Vaisheshika Sutram

Author(s): Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 275

सप्तमं परिशिष्टम् ।
सम्बद्धा विरोधिनोऽविरोधिनो वा प्रसिद्धास्तस्य धूमादयोऽपदेशः । प्रसिद्धिपूर्वक एवापदेश इति कथं प्रतीयत इति चेत्, पूर्वशब्दप्रयोगाच्च सम्बन्ध कालसिद्धत्वमेवानेनाभिधीयते, अन्यथा प्रसिद्धत्वादित्येवाभिधीयेत ।
प्रसिद्धं कृत्वेति, तत्र दृश्यमाने पिण्डे विषाणित्वमसत् सन्दिग्धं वा कृत्वा नोदाह्रियते, किं तर्हि : प्रसिद्धमेव । कुत एतदिति चेत्, 'यदि विषाणी ' इत्यनुवादात् 5 पक्षधर्माभ्युपगम एवमुच्यते, साध्यधर्मेऽश्वे गवि च तस्याप्रसिद्धत्वमनैकान्तिकत्वं च, न धर्मिणि पिण्डे । अथापि अभावस्य हेतुरिति असतो ज्ञानस्य हेतुरसन् सन्देहस्य हेतुः सन्दिग्धः कारणे कार्योपचारात्, न तु हेतोर्धर्पिण्यभावात् सन्दिग्धत्वाच्च ।
न्यूनाभिधेति वैकल्यमाह । ' विषाणी तस्माद् गौः' इति साधारणानैकान्तिकस्यैवोदाहरणम्, उदाहरणदर्शनाच्च ताहशस्यैव भावस्य प्रतीतिः स्यात्, न त्वशेषस्यानै- 10 कान्तिकस्य, असाधारणस्य विरुद्धाव्यभिचारिणश्च ततोऽत्यन्तं विलक्षणत्वात् कुतः प्रतीतिः ? यथेत्यादिनाऽसाधारणस्य तावदनुपादानमुदाहरणेन दर्शयति । पसु पदार्थेष्विति 'संशयकारणम्' इति वर्तते । कुतः षट्स्वपि संशयकारणमिति चेत्, सर्वत्राभावादिति सर्वत्रादर्शनादित्यर्थः । भावव्यपदेशो भवत्यस्मादिति दर्शनं भावः, तन्निषेधेनादर्शनमभाव उच्यते । ननु चानुक्तोऽपि ' सन्देहहेतुः सन्दिग्धः' इति लक्षणात् प्रतीयते इति चेत्, 15 असदेतत्, 'सन्देह हेतु:' इत्येतत् सन्दिग्धहेतुलक्षणं न कलानीयम् तस्यैवापरिज्ञानात् । आहुरिति वैशेषिक एव कश्चित् । विशेषयति व्यावर्तयतीति विशेष उभयत्र दृष्टत्वादिति साध्यापेक्षया तुल्यजातीयेषु इतरेषु च सम्बन्धित्वेन दृष्टत्वात् । ऊर्ध्वत्वादिवदिति, थोर्ध्वत्वं स्थाणौ पुरुषे च सम्बन्धिन्यनुवृत्तिद्वारेणास्त्येवं श्रावणत्वं द्रव्यादिपदार्थे सम्बन्धिनि व्यावृत्तिद्वारेण । ततश्च 'यदि विषाणी तस्माद् गौः' इत्यनेनोदाहरणे- 20 नासाधारण उपात्त इत्याशयः । तदयुक्तमिति यदि व्यावृत्तिरुभयथा भवेत् तद्द्वारेण सामान्यं स्यात्, सैव तु न संभवति । कुत इति चेत्, नेत्यादि । कस्माद् यतो व्यावृत्तिस्तदाभासः संचयो नोपपद्यत इति चेत्, आह - मा भूदित्यादि । एकद्रव्यवत्त्वं पृथिव्यादिभ्यो व्यावृत्तं न च तदाकारेण संशयं जनयति - किमेकद्रव्यवत्वात् पृथिवी आहोस्विज्जलमा होस्वित् तेज इति । तदनेन यद् यतो व्यावर्तते तत् तत्र तदाभासस्य 25 सन्देहस्य न हेतु:, यथैकद्रव्यवत्वं पृथिव्यादिषु श्रावणत्वमपि षड्भ्यः पदार्थेभ्यो भवन्मतेन व्यावृत्तमिति व्यापकविरुद्धप्रसङ्गमाह । तथा च नेति यद् यत्र संशयस्य
२०५
,
१ कान्तिकत्वं परिहृतम् D. ed. । अयमपपाठ इति ध्येयम् ॥ २ वैशेषिका एव केचित् ( ? ) ॥ ३ ययोर्ध्वत्वं स्थाणुपुरुषसम्बन्धि अनुवृत्तिद्वारेणैवं श्रावणत्वं द्रव्यादिपदार्थसम्बन्धि व्यावृत्तिद्वारेण ( ? ) । ४ दृश्यतां पृ० १९९ दि० ११ ॥ ५ प्रतीकोयं मूले न दृश्यते ॥
80