________________
( ઉમચક્ષુમારની કથા • (ee) / પછી તો એ ઉમય બહુ પ્રકારનાં કરિયાણાં લઈને એ સાર્થવાહની સંગાથે પોતાના નગરભણી જવા નિકળ્યો. એકદા માતાપિતાના દર્શનમાં ઉત્સુક એવો તે ઉમય કેટલાક માણસો સહિત એકલો આગળ ચાલ્યો, પણ રાત્રીને સમયે પ્રમાદને લીધે ખરો માર્ગ ત્યજી અટવીમાં પેઠા; એટલે તેઓ ભૂલા પડ્યા. પ્રભાત થયે સૂર્યોદય થયો એટલે તેઓ સુધાતુર થયા, તેથી તેના મિત્રો રૂપથી સુંદર એવાં ફળ ખાવાને માટે લઈ આવ્યા. પણ ઉમયે “તે અજાણ્યાં ફળ છે, માટે ખાવાં નહીં' એમ કહ્યું. ત્યારે તેમણે કહ્યું : “ત્યારે જાણ્યાં-અજાણ્યાંનું શું કામ છે ? એ ફળ ઉત્તમ છે, માટે ખાઈને આત્માને સંતુષ્ટ કર.” પણ તેણે કહ્યું કે : “હારે અજાણ્યાં ફલ ખાવાની પ્રતિજ્ઞા છે.” એમ કહીને તેણે તે ફળ ખાધાં નહીં. બીજા સર્વેએ એ ખાધાં. એ ફળ કિંપાકવૃક્ષનાં હતાં, જે એ ખાય તે મૃત્યુ પામે. તેથી ઉમય વિના સર્વ ત્યાં જ મૂછ ખાઈને મૃત્યુ પામ્યા !
તે જોઈને ઉમય બહુ શોકગ્રસ્ત થઈ ગયો અને વિચારવા લાગ્યો : “અહો ! આ ફળને વિષે કાળકૂટ વિષ છે તે કોઈ જાણતું નથી. કારણ કે, આ વૃક્ષ પ્રથમ પોતાની છાયાથી, પછી પુષ્પથી, અને પછી સ્વાદિષ્ટ એવાં ફળથી આશ્રિતોને સુખ આપે છે, ત્યારે શી ખબર પડે કે, એના મૂલમાં હળાહળ વિષ હશે, કે મહાઉગ્ર જવાળામય વિષવાળો ફણિપતિ (સર્પ) અહીં રહેતો હશે ?'
હવે ઉમયની વ્રતના નિશ્ચયની પરિક્ષા કરવાને અર્થે વનની અધિષ્ઠાતા દેવી ત્યાં સુંદર સ્ત્રીનું રૂપ લઈને આવીને કહેવા લાગી : “હે પ્રવાસી ! આવાં કલ્પવૃક્ષ સમાન વૃક્ષનાં ફળ તું કેમ નથી ખાતો? મહા પુણ્યના યોગે એ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, એ ખાવાથી રોગી નિરોગી થાય છે; વળી તેને મૃત્યુનો ભય પણ રહેતો નથી. સાંભળ, હું પણ પૂર્વે વૃદ્ધ હતી, ત્યારે મને ઇંદ્ર આ ફળના રક્ષણાર્થે અહીં મોકલી. અહીં મેં એ ફળ ખાધાં, એટલે હું નવયૌવના બની ગઈ છું.' વનદેવીનાં વચન સાંભળી ઉમણે કહ્યું : “હે બહેન ! મારે અજાણ્યાં ફળ ખાવાને નિષેધ છે, માટે વધારે શું કહું ? જે લલાટમાં લખેલું હોય છે તે જ થાય છે; એનો બીજો કંઈ ઉપાય નથી.” વિધાતાએ લલાટના પટ્ટા પર જે લખેલું છે તે ઓછું કે વધારે ધન મલવાનું જ છે, પછી મારવાડમાં જાવ તો પણ એટલું જ રહેવાનું છે, અને મેરૂ પર્વત પર જાવ તો પણ
