Pramanvarttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Allahabad Law Journal Press

Page 507

हेतुलक्षणम्
४८१ प्रयत्नोत्थत्वं शब्दे प्रसिद्धमेव। यथा बहुषु पिण्डेषु दृश्यमानेषु किमयमश्वो नति संशयोऽभिधीयते विशा( ? षा) णवानेष पिण्डो धर्मी नाश्वो विषाणित्वादिति । विषाणित्वं धर्मिणं विशेषयदपि प्रमाणप्रतीतत्वान्नासिद्धो हेतुः ।
साध्यकालाङ्गता वा न निवृत्तेरुपलक्ष्य तत् ।
विशेषोपि प्रतिज्ञार्थो धर्मभेदान्न युज्यते ॥१८८॥ अथवा विशेषणस्य प्रयत्नोत्थत्वादेस्तच्छब्दरूपं विशेष्यत्वेनोपलक्ष्यानुमानात् प्रागेव निवृत्तः (1) साध्यकालेऽनुमेयप्रतीते कालेऽङ्गता विशेषणता नास्त्येव अप्रतीतं ह्यनुमानात् प्रत्येतव्यं । प्रयत्नोत्थत्वादिति च प्रतीतं। न च तत्र विवादः । ततो धमिमात्रोपलक्षणन्तत् । यथा काको देवदत्तगृहोपलक्षणत्वान्न कार्योपयोगी (1) यद्यपि ' विशिष्ट धर्मिणि प्रतिज्ञार्थंकदेशत्वं हेतोः। तथा नित्यः
शब्दः श्रावणत्वादिति शब्दस्वभावभूतस्य श्रावणत्वस्य शब्दत्ववत् प्रतिज्ञार्थंक. देशता स्यात् नासाधारणतेत्याह। न केवलं विषाणित्वादिविशेषः श्रावणत्वादि- 97b रपि प्रतिज्ञार्थे'कदेशो न युज्यते। धर्मस्य व्यावृत्तेर्भेदात् । श्रावणत्वं श्रवणग्राह्यताऽश्रावणव्यावृत्तिः (1) तच्च शब्देपि क्वचित् कञ्चित् पुरुषमपेक्ष्य भवति । अशब्दव्यावृत्तिस्तु शब्दत्वं तच्च सर्वत्रास्ति ततो व्यावृत्तिभेदात् शब्दे सिद्धस्य श्रावणत्वस्यान्यत्राननुवृत्तेरसाधारणतैव युक्तेत्युक्तं सपरिकरं पक्षलक्षणम् ॥ __ इति पक्षलक्षण (म् ।)
६. हेतुचिन्ता
(२) हेतुलक्षणम्
म. पक्षधर्मप्रभेदकथने कारणम् हेतुलक्षणमिदानीम्वक्तव्यं । तत्र हेतुलक्षणमेव तत्र यः सन् सजातीये" इत्यादिकं युक्तं । वक्तुं। “सपक्षे सन्नसन् द्वधा पक्षधर्मः पुनस्त्रिघे"त्यादिना नवधा पक्षधर्मप्रभेदस्तु कस्मादुक्त २ इत्याह ।
पक्षधर्मप्रभेदेन सुखग्रहणसिद्धये । हेतुप्रकरणार्थस्य सूत्रसंक्षेप उच्यते ॥१८९॥
'यदि च। २समुच्च ये।
६१