________________
એ અરસામાં ગુલામોના ખરીદ-વેચાણનો ધંધો ધમધોકાર ચાલતો હતો. અંગ્રેજ શાસનની નજર આ ધંધા પર પડતાં કોઈપણ ભોગે આ ધંધો બંધ થઈ જાય, એ માટે અંગ્રેજોએ ઘણી ઘણી જહેમત ઉઠાવી. આ ધંધાનું મુખ્યકેન્દ્ર ત્યારે પૂર્વઆફ્રિકામાં આવેલ જંગબાર ગણાતું, ત્યાં સુલતાન સૈયદ બરગેસના હાથમાં સત્તાનાં સૂત્રો હતાં.
ગુલામોના આવા ધંધા અંગે વિરોધી લોકમત અને જનજુવાળ જાગે, એ માટે અંગ્રેજ શાસને કાયદા કાનૂનનો આશરો લેવા ઉપરાંત બીજા પણ અનેક પ્રયાસો પાછળ હજારો રૂપિયાનું પાણી કરી નાંખ્યું. પણ પરિણામ શુન્ય જ આવ્યું, અંતે સુલતાન સૈયદ દ્વારા પણ થાય એટલા પ્રયત્નો અંગ્રેજોએ કર્યા. પરંતુ એમાંય ઝાઝી સફળતા ન મળી. કારણ કે જંગબાર ખાતે ધમધોકાર ચાલતો આ ધંધો બંધ થાય, તો રાજયના ખજાનાને મોટી ખોટ પડે એમ હતી, અને રાજ્યમાંય ઘણાઘણાની રોજગારી પર કારમો ફટકો પડે એમ હતો.
અંગ્રેજોના આગ્રહને વશ થઈને સુલતાન સૈયદ ખજાનાને પડનારી ખોટને ખમી લઈને પણ ગુલામી-પ્રથાને નેસ્ત નાબૂદી કાજે તૈયાર થઈ ગયા. પણ લાખેણો સવાલ એક એ જ હતો કે, પૂર્વ આફ્રિકામાં અને વિષેષતઃ જંગબારમાં ગુલામી પ્રથા વિરૂદ્ધ જનમત જાગૃત ન થાય તો ગમે તેવા પ્રયાસોનું પરિણામ શૂન્યમાં જ આવે એમ હતું. અંગ્રેજ શાસન તો કોઈપણ ભોગે ગુલામી-પ્રથા બંધ કરવા જ કૃતનિશ્ચયી હતું. ઠીક ઠીક વિચાર-વિમર્શ બાદ એની નજર કચ્છની ગાદીને શોભાવનારા મહારાવ પ્રાગમલજી પર સ્થિર થઈ. જંગબારમાં કચ્છી-વેપારીઓની સંખ્યા ઘણી મોટી હોવાથી અને ગુલામોના ખરીદ-વેચાણનો મોટાભાગનો વ્યવસાય કચ્છી-પ્રજાના હાથમાં હોવાથી એમને એવું આશાકિરણ દેખાવા માંડ્યું કે, આપણે જો મહારાવ પ્રાગમલજીનું પીઠબળ મળી જાય, તો ચોક્કસ કચ્છી-વેપારીઓને આપણી તરફેણમાં પલટાવી શકાય. જો આટલી સફળતા મળે, તો ગુલામી પ્રથાને કાનૂની-કલમના એક જ
૮૮ ઈ સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૧
