Taraditraya Dvantrinshika

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 62

४3
તારાદિત્રયદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૧૭ Acts:
रेचकः स्याद्बहिर्वृत्तिरन्तवृत्तिश्च पूरकः ।
कुम्भकः स्तम्भवृत्तिश्च प्राणायामस्त्रिधेत्ययम् ।।१७।। मन्वयार्थ :
बहिर्वृत्तिः रेचक:-आवृत्ति रेय अन्तर्वृत्तिश्च पूरक:-सने अंतति ५२४ स्तम्भवृत्तिश्च कुम्भक:-सने स्तंभवृत्ति दुम स्यात्-थाय, इति मेथी अयम्= मा त्रिधा: प्रारे प्राणायाम:=
प्रायाम छ. ।।१७।। लोार्थ :
બહિવૃતિ રેચક અને અંતવૃતિ પૂરક અને આત્મવૃતિ કુંભક થાય, એથી આ ત્રણ પ્રકારે પ્રાણાયામ છે. ll૧૭ના टी :
रेचक इति-बहिर्वृत्तिः श्वासो रेचकः स्यात्, अन्तर्वृत्तिश्च प्रश्वास: पूरकः, स्तम्भवृत्तिश्च कुम्भकः, यस्मिन् जलमिव कुम्भे निश्चलतया प्राणोऽवस्थाप्यते, इत्ययं त्रिधा प्राणायामा प्राणगतिविच्छेदः । यदाह -
“(तस्मिन्सति) श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः" [पा.यो.सू. २-४९] इति । अयं च नासाद्वादशान्तादिदेशेन, षड्विंशतिमात्रादिप्रमाणकालेन सङ्ख्यया चेयतो वारान् कृत एतावद्भिश्च श्वासप्रश्वासैः प्रथम उद्घातो भवतीत्यादिलक्षणोपलक्षितो दीर्घसूक्ष्मसंज्ञ आख्यायते । यथोक्तं -
“स तु बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसङ्ख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मसंज्ञ (सूक्ष्मः)" [पा.यो.सू. २-५०] इति । बाह्याभ्यन्तरविषयौ द्वादशान्तहृदयनाभिचक्रादिरूप एव पर्यालोच्यैव सहसा तप्तोपलनिपतितजलन्यायेन युगपत् स्तम्भवृत्त्या निष्पद्यमानात् कुम्भकात्तत्पर्यालोचनपूर्वकत्वमात्रभेदेन च चतुर्थोऽपि प्राणायाम इष्यते । यथोक्तं - “बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थ” [पा.यो.सू.२-५१] इति ।।१७।।