________________
(૮) શષ્યત્વકૌમુદી ભાષાંતર . અને ભારે ભય ઉપજાવે એવી વિરહાકાએ કરી યુક્ત બધું લશ્કર થઈ રહ્યું છે. આ પ્રમાણે બન્ને સૈન્ય બૃહમાં તૈયાર થઈ રહ્યાં.
તુરત જ બન્ને સૈન્ય સામસામાં આવ્યાં, એટલે તીર, ભાલા, ખરશસ, ખુરપ, ગદા, મુદ્ગર, બાણ, નારાચ, ઇંદ્રબાણ, હળ, મૂસળ, શક્તિ, બરછી, ખગ, કટારી, ચક્ર અને વજ પ્રમુખ બીજાં પણ દિવ્યશસ્ત્રોથી બન્ને સૈન્યના સુભટો પરસ્પર યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. યુદ્ધમાં કોઈ સુભટો હણાયાથી નિર્જીવ થઈને ભૂમિ ઉપર પડવા લાગ્યા; કોઈ મૂછ પામવાથી પડી જઈ ફરીથી પાછા ઉભા થઈ યુદ્ધ કરવા લાગ્યા; પોતાના માલિક વડે કરાયેલા સન્માનને મેળવીને કેટલાક અટ્ટહાસ્ય કરવા લાગ્યા, તો કેટલાક કાંઈક યાદ કરીને શરભના વેગને હંફાવે તેવી ઝડપથી દોડવા લાગ્યા; હાથમાં હથિયાર પકડેલા કેટલાક લોકો બીકણ પુરૂષોને ત્રાસ ઉત્પન્ન કરવા લાગ્યા, કોઈ તો બહુ ઘાથી (બહુ હણાયાથી) મરવા પડ્યા એટલે તે દેવાંગનાઓના પ્રીતિપાત્ર થયા; કોઈ કોઈ યોદ્ધાઓ તો શત્રુના પ્રહારથી પેટ ચિરાઈ જવાને લીધે અંદરનાં આંતરડાં બહાર નિકળી લટકતાં છતાં તથા કેટલાક સુભટો તો પોતાનું ધઢ સમૂળગું છૂટું પડી ગયા છતાં શત્રુની સામે નિર્ભયપણે યુદ્ધ કરવાને જવા લાગ્યા. આ યુદ્ધરૂપી સમુદ્રને વિષે તરવાર, છરિકા, પ્રમુખ શસ્ત્રો મલ્યના સમૂહ જેવાં જણાય છે; કેષ સ્નાયુ, શિરા, અંત્રજાળ, આદિ જે છે તે સમુદ્રના શેવાળ જેવાં દેખાય છે. વળી હસ્તિઓનાં જે કળવર પડ્યાં છે તે સમુદ્રના વહાણ જેવા; રુધિર તે જળ, અને અસ્થિ તે શંખ જેવાં જણાય છે. - સંગ્રામને વિષે પોતાની સેનાને પાડી દેખીને સુદર્શન મંત્રીએ કહ્યું : “હે જિતારિ નૃપતિ ! હવે આપણે નાસો; કારણ કે, સકળ સૈન્ય હાર પામી ગયું છે.” રાજાએ કહ્યું: “હે સચિવ! એમ ભયભિત કેમ થાઓ છો? વિજય થશે તો આલોકને વિષે સુખ મળશે અને મૃત્યુ પામીશું તો પરલોકને વિષે સુખ મળશે. કહ્યું છે કે :
મળે જય લક્ષ્મી અને મૃત્યુથી સુર નાર;
ક્ષણભંગુર વળી દેહ ત્યાં, ભય શો રણ પડનાર. રાજાએ આમ કહ્યા છતાં પણ મંત્રી મહાકષ્ટ સેવી તેને લઈને નિકળી ગયો. ત્યારે રાજાએ કહ્યું : “દેવ જ પ્રધાન છે, બળવત્તર છે, એમ જ લોકો કહે છે તે સત્ય છે. કારણ કે, બૃહસ્પતિ જેવો સેનાપતિ, વજ જેવું પ્રહરણ
