Book Title: Prashamrati Prakaranam
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal

View full book text
Previous | Next

Page 143
________________ १३४ रायचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् [एकादशाऽधिकारः, जीवादिनवतत्त्वानि है । अतः स्थितिकी अपेक्षा अनन्त भेद हैं । एक जीवकी अवगाहना लोकके असंख्यातवें भागके बराबर है । शरीरके छोटे-बड़े होनेके कारण प्रदेशोंकी हीनता और अधिकता होनेसे अवगाहनाकी अपेक्षा भी बहुतसे भेद होते हैं । तथा ज्ञान और दर्शनको अपेक्षासे भी अनन्त भेद होते हैं, क्योंकि सूक्ष्म निगोदिया लब्ध्यपर्याप्तकके ज्ञानसे लेकर केवलज्ञानपर्यन्त ज्ञानके अनन्त भेद हैं । इस प्रकार एक एक नारकादि भेदके संभव अनन्त भेद होते हैं। जीवलक्षणामधित्सयाहजीवका लक्षण कहते हैं: सामान्यं खलु लक्षणमुपयोगो भवति सर्वजीवानाम् । साकारोऽनाकारश्च सोऽष्टभेदश्चतुर्धा तु ॥ १९४ ॥ टीका-सामान्यलक्षणं सर्वजीवानामुपयोगश्चेतना ज्ञानदर्शनव्यापारः । खलु शब्दोऽ वघारणे । उपयोग एव सामान्यलक्षणम् । सर्वजीवानामिति । तमुपयोगं विस्पष्टयति-- साकारोपयोगः आकारो विकल्पः सहाकारेण साकारः सविकल्पो ज्ञानन्यापारः । अनाकारो दर्शनोपयोगः । सामान्यग्रहणं निर्विकल्पमित्यर्थः । ज्ञानोपयोगोऽष्टभेदः-मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलमत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभंगज्ञानाख्यः । दर्शनोपयोगश्चतुर्धा-चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनाख्यः ॥ १९४ ॥ अर्थ-सब जीवोंका सामान्य लक्षण उपयोग ही है । वह दो प्रकारका होता है—साकार और अनाकार । साकारउपयोगके आठ भेद हैं, और अनाकारउपयोगके चार भेद हैं । भावार्थ-जानने-देखने रूप चैतन्य-व्यापारको उपयोग कहते हैं। यह उपयोग ही सब जीवोंका सामान्य लक्षण है। उसके दो भेद हैं—साकारउपयोग और अनाकारउपयोग । 'यह घट है' इस प्रकारके विकल्पको आकार कहते हैं और सविकल्पक ज्ञान-व्यापारको साकारोपयोग कहते हैं । तथा निर्विकल्पक दर्शन-व्यापारको अनाकारउपयोग कहते हैं । ज्ञानोपयोगके आठ भेद हैं । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान, केवलज्ञान, मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंगज्ञान । दर्शनोपयोगके चार भेद हैं:-चक्षुर्दर्शन, अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन और केवलदर्शन । तानाष्टौ भेदांश्चतुरश्च विस्तरतः कथयतिउन आठ और चार भेदोंको विस्तारसे कहते हैं: ज्ञानाऽज्ञाने पञ्चत्रिविकल्पे सोऽष्टधा तु साकारः । चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदग्विषयस्त्वनाकारः ॥ १९५ ।। १- आकारोऽयं विकल्पः स्यात् ।'

Loading...

Page Navigation
1 ... 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242