________________
અર્વાચીન તત્ત્વજ્ઞાનમાં ભાષાવિચાર (એક પરિચય)
હ. રૃ. ભાયાણી
માત્ર
એક રીતે જોઈ એ તા તત્ત્વજ્ઞાતમાં આવતા દરેક ને અને મનન ગ્યાને ન તે સ્થાપવાની મથામણ, ભથાણા સફળ થાય કે નિષ્ફળ પ નીવડે અને તત્ત્વજ્ઞાનની દરેક ક્રાંતિ પેાતાનું લક્ષ્ય સાધવામાં તે નિષ્ફળ જ નીવડી છે. કામ છે તે કે કા ન્ત્ ન શ્રી ોધતી; વિજ્ઞાન જ્ઞાન શોધે છે અને પામે છે; જ્યારે તત્ત્વજ્ઞાન જ્ઞાન વધે છે મત’ જ પામે છે. આનો અર્થ એવો નથી કે તત્ત્વજ્ઞાનમાં આાના પશ્ચિતના નકામાં ય છે. દરેક પરિવર્તન નત્ત્વજ્ઞાનની સમસ્યાને દવાની કાઈક ન પતિ ને આવે છે અને તે પતિ દ્વારા તે પૂર્વ પ્રચકિત પક્ષની પ્રાન્ત્ર પૃધાણાને ખુલ્લા પાડે છે. આથી તપારાની નવનવી શિાએ બંધાતી રહે છે અને સસ્થાઓનાં અનેક પાસાન' સમજ વધે છે,
ભાષા મનુષ્યને ઇતર પ્રાણીગ્માથી જુદું પાડનારું એક પ્રમુખ તત્ત્વ મનાતું હોઈ તે મનુષ્યનું સ્વરૂપ સમજવા માટે તેને અભ્યાસ ફાડા રસથી ચના બ્યા છે. ભાવિજ્ઞાન ઉપરાંત મતાવિજ્ઞાન, સંસ્કૃતિવિજ્ઞાન, સાહિત્યમીમાંસા તેમ જ તત્ત્વજ્ઞાન વૈતપાનાની રુએ ભાષાના વિચાર કરે છે. પ્રાચીન તેમ જ અર્વાચીન સમયમાં, પૂર્વમાં તેમ જ પશ્ચિમના કાઈ નહીં તે કોઈ સ્વરૂપે ભાષા વિશે તત્ત્વવિચાર ચાલતો રહ્યો છે, પ્રાચીન ભારતના વૈદિક સાહિત્યમાં, વૈયાકરણ પરંપરામાં (ભર્તૃહરિ વગેરે), મીમાંસા, ન્યાય વગેરે નામ, તા ગ્રીક સાહિત્યમાં હેરાલિટસ, પ્લેટા, એરિટલ વગેરેએ અને મધ્યકાલીન પુરેપમાં દેકા, લાયૂબ્નિસ, ‘એમ્પિરિસિઝમ' માં, ફ્રેન્ચ ઍન્ગ્રાન્ટમેન્ટમાં, વિકા, કામાન અને ટુડેર, હમ્મેટ વગેરેએ ભાષાને લાગતા તત્ત્વવિચાર કરેલા છે. એમ તાં વીશની સતાબ્દીના ભાષાકીય તત્ત્વવિયારની વિશિષ્ટતા એ છે કે તે ભાષાના અય્યન દ્વારા માનવ ચિત્ત, જ્ઞાન, આચારનીતિ, પ્રકૃતિ, ઈશ્વર વગેરે જેવા તાત્ત્વિક વિયાની સમજ પામી ાકા એન માનીને ચાલે છે.
ભાષા વિશેની તાત્ત્વિક વિચારણા સાથે તત્ત્વશાસ્ત્ર (મેટિક્સ'), તર્કશાય, પ્રમાસ મ (‘એપિસ્ટમાલાજી’) વગેરે તત્ત્વજ્ઞાનની વિવિધ શાખાએ સંબંધ ધરાવે છે, પણ આ ઉપરાંત સામાન્ય દૃષ્ટિએ પણ તત્ત્વજ્ઞાને ભાષા વિશે વિચાર કરવા પડે છે. વિજ્ઞાન સીધુ હક તેની સાથે કામ પાડે છે, પ્રત્યક્ષનિષ્ઠ છે, ત્યારે તત્ત્વજ્ઞાન ણે અંશે માત્ર શાબ્દિક પ્રવૃત્તિ છે,
સરકૃતિ દ્યિામંદિરના સેવા પ્ર્ક-૯૪ના s
: શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય આપેલ યુનિવર્સિ ટી-યાખ્યાન.
