्रियमिति पठ्यते । तच्चेह न प्रतिषिद्धम् । अप्रतिषेधादुपात्तं तदिति । न, शेषाभिधानवैयर्थ्यदोषात् ।”-न्यायवार्तिक. १ । १ । ४ । " सन्त्रान्तरेति । तन्त्र पते व्युत्पाद्यतेऽनेन तत्त्वमिति तन्त्रं शास्त्रम् ...तद् दूषित दिङ्नागेन-अनिषेधादुपात्तं चेदन्येन्द्रियरुतं वृथा।"-न्यायवार्तिकतात्पर्यटीका. १।१॥ ४ ॥ १३ ज्ञानस्यैव K॥
30