________________
જૂન, ૨૦૧૭ પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૭ થાય છે. અધ્યાત્મપથની ત્રણ પ્રક્રિયાઓ આ છે:
મન તો ત્યાં સુધી રોકી રાખે છે, જ્યાં સુધી આપણે મનની (૧) ચિત્તશુદ્ધિ
ક્રિયાઓમાં રમમાણ રહીએ છીએ. જ્યારે આપણે મનની ક્રિયાઓમાં (૨) મનસાતીત ભૂમિકામાં આરોહણ
રાચવાનું બંધ કરીએ છીએ ત્યારે સહજ સરળ રીતે આપણે મનસાતીત (૩) ભાગવત ચેતનાનો સ્પર્શ
ભૂમિકામાં પ્રવેશ કરીએ છીએ. મનની ક્રિયાઓમાં રાચવાનું બંધ જાગૃતિનો માર્ગ અર્થાત્ અવધાનપથ એક અધ્યાત્મ સાધન છે. થાય કેવી રીતે ? અવધાન અર્થાત્ જાગૃતિ તે માટેનો સમર્થ ઉપાય હવે આપણે જોઈએ કે અવધાનપથ પર આ ત્રણે પ્રક્રિયાઓ કેવી છે. પ્રગાઢ અવધાનના પ્રકાશમાં મનની ક્રિયાઓ બંધ થતાં જ આપણી રીતે બને છે.
ચેતના સડસડાટ મનસાતીત ભૂમિકામાં પ્રવેશ પામે છે. આમ (૧) ચિત્તશુદ્ધિ
અવધાન મનસાતીત ભૂમિકાએ, ઊર્ધાવસ્થામાં પ્રવેશવાનું સાધન ચિત્તની કોઈ પણ અશુદ્ધિનું બળ તે અશુદ્ધિના સ્વરૂપ અંગેના બની શકે તેમ છે. આપણાં અજ્ઞાન પર અવલંબે છે. આપણે અશુદ્ધિના મૂળસ્વરૂપને (૩) ભાગવત ચેતનાનો સ્પર્શ સમજતાં નથી અને તેની સમગ્ર ગતિવિધિ વિશે જાગ્રત નથી, તેના ચિત્ત જ્યારે મનસાતીત ભૂમિકાએ પહોંચે ત્યારે ભાગવતચેતના બળે અશુદ્ધિ ટકી રહે છે. આનો અર્થ એમ છે કે અશુદ્ધિઓનું મૂળ સાથે તેનો સંપર્ક પણ થાય છે. વસ્તુતઃ વ્યક્તિચેતનાનો ભાગવતકારણ અજ્ઞાન છે. અવધાન તે જાગૃતિ અને સમજનો માર્ગ છે. ચેતના સંબંધ છે જ. મનની પ્રક્રિયાઓમાં રમમાણ રહેવાને કારણે જાગૃતિના પ્રકાશમાં ચિત્તના ક્લેશો અને વૃત્તિઓનું સ્વરૂપ આપણી આપણે અહંકારની સીમાથી બદ્ધ રહીએ છીએ. આમ હોવાથી સમક્ષ તેના યથાર્થ સ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે. કોઈ પણ અશુદ્ધિ જ્ઞાનના આપણી વ્યક્તિગત ચેતનાના ભાગવત ચેતના સાથેના સંબંધ વિશે પ્રકાશ સામે ટકી ન શકે. અશુદ્ધિનું યથાર્થ સ્વરૂપ આપણી ચેતના આપણે સભાન નથી. મનની ક્રિયાઓથી મુક્ત થતાં જ અહંકારની સમક્ષ પ્રગટ થતાં તેનું બળ આપોઆપ ઘટવા લાગે છે. તેની સીમાનું ભેદન થાય છે અને આપણને ભાગવતચેતનારૂપી મહાસમુદ્રનાં આપણા ચિત્ત પરની પકડ આપોઆપ ઘટવા લાગે છે. એક જાગૃત દર્શન થાય છે, ભાગવતચેતનાનો સ્પર્શ મળે છે. માનવી અગ્નિને સ્પર્શે, તેનાથી થતા દાહને અનુભવે એટલે તેને અવધાન દ્વારા આપણી ચેતના નિઃસ્પદ બને છે, નિરવ બને છે અગ્નિથી દૂર રહેવાની ઇચ્છા થાય જ. તે જ રીતે વાસનાઓ અને અને આવી નિઃસ્પદ ચેતના ભાગવતસ્પર્શ પામવા માટેનું સમુચિત તેના ભોગની દાહકતા જાગૃતિના પ્રકાશથી જોઈ શકાય છે. માધ્યમ છે, સમુચિત આધાર છે.
જેમાં વેદના અને ગંદકી જ છે, એવા ભોગો માનવીને આકર્ષે છે, અવધાનમાં વિકસેલી ચેતના કૃપા માટે યથાર્થ પ્રાર્થના કરી શકે તેનું કારણ અજ્ઞાનજન્ય મોહ છે. મોહના આવરણ વિના કોઈ પણ છે અને ભાગવતકૃપાનો સ્પર્શ પણ પામી શકે છે. માનવ વાસનાના ભોગમાં ઊતરી શકે નહિ. કોઈ પણ વૃત્તિનો ભોગ અવધાનના પ્રકાશથી પરિશુદ્ધ બનેલું ચિત્ત ભાગવત-કૃપાને તેના યથાર્થ સ્વરૂપે આનંદદાયક નથી, હોઈ શકે નહિ. આમ છતાં પામવાનું યોગ્ય પાત્ર છે. તે સુખદ લાગે છે, તેનું કારણ મોહજન્ય નશો છે, આપણાં દર્શનની આમ જાગૃતિ અર્થાત્ અવધાન દ્વારા ભાગવત-સ્પર્શની ત્રીજી ખામી છે. જાગૃતિ આપણને યથાર્થ દર્શન આપે છે. યથાર્થ દર્શન ઘટના પણ ઘટી શકે છે. ચિત્તશુદ્ધિનું મૂલ્યવાન સાધન છે.
આનો અર્થ એમ કે જાગૃતિ અર્થાત્ અવધાનનું આધ્યાત્મિક કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મત્સર, ભય, ગ્રંથિઓ – આ સર્વ રૂપાંતર માટે ઘણું મોટું મૂલ્ય છે. અવધાન આધ્યાત્મિક વિકાસ અને અશુદ્ધિઓનું બળ તેમના પ્રત્યેની આપણી બેભાનાવસ્થા છે. આધ્યાત્મિક રૂપાંતર માટેનું એક સમર્થ સાધન બની શકે છે. જાગૃતિના પ્રકાશમાં તેમનું વિસર્જન થવા માંડે છે. માત્ર ભોગેચ્છા (૬) જાગૃતિ અને નિત્યજીવન જ નહિ, અન્ય અશુદ્ધિઓનું વિસર્જન પણ જાગૃતિ દ્વારા થાય છે. જાગૃતિ માત્ર અધ્યાત્મપથના યાત્રીઓ માટે જ છે, તેવું નથી. ચિત્તશુદ્ધિની સાધનાનું જાગૃતિરૂપી કેન્દ્ર છે.
જાગૃતિ માત્ર અધ્યાત્મ સાધન જ છે, તેવું પણ નથી. વળી જાગૃતિ (૨) મનસાતીત ભૂમિકામાં આરોહણ
કોઈ વિરલ ઘટના છે અને અસાધારણ યોગ્યતાવાળા વિરલ માનવો જાગૃતિ અર્થાત્ અવધાનની ઘટના જ્યારે તેના યથાર્થ સ્વરૂપે જ તેને પામી શકે છે તેવું પણ નથી. પ્રગટે ત્યારે આપણી ચેતના મનસાતીત ભૂમિકાએ પહોંચે જ. મનની જાગૃતિ સર્વજન સુલભ છે. જાગૃતિ સર્વજનોના નિત્યજીવનમાં ક્રિયાઓ આપણી ચેતનાને નીચેની ભૂમિકાએ બાંધી રાખે છે. અવધાન સહાયક તત્ત્વ છે. એટલું જ નહિ પરંતુ જીવનના નાના મોટા સર્વ
જ્યારે પ્રગાઢ બને ત્યારે તે અવસ્થામાં મનની ક્રિયાઓ પાંખી પડવા વ્યવહારો અને સંબંધોનું રૂપાંતર કરી શકે તેવું તેનું પોત છે. તેથી માંડે છે અને આખરે બંધ પડી જાય છે. આમ બને એટલે ચેતના આપણે જાગૃતિની સાધના તો સાધુબાબાઓ માટે જ છે, તેમ માનીને આપોઆપ મનસાતીત ભૂમિકાએ આરોહણ કરે છે.
તેની અવગણના કરવા માંડીએ તો આપણે જીવનની એક બહુ
