Pramanvarttikam

Author(s): Rahul Sankrutyayan
Publisher: Allahabad Law Journal Press

Page 525

साध्याभावस्य साधनाभावेन न व्याप्तता
, ४९९
तस्यात्मनः कार्यतया आत्मतया प्राणादेः क्वचिवात्मनि विनियमानियतत्वात कोन्यः परम्परया विरोधश्चोक्तः स्यात्। तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यामेव केनचित् । किञ्चिद् व्याप्यते नान्यथा। (२४१) न चात्मनोऽत्यन्तपरोक्षतया ते सिध्यतः। तत्कथन्तग्निमित्तक विरोपस्थितिः।
नैरात्म्यादपि तेनास्य सन्दिग्धं विनिवर्तनम् । ... - तेन साक्षात्परम्परया च विरोधाभावेन नैरात्म्याद विपक्षादपि शब्दान्न केवलं सपक्षावस्य प्राणादेनिवर्तनं सन्दिग्धं । सन्दिग्धान्वयव्यतिरेकः प्राणादिरित्यर्थः । नास्ति तावदुक्तक्रमेण नैरात्म्यात् प्राणादिनिवृत्तिः (1)
। अस्तु नाम तथाप्यात्मा नानैरात्म्यात् प्रसिध्यति ॥२४२॥ अस्तु नामाङ्गीकारात् तथापि जीवच्छरीरेऽनैरात्म्यानैरात्म्याभावात् प्राणादिमत्वसाधितादात्मा न सिध्यति। (२४२) यन्न विरुद्धयोरेकाभावादन्यतरस्यावश्यं सिद्धिर्भत्येवेत्याह।
येनासौ व्यतिरेकस्य नाभावं भावमिच्छति। - यथा नाव्यतिरेकेपि प्राणादिन सपक्षतः ॥२४३॥ .
येन कारणेनासौ वादी व्यतिरेकस्याभावं भावमन्वयं नेच्छति । यथा प्राणादि-- रसतः सपक्षतः। अव्यतिरेके. व्यतिरेकाभावेपि न सपा सत्वेनेष्टः। तथा नैरात्म्यनिवृत्तावपि आत्मभावो जीवच्छरीरे न स्यात्। (२४३)
तस्मात् (1) ... सपक्षाव्यतिरेकी चेद्धेतुहेतुरतोन्वयी।. ..
नान्वय्यव्यतिरेकी चेदनैराम्त्यं न सात्मकम् ॥२४॥ सपक्षाव्यतिरेकी प्राणादिनरात्म्ये निवर्तमानः सत्तामात्मनो गमयन् हेतुश्चेविष्टस्तदाऽत एव न्यायात् प्राणादिहेतुरन्वयी स्यात् । सपक्षात् प्राणादेनिवृत्त्यमाव एव भावः। स चान्वयः (1) सपक्षावव्यतिरेकी व्यतिरेकरहितः प्राणादि नन्धियी चेविष्यते तदा तद्वदनरात्म्यं नैरात्म्यरहितं शरीरं' न सात्मकं स्यात् । (२४४). किञ्च (1)
यन्नान्तरीयक: स्वात्मा यस्य सिद्धःप्रवृत्तिषु ।
निवर्तकः स एवातः प्रवृत्तौ च प्रवर्तकः ॥२४५॥ यस्य स्वात्म(1) स्वभावो यन्नान्तरीयक: यदन्वयव्यतिरेकानुविधायी प्रतिबन्ध
' नात्र नरात्म्यमस्तीति।
लिङ्ग घूमादिः।