Book Title: Prashamrati Prakaranam
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal

View full book text
Previous | Next

Page 167
________________ १५८ रायचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् [चतुर्दशोऽधिकारः, सम्यग्ज्ञानम् भवति । प्रत्यक्षं पुनरवध्यादित्रयम् । मिथ्यादर्शनपरिग्रहान्मतिश्नुतावधयो विपर्ययश्चाज्ञानमपि भवतीति ॥ २२५॥ अर्थ-उनमेंसे परोक्षके दो भेद जानने चाहिए-एक श्रुत और दूसरा आमिनिबोधिक । तथा अवधि, मन:पर्यय और केवलज्ञानको प्रत्यक्ष जानना चाहिए । भावार्थ-आगमिक ज्ञानको श्रुत कहते हैं । आभिनिबोधिक और मतिका एक ही अर्थ है । पहले अर्थावग्रह आदिरूप मतिज्ञान होता है । उसके बाद अनेक प्रकारका श्रुतज्ञान होता है । अवधि वगैरह तीन ज्ञान प्रत्यक्ष हैं। मिथ्यात्वके साथ रहनेसे मति, श्रुत और अवधिज्ञान मिथ्याज्ञान भी होते हैं। अर्थात् ये तीनों ज्ञान सच्चे भी होते हैं और मिथ्या भी होते हैं । यदि सम्यक्त्वके साथ हों तो सचे होते हैं और यदि मिथ्यात्वके साथ हों तो मिथ्या होते हैं। एषामुत्तरभेदविषयादिभिर्भवति' विस्तराधिगमः । ऐकादीन्येकस्मिन भाज्यानि वाचतुर्थ्य इति ॥ २२६ ॥ टीका-एषां मत्यादिज्ञानानामुत्तरभेदविषयादिभिर्मवति विस्तराधिगमः । तत्रे न्द्रियानिन्द्रियभेदाद्विविधं मतिज्ञानम् । अवग्रहादिभेदाच्चतुर्विधम् । वहादिभेदादनेकधा । श्रुतमप्यङ्गबाह्याङ्गप्रविष्टभेदाद्वेधा । अङ्गबाह्यमनेकप्रकारम् । आवश्यकाद्यङ्गप्रविष्टमप्याचारादि द्वादशविधम् । तत्र परोक्षमसर्वद्रव्यविषयम् । अवधिर्जघन्यमध्यमोत्कृष्टादिभेदेनानेकधा रूपिद्रव्यनिबन्धनः। मनःपर्यायज्ञानमषि ऋजुविपुलमत्यादिभेदमवधिज्ञानविषयीकृतद्रव्यानन्तभाग निबन्धनं विशुद्धतरं चेति । एवं विस्तराधिगमः । आदिग्रहणात् क्षेत्रकालविभागोऽपि दृष्टव्यः । अथैतानि पञ्च ज्ञानान्येकस्मिन्नात्मनि युगयत् कियन्ति भवन्तीत्याह-एकादीनीत्यादि । एक मतिज्ञानं जघन्यतः श्रुतज्ञानमक्षरात्मकं सर्वत्र नै संभवतीत्येवमुक्तमेकं मतिज्ञानमिति । अन्यथा भावश्रुतं सर्वजीवानामागमेऽभिहितम् । तथा कदाचिन्मतिश्रुते द्वे भवतः । कदाचित्रीण मतिश्रुतावधिज्ञानानि । कदाचिन्मतिश्रुतावधिमनःपर्ययज्ञानानीति । न जातुचित् पञ्चापि युगपत् संभवन्तीति ॥ २२६ ॥ ___अर्थ-इन ज्ञानों के उत्तरभेद और विषय वगैरहसे इनका विस्तारसे ज्ञान होता है । एक जीव में एकसे लेकर चार ज्ञान तक विभाग करना चाहिए। भावार्थ-भेद-प्रमेद और विषय आदिसे ज्ञानोंको खूब विस्तारके साथ जाना जा सकता है । जैसे इन्द्रिय और अनिन्द्रियके भेदसे मतिज्ञान दो प्रकारका है । अवग्रह, ईहा, अवाय और धारणाके भेदसे चार प्रकारका है । ये चारों ज्ञान, पाँचों इन्द्रियाँ और मनसे उत्पन्न होते हैं । अतः मतिज्ञान ४४६२४ प्रकारका है । बहु, बहुविध, क्षिप्र, अनिःसृन, अनुक्त, ध्रुव, एक, एकविध, चिर, निःसृत, उक्त और १-दिभिर्विस्तराधिगमो भवति-ब०। २-'एकादीन्येकस्मिन् ' इत्यारभ्य 'विस्तराधिगमो मवति' इति पर्यन्तः पाठ-ब० पुस्तके नास्ति । ३-नास्तीदं-ब० पुस्तके ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242