Prakrit Verses in Sanskrit Works on Poetics Part 02

Author(s): V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 733

669
Prakrit Verses in Sanskrit Works on Poetics
कष्टमलङ्घनीयोऽसाविति मामेव लङ्घनाय यदि प्रभुः प्रेरयेत्तदानर्थ आपतेदित्यप्रतिभयापसृतान्यधोगतानि सन्ति वेपमानानि लङ्घने समुद्रपतनमलङ्घने सुग्रीवस्ताडयेदित्युभयथापि संकटमिति कम्पमानानि शरीराणि येषां ते । एवं निरायते समुद्रदिदृक्षया विस्फारिते पश्चादाश्चर्येण नि:स्पन्दे लोचने येषां ते । तथा च किंकर्तव्यविमूढा आसन्निति भावः ।
504.144. यस्य हसितैकदेशा ज्योत्स्नीषु रात्रिषु नभो विलगन्ति वियद्व्यापका भवन्ति । अन्तरान्तरा विच्छिद्य
विच्छिद्योत्पत्त्या खण्डा इत्युक्तमिति वा । कथंभूताः । स्फुट: प्रतिरवो येषां ते । एवं दिक्तलेषु प्रतिस्खलिता घनीभूय प्रतिवृत्ता: । पुन: कथंभूता इव । ज्योत्स्नाया: कल्लोला इव । श्वेतत्वात् । शिर:स्थितचन्द्रकलाया वा । अन्येऽपि कल्लोला: पर्वतादिषु स्खलिता: सन्त ऊर्ध्व दिशश्च व्याप्नुवन्ति प्रतिशब्दहेतुशालिनश्च भवन्ति । एतेन हसितस्य व्यापकत्वमुक्तम् । ज्योत्स्नाकल्लोला इवेति सहोपमा वा ।
यथा ते दिक्तलस्खलिता इव नभो विलगन्ति तथैतेऽपीत्युत्प्रेक्षामूलम् । 507.145. Vide SP S.No. (213.86) supra. 508.145. उन्मीलन्त्येवोन्मेषसमकालमेवास्य दृष्टिर्धनुषि निषण्णा । कीदृशी ।
निद्रायाः शेषेण ---- अवनताभ्यामक्षिपत्राभ्यां स्खलिता पृथग्भूता । तथा च निद्राजन्यालस्येन किंचिन्मिलदप्यक्षिपत्रद्वयं विजित्य प्रबोधसमकालमेव निखिलविषयपरित्यागेन धनुषि लग्नेति वीररसोत्कर्ष: सूचित : । किंभूते । गुरूकोऽन्यानिर्वाह्योऽवलगितो रणभरो यत्र । एवम् - दृष्ट: समरो यस्येति सर्वत्र जयशीलत्वादध्यवसाय उक्त: ।
510.146. चिरं व्याप्य प्रवृत्तानि वहद्रूपाणीत्याभ्यासिकवेगवत्त्वम् । समुद्रवद्गभीराणीत्यसाध्यसेतुकत्वम् ।
एवंभूतान्यपि नदीस्रोतांसि प्रतिपथं विपरीतमार्ग पश्चान्नीयन्ते उपायेन नेतुं शक्यन्ते । सत्पुरुषा: पुनरनिष्पादितप्रेषणा: सन्त: परावर्तयितुं न शक्यन्ते । प्रेषणमीश्वराज्ञा । तथा च जलस्याचेतनस्य स्वाभाविकक्रमत: परावृत्तिरुपायसाध्या न त्वजडानां चेतनानामिति राजाज्ञानिष्पत्तिरेव पुरुषार्थ इति भावः ।
511.146. सुभटानामुत्साहो वीररसस्थायी विषमे संकटे स्खलित: परैः प्रतिहत: सन्नधिकमुद्धावति वर्धते । कीदृक् ।
अव्यवच्छिन्नः सन्प्रसृत: । परैरनाक्रान्तत्वात् । एवं स्फुरिता शूरस्य छाया कान्तिर्यस्मात् । शूराणामेवोत्साह उत्पद्यत इति भाव: । दृष्टान्तयति - यथा महानदीनां स्रोतोऽव्यवच्छिन्नप्रसृतं स्फुरिता सूरस्य सूर्यस्य च्छाया प्रतिबिम्बो यत्र तथाभूतं सत् पर्वतादिनिम्नोन्नतप्रदेशे स्खलितमधिकमुद्धावति, ऊर्ध्वमुत्तिष्ठति । तथा वीराणामप्युत्साहो यथा यथा विषमभूमिलाभस्तथा तथा प्रौढिमालम्बत इति तात्पर्यम् । 'छाया स्यादातपाभावे प्रतिबिम्बेऽर्कयोषिति ।' इति ।
512.146. समुद्रं पश्यतां वानराणां तत्काल एव लोचननिवहो हनूमति सगौरवं पतित: । साधुस्त्वं धन्यजन्मा माता
च ते पुत्रप्रसूर्भवतीत्याशयादिति भाव: । लोचननिवहः कीदृक् । चटुलोऽपि मर्कटस्वाभाव्याचञ्चलोऽपि तदानीमपूर्व: प्राथमिको यो विस्मयरसो हनूमत्कृतसमुद्रलङ्घनोत्थस्तेन स्तिमितो निश्चल: