________________
17
તે એક સંસ્કૃત સાહિત્યનો સુભગ અકસ્માત છે.
રામભદ્ર મુનિનું સંસ્કૃત ભાષા પરનું પ્રભુત્વ તો નાટકમાં પદે પદે જણાય છે. નાટક-સમગ્ર અને સંવાદો ગૌડી શૈલીમાં પ્રયોજાયાં હોવાથી કંઈક અંશે નાટક ક્લિષ્ટ બન્યું છે. પણ ભાષાકીય રીતે આ પ્રૌઢિ આકર્ષક છે. તેની करगृहीती किन्तु महेभ्यकुलोत्पन्ना स्वैरिणी काचिदित्यनुमानतो निश्चीयते । यदि वा મિનયા પ્રસ્તુતપ્રયોગનવિMwારિથી મીમાંસા / અથવા બ્લેષ્મવિઝારા અપ
સ્મારામાં માથાતિ તથે ટુર્નનાનપIઋરિણામ | અથવા વિશુદ્ધવૃદ્ધિનરોડયો નાદ્યાન્નપૂષ્ણુતસ્વનિગ્રહવાનિ ! આવાં સર્વ વાક્યો અને શૈલી આપણને પ્રશિષ્ટ નાટકોનું અને ભવભૂતિનું સ્મરણ કરાવે છે.
સંસ્કૃત નાટ્યસાહિત્યમાં કાલિદાસ જો એક પરંપરા હોય તો, ભવભૂતિ પણ અપરા પરંપરા છે, જેનું અનુસરણ મધ્યકાલીન સંસ્કૃત નાટ્યકારોએ કર્યું છે. કાલિદાસીય પરંપરાનું-પ્રશિષ્ટ યુગમાં (પહેલી સહસ્રાબ્દીમાં) પૂરતું અનગમન થયું છે ને પછીના યુગમાં (બીજી સહસ્રાબ્દીમાં) ભવભૂતિનું અનુસરણ થયું હોય તો તેનું એક કારણ, વિષયવસ્તુની દૃષ્ટિએ ભવભૂતિ અનુગામી નાટ્યકારોને સમાનધર્મા જણાયા ને તેમની શૈલીનું (ભાષાપ્રભુત્વ તો સર્વ સંસ્કૃત સાહિત્યસર્જકોમાં હોય !) અનુકરણ કરવું પણ આ પંડિત-નાટ્યકારો માટે સરળ હતું. રામભક્તિનો પણ આ યુગમાં પ્રકર્ષ થયો અને તેને કારણે મધ્યકાલીન યુગમાં રામકથા આધારિત નાટકો પણ પુષ્કળ લખાયાં, જેમનો આદર્શ પણ ભવભૂતિનાં રામકથા-આધારિત રૂપકો રહ્યાં.
ભાષાની પ્રૌઢિમાંથી ઉદ્ભવતી શૈલીની ક્લિષ્ટતામાંથી અનુવાદ સંપૂર્ણપણે મુક્ત છે એટલું જ નહીં પણ અનુવાદકે પોતાની સર્જનાત્મક પ્રતિભાનાં પણ સ્તુલ્લિગો ચમકાવ્યાં છે.
અનુવાદ મૂળની સાથે ક્યારેક છૂટ લેતો હોવા છતાં મૂળને વધારે સુબોધ-સુગમ્ય બનાવીને મૂકે છે. અને આ રંગમંચને વધારે અનુકૂળ બને છે.
સસ્કૃદં મવ7ોવાનો લોલુપ નજરે નિરખતાં કે સર્વમિવનો હરખપદૂડો થઈને, કે સરોવંનું ફૂગરાતી–જેવા અનુવાદોમાં તળભૂમિની સુગંધનો પમરાટ છે. તો ક્યારેક શીલચંદ્રવિજયજીએ અનુવાદમાં ઊંચા પ્રકારની સર્જકતા દાખવી છે, અને તે પણ ચમત્કૃતિભરી સર્જકતાનો ઉન્મેષ છે !
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
