Ullaghraghav Ek Adhyayan

Author(s): Vibhuti V Bhatt
Publisher: Vibhuti V Bhatt

Page 4

પ્રાસ્તાવિક
ગુજરાતના કીર્તિવંત એવા સોલંકી કાલના નામાંકિત સાહિત્યકારમાં હેમચંદ્રાચાર્ય પછી બીજું સ્થાન સોમેશ્વરદેવનું ગણાય એવો મારે નમ્ર મત છે. આ મત બાંધવાનું કારણ એ છે કે પ્રતાપી ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળના સમયે સાહિત્યનો સર્વાગી વિકાસ થયે અને ગુજરેશ્વર ભીમદેવ બીજાના સમયમાં ખાસ કરીને તેના સમર્થ મંત્રીઓ વસ્તુપાલ-તેજપાલના આશ્રયે સંસ્કૃત સાહિત્યનો બહુવિધ વિકાસ થયો. તેમાં સોમેશ્વરનું પ્રદાન ખાસ ઉલ્લેખનીય ગણાય. સંસકૃત સાહિત્યના મહાકાવ્ય, નાટક, શતક કાવ્ય, પ્રશસ્તિઓ, સુભાપિતાવલીઓ ઈત્યાદિ મુખ્ય બધા સાહિત્ય પ્રકારમાં સામેશ્વરદેવે ઉત્તમ રચનાઓ કરીને એ ક્ષેત્રે પોતાના પ્રદાન દ્વારા અગ્રેસર સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે તે હકીક્ત છે. આ કૃતિઓ પૈકીની તેમની આ નાટ્યકૃતિ-ઉલ્લાઘરાઘવ તેમને ભારતના પ્રસિદ્ધ કવિઓની પંક્તિમાં અગ્ર સ્થાન અપાવવામાં સક્ષમ છે. તેઓની બધી કૃતિઓને સમગ્રતયા વિચાર કરતાં તે તેઓની મહત્તા અનેક ગણી વધી જાય છે.
ગુજરાતના આ મહાન સારસ્વતની તમામ કૃતિઓને અભ્યાસ કરી તેને પ્રગટ કરવાની મેં નેમ રાખી હતી અને એ નિમિત્તે મહાનિબંધ લખ્યો હતો. આ મહાનિબંધના ઘણે અંશ મેં પ્રગટ કર્યા છે. પણ એ સહુમાં સર્વાધિક મહત્ત્વ ધરાવતી આ કૃતિ “ઉલ્લાઘરાઘવ” ઉફે “રામાયણનાટકનું અધ્યયન પ્રગટ કરતાં હું વિશેષ આનંદ સાથે ગુજરાતના મહાકવિ સંમેશ્વરનું ઋણ અદા કર્યાની કૃતાર્થતાની લાગણી અનુભવું છું. '
| ગુજરાતમાં રામાયણ વિશે જાણે કોઈ પ્રતિષ્ઠત ગ્રંથરચના થઈ ન હોય એવી લાગણી પ્રવર્તતી જોવામાં આવે છે. વસ્તુતઃ સેમેશ્વરકૃત ઉલ્લાઘરાઘવ ઉફે રામનાટક એ ગુજરાતમાં પ્રશિષ્ટ નાટય સ્વરૂપમાં રચાયેલું સંસ્કૃત રામાયણ જ છે. એમાં રામચરિતને મુખ્ય બધે જ ભાગ સુગ્રથિત થયેલ છે. - આ નાટકની વિવેચના સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપમાં કરવા છતાં અતિ વિસ્તૃત થવા પામી છે, તેથી મૂળ વિવેચનામાંથી સંક્ષેપ કરીને અહીં રજૂ કરવી પડી છે. તેમાં રામાયણના મૂળ કથાનક અને પ્રેરણાસ્ત્રોતને તથા રામના અયોધ્યા પ્રત્યાગમન પ્રસંગના પ્રવાસને, પ્રસ્તુત નાટકમાં પ્રયોજાયેલા “છાયા નાટય” અને છાયાનાટકને ભાગ અન્યત્ર વિવિધ લેખસ્વરૂપે રજૂ કરવા છતાં, વળી આ