Pramanvarttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Allahabad Law Journal Press

Page 521

साध्याभावस्य साधनाभावेन न व्याप्तता
४९५
यद्देशकालसम्बद्धत्वेन सोऽर्थो नास्ति तथा निषिध्यते त्वदभिप्रायादतो निषेधायोगात्। यथा चास्ति स तथापि न निषिध्यते सत्वात् ।(२२७)
तस्मादाश्रित्य शब्दार्थ भवाभावसमाश्रयम् ।
अबाह्याश्रयमत्रेष्ट सर्व विधिनिषेधनम् ॥२२८॥ तस्माच्छब्दस्यार्थमारोपितबहीरूपमन्यव्यवच्छेदमबा'ह्याश्रयं बाह्यविषयरहितं य एव भावाभावयोविधिप्रतिषेधविकल्पप्रतिपाद्ययोः समाश्रयस्तमाश्रित्य व्यवहारे सर्व विधिनिषेध नमिष्टं । (२२८)
यदि वस्तु शब्दविकल्पाभ्यां विषयीक्रियते सर्वथा प्रतीतेः शब्दप्रमाणान्तरवैफल्यप्रसङ्गः। ततोन्यापोह एव विधिनिषेधसम्बन्धयोविषयः। तथा शब्दात् सत्त्वासत्त्वाभ्यां वस्तुनः प्रतीतौ विधिनिषेधयोरवैफल्यप्रसङ्गः। तस्मात् भावाभावसाधारणोऽन्वयव्यवच्छेदो विधिप्रतिषेधाभ्यां सम्बध्यत इति।
ताभ्यां स धर्मी सम्बद्धः ख्यात्यभावपि तादृशः। - शब्दप्रवृत्तरस्तीति सोपीष्टो व्यवहारभाक् ॥२२९॥ ताभ्यां विधिप्रतिषेधाभ्यां स शब्दार्थो धर्मी सम्बद्धः ख्यातिवस्तुतोऽभावेपि तादृशो विधिप्रतिषेधसम्बद्ध स्यार्थस्य (1) न हि शब्दार्थ एव कश्चित् बाह्याबाह्यार्थयो रयोगात् । तदितर स्य चाभावादित्युक्तेः। कुत एव विधिनिषेधाभ्यां तस्य सम्बन्धः स्यात्। तथापि स विधिः प्रतिषेधश्च शब्दप्रवृत्तेरस्तीति व्यवहारभागिष्टः। शब्दो हि प्रवर्त्तमानो विधिप्रतिषेधव्यवहारं वस्तुतोऽसन्तमप्यविद्याभ्यासतो वासनावशादुपदर्शयतीति तदनुरोधात् सन्नुच्यते ।(२२९)
अन्यथा स्यात् पदार्थानां विधानप्रतिषेधने । एकधर्मस्य सर्वोत्मविधानप्रतिषेधनम् ॥२३०॥
अनानात्मतया; अन्यथा यद्येवं नेष्यते तदा पदार्थानां विधानप्रतिषेधनेऽभ्युपगम्यमाने यदि धर्मा धर्मिणोऽभिन्नास्तदैकस्य धर्मस्य विधाने प्रतिषेधने वा कृते सर्वेषां धर्माणां धात्मभूतानां विधानप्रतिषेधनं स्यात् ।(२३०) 'तेषां धर्माणामेकर्मिस्वभावत्वेनानानात्मतयैकस्वभावतयैकस्य धर्मस्य विधिः प्रतिषेधो वा सर्वस्य भवेत् ॥
१ बौद्धार्थे। २ लक्षणस्य। द्वयं नास्ति। तयोरन्यस्य। " यदि न बौद्धो विधिप्रतिषेधः धर्मिणा धर्माणामभेदो भेदो वेति दूषयति। कि कारणं।