Sati Bansala

Author(s): Pushkar Muni, Devendra Muni
Publisher: Lakshmi Pustak Bhandar

Page 9

લેખકની ક્લમે. જૈન કથાસાહિત્ય : પ્રોજન અને સ્વરૂપ - જન આગમોના અતિહાસિક સંશોધનથી એટલું જાણવા મળે છે કે ભગવાન મહાવીર પિતાના ધર્મોપદેશમાં કથાવાર્તા-રૂપક વગેરેને પ્રયોગ કરીને ધર્મ તથા તત્ત્વજ્ઞાનના ગંભીર તત્ત્વને વધુમાં વધુ સરળ, સુબોધ અને રૂચિકર બનાવવામાં અત્યંત નિપુણ હતા. નાયધમ્મકા, વિપાકસૂત્ર, નિરયાવલિકા, ઉત્તરાધ્યયન વગેરે આગમાંથી એટલી વાત તો સ્પષ્ટ છે કે ભગવાન મહાવીરે એવાં હજારો દષ્ટાન્ત અને રૂપકોને ઉપયોગ પિતાના ઉપદેશમાં કર્યો હતો. દુર્ભાગ્યવશ તેમાંથી થોડાક જ ભાગ આજે પ્રાપ્ત છે અને મોટો ભાગ આજે નાશ પામે છે.
ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશમાં વધુ તે લઘુકથા, આખ્યાયિકા અને લઘુ-રૂપકોને પ્રયોગ જ થયા કરસ્તો હતે. તે કથાઓને એક પવિત્ર હેતુ રહે કે શ્રોતાઓની શુભ જિજ્ઞાસા જાગૃત થાય. અશુભકર્મથી છૂટીને શુભકર્મ પ્રવૃત્તિની પ્રેરણા મળે. કથા-રચનામાં આ ઉચ્ચ અને ઉદાત્ત આદર્શ જૈન કથાસાહિત્યની પિતાની વિશિષ્ટતા છે. સામાન્ય રીતે કથાને હેતુ મનોરંજન હોય છે, પણ જનકથા બાબતમાં અધિકારપૂર્વક કહી શકાય કે તેને હેતુ મને રંજન માત્ર નથી, પણ મનોરંજનની સાથે કોઈ ઉચ્ચતર આદર્શની સ્થાપના કરવી, અશુભ કર્મોનું કટુફળપરિણામ બતાવીને શુભકર્મ તરફ પ્રેરિત કરવાનું રહ્યું છે. ઉચ્ચતર સામાજિક, નૈતિક અને આધ્યાત્મિક મૂલ્યોની પ્રતિષ્ઠા કરવી. વ્યકિતત્વના મૂળભૂત ગુણ-સાહસ, અનુ