Book Title: Prashamrati Prakaranam
Author(s): Rajkumar Jain
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal

View full book text
Previous | Next

Page 213
________________ २०४ रायचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् . [ एकविंशाधिकारः, शिवगमनम् तथा जिस प्रकार एरण्डफलके फटते ही उसके बीज चिटककर ऊपरकी ओर जाते हैं, उसी प्रकार कर्म-बन्धनके टूटनेपर मुक्तात्मा ऊपरको जाता है। तथा जैसे मिट्टी भादिके लेपके भारसे मुक्त होते ही तुंबी जलके अन्दरसे तुरन्त ऊपर आ जाती है, वैसे ही समस्त संग-परिग्रहसे मुक्त हुआ जीव ऊपरको जाता है । और जिस प्रकार दीपककी शिखा वायु वगैरहके निमित्त न मिलनेपर स्वभावसे ऊपरकी ही ओर जाती है, उसी प्रकार मुक्तात्मा भी ऊपरको ही जाता है । अनुपमं तत्र सुखमस्तीति कथमवगम्यत इत्याहमुक्तजीवके अनुपम सुखकी सिद्धि करते हैं: दहेमनोवृत्तिभ्यां भवतः शरीरमानसे दुःखे । तदभावात्तदभावे सिद्धं सिद्धस्य सिद्धिसुखम् ॥ २९५॥ टीकाः-देहः शरीरं मनश्च तयोर्वृत्तिवर्त्तनं सद्भाव आत्मनि संश्लेषस्तत्र शरीरसंश्लेषा. च्छरीरं दुःखमुपजायते । मनःसम्बन्धाच्च मानसं दुःखमिष्टवियोगादौ । तस्यच शरीरमनसोरभावे सति तत्कृतस्य दुःखस्याभावः । दुःखाभावे च सिद्धं स्वाभाविकं प्रतिष्ठितमव्याहतं सिद्धिसुखमिति ॥ २९५ ॥ अर्थ-शरीर और मनके सम्बन्धसे शारीरिक और मानसिक दुःख होता है । तथा शरीर और मनका अभाव होनेसे वह दुःख नहीं होता, अतः सिद्धजीवके सिद्धिका सुख सिद्ध ही है । भावार्थ-शारीरिक दुःखका कारण शरीर है और मानसिक दुःखका कारण मन है। किन्तु मुक्त जीवके न शरीर ही होता है और न मन ही । अत: दुःखके इन दोनों कारणोंके न होनेसे सिद्धजीवका दोनों प्रकारके दुःख नहीं होते । दुःखके न होनेसे स्वाभाविक मुख सिद्ध ही है। क्योंकि आत्माके सुख गुणका विकार ही दुःख है । अतः विकारके दूर हो जानेपर सुख-गुण स्वाभाविकरूपमें वर्तमान रहता है । तथा सुख और दुःख परस्परमें विरोधी हैं-एकके अभावमें दूसरा अवश्य रहता है । दोनोंका अभाव किसी भी सचेतनमें नहीं हो सकता। अतः मुक्त जीवके दुःखोंसे मुक्त होजानेपर स्वाभाविक सुख रहता है। यस्तु यतिर्घटमानः सम्यक्त्वज्ञानशीलसम्पन्नः । वीयर्मानगृहमानः शक्त्यनुरूपप्रयत्नेन ॥ २९६ ॥ टीका-यतिस्तपस्वी साधुर्घटमानश्चेष्टमानः प्रवचनोक्तसमस्तक्रियानुष्ठायी । सम्यक्त्वेन शंकादिशल्यरहितेन । सम्यग्ज्ञानेन श्रुतादिना । शीलेन च मूलोत्तरगुणरूपेण सम्पन्नः। १- मानसे, नास्ति-फ० प्रतौ। २- संश्लेषस्तत्रशरीर-' त्रुटितोऽयमंशः-फ० प्रतो ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242