________________
વૃષભદાસ શેઠની કથા • (૧૦૩)
સમુદ્રદત્ત માર્ગના ખેદને લીધે કેટલોક કાળ ત્યાં રહ્યો. કહ્યું છે કે એ એક કષ્ટ છે; વળી યૌવનને વિષે દારિદ્ર એ પણ કષ્ટ છે; વાસ તથા પ્રવાસ એ તો અત્યંત કષ્ટ છે.
હવે આ પલાસ ગામમાં એક અશોક નામે કુટુંબી રહેતો હતો, તે અશ્વોનો વ્યાપારી હતો, તેને વીતશોકા નામે સ્રી અને કમળશ્રી નામે પુત્રી હતી. તે અશોક અશ્વોને સાચવવાને માટે એક સેવકની શોધ કરતો હતો. તે વાતની સમુદ્રદત્તને ખબર પડી, તેથી તે તેની પાસે જઈને કહેવા લાગ્યો : ‘હું તમારા અશ્વોની રક્ષા કરીશ; તમે મને શું આપશો ?' આ પ્રમાણે સમુદ્રદત્તે યાચના કરી. કહ્યું છે કે : ગુણ અને ગૌરવ ત્યાં જ સુધી રહે છે કે, જ્યાં સુધી પુરુષ માગતો નથી. પુરુષ દ્રવ્યનો અર્થિ થયો કે, નથી રહેતા તેના ગુણ કે નથી રહેતું તેનું ગૌસ્વ. પછી અશોકે સમુદ્રદત્તને જવાબ આપ્યો કે, ‘હમેશાં બે વખત ભોજન, છ છ મહિને એક ત્રિવલિકા, ધોતલી, એક કંબળ અને પગરખાંની જોડ. તથા ત્રણ વર્ષને અંતે આ મ્હારા સાતસો અશ્વોમાંથી ત્યારે જોઈએ તેવા બે અશ્વો.' સમુદ્રદત્તે તે કબૂલ રાખ્યું, ને તેના અશ્વોની રક્ષા કરવા લાગ્યો. કહ્યું છે કે : સેવક વિના બીજો કોણ મૂઢ ઉન્નતને અર્થ પ્રણામ કરે, શેઠને જીવાડવાને પોતાના પ્રાણ આપે, અને સુખને અર્થે દુઃખ આદરે ?
ઃ મૂર્ખાઈ અને પરઘર
હવે સમુદ્રદત્ત હર હમેંશ શેઠની પુત્રી કમળશ્રીને મનોહર ફલ અને ફૂલ આણી આપવા લાગ્યો, તથા તેણીને મનહર સ્વગીતકળા બતાવવા લાગ્યો; જેથી થોડા વખતમાં કમળશ્રીને પોતાને વશ કરી લીધી. કહ્યું છે કે : વનમાં ભીલ્લ લોકો પણ પોતાના ગાયનરૂપી ગુણથી હરિણોને વશ કરી લે છે; માટે કોઈપણ પ્રકારનો ગુણ છે તે કોનું કાર્ય નથી સાધતો ? અર્થાત્ તે સર્વનાં કાર્ય સિદ્ધ કરે છે. તેથી તે કમળશ્રીના મનમાં તો એમ જ ભાસવા લાગ્યું કે, ‘સમુદ્રદત્ત મ્હારો ભર્તાર છે.' આમ ચિંતવન કરતી એવી તે તેને અહર્નિશ અનુરક્ત થઈ. કારણ કે, જેમ ગમે તેટલા કાષ્ટ વડે પણ અગ્નિ તૃપ્ત થતો નથી; ગમે તેટલી નદીઓ વડે જેમ સમુદ્ર પણ તૃપ્તિ પામતો નથી; તથા અમૃતથી જેમ પ્રાણીમાત્ર તૃપ્ત થતા નથી; તેમ વામલોચનાસ્ત્રીઓ પણ પુરુષોથી તૃપ્તિ પામતી નથી.
હવે કેટલાએક દિવસ પછી, અવધી પૂર્ણ થઈ એટલે સમુદ્રદત્તે કમળશ્રીને
